Вы находитесь на странице: 1из 274

УЗБЕК АДАБИЁТИ Д

У т к и р 4 0 Ш ИМ0 В

нур БОРКИ, СОЯ БОР

Ушбу асар севимли адибимизнинг


роман жанридаги илк ижод намунасидир
нур БОРКИ,
СОЯ БОР
РОМАН

„( )‘Q1TUVCHI“ НАШРИЁТ-M АТБА А ИЖОДИЙ УЙИ


ТОШКЕНТ -2 0 1 8
УУК: 821.512.133-3
КБК: 84.(5У)6
X, 71

Элимизнинг атокли ва ардокли адиби, Узбекистан халк;


ёзувчиси Уткир Дошимовнинг барча хдкоя, кисса ва романла-
ри китобхонлар томонидан катга цизициш билан мутолаа килиб
келинмовда. Бу асарда хаёт кувончлари, изтироб ва армонлари
гоят хаётий, таъсирчан акс этган.

ifi/
m/

© Уткир Х,ошимов
ISBN 978-9943-22-194-9 © ,,0 ‘qituvchi“ НМИУ, 2018
НУР БОРКИ, СОЯ БОР

«Дунёнинг ишлари кизик; экан. Энг окил мавжудот


иисон деймизу, баъзан одамнинг арзимаган нарсага акли
стмай колади. Бир пакирга киммат, уткинчи икир-чикир-
лари учун жон куйдиради-ю, энг бебах,о хазинасидан -
силоматлигидан жудо булаётганини уйлаб утирмайди. -
Шерзод касалхонага тушган кунидан бошлаб унинг
хаслида бу фикр тез-тез айланадиган булиб колди. Хозир
х,ам тури бушашиб, уртаси чукурча булиб колган сим
каравотда утираркан, шу гапни эслаб мийигида кулиб
куйди. - Умуман, одамнинг акли доим кечикиб киради, -
дсб уйлади у чукур хурсиниб. - Биз хдмма нарсанинг
кадрини узи йуколганидан кейин биламиз. Х,атто бир-
бнримизнинг кадримизни х,ам».
У каравотни гижирлатиб урнидан турди. Т5фт кадам
юриб сутранг буёкка буялган эшик олдига борди. Яна
гурт кадам юрган эди, дераза олдига келиб колди. Шерзод
стган еттинчи палата икки 5финли эди. Эшик билан дераза
уртаси - турт кадам. Икки томонидаги девор остига ик-
кнта каравот, иккита тумбочка куйилган. Бу ерда хдмма
нарса ок'. деворлар хдм, эшик-деразалар х,ам, тумбочка-
лар х,ам. Факат дераза токчасида качонлардир беморлар
куйган чойнакларнинг саргиш изи мухрланиб колган.
Шерзод дераза пардасини суриб, ташкарига каради.
Х,аво булутли, касалхона х,овлиси бум-буш эди. Кор ал-
лакачон эриб кетган, аммо х,али бах,ор кирмаган. Совук
уриб кетмаслиги учун гулларнинг устига «кумма» килиб
куйилган саргиш кипик х,ам йигиштириб олинмаган.
Гулзорга тукилган бултурги хазон илма-тешик булиб, оч-
жигарранг туе олган. Киш буйи кору ёмгир сувига туйиб,
корайиб колган ер мудрок бир кайфиятда огир-огир
хурсинаётганга >Ьсшайди. Факат х,али чопилмаган арикча
четида унда-бунда к)финиб колган майса найзачалари
нурли кунлар якинлигидан дарак бериб тантана килади.
-5-
Шундоккина дераза ёнида усган бир туп урик них,олининг
новдалари шамолда силкинади, якинлашиб келаётган
бах,орини гуё сезиб, кувонади. Шерзод мамнун жилмайди.
Иулак томондан огир-огир йутал товуши эшитилди.
Йулакнинг к;ок; уртасида, девор тагидаги йигма каравотда
икки букилиб утирган, ранги саргайиб кетган муштдек-
кина чол Шерзоднинг куз унгига келди. Бу беморни кеча
эрталаб олиб келишган, палаталарда жой булмагани учун
вактинча уша ерга жой килиб беришганди. Бугун Шер­
зоднинг палатасидаги семиз беморга жавоб тегди. Шерзод
унинг урнига уша чолни ёткизишса керак, деб уйлаганди.
Иук, негадир уни олиб киришмади. «Кимга асрашяпти
бу жойни, - деб уйлади Шерзод каравотига утираркан. -
Умуман, бу палата кандок килиб менга тегиб колдийкин?»
Уша куни касалхонага олиб келишганда Шерзод
деярли бехуш эди. Ташвиш х,ар доим кушалок булиб юра-
ди. Ушанда хдм шунака булди: Шерзод эрталаб бекат-
даги дукондан адабий журналнинг янги сонини сотиб
олди. Журнални вараклади-ю, танкид булимида босилган
маколага кузи тушди. Маколада Шерзоднинг янги кито-
би роса дуппосланган эди. Танкид кимга ёкади дейсиз?
Аммо Шерзод танкиддан узига керакли фикрларни аж-
ратиб олишга }фганиб колган, унинг самимий танкидчи
дустлари куп эди. Бу маколада хдм тугри гаплар борли-
гини дарров пайкади. Факат унинг дилини бошка нарса
огритди: макола кочириклару киноялар билан тула эди.
Маколани Шерзоддан бир йил илгари университет-
ни битирган, х,озир тил-адабиёт институтида ишлайдиган
фан номзоди ёзганди. Шерзод киссани чикаришдан олдин
шу танкидчига х,ам укитган, ушанда у асарни мактаган
эди. Шерзодга шуниси алам килди. У узи ишлайдиган
тах,ририятга кириб келганда кунгилсиз фикрлардан бо-
ши шишиб кетганди. Аксига олиб, ишхонада уни янги
дилсиёхдик кутиб турган экан.
Бир кун илгари у газетада навбатчилик килган эди.
Иккинчи сахдфада хато утиб кетибди. Аллакайси завод
режасини юз уттиз фоиз бажарган экан. Маколада «ноль»
-6-
раками тушиб колибди, завод режасини ун уч фоиз ба-
жпрган булиб чик;ибди.
'Гушдан кейин тахририятнинг умумий мажлиси бул-
ди. Уни роса «савалашди». Айникса, мажлис деса узини
томдан ташлайдиган мухаррир уринбосари каттик уриш-
ди. Шерзод бахона кидириб утирмади. Мажлис охирида
унга каттик хайфсан эълон килишди.
Шерзод мажлисдан чик,иб, туппа-тугри «Тошкент»
рееторанига кирди. У х,еч качон ёлгиз узи ичмас эди. Уша
куни ичди. Аввал икки юз грамм коньяк буюрди. Кейин
яна юз грамм. Кейин арак... У ахмокона иш килаётганини
идрок этар, лекин х,адеб акдли булишдан кура ора-чо-
ра ахмок булиш х,ам яхши, деган уй калласига урнашиб
колганди уша топда.
У уйига кандок килиб келганини тасаввур килолмайди.
Факат Чилонзордаги уйи олдида таксидан тушгани гира-
шира ёдида бор.
Кечаси тусатдан уйгониб кетди-ю, юраги каттик-кат-
гик ураётгани, кураги каттик санчаётганини, томогига
бир нарса тикилиб, бугилиб колаётганини сезиб, кунглига
гулгула тушди. Авваллари х,ам шунака булиб турарди.
Аммо хеч качон шу сафаргидек бушашиб кетмаган эди.
У аъзойи баданидан муздай тер чикиб кетаётганини пай-
кади-ю, чирокни ёкди. Елкасига пальтосини ташлаб, ко-
ронги зинага чикди. Ёзувчилар уюшмасидан унга бир хо-
нали уй беришганига хали куп булмаган, бу ерга Шерзод
якинда кучиб келган эди.
Пастга тушишга мадори етмади. Кушниларни тани-
майди. У таваккал килиб, ёнбош томондаги эшик кунги-
рогини босди. Узок суриштиришлардан кейин рус кампир
эшикни курка-писа очди. Шерзод ахволини айтиб, «Тез
ёрдам» чациришни суради. Уз хонасига кайтиб кирди-ю,
эмаклагудек бориб, диванга йикилди. Уйга ок халат кий-
ган кишилар кириб келганида уларни гира-шира курди.
Мана, ушандан буён турт кун утди. Касалхонанинг
узига хос коидалари бор экан: бу ерга тушганлар бир
хил оч-хаворанг пахмок; халат кийиб юради. Бир хил
-7-
овкатланади, бир вактда ётиб, бир вактда туради. Шер­
зод биринчи марта шифохонага тушгани учун аввалига
касалхона коидаларига куниколмай юрди-ю, кейин ур-
ганди. Х,03ир у эрталаб кузини очиши билан навбатчи
хдмшира тумбочка устига куйиб кетган дорига кузи туша-
ди. Тарикдай келадиган фоликор деган кизил дорини,
улчовли шиша идишдаги яна аллакандай суюкдикни ичиб
олади. Нонуштадан кейин беморлар «Муолажа хонаси»
деган эшик олдига катор-катор булиб келишади. Биров
енгини шимариб, биров чолворини тушириб тайёр булиб
туради. К,ош-кузи попукдай, доим кулиб турадиган Шои-
ра деган дундиккина жувон беморларга укол килишга ки-
ришади. У нинани шунчалик беписад санчадики, уз иши-
ни шу кадар бемалол киладики, хдр сафар Шерзод бир
нарсани уйлайди. «Гастрономдаги сотувчи киз колбасани
кандок ушласа, Шоира хдм беморнинг билагини шундок
тутади. Заррача фарки йук».
Шерзодларнинг палатасига Доктор опа деган шифо-
кор карайди. Беморлар хдм, хдмширалар хам - хдмма уни
шундай атайди. Х,еч ким отини айтиб чакирмайди. Соч-
лари дув окарган, аммо куз карашлари тийрак Доктор опа
хдр куни Шерзоддан кандок овкатлангани, кандок ухла-
ганию, хдтго нима туш курганигача синчиклаб сурайди.
Шерзод унинг тийрак кузларига караб ётади-ю, кунглида
миннатдорчилик туйгуси аралаш алланечук бир ийманиш
хдсси уйгонади. Худди ресторанга кириб бировнинг х,и-
собидан овкатланган одамдек карздор булиб колаётганга
ухшайверади.
Тушлик утиб, икки соатлик мажбурий х,ордик тамом
булгандан кейин касалхона гавжум булиб кетади. Бемор­
лар огизларига ёкар овкат олиб келган кишилар билан
дардлашишга тушади. Ундан кейин кечки овкат... Шер­
зод кечки овкатни эслаши билан беихтиёр соатига каради.
Олтидан сал утибди. Демак, бир соатча бор. У корни очга-
нидан эмас, тартиб билан овкатланиши зарурлигини ши-
фокор кайта-кайта тайинлаганидан шуни уйлади.
Иулак томондан яна уша йутал товуши келди. Бу са­
фар чол узок тухтовсиз йуталди. У огир-огир энтикар, на-
фас и етмай хдрсиллаб колаётгани аник эшитилиб турар
>ди. Унинг саргайиб кетган юзи, муштдеккина гавдаси
Шерзоднинг куз унгида тагин жонланди. «Нимага жой
буш туриб, олиб киришмайди? - деб уйлади у гижиниб. -
Кимга саклаб туришибди?»
У касалхонага тушгандан буён утган мана шу турт
кун ичида бир нарсани сезди. Бу ернинг тартиб-коидалари
хаммага баравар булса хдм, жой танлайдиган беморлар,
касалларнинг «мавкеи»га караб жой таксимлайдиган одам-
лар хдм бор экан. Шерзод ётган палата икки кишилик бул-
Iани учунми, бошка хонадаги баъзи беморлар узига хдеад
аралаш газаб билан караётганини Шерзод сезар, сезган
сайин гаши келарди.
Х,озир йулакдаги чолнинг йуталиши унинг ёнидаги
каравот буш ётганини яна бир бор эсига солди-ю, чидаб
гуролмади. Эшикни силтаб очиб, йулакка чикди. Йулак
чироклари ёкиб куйилган, тозалаб артилган линолиум
пол яраклаб турарди. Сарпойчан, оёгига калиш кийиб ол-
1ан чол йигма каравотда утирганча силкиниб-силкиниб
йуталар, зурикканидан кузларидан ёш чикиб, буришик
юзи кукариб кетган эди. Них,оят, йутал тухтади. У упкаси
»ижиллаганча огзини каппа-каппа очиб нафас ола бошла-
ди. Йигма каравот бошига суянчикли стул куйилган, стул
устида жумраги учган чойнак билан стакан турарди. Чол
утирган жойида эгилиб, титрок куллари билан стаканга
мой куйди. Энтикиб-энтикиб ича бошлади.
Шерзод кескин бурилди-да, йулак бошига - «булим
мудири» деб ёзиб куйилган эшик олдига борди. Бемор­
лар бу эшикдан ичкари киришга журъат этолмас, хдтто
шифокорлар хам> булим мудирининг хонасига уйлашиб
киришларини Шерзод билар, у мудирнинг узини уч-турт
марта курган, аммо отини билмас эди. Бир зум иккиланиб
гурди-да, шахт билан эшикни очди. У, мудир аллакачон
кстиб колган булса керак, деб уйлаган эди. Йук, кетмаган
жан. Булим мудири устига ок гилоф копланган диван суян-
чигига суянганча бошини оркага ташлаб утирар, шунинг
учунми, ингичка буйни узун куринарди. У кулларини
-9-
ёнига ташлаб олган, халатининг елкалари осилиб ётар,
юпка гардишли кузойнаги ялтираб турарди.
Шерзод остонада тухтаб колди. Мудир бошини буриб
шу томонга каради.
- Нима ran?
- Еттинчи палатада битта жой бушади, - деди Шерзод
совукконлик билан. Мудир юзини уги р ди . Локайд бош
силкиб куйди.
- Хабарим бор.
- Йулакдаги чол икки кундан буён жой кутиб ётибди.
Мудир яна Шерзод томонга бошини бурди. Кузойнак
устидан унга синчиклаб каради. Аммо тагин уша локайд
охднгда гапирди.
- Хабарим бор.
Бу гапдан Шерзод: «Иулингдан колма», деган маъно-
ни укди.
- Энди нима булади? - деб суради ковогини солиб.
- Эндими? - булим мудири узун оёкларини йигиш-
тириб шошилмай $фнидан турди. - Ярим соатдан кейин
кечки овкат булади. Овкатланиб булгандан кейин ётиб
дам оласиз. - У кузойнак оркасидан Шерзодга бошдан-
оёк разм солиб чикди-да, негадир жилмайди. - Келиш-
дикми?
Бу ran охднгида киноя хам, шифокорнинг беморга
муруввати хам бор эди.
Шерзод бир зум эсанкираб колди.
- Мен билолмай колдим, - деди овози титраб. - Пала­
тада буш жой турса-ю, касал йулакда ётса?
Булим мудири мийигида кулиб куйди.
- Хотиржам булинг, жой буш колмайди, - у секин-
секин юриб якин келди-да, кузойнаги ортидан Шерзодга
каттик тикилди, - ё узингизнинг жойингизни бушатиб бе-
расизми?
Шерзод бу одам ярим х,азил-ярим эрмак охангида
гапираётганини тушунди-ю, болалигидан конига сингиб
кетган кайсарлик лоп этиб юзига тепди.
- Б уп ти , бушатиб бераман! - У мудирнинг кузига тик
-10-
караб чертиб-чертиб гапирди. - Лекин мен йулакда ёт-
майман. Манави диванга чикиб ётаман.
Булим мудири ингичка елкаларини силкитиб тусат-
дан ках-ках уриб кулиб юборди. Шундай кулдики, юпка
гардишли кузойнаги силжиб кетди. Кузойнагини кулига
олиб, халатининг кукрак чунтагига солиб куйди. Шерзод-
нинг елкасига кокди.
- Кизик одам экансиз! - деди хдмон кулиб. Аммо
ж ди бу гапни киноя охангида эмас, самимий айтди. - Бу
Сшчнинг ишимиз, биродар. Касални биз даволаймиз, сиз
>мас!
- Биламан, - деди Шерзод бугик овозда, - танасини
даволайсиз, рухини улдирасиз.
Мудир бирдан жиддий тортди.
- Тушунмадим, - деди кошини чимириб.
- Нимасини тушунмайсиз?! - Шерзод кескин кул
силтади. - Икки кундан буён йулакда ётган одам, нега
мсни тайёр жойга олишмади, деб уйламайдими? Мен
уша зорманда жойга лойик эмас эканман-да, деб кунгли
чукмайдими?!
Мудир бир муддат хижолат чеккандек кузларини
олиб кочди. Аммо зум утмай юзида яна уша табассум
иайдо булди.
- Куп куюнчак булаверманг, - деди юпатувчан оханг-
да. - Сиз бу ерга даволаниш учун келгансиз. Масала та-
лашиш учун эмас. Аввал узингизнинг соглигингизни
Уйланг. Бошкасини биз х,ал киламиз.
Шерзод индамай нари кетди. Палатасига юраркан,
чол томонга яна бир бор караб куйди. Чол энди йуталмас,
»ужанак булиб деворга у ги р и л и б ётиб олган эди. Четдан
караган одамга у ухлаб колганга ухшарди. Аммо Шерзод
уминг уйгок эканини ички бир туйгу билан хис килди. Шу
гопда бу одамга' хеч кандай ёрдам бериш кулидан келмас-
лигини уйлади-ю, кунгли бум-буш булиб, палатага кирди.
Жахл билан каравотга узини ташлади. Каравот симлари
пспбий гижирлаб кетди. Шунда, тусатдан, юраги тез-тез
(урсиллаб ура бошлади. «Тахикардия дегани шу булса
-11-
керак-да, - деб уйлади шифокордан эшитган гапини эс-
лаб. Бир лах,зада мадори куриб, пешанасидан совук тер
чикди-ю, урнига чузилди. - Нимага яна шунакд буляпти?»
У дераза томонга тикилиб, юрагининг гурс-гурс уриши-
га кулок солиб узок ётди. Дераза ортида окшом ташви-
ши билан жонсарак булиб колган чумчукдар тинимсиз
чиркиллар, ёш урикнинг кизгиш новдалари хдмон каттик-
каттик силкинар эди.

2
Эшик очилганда Шерзод мудраб ётарди. У илдам к,ад-
дини ростлади-ю, ичкари кириб келаётган булим муди-
рини курди. Мудир халатининг тугмаларини ечиб юбор-
ган, ингичка буйнидаги гулдор буйинбогининг богачини
бушатиб куйган, тез юриб келганидан булса керак, ёнок-
лари туртиб чивдан юзи кизариб кетган эди. «Жойнинг
эгасини олиб келаётган булса керак», деб уйлади Шерзод
ундан куз узмай. Булим мудири палата 5фтасида тухтади-
да, эшик томонга караб гапирди:
- Сайфи Сокиевич! Мархдмат, кираверинг.
У бу гапни худди азиз медмонни уйига чорлаган мез-
бон сингари ички х,урмат билан ийманиб айтди...
Эгнига янги пахмок халат кийган, т5фхалта кутарган
киши ичкари кирди. Куринишидан у эллик ёшлардан
ошган, устарада киртишланган бошига мошранг бахмал
дуппи кийиб олган, юзлари шишинкираган, кузларининг
ости салкиб турар эди. «Жигари касал булса керак», нега-
дир Шерзоднинг хаёлига энг аввал шу фикр келди-ю, ур-
нидан туриб, салом берди.
Сайфи Сокиевич алик олайми-олмайми, деб иккила-
ниб колгандай бир лахза жим турди-да, ковогини солиб,
«Салом» деб куйди.
«Ух,у! Димог масаласи жуда баланд-ку! Кун буйи
жойни саклаб туришгани бежизмас экан шекилли». Шер­
зод мийигида кулиб куйди.
Булим мудири кули билан имо килиб Сайфи Со-
киевичга буш каравотни курсатди.
-12-
- Мана, сизнинг урнингиз. Чойшаблар янги.
Сайфи Сокиевич Шерзодга бир кошини баланд, бир
кошини паст кдпиб караб куйди. Чамаси у бунака «ёш бо­
ла» билан хдмхона булиб колганига купам хурсанд эмасди.
- Бу бизнинг «люкс» палатамиз, - деди булим муди­
ри жилмайиб. - Шеригингиз, - у боши билан имо килиб
Шерзодни курсатди, - шеригингиз яхши йигит. Хуррак
отмайди.
Унинг ran охангида: «Кулимдан келса бу болани чи-
кариб юбориб, сизга палатани бушатиб берардим-у, ило-
жим канча», деган маъно бор эди. Шерзод шуни тушунди,
ижирганиб юзини угирди.
- Доктор, - деди кинояли жилмайиб, - Сайфи Со-
киевичга айтиб куйинг, кечаси алахдайдиган одатим бор.
Сайфи Сокиевич бу боладан шунчалик бетгачопар-
ликни кутмаган булса керак, ярк этиб мудирга каради.
Булим мудири ингичка елкаларини силкитиб кулди.
')шик олдига бориб, чирок тугмасини босди. Палата ёп-
сруг булиб кетди.
- Майли, яхши дам олинглар, - мудир остонада тух-
тиб, Шерзодга юзланди. - Айтгандай, анави чолни пала-
тага олдик.
У остонада яна бир лах,за турди-да, эшикни ёпди.
«Мана бу иш яхши бупти!» уйлади Шерзод мамнун.
У кулларининг бармокларини чалиштириб, боши остига
куйиб ётганча, Сайфи Сокиевичнинг харакатларини куза-
га бошлади.
Сайфи Сокиевич яшил турхалтанинг богичини ечиш
учун анча овора булди. Шерзод унинг калта думбок бар-
миюшри асабийлик билан билинар-билинмас титраётга-
миии куриб турарди. Нихоят, чигал тушиб колган богич
счилди. Сайфи Сокиевич газета когозга уроглик пахта
гулли чойнак-пиёла, ёгоч кошик, бир банка асал, тиш чутка,
мни иллаканча майда-чуйдаларни олди. Баъзиларини тум­
бочка ичига, баъзиларини дераза токчасига териб куйди.
Шорюд унинг салки ковокларига, саргайган юзию асабий
Мфцкп птрига разм соларкан, рах,ми келди. Бир одамнинг
-13-
йулакда ётгани-ю, бу ерда жой буш тургани учун бу киши
айбдор эмас-ку. Узига колса ким касалхонага тушгиси ке-
лади?!
- Чой ичасизми? - деди у каддини ростлаб.
Сайфи Сокдевич ковогини солганча Шерзодга караб
куйди-да, индамай бош силкиди.
Шерзод уз тумбочкасидан ялтирок никелли чойнак,
тунука чойдишни олиб эшик томон юрган эди, Сайфи Со-
киевич имо билан тухтатди.
- Чойингиз канака? - деди бугик товушда.
- Памил чой.
- Шошманг, - Сайфи Сокиевич тумбочкасини очди-
да, пахта гулли чойнагига бир кафт кук чой солди. - Мен
туксон беш ичаман. Кон босимим бор. - У чойнакни Шер­
зодга узатди.
Шерзод катак-катак линолиум полли йулакдан юриб
бораркан, икки кундан буён девор остида турган каравот
йигиб олинганини куриб, тагин кувонди.
Х,али кечки овкат бошланмаган, ошхонада беморлар
йук эди. Факат дераза олдидаги стол ёнида малла соч фар-
рош кампир билан Шоира утирар, икковлари уртага бир
таксимча печенье куйиб, чой ичишар эди. Шоира стол
суянчигига елкасини ташлаганча, оёк чалиштириб ути­
рар, халатининг тугмаларини ечиб юборган, ялтирок са-
дафранг кофта остида булик кукраклари буртиб турарди.
«Бугун яна Шоира навбатчи экан-да», деб уйлади
Шерзод. Умуман, Шоира навбатчилик килмаган кун кам
буларди. У гох, биринчи каватда, гох, беморларни кабул
киладиган булимда ишларди. Шерзод дарров кузини олиб
кочди. Унинг кизик одати бор эди: бировнинг овкатла-
нишига назар солишни уят хисобларди. У тез-тез юриб,
бурчакдаги титан олдига борди. Жумрак остига куйилган
алюмин тогора ярмигача шамага тулиб колганди. Шерзод
пахта гулли чойнакка шоша-пиша кайнок сув тулатди.
Зум утмай иккинчи чойнак хдм тулди. Шерзод иккала
кули банд булгани учун жумракни бурашга улгуролмай
колди. Кайнок сув чойнакдан тошиб, тогорага тукила
-14-
бошлади. Буг кутарилиб Шерзоднинг кули ачшцди. Шу
ондаёк Шоиранинг янгрок кахкахаси хонани тулдирди. У
югуриб келиб жумракни буради. Шерзод хар искала чой-
накни якинрокдаги стол устига куйди. Шоира булса хдмон
шараклаб кулар, чиройли кузлари сузилиб кетган эди.
- Хотин киши булганингизда эрингиздан роса сукиш
нпитаркансиз, - деди у пахта гулли чойнакнинг копкогини
снаркан.
Шерзод Шоиранинг кузларига тик каради.
- Мен аёл киши булсам эрга тегмасдим.
- Нега? - Шоиранинг кузлари х,амон табассумдан
смиб турарди.
- Эр ёмон булади.
- Х,аммаси-я?
- Билмадим... - Шерзод мийигида кулиб куйди. - Х,ар
кшшй хотинлар уз эрини хдмма эркаклар ичида энг ношуд,
ни ёмони, деб билади. Шу одам билан эмас, боищаси би­
лам яшасам бахтиёррок булардим, деган гапни уйламаган
хотин кам булади.
Худди билгандай гапирасиз-а! - Шоира ясама жид-
дийлик билан кошини чимирди. - Хотинларнинг кунг-
лидш и гапни сиз каёкдан биласиз?
«Билишим керак, билишга мажбурман!» деб уйлади
Шерзод, иккала чойнакни баравар кутараркан. Эшик ол­
дига етганда бурилиб каради-да, кулди.
Бундан осон нарса борми? Аёллар тугрисидаги ки-
гобларни куп укиганман.
Шоиранинг кузларида шух табассум уйнади.
Аёлларни шунчалик яхши тушунаркансиз, нега хо-
t ипингиз сиздан хабар олмайди?
«Ьулса хабар олади-да, - деб уйлади Шерзод кулим-
сираб. Кузатиб юрганини каранг!»
Бундан чикди, мен дам ёмон эр эканман-да! - Шер-
1»>д Шоиранинг парпираб турган кузларига яна бир бор
мрпди-да, йулакка чикди.
С'айфи Сокиевич тумбочка устига газета ёзиб, патир,
йирок-ипрок тугралган кази тайёрлаб куйган экан.
-15-
- Утиринг, - деди у Шерзодга карамай. Чамаси, бояги
кескинликнинг захри хийла кутарилган эди.
- Рах,мат! - Шерзод самимий охднгда ташаккур бил-
дирди. - Х,озир кечки овкатга борамиз.
Сайфи Сокиевич думбок кулини силтади.
- Баннисани овкати овкатми?!
Шерзод гаши келиб юзини угирди-да, дераза олдига
борди. Пишиллаб овкатланишга тушган Сайфи Сокиевич
томонга карамаслик учун деразадан ташкарига тикил-
ди. Аллакачон окшом тушган, ичкаридан ёгилиб тур-
ган чирок нурида урик танасининг бир булаги корайиб
кзфинарди. Х°влида беморлар сайр килиб юришган булса
керак, уларнинг гангур-гунгур гаплашиши эшитиларди.
Тусатдан шундок дераза ортида шовкин-суронли куй
янгради. «Шу ердаям тинчлик йук», деб уйлади Шерзод
гижиниб. У куча-куйда магнитофон кутариб юрадиган-
ларни жинидан хдм ёмон курарди. Дераза олдидан икки-
та шарпа сиргалиб утди. Беморлар халатини кийиб олган
новча йигит билан паст буйли киз урик танасига суяниб
туриб олишди.
Иигит бир кулида кичкина магнитофон кутариб ол­
ган, иккинчи кули билан кизнинг елкасидан тутиб узига
тортар эди. К^из узини олиб кочган булар, аммо чандон
каршилик килмас, йигитнинг пинжига кириб борарди.
«Нархи арзонлашган мухаббат! - деб уйлади Шерзод
ижирганиб. - Худо билсин, иккови кеча танишган булса
керак. Бугун упишади. Эртага касалхонадан чиккандан
кейин бир-бирини ё эслайди, ё эсламайди».
У эркин мухаббат деган гапни нотугри тушунаётган,
севгидек табаррук х,исни оёк ости килаётган одамлар туг-
рисида ёзишни купдан буён уйлаб юрар, туйгуларнинг
арзонлашиб кетишига олиб келаётган илдизни купдан
буён излар эди. Х,озир хам шундок дераза рупарасида
бир-бирининг пинжига кириб турган йигит билан кизни
куриб шуни уйлади. «Булар кизик! Трамвайда писта
чакишга уялади-ю, упишишга уялмайди. Нахдг мух,аббат
писта чакишдан арзон булса!» У кескин бурилди-да,
-16-
\амон пишиллаб овкатланаётган Сайфи Сокиевич то-
моига карамай, жойига келиб ётди. Шовкин-суронли куй
гинди. Анчадан кейин унинг кулогига маъюс, энтикти-
рунчан бир оханг чалинди. Магнитофондан майин хинд
куйи ёгиларди. Шерзод хинд фильмларини ёктирмас,
бир-бирига ухшапг сийка вокеаларни куришга токати йук
>дн. Аммо хар сафар хинд куйларини эшитганда рохат
килар, ранго-ранг охангларнинг шу кадар жонбахшлик
билан уйгунлашиб кетишига хайрон коларди. Хозир Му­
чиммад Рафик «Дуст менга хиёнат килди» деб бошлана-
диган кушикни айтар, кушик садолари канотларини му-
нойим силкитиб деразадан учиб кираётганга ухшарди.
Шерзод шу куйни эшитганида хар доим нимцоронги бир
б^шликца сузиб бораётгандек булар, бу бушлщнинг охи-
ри куринмас, у каёкка кетаётганини узи хам билмай су-
шб борар, юраги тушуниб булмас бир тулкиндан изтироб
чскар, бу тулкдн асло тугамайдиганга ухшар эди. Хрзир
Ч.ПМ у кузларини юмиб ётаркан, асаблари бирдан муло-
Иимлашди. Дераза ортида упишаётган «чиллаки» ошик-
маыиукларни хам, рупарасида овкатланиб утирган Сайфи
( окиевични хам унутди-ю, куй мавжига шунгиди.

Шерзод елкасига кимдир беозор туртганидан уйгониб


кетди. Боши устида Шоира эгилиб турар, у сочларини
мнройли турмаклаб, киприкларининг четига кукимтир
«соя» суртиб олганди.
Туринг, бугун профессор Рауф Абдуллаевич об­
ход килади! - деди у Шерзод уйгониши билан каддини
ростлаб. - Уринларингизни яхшилаб тартибга солинглар.
Тумбочканинг устида ортикча нарсалар турмасин.
Шерзод Шоиранинг жиддий, кескин гапиришидан
бу талаб Сайфи Сокиевичга хам, узига хам барздар
гииллукли эканини билди.
Шоира эшик олдига бориб, бурилиб карАДР-
Дераза пештахтасиниям бушатиб куг”*~’
! ||ур борки, соя бор -17-
Шерзод каддини ростлаб, кулларини каттик-каттик
силкитди. Тонг ёришиб кетган, деразадан тип-тиник ос-
моннинг бир булаги куриниб турарди. Шерзод Сайфи
Сокиевич томонга караб куйди.
Сайфи Сокиевич тумбочкасини тимирскилаб электр
устарасини олди, каравотда майкачан корнини каппай-
тириб утирганча устара гилофини шошилмай очди.
-Яхши ухлаб турдингизми? - деди Шерзод хушчакчак
овоз билан.
Сайфи Сокиевич Шерзодга бир лах,за каради-ю, бо-
сиклик билан «дуруст» деб куйди.
Шерзод ювиниб кайтиб келганида, Сайфи Сокиевич
соколини олиб булган, палатада «Шипр» иси анкирди.
- Ассалому алайкум! - деди Шерзод Сайфи Сокие-
вичнинг кузига тик караб.
Сайфи Сокиевичнинг хийла саргайган кузларида та-
бассум пайдо булди.
- Ва алайкум ассалом! - деди дона-дона килиб. - Мул-
ло булинг.
«Мана элакишиб колдик! - деб уйлади Шерзод
сочигини каравотнинг ялтирок кифтига ташлар экан. -
Донишмандлар тугри айтган. Биринчи таассурот узок
эсда колади-ю, аммо купинча хато булади. Кеча бу одам
сени бетгачопар деб уйлади, сен уни димогдорга чщариб
куйдинг. Аслида икковларинг хам адашдинглар».
- Катик олиб келайми? - деди у дилкашлик билан, -
х,ар куни эрталаб дарвоза олдида яхши катик сотишади.
Сайфи Сокиевич сочигини билагига илиб, эшик то-
мон юраркан, бош чайкади:
- Йук, рах,мат!
Шерзод халатини елкасига ташлади-ю, илдам юриб
вестибюлга чикди. Каттакон ойнаванд эшикни очиб, це­
мента кучиб кетган зинага оёк куйиши билан куксини
бах,ор шабадаси тулдирди. У хайратлангандек бир лах,за
тухтаб колди. Бунака х,аво бахор эндигина бошланаётган
кезларда булади. Кечаги изгирин шамол урнини тусатдан
илик, майин шабада эгаллайди-ю, бутун табиат яшаш
-18-
тнкидан жунбушга келгандек, узундан-узок чузилган уй-
кудам уйгонишга касд килгандек бирдан жонланди. Ки-
шиминг кузини камаштирадиган даражада шаффоф туе
out -ли осмон тагин хдм теранлашиб кетганга ухшайди.
Хдли узи к5финмаса хдм нафаси сезилиб турган кук-
пам охднглари кулокка чалинади: кушлар х,аяжондан эн-
шкиб каттик;-к;аттик сайрашга тушади, дарахт шохлари-
да >рка шамол дутор чалади, каердадир, пупанак босган
ф п ак тагидами, х,али сув келмаган арик лабидами кур-
бака журъатсиз куриллаб куяди... Одамнинг рух,ида шу
кадар енгиллик пайдо буладики, канот чиказиб олис
y(|iKjiapra учиб кетгинг келади...
Шерзод икки четида кдтор тераклар саф тортган, то-
шлаб супурилган асфальт йулакдан юриб бораркан, ву-
жудида худди шу енгилликни х,ис этди. Худди уша жа-
риш дор ох,англар калбини кувончга тулдирди-ю, халат
Kiiiino юрган беморлар хдм, яхлит деразаларига ок парда-
иар гутилган эски гиштин бино хдм, осмон х,ам, олам х,ам
Iучал куриниб кетди кузига.
У кулида бир банка катик билан палатага кайтиб кир-
Iанида, Сайфи Сокиевич кайта ечиниб, урнига ётиб олган
»ди.
Нима килди? - деди Шерзод хавотирланиб. У
кУиглини кизитган туйгулардан х,али халос булиб улгур-
мш ап эди. - Мазангиз кочдими? - У Сайфи Сокиевичнинг
гепасига келди.
Йук, - Сайфи Сокиевич хурсиниб куйди. - Профес-
vop обходни бизнинг палатадан бошларкан. Х,озир...
Нонуштадан кейин кирмайдими?
Кайдам? - Сайфи Сокиевич елкасини кисди. - Про-
фсссорни зарил иш билан аллакаёкка чакиришган экан.
Доктор айтдилар.
Шерзод ётиши билан эшик очилди-ю, оппок сочлари
у», гидан оппок калпокчасини кундириб олган Доктор опа,
умиin' кетидан ок халат кийган гавдали бир киши кириб
келди. «Профессор!» деб уйлади Шерзод ундан куз узмай.
Профессор бош яланг булиб олган, сийрак сочларига
ок оралаган, корамагиз чехрасида алланечук хотиржам-
-19-
ликми, сокинликми, шунга ухшаш ифода куриниб турар,
йирик-йирик кузлари теранлик билан бокар эди. У икки
кулини халатининг чунтагига солиб олган, унг чунтагидан
фонендоскопнинг таргил резинка ичаги чщиб турарди.
«Сайфи Сокиевични куриб булгунча чикиб турсам
хам буларди», деб уйлади Шерзод уша томонга караб.
Сайфи Сокиевич профессорга термилиб ётар, кузларида
шу кадар маъюс утинч, шу кадар илтижо бор эдики, Шер-
зоднинг унга беихтиёр рахми келиб кетди. «Туйда суйи-
ладиган куй кассобга шунака тикилса керак», деб уйлади
Шерзод хаёлига келган бемаъни фикрдан узи кулиб.
Профессор хотиржам юриб, Шерзоднинг тепасига
келди. Шерзод беихтиёр оёкларини бир чеккага суриб,
утириш учун унга жой бушатди. Профессор Шерзоднинг
оёк томонига утириши билан Доктор опа унинг касаллик
варакасини узатди.
- Самандаров, - деди у паст товушда. - Стенокардия.
Йигирма олтинчи февраль куни «Тез ёрдам» машинасида
олиб келинган. Икки марта кардиограмма килинди. - Док­
тор опа турган жойида эгилиб, профессорнинг кулидаги
касаллик варакасига ёпиштирилган кизгиш тасманинг
бир учидан тортиб ёзди. - Паталогия йук-
Профессор тасмадаги эгри-бугри чизикларни диккат
билан куздан кечира бошлади.
«Бошланди, - деб уйлади Шерзод профессорнинг
хар бир харакатини кузатиб ётаркан. - Биринчи савол:
хозир сизни нима безовта киляпти? Иккинчи савол: бо-
лалигингизда канака касалларга чалингансиз? Учинчи са­
вол: купдан бери юрагингиз санчармиди? Чекасизми ва
хоказо, ва хоказо...»
Профессор касаллик варакасидан бош кутарди-да, не-
гадир жилмайди. Шунда бурнининг усти тиришиб, теран
кузларида самимий бир нур порлаб кетди. Унинг табассу-
ми шу кадар дилкаш, шу кадар «юкумли» эдики, Шерзод­
нинг узи хам беихтиёр жилмайди.
- Врачлар психологиясини анча яхши биларкансиз,
Самандаров! - деди профессор хамон жилмайиб тураркан.
-20-
Шерзод эсанкираб колди. «Кизик, бу одам нимани
уОлаётганимни каёкдан билди», - деган фикр хаёлидан
лип >тиб утди. Беихтиёр кузини олиб кочди.
«Операция» деган хдкоянгиз менга маъкул булди. -
11ро(|)сссор Шерзоднинг кулини юмшок; кафти орасига
олиб, кон томирига бармогини босди. - Операция пайти-
ди хирург энгякин одамини хдм бегона х,исоблайди, дега-
мипгиз тугри. Шунака килмаса иккиланиб колиши мум-
кни. Медицинада иккиланиш - маглубият деган суз.
«Укиган экан-да! - Шерзоднинг кунглини бирдан
куномч чулгади. - Вакт топганини кдранг-а». Шерзод-
пит бу хикояси журналда чивдан, хдр ким хар хил фикр
Гчшдирган эди. Х,озир у шифокорнинг узидан шундай ran
мнии анига кувониб кетди.
Яна битта гапингизга тула кушиламан, - деди про­
фессор х,амон Шерзоднинг томир уришини еанаркан. -
Медицина сохасида кадрлар тайёрлашга, айникса, эх,тиёт
nVniiiii керак. Ёмон шифокорнинг котилдан фарки йук-
(•ости, укувсиз докторлар купайиб кетяпти.
()унакалар хдмма сохада бор, - деди Шерзод жил­
майиб.
Медицинада булмаслиги керак! - Профессор по­
шипи чимирди. - Менга колса медик булишни хавас ки-
/шдиганлар аввал бир-иккй йил касалхонада ишлаши ке-
рик. Мурдани курса лабига учук тошадиган чаламулла
ирачларни кургани кузим йук!
Энди, духтир, х,озир кайси институтга борсангиз та-
иши-билишнинг боласи киради, - Сайфи Сокиевич ётган
жойда каравотни гирчиллатиб унгланиб олди. - Шунака
б^лганидан кейин илож канча?
I(рофессор унга вазмин бир назар ташлади-ю, Шер-
юдга имлади.
«дни, угиринг-чи, юракни эшитиб курайлик. -
Унииг кузларида яна уша самимий ут порлади. - Ёзув-
чиларнинг калби нозик булади, дейишади. Ё, танкид
киланериб пишитиб куйишганми?
Шерзод жилмайиб елкасини кисиб куйди.
-21-
«Нахотки танкддий мак,олаларниям укиса бу одам?»-
деб уйлади хайрон булиб. У аник; фан мутахассислари
купинча адабиёт, санъатни чукур тушунишини билар,
аммо бунчалик деб уйламаган эди. Курагига фонендос-
копнинг муздек халкаси тегиши билан вужудида хушнуд
бир енгиллик сезди.
Кизик;, хар гал Доктор опани курганида уйгонадиган
карздорлик хисси хозир уни кийнамас, профессор билан
узининг уртасида кандайдир табиий бир якднлик пайдо
булганидан шод эди. Шунда у профессор гапни бекорга
хикоядан бошламаганини, уртада якинлик тугдириш учун
шундай килганини бирдан тушунди-ю, кунглида хайрат
аралаш кувончли бир хитоб янгради. «Оббо профессор-эй!
Усталигини каранг!»
- Тинчланинг, - деди профессор унинг кунглидан
^аёттан гапларни эшитиб тургандай. - Хаяжонланманг!
Шерзод чукур-чукур нафас ола бошлади. Анчадан ке­
йин профессор фонендоскоп тущичини кулогидан олди.
- Тугри, паталогия йук;, - деди хамон тик турган Док­
тор опага караб. Доктор опа гуё Шерзоднинг эмас, узи­
нинг дарди енгиллашгандек эркин хурсиниб куйди.
- Кийинаверинг! - профессор Шерзодга караб тагин
жилмайди: - Сизга бир маслахат: куп куюнчак булавер-
манг. Юрак касаллиги аксарият икир-чикир ташвишлар-
дан келиб чикади. Уйланганмисиз?
Шерзод индамай бош чайкади.
- Унда ишингиз беш экан! Уйлангандан кейин таш-
вишлар яна купаяди. Хали киладиган ишларингиз куп.
Шунинг учун сал бепарворок булинг. Келишдикми?
Шерзод феълини узгартира олишига кузи етмаса хам
сидкидилдан ваъда берди:
- Уриниб кураман, Рауф Абдуллаевич!
- Ёшларнинг касал булиши энг адолатсиз нарса! -
профессор Шерзоднинг елкасига охиста туртиб куйди. -
Сиз тузалиб кетишингиз керак. Гавдангизни каранг!
У Шерзоднинг касаллик варакасини Доктор опага
берди-да, Сайфи Сокиевичникини олди. Профессор кара-
-22-
жпига бориб утириши билан Сайфи Сокиевичнинг юзи-
да яна уша аянчли ифода пайдо булди.
- Меники эски дард, духтир, - деди у гамгин тарзда, -
сиккиз йилдан буён шу азоб. Жигар шишиб кетади, буй-
рак огрийди... Бунинг устига иш куп.
Минг хил одам билан муомала килиш керак. Лечитса
>) ишгаям вак,т йук.
- Парво килманг, - профессор хотиржам овозда Сай­
фи Сокиевични юпатди. - Универмагнинг савдо-сотиги
директорсиз хам утаверади!
«Универмагда ишларкан-да». Шерзод шошилмасдан
кийинаркан, Сайфи Сокиевич томонга караб куйди.
Кейин Доктор опага караб: «Чикиб кетсам майли-
ми?» деб имо килди. Доктор охиста бош иргади. Шерзод
каравотини гирчиллатмасликка харакат килиб, урнидан
|урди-да, йулакка чикди.

Шерзод томирига укол килдиришни ёктирмасди. Х,о-


шр хам амаллаб чидади. «Аввало касал булма. Касал
б^лгандан кейин бу ёгига чидаб бер», - деб уйлади у
Шоира томирига нина санчаётганда.
- Менга унака караманг, - деди Шоира шприцдан куз
учмай. Унинг юзига кизил югурди. Сурма тортилган узун-
у чун киприклари титраб кетди.
- Нега?
- Халакит беряпсиз.
Шерзод дераза томонга караб олди. Тапщарида куёш
чиракдаб ётар, илщ хаводан жони кирган беморлар ас­
фальт хиёбонда кезишарди. Нихоят, Шоира нинани су-
t уриб олиб, урнига пахта босди.
- Рахмат! - Шерзод урнидан турди.
- Хафа булдингизми? - Шоира шприцни ялтирок сте­
рилизатор копкогига ташларкан, Шерзодга тезгина караб
олди. Шу топда у хаммага аямай укол киладиган дадил
кнмшира эмас, аллакандай ёш кизалокка ухшаб колган
1ДИ.
-23-
~ Нега энди? - деди Шерзод хдйрон булиб.
- Билмасам... Караманг деганимга-да! - Шоира унга
мулойим назар ташлаб куйди. - Бориб ун беш дакика
ётинг. Глюкоза куйгандан кейин албатта ётиш керак.
Шерзод палата эшигига келди-ю, тухтаб колди. Дера­
за олдида мовий жемпер устидан елкасига ок; халат илиб
олган аёл турарди. У каттакон жигарранг сумкасидан па-
тир, яшил кастрюлька, олма, анор олиб дераза токчалари-
га териб куйди. Сайфи Сокиевич каравотда утириб олган-
ча энгашиб, тумбочкани титкиларди.
Шерзод салом бериб, ичкари кирди. Аёл бурилиб ка-
ради-да, бош иргаб саломлашди. Унинг ёши утиб колган,
аммо кош-кузидан ёшлигида хушсурат булгани куриниб
турарди.
- Танишинглар! - деди Сайфи Сокиевич. - Келин-
ойингиз! Бу киши - Шерзоджон! Мана, ака-ука ётибмиз
Худо деб.
Шерзод аёлга яна бир бор бош силкиб куйди-да, кара-
вотига утирди.
-В ой , кандок яхши! - аёл негадир кулди. Шунда унинг
катор-катор тилла тишлари яраклаб, огзидан чуг сачраб
кетгандай булди. Аввалига Шерзод эътибор бермаган
экан. Аёлнинг кулокларига катта-катта олтин балдоклар
осилган, иккала кулининг бармокларига куша-куша тил­
ла узуклар такилган, мовий жемперининг ёкасидан шо-
да-шода марварид куриниб турарди. У тишини курсатмай
турганида сезилмаган экану, огзини очгани хдмон хдмма
олтинлар кушилиб, бирдан ловуллаб кетди.
«Тилла конидан чикиб келганми бу? - деб уйлади
Шерзод кинояли жилмайиб. - Узиям тиши элликта эмас,
уттиз иккита булганига афсусланса керак!»
- Улсин! - деди аёл Сайфи Сокиевичга караб. - Май-
дам йук экан. Коровулга бир сум бердим. Булмаса кир-
гизмайман, дейди, кечкурун келасиз, дейди яшшамагур! -
У сумкасига яна бир марта кул сукди-да, газета когозига
уроглик икки булак нарса олди. - Икки кийимлик опкела-
колдим, - деди Сайфи Сокиевичнинг кузига куюнчаклик
-24-
Стлан термилиб. - Улар энди, биттасига килиб, биттаси
курук колса яхши булмас.
Шерзод газета киррасидан чикиб турган атласнинг
бир учини курди-ю, беихтиёр кузини олиб кочди.
- Буниси майда тарок, - деди аёл хамон уша охангда. -
Манавиниси саригидан. Узингиз билиб берарсиз. Шусиз
щи битармиди хозир.
«Оббо, олди-берди бошландими? - деб уйлади Шер-
чод кунгли гашланиб. Индинга саккизинчи март эканини
гусатдан эслади-ю, хаммасини тушунди. - Шу ердаям
ошир-ошир...»
Сайфи Сокиевич Шерзоднинг ижирганиб турганини
пайкади шекилли, жеркиб берди:
- Майда ran булма, деб минг марта айтдим сенга! -
У сумкасини йигиштираётган хотинига бир лахза караб
колди-да, ковогини солиб, суради: - Сирожиддин маши­
нами нима килди?
- Тузаттиргани опкетди. - Аёл бушаган сумкани ку-
i арди. - Улсин, кунора пачак булади бу машина! - у Шер-
юдга юзланди-да, хеч ran булмагандек огзидан олов сач-
ратиб кулди. - Хуп, хайр оповси.
Шерзод индамай бош силкиб куйди. Эр-хотин чикиб
кетиши билан палата жимжит булиб колди. Шерзод юра-
гининг яна каттик-каттик ураётганини пайкаб, кузларини
юмди-да, девор томонга караб олди.
«Индинга саккизинчи март, - деб уйлади у маъюс. -
Одамлар кизик. Турли-туман байрамлару тугилган кун-
лардан шунака усталик билан фойдаланишадики, хайрон
коласан киши!»
Куша-куша узук такилган куллари билан кийимлик
агласни чангаллаб турган хотин, шу хотинга хозир хамма
inн пулу совга-саломлар билан битади, деб ургатган Сай­
фи Сокиевич Шерзоднинг куз унгига келди-ю, икковини
\ам ёмон куриб кетди.
Палатадаги буш жойни кунбуйи асраб туришларию,
( айфи Сокдевичнинг универмаг директори экани, хоти-
ни гиллага беланиб юришию текинга иш битмайди, деб
-25-
уйлаши - хаммасининг уртасида кандайдир бирлик бор
эди. Шерзод шуларни уйлади-да, хаёлан узига киноя кил-
ди. «Йук;, биродар! Бу сафар биринчи таассуротинг хато
чикмади. Сайфи Сокиевич билан сенинг конинг х,еч качон
кушилмайди».
Анчадан кейин эшик очилди-да, Сайфи Сокиевичнинг
овози келди.
- Туринг, Шерзоджон!
Шерзод секин бурилиб каради.
- Шундок катта ёзувчи экансиз-ку, айтмайсизми?! -
деди Сайфи Сокиевич астойдил гина килиб.
- Бунинг нима ахдмияти бор! - деди Шерзод совук
о^ангда.
- Жаям фарки бор-да, ука! - Сайфи Сокиевич Шер­
зоднинг куполлигини пайкамагандек унинг каравотига
келиб утирди. - Ёзувчилар-чи, вей, Худо назар солган
одамлар булади! Ёшлигимда, денг кечалари ухламасдан
китоб укиб чикардим. Х,ой, ахмок китоб сенга ош билан
нон булармиди, дейдиган одам йук!
- К^анака китоблар эди? - Шерзод истех,золи кулиб
нарирок сурилди. Сайфиддин ака жойлашиб утириб ол-
ди-да, кул силтади.
- Э, куп эди. «Утган кунлар» дейсизми, «Минг бир
кеча»-ю, «Лайли-Мажнун» дейсизми... Ана уларни китоб
деса булади. Хрзиргилар унака ухшатиб ёзолмайди. Мана,
Навоийни олайлик! Укиган сайин укигинг келади. - У бир
зум пешанасини тириштириб уйлаб колди-да, кузларини
ярим юмиб ёдаки увдци:

Осмонда бир хукиз - номимиш Парвин


Бириси куйида кутарар замш.
Кузингни катта оч, куш уукиз аро
Куриб цуй, цанчалаб эшак юрганин.

- Ана акд, ана заковат! - деди у бош чащаб. - Навоий


деб бекорга айтмаган-да!
Шерзод беихтиёр кулиб юборди.
-26-
- Навоий деб бекорга айтмагани тугри-ку, лекин бу
Iаиларни Умар Хайём ёзган-да!
- Кдранг! - Сайфи Сокиевич парво килмай Шер-
юднинг елкасига кокди. - Дунёда эшакмижоз одамлар
Iикилиб ётганини уша пиёнистаям билган экан-да. Аммо
Гюплаган, кизталок! Ана уша Умар Хайёмлар хам Худо
начар солган бандаси булган-да!
- Умар Хайём одамзодни яхши кургани учун шоир
будган. - Шерзод каддини ростлади.
Бир гариб кунглини цила олсанг шод
Яхшидир ер юзин цилгандан обод!
Лутфинг-ла бир дилни цул цила олсанг
Афзалдир юз цулни цилгандан озод.
Бу гапларниям Умар Хайём ёзган, Сайфиддин ака!
Сайфи Сокиевич орзумандлик билан бош чайкади.
- Оббо кизталог-ей! Боплаганини каранг. Ипга тиз-
Iандек ёзади-я! Шунинг учун укимишли одамларни яхши
кураман-да! Узимиз институтни амаллаб битирган булсак
\ам...
- Кайси институтни? - суради Шерзод унинг гашиш
булиб.
- Савдо институтини-да! - Сайфи Сокиевич бепарво
кул силтади. - Бизнинг укиш нима буларди, йулини килиб
битирдик-да.
«Яъни пул тикиб», - уйлади Шерзод унинг гапини
иниклаштириб.
- Узимиз амаллаб укиган булсак хам илмнинг кадрига
стамиз, ука.
Бизнинг утил хам аспирантурани битирган, якинда
кандидат булади. Ёшлигидан тарихга кизикарди узи. Ме-
ним айтаман, хой бола, кузингни оч, кечаги кунни билмай
гуриб, улсанг хам эртани билолмайсан, дейман. Гапим
миъкулми, а, лаббай?
«Бало-ку! - Шерзод унга диккат билан тикилиб кол­
ди .- Амаллаб укиганми, бошками, барибир балони би-
лиди!»
-27-
Сайфи Сокиевич Шерзоднинг эътибор билан тингла-
ётганини дарров сезди. Жиддий киёфада давом этди:
- Одамнинг ёши уттан сайин янгиликни ёктирмай
колади. Биз ёшлигимизда ундок килганмиз, бундок кил-
ганмиз деб кариллаб юраверади. Х,аммаси бекор ran. Ке-
чаги кун билан бугунги кунни кушмасангиз четга чикиб
коласиз. Мана сиз! - у Шерзоднинг кузига тик каради. -
«Ялла» ансамблини яхши курасизми?
Шерзод унинг гапни каёкка бураётганини тушунма-
ди. Аммо ростини айтди.
- Албатта!
- Отангизга рахмат! - Сайфи Сокиевич унинг елкаси-
га кокди. - Мен тенги одамлар ёмон куради. Нега деган-
да ашулачиси ликиллаб турармиш! Бекор ran! Лична мен
уша болаларни яхши кураман. Кадимги «Яллама-ёрим»ни
бугунга мослаб айтади.
«Х,ечам саводсиз эмас. Бало бу одам!» деб уйлади
Шерзод хамон ундан куз узмай.
- Колаверса, - Сайфи Сокиевич илдам урнидан тур-
ди, - мен концертга факат томоша куриш учун бормай-
ман. Одамларнинг дидини, юриш-туришини билиш учун
тушаман. Мана шунисиям савдо оборотига киради. Ана
шунака гаплар! Биззиям анойи деманг, у ка!
«Гап бу ёкда экан-да! - Шерзод ичида унга яна тан
берди. - Бундан чикди концерт куриш хам савдо обороти
учун. Анойи эмас...»
Сайфи Сокиевич уз каравоти олдига борди-да,
кузларини йилтиратиб Шерзодга тикилди.
- Мана, насибамиз кушилган экан, битта палатага ту-
шиб копмиз. Худо хохдаса, бу ёкдан чиккандан кейин хам
ака-ука булиб коламиз. Чилонзордан пастрокда Мевазор
деган жой бор. Уша ерга бориб Сайфиддин аканинг уйи
кайси, десангиз, етти яшардан етмиш яшаргача - хамма
танийди. Участкани катта килиб юборган эканмиз, театр
Навоий бупкетди узиям! - У узининг уйи катталигидан
кувонгандек яна мамнун жилмайди.
«Мевазорда булса кушни эканмиз-да», деб уйлади
Шерзод унга синчковлик билан караб. Аммо индамади.
-28-
Кдни, утиринг, ука, бир мантихурлик килайлик! -
Сайфи Сокиевич тумбочка устидаги кастрюльканинг
копкогини кутарган эди, мурч иси гуркираб кетди.
Шерзоднинг куз унгида олтин тула бармоклари билан
хамир кораётган бояги хотин пайдо булди-ю, иштахаси
Оугилди.
- Рахмат, - деди урнидан туриб. - Хамир овкатга
\ушим йукрок-
Шерзод йулакка чикди-да, ошхона томонга бурилди.

Вакт-соати етганда одамнинг тугилиши оддий бир


парса куринади-ю, улим хар доим гайритабиий ходиса
булиб туюлади. Аслида одамнинг улиши хам хеч ran эмас
жан. Шерзод буни шу куни билди.
У ошхонага кириб келганида нонушта охирлаб колган,
куй беморлар овкатланиб булишган эди. Столлар устида
онкатдан бушаган идиш-товокдар турар, дераза олдидаги
i-толда уч аёл утирар, яна бир бемор туйнук олдида туриб,
онкат оларди.
Шерзод уни узокдан таниди. Бу - уч кун илгари
((улакдан палатага олинган уша муштдеккина гавдали чол
>ди. Шерзод унинг ун туккизинчи палатага жойлашгани-
ии билар, кеча уни кириб курган эди.
- Тузукмисиз, ота? - деди Шерзод якин келиб.
Чол Шерзодга бурилиб каради-да, кулимсиради.
- Шукур, углим. Тузукман. Докторлар туриб юришга
рухсат беришди, - деди тетик охангда. Чол яп-янги дуппи
кийиб олган, чукки соколини текислатгани учунми, юзи-
Iа анча ранг кириб колганга ухшар, кузлари тийрак бокар
>ди. Шерзод унинг анча тузалиб колганидан кувонди.
- Йуталингиз хам колдими?
- Шукур, болам. - Чол туйнукдан ошпаз узатган та-
рслкани оларкан, Шерзодга мамнун караб куйди. - Би-
иойидек бупколдим. Юринг, бирга овкатланамиз.
- Бупти! - Шерзод чол кетиши билан туйнукка рупара
Пулди.
*-29-
- Келдингми, азамат?! - деди семиз ошпаз - рус кам-
пир дилкашлик билан сенсираб. - Бугун сенга ширгуруч-
нинг энг мазали жойидан опкуйдим.
- Рахмат, Маша хола! - Шерзод хдм дилкашлик билан
шангиллади. - Сарёгини икки хисса берсангиз хдм йук де-
майман.
- Сендан сариёг у ёкда турсин, кизимни хдм аямай-
ман! - ошпаз кампир ширгуруч туда так,симчани туйнук-
дан узатди.
- Иуклиги учун айтяпсиз-да, кизингиз булса ноз
килардингиз, - деди Шерзод туйнукдан узоклашаркан
хушчакчак охангда.
У таксимчасини олиб чол утирган столнинг бир чек-
касига жойлашди-да, энди уртадаги нонга кул узатган эди,
тусатдан чолнинг кошиги стол тагига таракдаб тушди.
Шерзод беихтиёр чолга каради. Чолнинг ранги докадек
окариб кетган, кузлари олайиб, боши орка томонга огиб
борарди. У шу лахзадаёк; утирган стули билан чалканча
йикила бошлади. Шерзод сакраб туриб унинг елкаси-
дан ушлаб колди. Чолнинг бошидаги янги чует дупписи
бир чеккага учиб кетди. Дераза олдида утирган аёллар
чинкириб юборишди.
Зум утмай шприц кутарган Шоира, унинг кетидан
кузойнакли булим мудири югуриб кирди. Шоира титрок
куллари билан чолнинг билагига укол киларкан, Шерзод-
ни туртди:
- Кочинг! Кетинг! Куркасиз.
Аммо Шерзод куркишга хам улгурмади. Кузойнакли
булим мудири чолнинг томирини ушлаб курди-да, иккин-
чи шприцни тайёрлаётган Шоирага караб бош чайкади.
- Хожати йук- Ундан кура марх,умнинг уйидагиларга
хабар килишеин.
Шерзод сесканиб чолга каради. У бошини оркага,
стул суянчигига ташлаганча ётар, кузлари очик турар,
худди шифтда урмалаб юрган бир нарсани томоша килиб
утирганга ухшарди. Ерда эса унинг янги чует дупписи
тунтарилиб ётар эди.
-30-
- Кетинг! - деди Шоира Шерзодни яна туртиб. Унинг
икки кузи жикка ёш эди. Шерзод бу аёл улимларни кура-
нериб, кузи пишиб кетган булса керак, деб уйлаган эди.
Шоиранинг хозирги холатини куриб хайрон колди-ю,
бирдан узининг кузига хам ёш куюлиб келди.
«Бу одам дунёга келиб нима курдийкин? Акдини тани-
гандан буён ишлаган, бола-чака килган, уларни бокаман,
деб тиним билмаган. Мана, энди кетди. Хдммаси тамом
булди. Х,озиргина у бор эди. Энди йук. Хаммаси бир кип-
рик коккулик фурсатда утиб кетди. Тугилишию эсини
гиниши, кувонч-ташвишларию улими... К^изик;, одамнинг
умри шунча к;иск;а-ю, типирчилаши оламни тутади. Гуё
дунёга устун буладигандек...»
Шерзод йулакдан секин-секин утиб бораркан, вужу-
дини теран бир хотиржамлик эгаллаган эди. «Хаётингдан
нолисанг, гуристонни зиёрат кил» деган гапда хдкмат куп.

«Табиат дам кизик, - деб уйлади Шерзод вестибюл-


иинг ойнаванд эшиги олдида тураркан. - Хотинларнинг
байрамида бир тегажоглик килмаса кунгли жойига туш-
майди. Хар йили саккизинчи мартда ё кор ёгади, ё ёмгир».
Бугун х,ам тонг-сах,ардан ёмгир куя бошлади. Хд-
нонинг авзойига Караганда хдли-бери тинадиганга ухша-
масди, аммо бу еру кукни толиктирадиган эзма ёмгир
>мас, куклам нафасининг канотига осилиб келган майин,
илик томчилар эди.
Шерзод эшикка елкасини тираганча ховлини томоша
киларди. Ёмгир тинимсиз шовуллар, цементи кучган зи-
нанинг шундоккина ёнидаги занг босган тунука тарнов-
дан лойка сув отилиб чикар, асфальт йулкада иланг-би-
л«нг саргиш из колдириб, нарирокдаги арикчага куйилар,
шиддатли окимга кушилиб кетарди.
Арикча киргокларида эндигина оламга келиб, куз
очган майсалар атрофида руй бераётган вокеаларга хай-
ритланиб тикилади. Хиёбон четидаги терак шохлари
-31-
бахор ёмгирининг жонбахш куйига мает булиб, муло-
йим чайкалади. Намхуш хдвода киш уйкусини тарк этган
тупрокнинг майин иси охиста канот кокади.
Ок халатини бошига ёпиниб олган бир аёл йулакдан
югуриб нариги бино томонга утди. Калин платформа пош-
наларининг шипиллаган товуши бир лахзада тиниб, ём-
гирнинг аллаловчи охангига сингиб кетди. Шерзод бир
зум иккиланиб турди-да, пахмок халатига яхшилаб ура-
ниб олганича тез-тез юриб зинадан тушди. Шу ондаёк
сочлари орасига ёмгир томчилари сизиб кираётганини
сезди.
У сув сачратмаслик учун эх,тиётлаб кадам ташлар, шу
топда палаталардан узига турли-туман одамлар тикилиб
турганини хие этарди. «Бунака пайтда одам дераза олди-
га келиб ташкарини томоша килишни яхши куради, - деб
уйлади у, атайлаб секин юриб бораркан. - Демак, мениям
томоша килишяпти. Ичларида масхара килиб кулишаётган
булса керак». У темир панжарали дарвоза олдига етгунча
елкалари жикка хул булиб кетди. Коровулхонадан утиб
ташкарига чикди. Хамма ёмгирдан кочган булса керак,
кучада йуловчилар сийрак, аммо машиналар т5Ьстовсиз
утиб турар, гилдираклар асфальт йулда тинимсиз шарил-
лар, куча юзида симегочлар акси ялтираб куринарди.
Шерзод йигирма кадамча наридаги бозорча томонга
юрди. Чамаси касалхона якинидаги бу бозорча узидан-узи
пайдо булган, кейинчалик бир катор раста курилиб, усти-
га рангдор пластмасса шифер ёпиб куйилган эди. Бу ер
эрталаблари гавжум булар, беморлар катикми, каймокми,
олмами, хуллас, кунгиллари тусаган бирон нарсани ха-
рид килар эдилар. Дозир вакт пешиндан оккани учунми
бозорчада одам сийрак эди. Х,ар доим олма сотадиган
сийрак соколли чол бир чеккада мудрар, нарирокда бах-
мал нимча кийган хотин олдига бир даста редиска куйиб
утирарди.
«Дарров редиска катта бупкопти», - деб уйлади
Шерзод раста олдига келиб. Растанинг нариги четида
тивит румол ураган кампир утирар, унинг олдида ичига
-32-
мримлатиб сув солинган алюмин товокчада ихчам килиб
(югланган бинафшалар яшнаб турарди. Шерзод худди
шуиинг учун бу ерга келганди.
У илдам борди-да, танлаб-танлаб икки бог бинафша-
fiii гоюрачадан олди. Бинафшанинг соч толасидек нозик,
ики»1 бандларидан сув томчилаб турарди. Шерзод чечак-
нарии димогига якин келтириши билан бахор исидан
калби хаяжонга тулиб, боши айланиб кетгандек булди.
Х,ар йили у бинафша хиддаганида болалигини, кишлок
чеккасидан окиб утадиган Тиниксой буйларидан бинаф­
ша торган дамларини эслар эди. Хозир хам шундай булди.
Ьнмафшанинг майин иси илк бахор каби тиник, сокин
куиларни эслатди-ю, беихтиёр жилмайди. Тивит румол
Ураган кампирга пул берди-да, бозорчанинг тими остидан
чикди. Яна сочлари орасига илщ томчилар сизиб кира
(кмнлади.
Энди у тез-тез юриб коровулхонадан утди. Касалхо-
на йулагига кирди. «Муолажа хонаси» деган эшикни кия
очиб каради. Шоира йук, дераза олдида ок мато ёпилган
стол устида стерилизатор бикиллаб кайнар, зичлаб бер-
ки 1илган копкоги остидан буг чикиб, дераза ойнасининг
Гшр кузи хира тортиб колган эди. Шерзод секин ичкари
кирди, бинафшанинг бир богламини стол устига, стери-
личатордан анча берига куйди. Кейин худди уринсиз иш
килгандек тез-тез юриб чикиб кетди.
Энди Доктор опани кутлаш колганди.
«Нима деб кираман, - деб уйлади у врачлар кабинети-
иинг эшиги олдида тухтаб. - Сизга бинафша олиб келдим
дсйманми?»
Шерзод бир зум иккиланиб турди-да, таваккал килиб
иникни силтаб тортди. Девор остидаги диванда Доктор
она утирар, берирокда эса башанг кийинган, жингалак
сарик сочли йигит турарди. «Врачлардан бирортаси булса
керак», - деб уйлади Шерзод унга караб. Хона уртасида
чугдай килиб кийинтириб куйилган болакай «гоз-гоз» ту-
рар, бу - рус йигитнинг угилчаси булса керак, унинг хам
сочлари сарик, кунгирок-кунгирок булиб чаккасига туш-
' Нур борки, соя бор -33-
ган, мовий кузлари порлаб турарди. Эшик очилиши билан
болакай ёнбоши билан бурилиб каради-да, кизил ботинка-
часини тап-туп босиб, шу томонга икки-уч кадам куйди.
Аммо эшикка етмай утириб колди. Доктор опа билан рус
йигит ках-ках уриб кулиб юборишди. Йигит илдам келиб
болани кутариб олди.
Шерзод хдм беихтиёр жилмайиб, ичкари кирди. Ий-
маниб, бинафшани узатди. Доктор опа бинафшани охиста
хидлади-да, кузларида хаяжон билан Шерзодга тикилди.
- Рахмат, - деди секингина. - Бинафшани жуда яхши
кураман.
Болакай дадасининг кулидан тушиш учун хадеб
чинкириб, оёкчасини типиллатар эди. Шерзод унинг ха-
ракатларидан завкланиб, яна жилмайиб куйди-да, секин
йулакка чикди.
У энди уз палатасига бурилган эди, йулак бошида ба­
ланд овоз янгради.
- Ёзувчиларга алангали салом!
Шерзод овоз эгасини таниди-ю, кувончдан энтикиб
кетди. «Абдувохид!» деди у йулакдан югуриб бораркан
пичирлаб. Вестибюль эшиги олдида сарик плаш кийган,
шашсасини бостириб олган Абдувохид кучок очиб ту-
рар, чамаси ичкарига отилиб киргиси келарди-ю, халати
йукдиги учун ботинолмасди. Шерзод бу йигит билан би-
ринчи курсда - пахта теримига хашарга боришганидаёк
дустлашиб колган, Абдувохид тошкентлик булгани учун
уларникига куп борган, унинг кекса онаси Шерзодни
«киёматлик углим», дер эди. Укишни битиргандан кейин
икковлари бир жойда ишлайдиган булишганда узларидан
кура купрок шу кекса аёл кувонган эди.
Шерзод югуриб борди-ю, Абдувохидни даст кутариб
олди. Абдувохиднинг ихчам гавдаси хавода муаллак
осилиб колган, кузлари кулгидан кисилиб кетган, ундан
ёмгир хиди анкиб турарди.
- Куйвор, овсар, белни синдирдинг-ку, - деди куча-
ниб. - Ким айтади сени касал деб?
Шерзод дустининг юзи зурикканидан кизариб кетга-
нини куриб, секин ерга куйди.
-34-
Хечам касалга ухшамайсан-ку! - Абдувохид бир
кадам оркага чекиниб уни бошдан-оёк кузатиб чикди. -
Кандок килиб бу ерга тушиб колдинг.
Х,айронман, - Шерзод кулди. - Опкелиб тикиб
куйишди.
Шерзод вестибюлда одамлар гавжумлигини, босинки
пжур-гувур авжига чикканини энди пайкади. Деворла-
рша пашшага карши кураш чоралари-ю, эски афишалар
илиб ташланган мана шу вестибюль хар куни кечкурун
пжжум булиб кетарди. Х,озир хам беморлар огизларига
{‘кар овкат олиб келган якин кишилари билан чекка-чек-
кпда сухбатлашиб утиришарди. Шерзод Абдувохидни
оурчакдаги уриндикка бошлади.
Бу ёкка тушганингни нега хабар килмадинг? - деди
Додувохид Шерзоднинг кузига тик караб. - Кддирмаган
«койим колмади-ку!
Унинг хиёл кисикрок кузлари жиддий бокар, овозида
кдп.ият бор эди.
Шерзод унинг елкалари осилиб ётган хул плашига,
билинар-билинмас сийрак сокол усган ингичка иягига,
at абийлик билан чимирилган кошига караб тураркан, узи-
ии айбдор хис этди. «Бир огиз кунгирок килиб куйсанг,
«саканг кетармиди?! - деди хаёлан узини койиб. - Дустинг
булганидан кейин ранжийди-да».
Мотоциклда келдингми? - деди.
Абдувохид бултур «Ява» мотоцикли сотиб олган, ун-
дам ора-чора Шерзод хам фойдаланиб турарди.
Абдувохид кулиб юборди.
Бу гапнинг у гапга нима дахли бор, овсар! Мото­
цикл минсанг тузалиб колармидинг?
Куриб турибсан-ку, отдайман! - Шерзод кулларини
{Чди. - Тахририятда нима янгиликлар?
Тинчлик, - Абдувохид плашининг этагини кайириб,
ишмининг чунтагидан тамаки олди. Намиккан тамакини
ниГжга кистирди. Гугурт чизай деб турган жойида бирдан
tу х габ колди. - Бу ерда чекиш мумкинмас-а! - деди тама-
киин кайтиб жойига соларкан. У бир зум жимиб колди-да,
-35-
ишхонадаги янгиликни айтди. - Мухаррир сени уч-турт
марта йукдади.
Шерзод мухаррир узига купинча жиддий иш топ-
ширишини билар эди. «Яна, нима ran экан!» деб уйлади
Абдувохиддан куз узмай.
- Негалигини айтмадими?
- Бир шикоят келган. Фельетонбоп хат.
- Мен фельетон ёзмайман! Мухаррирга айтиб куй, -
деди Шерзод кескин охангда. - Бошка одамга топшира-
версин.
У чиндан хам фельетон ёзмаган, бундан кейин хам
ёзмокчи эмасди. «Унта фельетондан битта хикоя ёзган
яхши», дерди у.
- Шикоят сенинг кишлогингдан келган, - деди Абду-
вохид уйланиб.
- Нима кипти? Бу ёгини сурасанг, хали театр масала-
сидаги ишим хам чала ётибди.
У нима учун одамлар театрга кизщмай куйганини
купдан буён уйлаб юрар, шу масалани синчиклаб ур-
ганмокчи эди. Бу борада Абдувохдд билан куп бор мас-
лахатлашганди.
- Узинг биласан, - Абдувохдд кул силтади. - Эртага
ойим келмокчилар, - деди у анчадан кейин. - Нима олиб
келсинлар?
Шерзод унинг кузига к;араб куйди-да елкасига мушт
туширди.
- Сени етаклаб келсалар булди. Валаклашиб утирамиз!
- Айивда ухшайсан-а, - деди Абдувохид елкасини
ишцар экан, афтини бужмайтириб. - Тагин бу касалмиш.
Икковлари бир-бирига караб шодон кулиб юбориш-
ди. Бу - уша талабалик дамларидаги сингари бегубор кул-
ги эди.

У гира-шира коронгилик чуккан йулдан бораётган-


миш. Кунботар палласими, тонготарми - хуллас, шунака
гира-шира пайт эмиш. Йулнинг икки томони калин чака-
-36-
накчормиш. Бу жойлардан качондир утганмишу, каерда
кегаётганини барибир эслай олмасмиш. Олдинда - ча-
кнлакзор ичкарисида бирдан Абдувохдд пайдо бупти. У
май качан булиб олганмиш. Бошида яп-янги чует дупписи
(юрмиш. «Абдувохдд качон сочини олдирибди, дуппи
киймасди шекилли», деб уйлармиш Шерзод хайрон бу-
ииб. У дустини чакдрса овози чикмасмиш. Кетидан югур-
мокчи булган экан, оёкдари юрмай колибди. Шу пайт
Дбдувохид тусатдан чует дуппи кийган чолга айланиб
колибди. Бир зум тухтабди-да, боши узидан-узи бир ёкка
огиб, кузлари олайиб кетибди. Чует дупписи бошидан
учиб ерга тушибди.
«Туш куряпман-ку туш, - деб уйлади Шерзод узини
юпатиб. - Тушдан хам куркадими одам».
Энди у палатада ётганини, хозир хаммаси утиб кети-
шини билар, аммо хамон оёк-кулнии кимирлата олмасди.
Пари борса бир неча сония давом этган мана шу холат
уни, айнщеа, к;ийнокка солди.
Киши уйгонса, эс-хуши жойида булса-ю, кдмирлай
олмаса, бундан ортщ азоб йук; экан. Нихоят, у ёнбоши-
га агдарилди. Чукур-чукур нафас олди. Пешанасидан
чиккан совук, терни артди-да, етган жойида чузилиб тум­
бочка устидаги чойнакнинг жумрагидан совук чой ичди.
11алата нимкоронги, эшик тепасидаги ойнадан йулакдаги
чирокнинг шуъласи тушиб турарди. Каравотнинг никель
кнфти ялтирар, ташк,арида шамол гувиллар эди. Сайфи
( ’окиевич ох гилоф копланган адёлни елкасига тортганча
хотиржам ухлар, огзи очилиб колган эди.
«Менга нима булди? - деди Шерзод пичирлаб. - Яна
гормозланиш буляпти шекилли». Шерзод илгари хам
шундай хушеиз ахэолга тушган эди. Кайси куни Рауф
Абдуллаевич яна кирганда Шерзод шуни айтиб берди.
«Куркманг, - деди ушанда профессор Шерзодни юпа-
гиб. - Бу мия чарчашидан булади. Киши ухлаётганида
мня тормозланади. Уйгонганда хамма нукталар яна ишга
тушиб кетади. Баъзи тутунчаларнинг тормозланиш реак-
цняси сал чузилиши мумкин. Шунда киши бир муддат
ю\ракатланмай колади. Уйламанг...»
-37-
«Одам уйламаса калла нимага берилган, - Шерзод
каравотни гирчиллатиб чалканча ётиб олди. - Бирон
дакика уйламай туриш мумкинми?»
Ёмон тушдан хира нарса йук. Ширин туш кураёт-
ганда уйгониб кетсангиз, х,арчанд уринган билан даво-
мини куролмаймиз. Куркинчли туш булса узингизни
чалгитишга минг уринганингиз билан кайтарилаверади.
Шерзод Сайфи Сокиевичнинг тумбочка устида турган
мошранг дупписини курди-ю, тагин уша мархум чолнинг
чует дупписи хаёлидан нари кетмай колди.
У кузларини юмган эди, назарида яна уша чол пайдо
булди. Ушанда Шоира уни хайдагани бежиз эмас экан-да!
«Ухлаш керак! Х,али уйку дори сурасам буларкан. Кизик,
бугун ким навбатчи экан? Ким булсаям шу пайтда бе-
зовта килиш яхшимас».
Шерзод ётган жойида дераза томон караб куйди.
Тапщарида хамон шамол гувиллар, хаво очилиб кетган,
тулишиб колган ой деразадан муралаб турар, новдалари-
да гунчалари буртиб турган урик шохлари каттик силки-
нар эди. У деразадан куз узиб яна Сайфи Сокиевич ётган
томонга каради.
Шерзод уни хеч качон бош яланг курмаган эди. Х,озир
унинг текис киртишланган боши икки хил рангда экани-
ни пайкади. Пешанасининг усти кизгиш, тепаси - дуппи
остида коладиган кисми эса оппок гардиш булиб колган-
ди. «Карамга ухшайди! - деб уйлади Шерзод мийигида
кулиб. - Зах жойда узок ётган карамнинг ерга тегиб тур­
ган булаги шунака окариб колади. - Шерзод узининг
хаёлига келган фикрдан узи кулиб куйди. - Х,икояга яхши
деталь буларкан».
У Сайфи Сокиевичнинг лаблари жуда калин экани-
ни энди пайкади. Сайфи Сокиевич хамон чалканча ётар,
чукур-чукур нафас олар, терлаб кетган эди. Шерзод бундан
атиги бир неча соат олдин булиб утган вокеани эслади...
Шерзод кечкурун касалхона ховлисини айланиб пала-
тага кайтди-ю, узининг каравотида утирган йигитга кузи
тушди. Йигит кора костюми устидан халат ёпиниб олган,
-38-
iyiyim Kiltiu гулдор буйинбог такиб, ялтирок кора туф-
лн/ш oc‘i ititu чалиштириганча Шерзоднинг каравотида
Оемштл Уп(рарди. Саргиш плашни икки буклаб Шерзод-
ииш Kiipiuiti| ига ташлаб куйганди.
Учинищ урнида енбошлаб ётган Сайфи Сокиевич
Шсрчод кириши билан йигитни таништирди:
Мина, мулла Сирожиддин хдм келдилар.
( 'нрожкддин кескин кузгалиб урнидан турди. Шер-
♦однинг кафгини ингичка, аммо чайир бармоклари ора-
nii и олиб кнсаркан, кулиб куйди:
( 'ичнииг китобингизни укиганман.
Шерчод, кайси бирини, деб сураб утирмади.
Тучалиб колдингизми? - деди Сирожиддин дилкаш-
М1к билан.
У отасига жуда ухшарди. Думалок юзи хам, калин
иибллри, эрги сийраклашган еочлари хам худди дадаси-
IIIHII учи эди. Факат кузлари бошкачарок. Унинг кукиш
кулраш кучлари кув табассум аралаш эхтиёткорлик би-
пан бокардн.
Ра^мц | ! - деди Шерзод унга каттик тикилиб.
Бизнинг бобой зериктириб куймаяптиларми сиз­
ин? деди ( ’ирожиддин отаси томонга имо килиб. - Аммо
t анлашсан! ич, куп хаётий деталлар урганасиз. Бобойда
гаи куп.
Шерзод уз онасини «кампир», отасини «бобой» деб
игайдиган одамларни ёмон курар, бориб турган хурмат-
сичлик, деб биларди.
- Тарикчимисиз? - деди «бобой» хдкидаги гапни
тухтатиш учун.
- Аспирантура битган. Энди ишимни мух,окамага
куймокчимин, - деди Сирожиддин дарров жиддий тор-
t иб. Кейин отасига каради-да, кушиб куйди. - Домламга
учрашмокчи эдим. Машинада келинг деганлар.
- Боранср, углим, боравер, - Сайфи Сокиевич 5фнидан
Iурди. - Домлангга салом айтиб куй.
- Домла узлариям келиб колсалар керак, кеча бирга
борамиз, деган эдилар.
-39-
- Овора булмасин, менинг ундан гинам йук;, иши куп
одам, - деди Сайфи Сокиевич юпатувчан одангда.
- Хайр! - Сирожиддин Шерзоднинг кулини чайир
бармоклари билан мадкам кисди-да, эшикни очди. У туф-
лисига нагал коктирган булса керак, йулакда кадам то-
вушлари анчагача каттик карсиллаб эшитилиб турди.
«Дадасига ухшаркан, - деб уйлади Шерзод Сайфи
Сокиевичга караб. - Пухтагина йигит куринади». У девор
томонга агдарилиб ётди. «Ухлаш керак, - деди у яна пи-
чирлаб. - Одам учун уйкусизликдан ортик азоб булмаса
керак». Илгарилари биров ухлолмадим, деса Шерзод хай-
рон коларди. Узи кечалари алла-паллагача ёзиб утирар,
хдр кеча кирк-эллик садифа ёзган пайтлари дам буларди.
Кейин эса урнига ётарди-ю, донг котиб ухлаб коларди.
Тонг садарда яна одатдагидек туриб кетар, деч нима бул-
магандек ишига бораверарди.
Х,озир у шуларни уйларкан, яна фикри чалгиб боши
гувуллай бошлади. У кузларини чирт юмди-да, ташкарида
гувуллаётган шамолга кулок солди. Шу топда бутун таби-
ат жим колиб, шамол товушини эшитаётганга ухшарди.
Бора-бора Шерзодни уйку элита бошлади. Худди шу пайт
эшик гийкиллаб очилгандай булди.
Шерзод яна кузини очса, уйкуси учиб кетишидан
чучиб, индамай ётаверди. Аммо эшик янаям катта очилди
шекилли, унинг кузига чирок нури тушди. Хонада атир
хдци гуркираб кетгандай булди. Шерзод беихтиёр боши­
ни кутарди. Кия очик эшик олдида Шоира турарди. У ха-
латининг тугмаларини чала утказган, ёкаси остида пушти
ранг ич куйлагининг нафис гажими куриниб турар, доим
турмаклаб юрадиган сочларини ташлаб юборган эди.
«Бугун дам у навбатчи экан-да!» - деб уйлади Шер­
зод негадир кувониб. Шоира «жим» дегандек, к)фсаткич
бармогини лабига босди-да, охиста ичкари кирди. Шер­
зод беихтиёр каддини ростлаб ёстикка суянганча утириб
олди. Шоира силлик оёкларига кийиб олган юмшок шип-
пагини унсиз босиб якин келди-да, Шерзоднинг тумбоч-
каси олдидаги стулга утирди. Нафис атир иси Шерзод­
нинг димогини китикдади.
-40-
- Нега ухламаяпсиз? - деди Шоира шивирлаб.
Билмадим, - деди Шерзод хдм паст овозда. - Уйкум
V'tnft кетди.
Менга к,арашиб юбормайсизми? - Шоира яна уша
гирли тарзда шивирлади.
Майли!
Шерзод йулакка чикиб палата эшигини ёпиши билан
Шоира деворга суянганича елкалари силкиниб, пикиллаб
кулиб юборди. Шерзод хдйрон булиб тухтаб кдвди.
- Нега куласиз?
К,изиксиз, - деди Шоира кулишдан тухтаб. Унинг
•тройли кузлари ёшланиб кетганди. - Хеч булмаса нима
шплигиниям сурамайсиз.
«Одамни жинни килади бу!» деб уйлади Шерзод
Vinминг ах,волидан узи кулиб.
Ёстикка кислород тулдириб келиш керак, - Шоира
жди жиддий киёфада пичирлади. - Борасизми? Битта
Viiim куркяпман.
- Хуп, - деди Шерзод ковогини солиб.
Шоира унинг тумшайиб олганини пайкади шекилли
нпа жилмайди.
Кетдик!
Йулак ёруг, линолиум пол яраклаб турар, палаталар-
даи беморларнинг хуррак товуши, инграгани эшитиларди.
Вестибюлдан утиб чал томондаги нимкоронги йу-
лпкка бурилдилар. Шоира олдинда тез-тез юриб борарди.
Шерзод унинг силлик, думбок оёкларини куриб келарди.
Улар йулакнинг охиридаги пастак эшик олдига етдилар.
111ер юд берирокда тухтаб кутиб турди. Шоира эшикка ка­
ши солиб очди-да, ичкари кирди. Шерзод унинг чироцни
екишини кутиб пойлаб турди. Аммо у хддеганда чирокни
ёкмас эди. Них,оят, ичкаридан унинг овози эшитилди.
Кираверинг.
Шерзод худди сехрлангандай эшикдан кирди-ю,
111оиранинг рупарасида тухтаб колди. Шоира нимкоронги
чонанинг уртасида турар, халатининг кукси янаям очилиб
кс IIан, кузларида ут ёнарди.
-41-
- Мен хуреанд булдим, - деди у хаяжонли товушда.
Шерзод тушунмади.
- Нимага?
Шоира жилмайди.
- Нимага буларди, бинафшага. - Охирги еузини у ал-
ланечук эркаланиб, таъкидлаб айтди. - Билаеизми, менга
х,еч ким бинафша еовга килмаган эди. Гул беришган-у,
аммо бинафша хддя килишмаган.
Шоира жимиб колди. Шерзод еукунат чуккан хона-
да унинг энтикиб нафас олаётганини эшитиб турарди.
Узининг хдм юраги гурсиллаб кетди-ю, беихтиёр бир кд-
дам юрди. Шу ондаёк Шоиранинг титрок куллари буй-
нига чирмашганини, кайнок лаблари лабини ёндириб
юборганини сезди. Унинг ёйилиб кетган сочлари Шерзод­
нинг юзига тегиб китикутар, у алланечук бегона, аммо на-
фис бир исдан мает булиб колганга ухшарди.
- Сиз бепарвосиз, - деди Шоира каттик пичирлаб. -
Хеч нимани билмайсиз.
Шерзод эсанкираб колди. У Шоиранинг таранг, булик
кукраклари куксига ёпишганини сезиб турар, аммо гапи-
ролмаеди. У боши айлангандек бир зум гарангсиб турди-
да, энтикиб Шоирани багрига босди.
Шоира кушетка устига охиста чукди. Шерзод х,ам бе­
ихтиёр унинг ёнига утирди.
- Билмадим, нимагадир еизни куп уйлайдиган булиб
колдим. - Шоира ерга караб яна пичирлади. - Хдр доим
уйлайман.
«Сен-чи? - Шерзоднинг хаёлига шу бемаъни уй кел-
ди-ю, бирдан кунглига гашлик чукди. - Сен хам уйлай-
санми уни?! Булмаса нима килаеан луттибозлик килиб!»
- Шоирахон, мен... - у тутилиб колди. Шоирани узи-
дан беозор нари сураркан, кушиб куйди. - Эрингиз...
Шоира бир лах,за хдйрон булгандек унга тикилиб
колди. Кейин тусатдан каддини ростлади.
- Эрим йук! - Унинг кузларида нафратли олов ёниб
кетди. - Улган!
Шерзод туйгуси хакоратланган аёлгина шундай хи-
-42-
гоб килиши мумкинлигини тушунди-ю, узининг бемаъ-
Ш1 ахволга тушиб колганидан гаши келди.
- Мен сизни... - у беихтиёр Шоиранинг сочларини си­
плш учун кулини чузди. - Вужуди таранг тортилиб юраги
Iуреиллаб ура бошлади. - Шоирахон...
Багрига тортмокчи эди. Шоира унинг кулини силтаб
|уширди. Девор томонга караб олди-да, сочларини те-
киелай бошлади. Шерзоднинг кузи энди коронгиликка
кумиккан эди. У Шоиранинг йиглаётганини пайкади.
Шундагина Шоиранинг кулиб туриши аянчли бир никоб
•канлигини тушунди. Унинг думбок кулидан ушлади.
Шоира кулини силтаб тортиб олди.
- Кетинг, - деди хикиллаб. Шерзод унинг кузларида
гш аралаш нафрат оловини сезди. Чамаси Шоира хозир
уми хам, узини х,ам бирдек ёмон курарди.
Шерзод беихтиёр тисарилиб эшик олдига келди. Ха­
мой бир нуктадан куз узмай турган Шоирани зимдан
кучатаркан, негадир куз унгига тусатдан Фарида келди.
111срзод уни аллакачон унутиб юборганман деб юрар, туг-
рироги, шунга мажбур киларди узини. Хрзир, худди шу
найтда яна Фаридани уйлаганидан узи х,ам х,айрон булди.
Учидан ижирганиб кетди: «Ландавур! Латта!». Шоира
пн ин девор томонга караб олган, чамаси у х,ам Шерзодни
•мае, бопща бировни уйлар эди.
- Йуколинг! - деди Шерзод томонга карамай.
Шерзод бир зум каловланиб турди-да, индамай чикиб
кетди.

8
Сирожиддин зулукдек коп-кора «Волга»ни пишик
шштдан курилган темир дарвозали гараждан тисланти-
риб олиб чикди-да, цементланган майдончада тухтаб, бир
учи водопроводга уланган резинка ичак билан юва бош-
инди. Кеча кечкурун У Сайфи Сокдевичга: «Домламнинг
олдига бораман», деганида ёлгон гапирган, негаки дадаси
домланинг номини эшитса хдмма нарсага рози булишини
билар эди. Кеча у «Бах,ор» ресторанида маишат килиб
-43-
алламахал кайтди. Бу ресторан анча эскириб, файзи кеч]
тиб колган булса хам, Сирожиддинга ёкар эди: тинч жой,'
хушруй официант жувонлар таниш...
У аввалига тарих музейининг рупарасида машина-
сини тухтатиб алла-паллагача Зухрани кутди. Сирожид­
дин кизга ресторан эмас, музейга кирамиз, сизга кизик
экспонатларнинг тарихини гапириб бераман, деганди.
Зухра келмади. Тугри, у «бораман», деган эмасди. Сиро­
жиддин Зухра ишлайдиган театр эшиги олдида машина-
сини кундаланг килиб хадеб тикдлинч килаверганидан
кейин гапни купайтирмаслик учун булса керак, «уйлаб
кураман», деб куя колган эди. У илгари хам бу кизнинг
йулида уч-турт пайдо булган, Зухра туткич бермаганди.
Аммо Сирожиддин бу сафар унинг раппа-расо соат сак-
кизда музей олдига етиб келишини кутганди. Зухра бу
сафар хам келмади. «Нимасига гердаяди бу киз, - деб
уйлади Сирожиддин резинка ичак учини каттик кисиб. -
Нари борса бир артист-да!» Кеча ёмгирда юргани учун
машинанинг ёнбоши лой булган экан. Шиддатли сув
окимидан эриб тушган лой, бетонланган майдондан икки
чети цементланган арикчага окиб тушарди.
Сирожиддин иккита болали булсаям, ота-онаси би­
лан турар, ховлилари алохдца булса хам рузгорлари бир-
га эди. Рузгорини бошка-бошка килиш зарурати йук эди.
У ёлгиз угил булгани учун Сайфи Сокиевич топганини
гудаклигиданок шу болага тутди. Бола йулга кирар-кир-
мас уч гилдиракли велосипед минди, кейин дадаси икки
гилдираклигидан олиб берди. Еттинчи синфни битир-
ганида мопедини тариллатиб кушниларнинг кулогини
батанг килди. Сайфи Сокиевич унинчини эсон-омон би-
тириб олган кунинг машинанинг калити кулингга тега-
ди, деб юрарди. У чиндан хам сузининг устидан чикди.
Сирожиддин аттестатни олган куни олчаранг «Москвич»
эшикдан кириб келди.
Сайфи Сокиевичнинг уртоклари улфатчилик килгани
келганида хазиллашиб куйишарди: «Бу дейман, Сайфид-
дин ака, мулла Сирожиддиннинг оёги юриш учун эмас,
-44-
педаль босиш учун яратилган экан-да». Сайфи Сокиевич
Оуники х,азилларга кулиб куя коларди. «Ха, энди пешана-
ми пн битган биттаю битта углимиз экан, топганимиз шу-
ники-да».
Сирожиддин укишга унчалик ихлос куймади. Би-
роидан олдин, бировдан кейин дегандек, амаллаб юрар,
ийиикеа, кимёдан буш эди. Кимёвий реакцияларга унча-
муича кизщарди-ю, формуласини эслаб кололмасди. Ет-
1МНЧМ синфда укиб юрганида чорак бах,оси икки чикди.
Худди аксига олгандек х,еч качон унинг бадосини суриш-
Iирмайдиган отаси тусатдан кундалигини титкилаб колди.
( )ни-бола катта жанжал булишини кутиб туришганди, хеч
нима булмади. Сайфи Сокиевич хотиржамлик билан уша
«кимс малими»нинг оёги нечанчи улчамлигини суради.
Уша пайтда Сайфиддин ака пойабзал базасининг ди-
|Н*К I ори эди. Сирожиддин укитувчисининг улчамини бил-
мпсди. Аммо дадасининг гапида кандайдир нажот борли-
I кии сезди. «Малимингга айт, вакти булса идорамга бир
кирсин», деди Сайфиддин ака.
Сирожиддин ушанда кечаси билан кийналиб чикди.
Кимё укитувчиси жуда тажанг, зах,ар одам эди. Шундок
кишига дадам сизни чакиряпти, деб кандок айтади? Уки-
гувчи олдига солиб х,айдаса-чи? Болалар билиб колса ни­
ма булади?
Эртасига кимё дарси йук эди. Сирожиддин х,ар танаф-
<|)усда укитувчилар хонасининг эшигига бориб турди-ю,
ичкарига муралашга ботина олмади. Них,оят, олтинчи даре
гамом булганидан кейин зина олдида кимё укитувч иси га
руиара булди. Унинг томоги какраб кетган, овози калти-
рар эди. Бир амаллаб дадасининг гапини етказди. У хозир
Укитувчи узини зинадан улоктириб юборадигандек чучиб
гурар эди. Аммо ундок булмади. Кимё укитувчиси ни-
чоятда хотиржам охднгда базага качон борса булишини
суради. Шундагина Сирожиддин дадил тортди. «Хохдаган
инитингизда, - деди ишонч билан. - Дадам айтдиларки,
качон борсангиз бошлари осмонга етаркан». Кейинги гап-
iiii у кувониб кетганидан ёнидан кушиб айтди.
-45-
Ушандан кейин у икки олмай куйди. Албатта, беш
хдм ололмасди-ю, аммо икки хдм куйишмасди. Дадаси
ора-чора «Кдлай, кимё малиминг думини кисдими», деб
с)фаб куяр, Сирожиддин хамма ишлар жойида эканини
айтиб дадасини тинчитар эди. «Энди сенга тегмайди! -
дерди Сайфиддин ака. - Энди сени хурмат килади».
Кимё укитувчиси узини канчалик хурмат кдлишини
Сирожиддин билмасди-ю, аммо бир нарса аник эди. Унинг
узи уша вокеадан кейин кимё домласини бир тийинга ол­
май куйди. У буни дадасидан хдм яшириб утирмади. Бир
куни Сайфиддин ака уни олдига утказиб куйиб наеихат
килди: «Устоз отангдан улуг булади, углим, - деди ту-
шунтириб. - Укитувчингни хурмат кил. Х,али ёшеан, кат­
та булганингда хаммасини тушунасан».
Чиндан хам Сирожиддин усган сайин куп нарсаларга
акди ета бошлади.
Унинчини битиргандан кейин Сирожиддиннинг таш-
виши ортди. Дадаси институтга кирасан, деб тщилинч
кила бошлади. Сирожиддин умуман укимокчи эмасди.
Мабодо кирсаям, жиемоний тарбия институтига кириб
укимокчи эди. Узи серхаракат булгани учунми, енгил ат­
летика буйича мактабда угказиладиган мусобакаларда
купинча ютиб чикарди. Шунинг учун булса керак, жис-
моний тарбия укитувчиси хазиллашиб куярди: «Сенинг
бошингдан кура оёгинг яхширок ишлайди!»
Сирожиддин жиемоний тарбия институтига кирмокчи
эканини айтган эди, дадасининг капалаги учиб кетди:
«Х,озир имтихонни болалар эмас, ота-оналар топширади,
у ерда менинг хеч кимим йук!» деб дагдага килди. Она-
си айюханнос солди: «Имтихондан йикилсанг, армияга
опкетиб колади, биттаю битта боламдан жудо булиб ко-
лавераманми?» деб сочини юлди. Хуллас, Сайфи Сокие-
вичнинг узи Сирожиддинни диканглатиб етаклаб борди-
да, хужжатларини тарих факультетига топшириб келди.
Сирожиддиннинг энг ёмон курган фани тарих эди. Екате-
ринанинг нечта жазмани борлигию, Иван Грозний углини
улдирганидан бошка нарсани билмас, кизиги хам йук эди.
-46-
Шунинг учун имтидондан йщилиши аниклигини билар,
кайтага яхши булди, тенгкурларим билан армияга бориб
маза килиб келаман, деб юрарди. Йук, У имтих,ондан йи-
килмади. Аллакандай куллар уни суяб-сургаб талабалик
курсисига утказиб куйди.
Тагида машинаси бор талаба куп эмас. Тез орада Си­
рожиддин танилиб колди. Кизлар уртасида х,ам домлалар
орасида хдм кузга куринди. Факультетда хдмма Домла
деб атайдиган кафедра мудири унга, айникса, мехрибон-
лик килар, Сирожиддин хдм нафсонияти хдр канча огри-
масин, бу Домлага аравакашлик килишга мажбур эди.
Унинг институтга киришида худди шу Домла жон куйдир-
Iанини, бу одам дадасининг болаликда бирга усган дусти
жанини энди у биларди. Домла Сайфи Сокиевичникига
тез-тез борадиган, Сирожиддинни угил урнида углимсиз,
дейдиган булди.
Сирожиддин биринчи боскичда укиётганидаёк Эл­
мира деган курсдоши кузига иссик куринди-ю, изига
тушди. Бу группадаги энг чиройли киз шу эди. Коп-кора
кошлари, чакмокдек кузлари к>фган кишини куйдира-
ман дерди. Унинг нафис лаби устидаги майин туклари
х,ам узига шунчалик ярашган эдики, киши беихтиёр шу
лаблардан бир марта буса олишни орзу килиб коларди.
Кизнинг атрофида куп йигитлар уралашар, аммо у хеч
кимни тан олмасди. Сирожиддинни х,ам писанд килмади.
Сирожиддин уни яхши к5фармиди, йукми, х,али узиям ду-
рустрок билмасди. Кизнинг беписандлиги унга, айникса,
алам килди. Иш шунчага бориб етдики, Сирожиддин шу
кизга уйланишга каттик ахд килди. Иккинчи боскичда
укиётганларида ниятини ота-онасига билдирди.
Элмиранинг отаси трамвай депосида ишларкан.
Сайфи Сокиевич келиб-келиб «кункачи» билан куда була-
манми, деб ранжиди. «Ортиб-ортиб» келадиган келин ту-
ишриш ниятида юрган онаси х,ам Сирожиддинни ок кила-
ман, деб айюханнос солди. Аммо Сирожиддин сузидатуриб
олди. Туй жуда дабдабали булди. Кизик, орадан куп утмай
I ирожиддиннинг хотинидан кунгли совий бошлади. Эри-
-47-
шилган орзунинг ширин жойи колмади. Энди унга Эл-
миранинг чакнок кузлари хам еовук, хунук куринадиган
булиб колди. Ундан чиройлирок, ундан ёшрок киз-жу-
вонлар учради. Сирожиддин бундан минг марта чирой-
ли, ёш кизга уйланишим мумкин эди-ю, тузокка илиниб
колдим, деб афсусланди... Ой утди, йил утди, икки ора-
да Элмиранинг укиши колиб кетди. Вир киз, бир угил
тугди-ю, каримсик булди-колди. Сирожиддин институт-
ни битириш арафасида тагидаги кизил «Москвич»и кора
«ГАЗ - 24» билан алмашди. Бу ёкда Домла яна бир оталик
килди-ю, уни аепирантурада олиб колди. Диссертация
мавзусини тасдиклатиб, ишига узи рахбарлик киладиган
булди. Сирожиддин бир вактлар кандай килиб институт-
га кирганига хайрон булган эди. Аммо энди аспиранту-
рага «жойлашиш» уни хеч ажаблантирмади. У аспирант
булишини хам, диссертация ёкдашинв хдм табиий бир
нарса деб биларди. Бундан унинг кунгли тук эди-ю, бошка
нарса гашини келтирарди. Домласига югурдак булишга
токати йук эди. У хали-бери диссертацияни эплай олмас-
лигини билар, Домланинг бозор-учарини килиш, уйини
пойлаш жонига текканди. Пекин начора, «Илм - нинада
кудук казиш билан тенг», деганлари бежиз эмас. Сиро­
жиддин илмий ишга киришди. Кутубхонага кириб олиб,
лотин алифбосида чиккан, саргайиб кетган газеталарни
титкилаш, архив кидириш билан икки йил утди. Ишнинг
охири куринмади. Домла Сирожиддиниинг илмий ишига
чандон жон куйдирмаса хам узига ёрдам берди: уша йил-
лари у хали кафедра мудирлигидан туширилган эмасди,
гапини утказа оларди. Сирожиддинга институтдан даре
олиб берди.
Орадан яна икки йил утди. Кафедрада куп узгаришлар
булди. Х,амма каттик хурмат киладиган Килич Валиев де­
ган профессорни кафедра мудири килиб сайлашди. Домла
бирдан кариб колди. У Килич Валиевни отгани ук топол-
мас, аммо дами ичида эди. Шунда Сирожиддин хам кафед-
радаги куп олимлар узига анчадан буён бегона куз билан
караб юрганини тушуниб колди. Энди у шунча йиллик
-48-
тиятлар эвазига кандок килиб булмасин, димояни тез-
натишга ахд килди. Лекин Домла дамон ишни пайсалга
lojiap, шунда Сирожиддин уни жуда ёмон куриб кетар,
иммо олдида илжайиб таъзим килиб туришга мажбур эди.
Кейин эса кучага чикиб машинада айланар, ё «шухлик», ё
рос горанга кириб коньякхурлик килар эди.
Кеча дам у Зухра билан шадар айланмокчи, иложи
tiyjica, ресторанга олиб кирмокчи эди. Булмади.
Машина ювишнинг дам узига яраша завки, ташвиши
Гюр. Машинанинг устини ювиш майли-ю, ичини тозалаш
одамни толиктириб юборади. Домла оёгининг лойини
судраб киради-да, сен уни бир соат кийналиб тозалай-
сан, Сирожиддин уриндиклар остини, орка ойнага тутиб
куйилган атлас дарпарда гажимларидаги чангни тозала-
гунча терлаб кетди. Кейин ялтирок жимжимали гардиш
коиланган гилдиракни тозалаб ювди. Янги туккан си-
Iир бузогини канчалик ялаб-юлкаса, Сирожиддин дам
«Волга»сини шунчалик «эркалар», нимаики безак топса,
машинасига ёпиштирар эди.
Нидоят, у ишини битириб, енгил нафас олди. Кизил
чийдухоба гилоф копланган 5финдик устида ётган тама-
кидан олди-да, капотга суянганча чекди. Беихтиёр дов-
лига разм солди. Тартиб билан катор-катор килиб утка-
(илган олма, гилос, нок дарахтлари бадор шамолидан
уйгона бошлаган, кизгиш тусли новдалар шарбат йигиб
гул фаслига тайёрланар эди. Луччак шафтолилар шохи-
да пушти ранг гунчалар маржондай тизилган, гулзордаги
а гиргулларнинг калта килиб киркилган узаги диккайиб
гурар, довли >фтасидаги шийпон остида кумиб куйилган
гок дали очилмаган эди. Ёз пайти бу довли жаннат булиб
кетади. Атиргул, райдон, кашкар гуллар кеч кузгача ло-
нуллаб кузни олади. Уймакорлик билан ишланган олти
ус гун устида кад кутариб турган шийпонга узум зангла-
ри чирмашиб кетади. Шийпон остидаги мармар довузда
Сайфи Сокиевич дар йили аллакаердан топтириб кела-
диган баликлар вазмин сузади. Шийпоннинг атрофи
очик булгани учун кишда зах уриб, унинг шифтидаги
■I 11ур борки, соя бор -49-
товус патларининг тасвирини учириб юборади. Паркет
пол намикиб ёрилиб кетади. Сайфи Сокиевич х,ар йили
паркет полни кайтадан коплатади. Шифтга кайтадан гул
еолдиради. Ховуздаги кучиб тушган мармар кошинлар
5фнига хдр йили янгисини куйдиради. Умуман, бу атроф-
да Сайфи Сокиевичнинг учаеткаеига тенг келадиган уй
йук. У узи билан Сирожиддинга ёнма-ён килиб солган
иккала участкани хам пишик гиштдан курдирган. Аммо
«Оч булсанг беролмайдиган, тук булсанг куролмайдиган»
«галамиелар»нинг гапидан кочиб, участкани суватган эди.
Кейин мармар кипиги билан «шуба» килдирди. Участ­
ка янаям очилиб кетди. «Чунтакда пул булса - каллага
акл хдм келаверади», деганлари бежиз эмас. Хдр иккала
участка хдм нихщтда катта, кукракдор эди. Хдр бири-
нинг олтитадан катта-кичик хонаси, заллари, саунаси бор.
Уртасидаги дарвозахонанинг усти - мехмонхона. Х,овли
этагида - дарвозахонанинг шундоккина рупараеида - га­
раж. Унинг ёнбошида омборхона, бурчакда - отхона.
Сайфи Сокиевич отга ишкибоз эди. Аммо х,озир отхона
буш. Бултур унинг кундуздек коп-кора, кузлари юлдуз-
дек чакнаб турадиган жийрони буларди. Янги йил кечаси
узидан-узи улиб колди. Сайфи Сокиевич худди боласидан
айрилгандек анчагача талмовсираб юрди.
«Зарари йук, - деб уйлади Сирожиддин тамакини бо-
сиб-босиб тортаркан, - дадам хохласа ундан яхширок от
сотиб олишга курби етади». У дадасида ran куплигини би-
ларди. Хозир хам шуни уйлаб мийигида кулиб куйди-да,
силлик бетон йулакдан утиб, баланд зиналардан ойнаванд
айвонга чикди. Бугун - душанба, унинг дарси йук эди.
Аммо хдр душанба соат ун бирда Домла албатта кафедра-
га келади. Демак, Сирожиддин хам бориши шарт. «Х,али
яна канака иш буюраркин», деб ршади у гилам тушалган
айвонга кираркан. Айвон ивирсиб ётарди. Стол усти йи-
гиштирилмаган, чекка-чеккада торт булаклари ётар, бо-
лалар шухлик килган булса керак, битта курси ёнбошлаб
колган, бурчакда ипак гилам устида думалокланган кур-
пача хунук дуппайиб турар, айвон турида Элмира оёк
-50-
машинада иш тикиб утирар эди. Унинг сочлари паришон
гузиб ётар, нули машина кулогида булса хдм кузларини
бир нуктага тикканча хаёлга толган, гулдор халати кенг
булгани учунми, ё узи озиб кетганиданми, халат остида-
1и кукраклари деярли сезилмас, кукси теп-текис булиб
колганга ухшар эди. Бир вактлар Элмиранинг мана шу
кукраклари таранг, сутдек оппок эди. Сирожиддин уларга
кул тегизиши билан узи хдм, Элмира хдм сесканиб кети-
шарди. Энди булса... «Ёшрок кизга уйлансам улармидим.
Эчкига ухшаб болалашдан бошка нарсани билмайди бу!»
деб уйлади Сирожиддин ётокхонага кираркан. У кийим
жавонини титкилаб дурустрок шим тополмади. Хаммаси
гижим булиб ётарди.
Бир вактлар Элмира уй-жойни них,оятда саришта ту-
гар, хдмма нарса яраклаб турарди. Кейинги пайтларда не-
гадир айниди. У энди аввалгидек уйим-жойим, деб жон
куйдирмас, аллакандай локайд булиб колган эди. Факат бу
уйга мехдюнлар келганда унинг пазандалик одати ярк этиб
куриниб колар, у мехдюн кутишни яхши курарди. Аммо
мехдюнлар таркаши билан яна бепарво булиб колар эди.
Сирожиддин жахд билан айвонга чикди.
- ^улинг синганми, х,ей! - деди кичкириб. - Шимни
дазмоллаб куйсанг уласанми?!
Элмира утирган жойида бурилиб каради.
- Каравотнинг устида дазмолланган шимингиз билан
жакетингиз ётибди, - деди совук охднгда. - Кузингизни
каттарок очсангиз к5фасиз.
«Тагин ran кайтаради бу! - газабдан Сирожиддин­
нинг тишлари гижирлаб кетди. - Бетга сапчийдиган буп-
колди бу! Хамма нарса мухайё булса, бойвучча хотин
булиб утирса, тагин нима керак? Сирожиддин зинада
турган туфлисини кийиб, богичини утказаркан, бурчакда
\урпайиб утирган хотинига нафрат билан караб куйди.
Аммо х,озир унинг олишиб утиришга вакти йук эди. Шо-
ша-пиша зинадан тушди.
Шу пайт машина чузиб, каттик сигнал берди. «Вой
ярамас-ей», деб уйлади у бошини кескин кутариб. Сиро­
жиддиннинг т>фт яшар угилчаси машинага уч эди. Хозир
-51-
хдм Сирожиддин «Волга»нинг иккала олдинги эшиги
ланг очик турганини куриб, югурди. Сочи пешанасига
тушган, бош яланг угли руль чамбарагини ушлаб, у ёк-бу
ёкка айлантирар, лабларини чуччайтирганча огзини «мо­
тор» килиб гувиллатар эди. У туфличаси билан уриндикка
чиккан булса керак, кизил чийдухоба гилоф лой булиб
кетганди.
- Ада, катайса килдирасми? - деди у Сирожиддинни
куриб.
- Туш-эй! - Сирожиддин жахл билан унинг кулидан
силтаб туширди.
Бола кузларини катта-катта очиб негадир илжайиб
куйди-да, нари кетди.
Сирожиддин катта кучага чикиши билан газни босди.
Машина кора оккушдек енгил сузиб борар, ён деразадан
бах,ор шабадаси шиддат билан ёпирилиб кирар, Сиро-
жиддиннинг сийрак сочлари пешанасига тушиб, ора-чора
куз унгини тусиб куяр, аммо бундан унинг гаши келмас,
кайтага завкланарди. Кучалар гавжум, одамлар куп эди.
Х,аво очиклигига карамай, уларнинг купчилиги плаш кий-
ган, соябон кутариб олганди.
Ярим соат утар-угмас машина институт олдига етиб
келди. Сирожиддин «Волга»ни доим узи тухтайдиган
жойга - акация дарахти остига куйди-да, эшикларини
кулфлаб, кучанинг у юзидаги т5фт каватли гиштин бино­
га кирди. Х,амма дарсга кириб кетган шекилли, йулаклар
кимсасиз, сокин эди. Сирожиддин нимкоронги зиналар-
дан кутарилиб, иккинчи каватга чикди. Тарих кафедра-
си йулакнинг охирида эди. «Домла келганмикин?» деб
уйлади кукиш эшик олдида тухтаб. У думалок тущичга
энди кул узатган эди, Килич Валиевнинг таниш, кескин
овозини эшитиб, дарров кулини тортиб олди. Кдлич Ва­
лиев эшикнинг у томонида туриб гапирар, чамаси шошиб
чикиб кета туриб, ичкаридаги хдмсух,батининг саволига
йул-йулакай жавоб килаётган эди. Сирожиддин унинг
гапларига беихтиёр кулок солди.
- Иложи булганда шу лавозимни Домланинг узига
-52-
жон-жон деб топширардим. Соатлаб мажлисларда утириш
мана бундай жонга тегди. Ишдан колиб кетяпман!
Сирожиддин бу киши «Домла» деганда узининг дом-
ласини назарда тутганини тушунди.
Эшик шиддат билан очилди-да, Кдлич Валиев чикиб
келди. У кулранг костюм, йул-йул куйлак кийиб олган,
кулида портфель бор эди. Бу одамнинг нимасидир чиндан
хам киличга ухшар, катта-катта уткир кузлари синчковлик
билан бокарди кишига. Унинг озгин чехраси, кимтилган
юпка лабларида аллакандай катъият бор эди. Сирожид­
дин хар сафар Килич Валиевни курганида аллакандай
чалкаш бир холатга тушарди. У бу одамни ёмон курар,
аммо куркар, писанд килмагандай булар, аммо кузига
тик карай олмас эди. Хрзир хам у беихтиёр узини оркага
ташлади-да, салом берди.
- Домла бормилар? - деди мингиллаб.
Килич Валиев унга бошдан-оёк разм солиб чикди-да,
хотиржам овозда гапирди:
- Х,али келмадилар.
Сирожиддин ичкари киришни хам, кетаверишини хам
билмай колди. Кирса, Килич Валиевнинг гапига ишонма-
гандек булиб колади. Кирмай деса, кафедра мудири ким
билан шундай дилкаш гаплашганини билгиси келарди.
Килич Валиев кескин бурилди-да, шахдам юриб кет­
ди. «Нари борса мендан беш ёш каттадир», - деб уйлади
Сирожиддин унинг адл коматига караб. Яна бир бор
эшикни очиб ичкари кирмокчи булди-ю, хаёлан кул сил-
тади: «менганима!»
У зина олдига етганда кунгирок узок, асабий жаранг-
лади. Эшиклар бирин-кетин очилиб, талабалар чикиб
ксла бошлади. Сирожиддин биринчи каватга тушган эди,
рупарасида кора атлас куйлак кийган, юзлари хам коп-
кора, чупдай озгин киз чикиб колди. Сирожиддин уни дар-
ров таниди. «К^ора чигиртка!» деб уйлади гижиниб. Киз
х.ам унинг юзига тик каради-да, салом бермай утиб кетди.
«Димогини кара бунинг!» деди Сирожиддин гижиниб. У
бу талабани жуда яхши танир, мана шу «кора чигиртка»
Iуфайли умрида биринчи марта каттик кокилган эди.
-53-
9
Бу вокеа бурноги йили булди.
Сирожиддин аспирантурани битириб, институтда
даре бера бошлаган эди. Уни кабул имтихонларига кат-
наштирадигаи булишди. Йил буйи ишлагандан кейин
дам олиш урнига саратонда яна кийналиб имтихон олиб
утириш хаммагаям огирлик килади. Бунинг устига талаба
булишни хохлайдиган бола куп. Боласининг оркасидан
елиб-югуриб келадиган, кулидан келадиган х,амма «ху-
нар»ни ишга соладиган ота-она ундан куп. Балки шунинг
учундир, институт укитувчилари купинча бу ишга кат-
нашишни унчалик хуш куришмайди. Аммо бир йилда
тополмайдиган «даромад»ни бир ойда ишлаб коладиган
домлалар хам бор. Сирожиддиннинг хеч кандай тамаси
булмаса-да, кабул имтихонига жон-жон деб катнашадиган
булди. Домласи узига бу вазифани ишониб топширгани-
дан нихоятда кувонди.
Домланинг иккита «одамини» суяб юбориш керак
экан. Сирожиддин бу ишга енг шимариб киришди. Ёш
домла шу кадар каттиккул эдики, камдан-кам бола ундан
«турт» олишга муяссар буларди. Бу билан у аввало узи­
нинг билимдонлигини, талабчанлигини курсатар эди. Кр-
лаверса, бошка укувчиларнинг бали канчалик пасайса,
домланинг «одамлари» учун институт дарвозаси шун-
чалик каттарок очилишини яхши биларди. Шундай кун-
лардан бирида Сирожиддин каттик мункиди. Бунга уша
«Кора чигиртка» сабаб булди. Кизил шохд куйлагининг
ёкалари осилиб ётган, оёклари косовдай озгин, коп-кора
киз билетдаги учала саволга яхши жавоб берди. Сирожид­
дин унинг имтихон варакасига караб куйди. Адабиёт ёз-
мадан турт, огзакидан беш бахо олган экан.
- Уч, - деди у кизнинг бетига хотиржам тикилиб.
Кизнинг уйкусизликдан кизарган хоргин кузлари
кисилиб кетди.
- Мен бу фанни бешга биламан! - деди у асабий
охангда.
-54-
Аллакандай бир лалайган кизнинг узига шу кадар
ишониши Сирожиддиннинг гашига тегди. Бунака пайтда
куп укувчилар: «Яна савол беринг», деб ялинарди. Хатто
бадосини бир погона ошириш учун дар нарсага рози бу-
ладиган кизлар дам учраб турарди. Бу киз эса Сирожиддин­
нинг кузига тик каради-да, дона-дона килиб таъкидлади.
- Ходлаган саволингизни беринг. Бу фанни мен беш-
га биламан. Бу фанни мен жонимдан яхши к}фаман.
«Кимга орка киляпти бу сурбет!» деб уйлади Си­
рожиддин энсаси котиб. У савол назари билан Домлага
караб куйди. Аммо Домла нариги столда чарчок бир тарз-
да бошини куйи солиб утирар, рупарасидаги боланинг
жавобини бепарволик билан эшитарди.
Сирожиддин дамон узига ёвкараш килиб турган кора
кизга бурилди-да, киноя билан тишини гижирлатди.
- Икки! - деди задарханда билан.
У кизнинг йиглаб юборишини, шовкин солишини
кутган эди. Аммо киз йигламади. Шовкин дам солмади.
Сирожиддиннинг кулидан имтидон варакасини юлкиб
олди-да, косовдек кора, ингичка оёклари билан полни
карсиллатганича юриб чикиб кетди. Шундагина Домла
Сирожиддин томонга дайрон караб куйди.
Кизнинг бу килиги кун буйи Сирожиддиннинг асаби-
ни бузди. Кечкурун имтидонни тугатиб Домла икковла-
ри дориб-чарчаб туришганда, кафедра лаборанти уларни
апелляцион шикоят комиссиясига чакиришаётганини ай-
тиб колди. Бунака иш камдан-кам булар, талабалар ора-
сида домла куйган бадога карши исён кутаришга журъат
киладиган бола кам буларди. Домла «нима гап», дегандек
Сирожиддинга каради. Сирожиддин бояги кизни эслаб
кунгли зил кетди. Пекин пайпогини эплаб киёлмайдиган
аллакандай бир кизалокнинг шикоят килиб утиришига
ишонмади. Домласига караб дайронман, дегандек елка
Кисиб куйди.
Апелляция комиссияси учинчи каватда - деканат
бикинидаги кичик хонада жойлашган эди. Домла билан
Сирожиддин олдинма-кетин ичкарига киришди. Дераза
-55-
олдидаги яшил мовут ёпилган стол рупарасида Килич Ва­
лиев утирарди. У иссиклаб кетган булса керак, киска енг-
ли куйлагининг ёкасидаги тугмачаларни бушатиб куйган,
терлаб кетган эди. Килич Валиев хдли кафедра мудири
эмасди. Аммо билими зурлиги учунми, хдмма уни иззат
килар, Домла булса унча ёктирмас, «Профессор булса
узига, олим эмас, чапани бола бу», деб юрарди. Сирожид­
дин Домланинг бу одамдан хдйикишини хам биларди. Ке-
либ-келиб худди шу одамнинг апелляция комиссиясига
раис килиб тайинланганини эшитганда Домланинг каттик
гаши келган эди.
- Нима гунох, килдик, хдмкасаба! - деди у ичкари ки-
риши билан ярим хдзил-ярим пичинг килиб.
- Бир абитуриентдан кайтадан имтих,он олишга тугри
келади. - Килич Валиев Сирожиддинга имо килди. - Би-
летлар борми?
Сирожиддин папкасидан билетларни олиб мовут
копланган стол устига ёйиб куйиши билан эшик очилди-
да, бояги киз кириб келди.
«I^opa чигиртка-ей! - деб уйлади Сирожиддин ижир-
ганиб. - Суянчиги бор экан-да!» У кинояли табассум би­
лан Килич Валиевга караб куйди. Аммо Килич Валиев-
нинг бир туки хдм узгармади, стол киррасига тирсагини
тираганча индамай утираверди.
- Билет олинг! - деди Сирожиддин кизга ковогини
солиб.
Киз саволларни бир зум куздан кечириб чикди-ю, не-
гадир Сирожиддинга эмас, Килич Валиевга караб гапирди:
- Утирмасдан жавоб берсам майлими?
- Узингиз биласиз, кизим! - Домла хдмма учун жавоб
бериб, хоргин уф тортди-да, стул суянчигига гавдасини
ташлади.
- Урта Осиёда мугул истилосига карши кураш, - деди
киз биринчи саволни укиб. Кейин бир лах,за жим колди-
да, ички бир ишонч билан жавоб беришга киришди. 1219
йили Чингизхон юз минг кишилик аскар билан Тошкент
якинидаги Утрор шахрига келганини, уч йил ичида Урта
-56-
Осиёни босиб олгани, Урганч калъаси саккиз ой душман
билан олишганию, мугуллар калъани босиб олгандан ке­
йин шахарни теп-текис килиб, урнига арпа септирганига-
ча айтиб берди. Жалолиддин Мангубердининг мугуллар
лашкарига кирон келтирганини, Чингизхон бу эрксевар
йигитнинг углини тутиб олганини, ёш боланинг юрагини
сугуриб олиб, итига егизганини айтаётганда кизнинг куз­
лари чугдай ёниб кетди. Киз аллакандай оловли хаяжон
билан хикоя килар, шу туришида у аллакачон олис тарих
каърига сингиб, товуши суниб кетган отлар дупурини,
киличлар жарангини яна эшитаётганга ухшарди. Кейин у
1239 йил Махмуд Торобий деган бир элаксоз хунарманд
халкни туплаб кузголон кутаргани, кузголончилар Бухо-
рони эгаллаб олишганини айта бошлади.
- Бупти, иккинчи саволга угинг! _ деди Домла
каддини ростлаб.
Сирожиддин беихтиёр Килич Валиевга караб куйди.
У тирсагини стол киррасига куйганча хамон индамай
утирарди.
Киз Улуг Ватан уруши йилларида партизанлар хара-
катини айта бошлади. Бутун халк Ватан химоясига отлан-
ганини, 1943 йилга келиб икки юз эллик минг партизан
душман оркасида харакат килганини айтди. Булар ораси-
да узбек жангчилари хам борлигини, Мамадали Топибол-
диевнинг номи бутун Белоруссияда машхурлигини хикоя
килди.
- Техрон конференцияси качон булган? - деди Сиро­
жиддин унинг гапини булиб.
Киз яна уша ишонч билан дона-дона килиб, Техрон
конференцияси 1943 йил 28 ноябрдан 1 декабргача бул-
ганини айтди. Шу конференцияда таржимонлик килган
Ьсрежковнинг «Техрон - 43 йил» китобидан куп далиллар
келтирди. Бу сафар хам Сирожиддин кизнинг уйкусиз-
ликдан кизариб кетган кузларида алланечук ёник бир ут
иайкади. У утмиш вокеаларини шунчалик билагонлик
билан, шунчалик энтикиб хикоя килардики, Сирожиддин
учи хамон хуш курмайдиган тарих фанининг аллакандай
-57-
сехри борлигини х,ис этди. «Асли боя турт куя колсам
буларкан», деб уйлади иккиланиб. Лекин бу киз, мана шу
аллакандай «кора чигиртка» узининг юзига оёк куйганини
эслади-ю, тагин гаши келди.
Учинчи савол Якин Шаркдаги ах,вол хдкида экан. Киз
Голан тепалигидаги жанглар, араб давлатларининг нефть
сиёсатини яна уша ёник хдяжон билан айтиб берди.
- Аъло, кизим, аъло! - деди Домла огир гавдасини ла-
панглатиб урнидан тураркан. - Маладес!
Бу гапни у азбаройи кизнинг жавобига койил кол-
ганидан эмас, Килич Валиевнинг олдида узининг билагон-
лигини к5фсатиш учун айтганини Сирожиддин тушунди.
- Менда савол йук, - деди Домла Килич Валиевга
караб. - Сизда-чи?
Килич Валиев индамай бош чайкади.
- Мендаям йук, - деди Сирожиддин кизнинг имтих,он
когозини оларкан. У боягина куйган «икки» бахосини уз
кули билан узгартираркан, «кора чигиртка»га алам билан
караб куйди. Когозга хдмма кул куйгандан кейин аввал
киз, унинг кетидан Домла билан Сирожиддин эшик томон
йул олишди.
- Кечирасиз, сиз бир дакщ ага колинг, - деди Килич
Валиев Сирожиддинни имлаб.
Домла чикиб кетди. Сирожиддин хона уртасида ту-
риб колди. Килич Валиев утирган жойида Сирожиддинга
бошдан-оёк разм солиб чикди-да, секин-секин юриб ёни-
га келди.
- Нега унака килдингиз? - деди Сирожиддиннинг
кузига тик караб. Унинг овозида ошкора газаб бор эди.
Шунда Сирожиддин Домласи бекорга бу одамни чапани
деб атамаганини тушунди.
- Нима килибман? - деди кулишга уриниб.
- Нега «аъло» олиши керак булган абитуриентга
«икки» куйдингиз?
Сирожиддин беихтиёр кузини олиб кочди.
- Узингиз биласиз-ку, - деди кулишга уриниб, - ун
олтита абитуриентдан биттасини кабул килиш керак.
Бола куп, жой кам. Талабчан булишга тугри келади.
-58-
- Тугри, талабчан булиш керак. Лекин нега энди
сиз, - Килич Валиев «сиз» деганда кузлари ёниб кетди, -
си з,- деди яна газаб билан хитоб килиб. - Икки олади-
ган абитуриентга беш куясизу, фанни бешга биладиган
укувчига икки куясиз?
Сирожиддин сесканиб кетди. Нимага шама киляп-
ти бу! «Домланинг одамларини куллаб юрибсан», демок-
чими? Ким узи бу? Нега энди кафедра мудири булган
Домланинг айтганини килмаслиги керак? Шу одамдан
курккани учунми?
Сирожиддин энди ростмана кулди.
- Кечирасиз, домлажон, - деди киноя билан. - Бу киз
сизнинг одамингиз эканини билмабман. Шуни бир огиз...
Сирожиддин сузини тугатолмади. Кулогининг тагида
жаранглаган тарсакидан чап юзи ёниб кетгандай булди.
У гандираклаб бориб столга суяниб колди. Узини унглаб
олганда Килич Валиев рупарасида турар, ранги учиб кет­
ган эди.
- Нима хаккингиз бор? - деди Сирожиддин ловулла-
ётган юзини ушлаб. - Судга бераман!
- Аблах! - деди Килич Валиев лаблари титраб.
Ушандан кейин Сирожиддинни имтихон комиссия-
сига якин йулатмайдиган булишди. Бу хам етмагандек,
орадан куп утмай Домла кафедра мудирлигидан тушди.
Урнига худди шу Килич Валиев мудир булди. Ушандан
буён Сирожиддин хар гал Килич Валиевни курганда юра-
ги бир зил кетади. Негадир хдмоя пайтида шу одам узи-
нинг тагига сув куядигандек туюлаверади.
Шунча дилсиёхликка сабаб булган «кора чигиртка»
эса хеч нарса булмагандай укиб юрибди. Сирожиддин хо­
зир уни курди-ю, уша вокеа бутун тафсилоти билан куз
унгида жонланиб баттар хуноби ошди. Факультет биноси-
дан чикди-да, кучанинг у юзига утиб машинасининг эши-
гини очди. Бир оёгини ерга осилтирганча кута бошлади.
Соат ун иккига якинлашиб колган, хамон Домладан да-
рак йук эди. «Уйига борсаммикан?» уйлади Сирожиддин.
Аммо шу ондаёк фикридан кайтди. «Албатта бирон юмуш
-59-
буюради». У ёк-бу ёкка утаётган студентларни томоша
к;ила бошлади. Бах,ор дарров одамларга таъсир килибди.
Кор эриши билан ердаги кукатлар куриниб колгани син-
гари огир киш кийимини ечган кизларнинг кофтани тур-
тиб турган кукраклари, силлик оёклари дарров кузга таш-
ланадиган булиб колганди. У бирдан Зухрани эслади.
«Далага опчикиб кетаман, - деб уйлади моторни ут олди-
риб. - Амаллаб кундираман!»
Куп утмай унинг машинаси театрнинг таргил дарво-
заси олдида тухтади. «Тушликка чикиб колишар, ахир», -
деб уйлади у моторни учириб. У анча кутди. Х,адеганда
ичкаридан х,еч ким чикавермади. Сирожиддин машинадан
тушди-да, дарвоза олдидаги табуреткада утириб, офтоб-
да тобланаётган коровулнинг ёнига борди. Эски кукиш
костюм кийиб олган коровул чол оёклари остида чузилиб
ётган кизгиш тусли итнинг бошини силаб-силаб куяр, ал-
ланималарни гапирар, ит эса кузларини юмиб, барок думи
билан захкаш ерни савалар эди.
- Бугун канака томоша, ота? - деди Сирожиддин.
К,оровул итни силашдан тухтаб, бошини кутарди. Ит
кузини очди-ю, ётган жойида Сирожиддинга караб ирил-
лаб куйди. Коп-кора лаблари титраб, узун козик тишлари
куринди. Сирожиддин беихтиёр берирокда тухтаб колди.
- Бугун томоша йук, углим, бугун отдих, - деди коро­
вул баланд овозда.
«Батгар булсин!» деб уйлади Сирожиддин оркасига
кайрилиб. У машинага утирди-да, жахд билан хдйдаб кетди.

10
Кечаси Шерзоднинг юрак хуружи яна тутди. У кук-
рагининг каттик санчганидан уйгониб кетди. Бир муддат
шифтга тикилиб ётганча, чап кукрагини силади, кейин
охдста 5фнидан турди-да, тумбочка устидаги доридан то-
мизиб ичди. Ташкари сутдек ойдин булгани учунми, па­
лата ёруг эди. Сайфи Сокиевич бошигача бурканиб ухлар,
ора-чора паст товушда хуррак тортиб куярди.
-60-
Шерзод соатини деразадан тушиб турган ёрукка тутди.
Туртдан йигирма дакика утибди. У ташкарига каради-ю,
сехрлангандек котиб колди. Дераза ортидаги )фик кийгос
гуллаган, оппок чечаклар билан копланган новдалар ой
нурида алланечук хаёлий бир манзара касб этган. Шерзод­
нинг кукрагидаги огрик така-так тухтаб колгандай булди.
У вужудида чидаб булмас бир талпиниш, хаяжонли бир
куч х,ис этиб, ташкарига отилгиси келиб кетди. Кескин
бурилди-да, шоша-пиша кулранг чолворини, халатини
кийди. Эшикни овоз чикармасдан очиб йулакка чикди.
Чироклар одатдагидек ёкиб куйилган, йулак ёруг эди. Йу-
лак бошида, шундоккина эшик олдидаги йигма каравотда
навбатчи энага кампир ухлаб ётарди. Шерзод унинг олди-
дан охдста утиб, вестибюлга чикди. Ойнаванд эшик ол­
дида бир лах,за тухтаб колди. Эшик тупдичига таёк тикиб,
махкамлаб куйилган эди. Шерзод таёкни охиста сугуриб
эшикни очиши билан димогига кадрдон бир ис - гул хиди
гупиллаб урилди. Бояги хаяжони янаям кучайиб кетди.
У тез-тез юриб зиналардан тушди. Теракзор хиёбоннинг
икки четида, этак томондаги дарвоза тепасида кизгиш
чироклар ёниб турар, аммо хозир уларнинг хожати хам
йук эди. Х,аволаб кетган тулин ой мул-кул нур сочар, да-
рахтларнинг сояси лампочкалар ёругидан эмас, ой нури-
дан корайиб турганга ухшарди. Шерзод тезрок уша - уз-
ларининг деразалари рупарасидаги гуллаб ётган 5фик
олдига боришни истарди. У бинони айланиб утди-да,
урик тагига келди.
Кизик, куни кеча урик шохлари кизариб турар, яккам-
дуккам гуллар очилган эди. Хозир булса бутун дарахт оп-
пок румол ураб олганга ухшар, урик новдалари тулин ой
нурида нукрадай порлаб, кишининг калбини ларзага со­
либ юборадиган даражада сукутбахш афсонавий манзара
касб этганди.
Чор-атроф осуда. Улкан шахар кундалик югур-югур-
лардан, кувончу ташвишлардан толикиб дам олар, ма-
шиналарнинг шовкини хам, трамвай куигирокларининг
жаранги хам эшитилмас, хамма-хаммаси ором оларди.
()ром оларди-ю, мана шу эртак каби гузал бир манзарани
-61-
томоша килишдан, мана шу мукаддас бир вокеани - гул-
ларнинг очилиши-ю, бахорнинг тугилишига гувох, бу-
лишдан бебахра колаётганини билмасди.
Енгил, жуда сокин шабада келди. У эндигина туги-
лаётган гул фаслини хуркитиб юборишдан чучигандек,
урик новдаларини охиста сийпалаб утди. Шерзоднинг
бошига, елкаларига енгил, илик гулбарглар ёкилди. Шер­
зод беихтиёр дарахтга суяниб кузларини юмди. Урик гул-
ларининг ерга унсиз урилишига кулок солиб тураркан,
тусатдан кулогига алланечук унутилган, аммо кадрдон
бир садо эшитилгандай булди. Бу товуш баланддан - ос­
мон томондан келар эди. Шерзод бир зум бошини кутариб
каради-да, хаяжондан энтикиб пичирлади.
- Турна, турналар учяпти!
Осмон тип-тиник, ойнинг кумушсимон туманли ну-
рига чумган, юлдузлар сийрак эди. Шерзод энди турна-
ларнинг шовкинини аник эшита бошлади. Уларнинг узи
к}финмас, аммо овози каттик-каттик эшитилар, жуда паст
учаётганга ухшар эди. Шерзод урик тагидан шоша-пиша
яйдок жойга чикиб, яна осмонга тикилди. Нихоят, олис-
да, баланд осмонда ипга тизилгандай аргамчи солиб бо-
раётган турналарни излаб топди. Улар кунботар томонга
караб кетишар, ойнинг нурли туманини тузитиб юбориш­
дан чучигандек вазмин канот кокишар, баландда учиша-
ётган булса хам овози каттик янграр эди. Шерзод тур-
нал арга эргашиб беихтиёр икки-уч кадам ташлади. Бир
зумда Тиниксой буйидаги утлокда мол бокканлари, бахор
кунлари учиб бораётган турналар карвонига кузи тушган-
да болалар билан уларнинг ортидан кичкирганлари эсига
тушди. Шу ондаёк томогига илик, рохатбахш бир нарса
тикилди, кузига ёш куюлиб келди... Баъзан одам узини
бахтиёр хис этиши учун куп нарса керакмас.

11
Уша кундан буён Шерзод Шоирани хар курганда
галати ахволга тушадиган булиб колди. У бу аёл олдида
узини айбдор хис этар, аммо нега шунака булаётганини
-62-
узи билмас эди. Шоира хам уни куриши билан кузларида
аллакандай кинояли табассум пайдо булар, бу кулгими,
газабми, Шерзод яхши тушунмасди. Факат бир нарса-
ни яхши биларди: туйгуси хакоратланган аёлнинг наф-
рати ёмон булади. Чамаси, Шоира Шерзоддан нафрат-
ланар, Шерзоддан кура ун чандон купрок узини ёмон
кураётгандек эди.
Бугун хам Шоира йулакда дуч келиб колганда, бош
силкиб саломлашди-ю, индамай палатасига кириб кет­
ди. Аммо зум утмай эшик очилди-да, остонада яна пайдо
булди.
- Самандаров, - деди у кинояли жилмайиб. - Чикар-
кансиз.
Кейинги пайтда у расмият юзасидан Шерзоднинг
фамилиясини айтиб чакирадиган булиб колганди. Хозир
хам палатада Шерзоднинг ёлгиз узи булишига карамай,
исми билан эмас, фамилияси билан атади.
- Каёкка?
- Хотинингиз келди! - Шоира яна жилмайди. Бу та­
бассум остида аччик киноя яшириниб турганини Шерзод
тушунди, кулиб юборди.
- Ким? - деди чузиб.
- Хотинингиз келдилар! - Шоира худди хушхабар
келтирганидан узи кувонгандек яна бир бор жилмайди-
да, бурилиб кетди.
«Хдзилини каранг!» уйлади Шерзод палата 5фтасида
туриб колганча. Кейин Абдувохиднинг хотини келган бу-
лиши мумкинлигини эслаб, тез йулакка чикди. Абдувохид
кунора гох онасини, гох хотинини юбориб ундан хабар
олдириб турарди.
Шерзод вестибюлда бир лахза туриб колди. Тиббиёт
институтидан амалиётчилар келган булса керак, ок ха­
лат кийган кизлар куп эди. Улар чекка-чеккада тупланиб
гуришар, ках-ках уриб кулишарди. Шерзод энди кайтиб
ксгмокчи булиб турган эди, дераза томонга каради-ю,
сесканиб кетди. Беихтиёр уша томонга бир кадам куйди-
да, тухтаб колди. Дераза олдида Фарида кулиб турарди.
-63-
У каймокранг кремплин плаш-пальто кийиб олган, бир
кулида японча буклама соябон, бир кулида майда-чуйда-
лар солинган целлофан халтача бор эди. «Нимага кепти?»
деб уйлади Шерзод беихтиёр ундан кузини олиб кочиб.
Чамаси, Фарида хам уни курди шекилли, шу томонга юра
бошлади. Шерзод юрагининг гурс-гурс ура бошлаганини,
пешанасидан совук тер чикиб, оёкларидан мадор кета-
ётганини сезиб турарди. «Приступ булмаса эди, одамни
шарманда килиб...»
Фарида амалиётчи кизлар тудасини ёриб утиб, якин
келди-да, салом бериб, кул чузди. Шерзод унинг жажжи,
думбок кулини охиста сикаркан, хамон юраги тез-тез ура-
ётганини хис килиб турарди. Бир вактлар у бу кулларни
куп силаган, бу куллар хам унинг сочларини куп сийпала-
ган эди. Энди улар бегона... Бегона!
- Тузукмисиз? - Фарида бу гапни секин айтди. Аммо
Шерзоднинг назарида шу бир огиз суз гайритабиий оханг-
да жаранглаб кетгандай булди.
«Бунинг нима ахамияти бор энди», уйлади у Фарида-
нинг кузига тик караб. Бегоналик хисси унга тусатдан со-
бит бир куч ато килди, калбини алланечук хотиржамлик
эгаллади. Кизик, шунча пайтдан бери кунглида ловуллаб
турган олов бирдан сунди-да, калби алланечук карахт бу­
либ колди. «Нима ахамияти бор! - у хамон Фариданинг
кузига караб турарди. - Сен учун касал булганим йук-ку,
ахир».
- Тузукман, - деди у жилмайиб. - Якинда чикиб кол-
сам керак. - У хамон жилмайган куйи Фаридани бир бош-
дан кузатиб чикди.
Фарида эрга текканидан кейин Шерзодга азоб бериб
келган изтироблар орасида галати бир савол хам бор эди.
Икковимиз куча-куйда куришиб колсак, нима буларкин,
деб юрарди. Мана, икковлари учрашишди. Х,еч нима
булгани йук- Унинг рупарасида бегона хотин турибди,
вассалом!
Кдзик, чамаси Шерзоднинг кунгли муздай булиши
учун факат шу - охирги учрашув етишмай турган экан.
-64-
Фарида деярли узгармаган эди. Факат сал озибди. Аввал
сочини чиройли турмаклаб юрарди. Энди кунгирок-кун-
гирок жингалак улама соч такиб олибди. Доим чакнаб ту-
радиган кузлари хозир хиёл чарчок ифода билан бокарди.
Барибир шу холда хам ундан аллакандай тиник бир гу-
чаллик барк уриб турарди. Нафис, текис юзлари, узига
ишонч барк уриб турган коп-кора кузларида кишини махв
этувчи алланечук куч бор эди.
- Нима килди сизга?.. - Фариданинг овозида кандай-
дир якинлик, мехрибонлик оханги бор эди.
- Шунчаки, уткинчи нарса, - деди Шерзод жилмайиб.
Узининг шу холатини негадир Шоиранинг доимо кулиб
гуришига ухшагиб, хаёлан киноя килди: «Дунёнинг иш-
лари кизик - мушт кетдига ухшайди».
- Сиз касал булмаслигингиз керак.
Шерзод Фаридага синчиклаб каради-ю, чехрасида
синик бир махзунлик борлигини сезди:
- Сиз касал булмаслигингиз керак! - Фарида гапини
яна кайтарди-да, билинтирмай уф тортиб куйди. - Сиз
яхши одамсиз...
Одам узига якин кишисининг килча узгаришини хам
дарров сезади. Шерзод Фариданинг гаи охангида сезилар-
еезилмас афсус-надомат шарпаси борлигини пайкади. Х,о-
шр унинг кунглида хам бир вактлар ёниб, кейин кулга ай-
ланган чуг яна йилт этганини, агар салгина шабада тегса,
бу чуг ловуллаб кетиши мумкинлигини сезди. Сезди-ю,
уч йилдан бери чеккан изтироблари хакки, Фаридага, бир
вактлар узи учун энг азиз инсон булган, кейин бировнинг
хотинига айланиб колган мана шу Фаридага, ораларида
у гиб булмас жар борлигини эслатиб куйгиси келди.
- Эрингиз бу ерга келганингизни билсалар яхши
булмайди, - деди иложи борича хотиржам охангда.
Кизик, бу ran Фаридага хам чукур бир осойишталик
бахш этди.
- Ер тагидаги одам ер юзидагиларни курмайди, - деди
хотиржам жилмайиб.
Шерзод тушунмади.
11ур борки, соя бор -65-
- Нима? - деди кошини чимириб.
- Айтдим-ку, у киши ернинг тагидалар.
- Яхшимас, - деди Шерзод жиддий киёфада... - Як;ин
одамингизга ёмонлик тиламанг.
- Нега ёмонлик тиларканман? - Фарида узун, эгик
киприкларини пирпиратиб кулди. - Рост айтяпман...
- Кимингиз касал? - деди Шерзод мавзу майдалашиб
кетаётганидан гижиниб.
- Якин дустим бетоб экан. Кеча эшитиб колдим.
- Ким у? Кайси палатада?
- Еттинчида дейишди, - Фарида шайтонлик билан
кулди. -Курибхурсанд булдим. Анчатузалибколибдилар.
«Ушандаям шунака эди, - деб уйлади Шерзод ундан
куз узмай. - Одамни минг куйга солиш кулидан келарди...»
- Мен сизга дуст булолмайман, Фарида, - деди у кес-
кин, купол охангда. - Узим яхши к^фган одамимни би-
ровга бериб куйиб, тагин дуст булиб юриш кулимдан кел-
майди!
Фарида сесканиб кетгандек булди. Нафис, оппок юз-
лари билинар-билинмас кизариб, чиройли лаблари титраб
кетди.
- Мен сизга айтгандим, - деди у ингичка кошини чи­
мириб. - Биз дуст булиб коламиз, деганман.
- Буни сиз айтгансиз.
Фарида аччик кулди.
- Келишдик. Балки мана бу майда-чуйдаларни кайтиб
олиб кетишим шарт эмасдир, - деди целлофан халтачага
имо килиб. - Куркманг, ичида захари йук.
Халтада олма, анор, яна алланималар куриниб турар­
ди. Шерзод буниям рад этиш гудакларча аразлаш були­
шини билиб,кулди:
- Мана бу бопща ran! Доктор менга анор буюрган...
- Рахмат, - Фарида лаблари хиёл титраб, кул чузди. -
Тезрок тузалинг.
- Хдракат киламан. - Шерзод унинг кулини охиста
кисаркан, бу кул энди узига бегона эканини яна бир бор
хис этди.
-66-
12
Хар кандай дарднинг энг яхши давоси - вак;т дейди-
лар. Пекин шундай дардлар буладики, вакт-бевакт янги-
ланиб, усти кучган ярадек аччик-аччик азоб бериб туради.
Узбекнинг нимаси куп, туйи куп, тантанаю дабдаба-
си куп. Х,ар гал оламга жар солган карнай-сурнай садо-
ларини эшитганида, машинада сурон солиб кучалардан
утаётган куёв жураларни курганда Шерзоднинг яраси ян-
гиланар, Фариданинг туйи куз унгига келиб, олам кузига
тор куриниб кетарди. Бу дард энди сал пасайганида бугун
Фарида келди-ю, яна янгилаб кетди.
Х,али у Фаридани курганда уйгонган бегоналик хисси
уткинчи карахтлик эди. Киши тиш олдирганда шунака
ахволга тушади. Аввалига огрикни сезмайди-ю, дорининг
гаъсири йуколгандан кейин азоб янаям кучайиб кетгандай
булади. Шерзоднинг кунглидаги уша чуг тагин ловуллаб
кетди. Йук, у хозир узи куфган, узи гаплашган, бировнинг
Фаридасини эмас, бир вактлар узи учун азиз булган Фа­
ридани кумсарди...
Шерзод ушанда туртинчи курсда укирди. Укув йили
энди бошланган, талабалар эрта-индин пахта теримига -
хашарга кетишларини билиб, дарсга чандон кизикишмасди.
Шундай кунлардан бирида факультет декани- кабарик
кузойнак такиб юрадиган доцент уларнинг гурухига бегона
бир кизни етаклаб кирди.
Аллакачон дарсга кунгирок чалинган, талабалар жой-
жойига утириб олишган эди.
- Бугундан бошлаб Фарида сизлар билан укийди, -
деди у кизга имо килиб.
Уттиз жуфт куз эшик олдида турган бегона кизга бара-
нар кадалди. Шу тикилиб турганлар орасида Шерзод хам
бор эди. Сарик атлас куйлак кийган, сочини битта килиб
уриб, оркасига ташлаб олган Фарида хонадаги хамма та­
лабалар узига караб угирганини хис этиб, бошини хам
килиб турар, тиник, нафис юзлари кизариб кетганди.
- Бор, утир кизим, - деди декан унинг елкасига охиста
гургиб.
-67-
Шундагина Фарида бошини кутарди-да, кайрилма
кошларини чимириб, аудиторияга бир дафъа кизиксиниб
караб куйди. Унинг нигохи Шерзоднинг кузларига дуч
келганида бир лахза тухтаб колди. Ким билсин, балки
Шерзодга шунака туюлгандир. Пекин ана шу бир лахзалик
нигох, унинг калбида довулли галаён кузгади. Кизнинг
корачиклари кенг, чакнок кузларида чукур маъно, кибр-
га мойилрок бир ишонч бор эди. Шерзод бу кузларни, бу
тиник чехрани каердадир кургандек булди-ю, аммо эс-
лолмади. Йук, у бу кизни х,еч качон курган эмасди. Пекин
худди шу сиймони доим тасаввур килиб юрарди. Худди
шу чехрани ёзаётган, ёзадиган асарида тасвир этмокчи
эди. Бу худди уша - Шерзоднинг тасаввурида тез-тез
жонланиб турадиган орзу каби ширин бир сиймо эди.
Шерзод кунглида булаётган галаённи ошкор килиб
куйишдан курккандек, дарров кузини олиб кочди. Фари­
да икки катор столлар орасидан секин юриб утди-да, энг
орка каторга, буш турган уриндикка бориб утирди. Ау-
диторияда утирган йигитларнинг хаммаси бошини оркага
буриб, уни таъкиб этишар, бундан Шерзоднинг гаши ке-
ларди. Узини мажбур килди-ю, даре тугагунча уша то­
монга бирон марта карамади.
Х,ар бир курснинг уз лочинларию уз гузаллари булади.
Лекин купинча йигитлар уз гурухидаги гузал киз бир ёкда
колиб, бошка курсдаги хунуккина кизни ёктириб колади.
Негаки, бир гурухда укийдиган талабаларда ака-сингил-
лик хисси бошка туйгулардан устунрок булади. Фарида
эса бегона эди. Бунинг устига гузал эди. Шунинг учун
булса керак, гурухдаги йигитлар уни мафтунлик билан,
кизлар булса ётсираш, ичи коралик билан карши олишди.
Туртинчи боскичдаги узига ишонган йигитларнинг
хаммаси Фаридага кунгил куйган эди. Бири ошкора,
бири пинхона мафтун эди унга. Лекин Фарида хеч ким-
ни писанд килмас, унинг ёнига якин келганлар чирокка
талпиниб канотини куйдириб олган парвоналар сингари
жарохат чекиб нари кетар эдил ар. Биргина Шерзод унга
талпинмади. У кечалари мижжа кокмай шу кизни уйлаб
-68-
чикар, аммо узини курганда х,еч нимани сездирмаслик-
ка уринар, оддий, самимий саломлашиб куя колар эди.
У хаёлан шу киз каршисида минг марта топинар, аммо
узини курганда магрур утиб кетарди. Негаки у Фаридани
севарди. У узининг мукаддас туйгусини х,еч кимга, хдтто
Фариданинг узига хдм оёк ости килдиришни хохдамасди.
Магрур Фаридага Шерзоднинг худди шу феъли - магрур-
лиги ёкиб колган булса ажабмас.
Киш окшомларидан бирида Шерзод факультет ки-
роатхонасига кирди-ю, бир чеккада даре тайёрлаб утирган
Фаридага кузи тушди. Фарида хдм худди Шерзоднинг ки­
риб келишини кутиб тургандек бошини кутариб каради.
Шунда унинг кузлари парпираб ёниб кетгандай булди.
Шерзод беихтиёр унинг ёнига бориб утирди. Икковлари
анчагача китобдан бош кутармай жимгина утиришди.
Шерзод нима укиётганини узи хдм билмас, факат бир
нарсани - ёнида Фарида утирганини кис этар, унинг осу-
да нафас олишини эшитиб турар, димогига урилаётган
нафис атир иси бошини айлантириб куйгандек булар,
аммо унинг юзига карашга журъат этолмас эди. Чамаси
Фарида хдм кеч нима укимас, укиёлмас эди шу топда.
Канча утиришган булса Шерзод хдм, Фарида хдм китоб
сах,ифасини бирон марта вараклашмади. Шерзод гапни
иимадан бошлашни уйлар, аммо жуялирок суз тополмай
кийналар эди. Них,оят, юрак ютиб, иложи борича хотир-
жамлик билан шивирлади:
- Кеч булиб кетди, уйингизга кетишга куркмайсизми?
- Мен х,еч кимдан кЗФКмайман. Сиз-чи? - деди Фари­
да хдм шивирлаб.
Мана шу охирги суз - ярим х,азил билан айтилган:
«Сиз-чи?» деган савол булмаганида Шерзод гапни такка
тухтатган, узининг ёпик оламини ёпиклигича колдирган
буларди. У боядан бери биринчи марта Фариданинг
кузига тик каради. Кизнинг кузларида, доим кибрга мо-
йил бир гурур билан бокадиган кузларида алланечук маъ-
сумлик бор эди.
Шерзоднинг вужудига майин бир иликлик югурди-ю,
бахтиёрлик билан кулди.
-69-
- Мен куркаман, - деди шивирлаб.
- Кимдан?
- Сиздан...
- Мендан?! - Фарида энди овоз чикдриб кулиб юбор-
ди. - Нимамдан куркасиз?
Атрофда утирганлар узларига караб куйишаётганини
куриб Шерзод яна пичирлади:
- Билмадим... Сиз жуда... боыщачасиз.
- Сиз хдм...
Шу окшом Шерзод уни уйига - шахдр марказидаги
туккиз каватли гиштин бино олдигача кузатиб куйди. Фа­
рида дадасининг хдрбий шифокор эканини, узок йиллар
Самаркандда ишлагани-ю, энди хизмат юзасидан Тош-
кентга кайтиб, уларни хам олиб келганини, оилада ёлгиз
киз эканини айтиб берди. Шерзод хдм узининг Фаргонадан
келгани, дадаси урушдан ярим жон булиб кайтгани, беш
йил бурун вафот этгани, кишлокда онаси билан сингли-
си колгани, уларнинг узидан бошка суянадиган кишиси
йуклигини айтди.
Шу куни икковлари хам кизик бир нарсани кашф этди-
лар. Аввал икковлари хам бир-бирларини утакетган кибр-
хаволи деб билишарди. Шерзод Фаридани уз хуснига узи
махлиё деб юрарди. Фарида эса Шерзодни бошкалардан
яхширок укиганию калами уткирлиги учун мактанади,
деб уйларди. Энди билишса, икковлари хдм унчалик кибр-
ли эмас эканлар. Икковларида хдм кандайдир куз илгамас
соддалик бор экан. Шу кашфиёт уларни бир-бирига бе­
ихтиёр зайжирдек боглаб куйди. Ким билсин, эхтимол,
бу занжир илгарирок боглангандиру, улар буни тан олмай
юришгандир.
Шерзоднинг хаётида энг афсонавий, энг бахтиёр дам-
лар бошланди. Бу дамлар канчалик ширин булса, шун­
чалик сермазмун эди. У дарсдан буш пайтларида тахри-
риятлардан топширик олиб, далаларга, заводларга борар,
турли-туман одамларнинг кисматларини урганар, хар
нарсага жон ато килишдек сехрли бир куч хис этарди ву-
жудида.
-70-
Апрель ощпомларидан бирида Фарида икковлари
шахдр айланиб юриб стадионга кириб колишди. Уша
куни мусобака йук, стадион кимсасиз эди. Тушдан
буён ковогини солиб турган осмонда бир лах,за чакмок
йилт этди-ю, кетидан осмон-фалакни ларзага келтириб
момакалдирок гумбурлади. Иирик-йирик томчилар еру
кукни савалай кетди. Шерзод Фариданинг кулидан тут-
ганча, бир чеккада турган соябондек думалок тут дарахти
панасига караб югурди. Фариданинг юпка гулдор куйлаги
жикка сув булиб, баданига ёпишиб колган, киприклари-
даги нафис буёклари ёйилиб, сочлари тузиб кетган эди.
Дарахт япроклари харчанд калин булмасин, ёмгир том-
чилари улар орасидан йул топиб икковларининг устига
мул-кул ёгиларди. Шерзод Фаридани пана килиш учун
унинг бошини куксига яширди. Шунда кизнинг намхуш,
титрок лаблари бир лах,за интиклик билан йигит томон
талпинди-ю, Шерзод уни багрига босди... Улар ёмгир
тингунча тут остида туришди.
- Троллейбусга кандок чикаман, - деди Фарида ку­
либ.
Икковлари пиёда кетишди. Шерзод уларнинг туккиз
каватли уйи олдидан кайтиб кетаётган эди, Фарида куй-
мади. «Бир пиёла чой ичиб кетинг, шамоллаб коласиз»,
деб кулидан судради.
Иккинчи каватдаги чарм копланган эшикни гулдор
крепсатин халат кийган аёл очди. Бу - Фариданинг онаси
эканини Шерзод дарров билди: кош-кузлари худди Фа-
риданикига $ Ъ сш а р д и . Йулакка киришлари билан Фарида
Шерзодни онасига таништирди.
- Жуда яхши, мархамат, - деди аёл Шерзодга бошдан-
оёк синчиклаб тикилиб. Шерзод унинг куз карашидан
она-бола уртасида узи хдкида илгари х,ам ran булганини
тушунди. Уни ичкарига таклиф этишди. Мехмонхона де-
ворларига чугдек гиламлар осилган, тур томондаги гилам
Iепасида кумуш сопли эгик килич илиглик турар, шифт-
даги каттакон биллур кандил майин порлар, корамтир
ссрвантда кадимий кумуш идишлар товланар эди. Шер-
-71-
зод устига кизил бахмал гилоф копланган курсига омо-
натгина утирди. У каттикрок нафас олса боши устидаги
биллур кандилни тушириб юборадигандек котиб утирар,
оёгидаги ёмгир утиб намиккан пайпоги жуда хунук ку-
ринарди кузига.
Шерзод шадарга келиб укий бошлагандан буён куп
давраларда булган, датто тунгич дикоялари назарга ту­
шиб колгани учун катта-катта ёзувчиларникига дам так-
лиф этилган, бундан анча мукаммалрок жидозлару безак-
ларни курган эди. Аммо деч каерда узини дозиргичалик
нокулай дис этмаганди. Негаки, у дозир Фариданинг она-
си дар кириб-чикканида узини зимдан таъкиб этаётгани-
ни сезар, сезган сайин кисиниб-кимтинар эди.
Фарида нариги хонага кириб кетди-да, бироздан ке­
йин худди онасиникига ухшаш халат кийиб чикди. У соч­
ларини ёйиб юборган, янаям чиройли, янаям жозибали
булиб кетган эди. У сервант ёнида турган китоб жаво-
нидан каттакон альбом олди. Шерзоднинг курсиси ёни-
га стул куйди-да, утириб альбомдаги суратларни курсата
бошлади. Шерзод альбомга паришон назар ташлар, аммо
Фариданинг суратидан бошкаларини яхши илгамасди.
Фариданинг онаси кора жило берилган столнинг бир
чеккасига крахмалланган туртбурчак кул сочик ёзиб, бил­
лур саватчада шоколад, кумуш таксимчада асал, майиз
келтириб куйди.
Шерзод бир пиёла чой ичгунча терлаб кетди. У
кулидаги пиёлани каёкка куйишини билмай кийналарди.
Крахмалланган сочщчага куяй деса, пиёланинг таги те-
гиб дог булиб колади. Столга куйса жилосига панд етади.
Фариданинг онаси булса унинг рупарасига утириб олиб,
дар бир харакатини синчиклаб куздан кечирарди.
Шерзод бу аёл узини очикдан-очик синовдан утка-
заётганини сезди. Она-бола дарчанд кистамасин, шоша-
пиша ташкарига чикди-ю, хийла енгил нафас олди. Шу
куни, даётдаги энг бахтиёр кунида кунглида туманли бир
нохушлик уйгонди. У бир неча кунгача нимага шунака
булаётганини узи дам тушунолмай юрди-ю, кейин идрок
-72-
этди. Балки узи билан Фариданинг уртасида фарк йук-
дир. Лекин узининг онаси билан Фариданинг онаси урта-
сидаги фарк кичкина эмас экан. Фариданинг уз кишлогида,
уз уйида аясига хизмат килишини тасаввур этишнинг узи
аклга сигмайдиган ran экан. Шерзод шуни пайкади-ю,
Фаридаларникига иложи борича бормасликка харакат
киладиган булиб колди. У Фаридани жон-дилидан яхши
курар, бу киз учун хар нарсага тайёр турар, факат уларни-
кига боришдан безиллар эди.
Бу орада имтихонлар тугади. Фарида ота-онаси би­
лан Болтик буйига дам олишга кетди, Шерзод кишлокка
жунади. Улар тез-тез хат ёзишиб турар, Шерзод энди бу
киз калбининг бир парчасига айланиб колганини билар
эди.
Янги укув йили - Шерзод билан Фарида учун охир-
ги укув йили бошланди. Фарида денгиз буйидан корайиб,
тулишиб кайтди. У янаям очилиб кетган эди. Пахтага ке-
тишлари арафасида Фарида куярда-куймай уни яна уйла-
рига таклиф этди. Шу куни Фариданинг онаси кирк олти
сшга тулганини Шерзод ичкари кирганидан кейин билиб
колди. Билди-ю, куппа-курук кириб келганига баттар
мулзам булди.
Мехмонлар хали йигилишмаган эди. Фариданинг она­
си елиб-югуриб дастурхон безатаркан, Шерзод билан ора-
чора гаплашиб куярди. У аввало Шерзоднинг Тошкентда
ишда колиш-колмаслигини суриштирди. Шерзод бултур
республика газетасида амалиёт утаган, уни шу ерда олиб
колишмокчи эди. Аммо бу хали мавхум ran булгани учун
IИерзод Фариданинг онасига тайинли бир ran айтмади.
- Тукканим хам, тургани хам шу кизим, - деди Фа
риданинг онаси Шерзоднинг рупарасига утириб. - Дадаси
оилан мен уни бир кадам жилдирмаймиз. Очигини айтсам,
Фарида рузгор эплай олмайди. Ёлгиз боламизга харидор
булган одам фарзандимиз катори шу ерда тураверади.
Шерзод хаммасини тушунди. Тушунди-ю, индама-
ди. Бир нима дейишга ожиз эди. Бироздан кейин Фари­
дам инг дадаси келди. Бу одам подполковник формасида
-73-
жуда салобатли куринган эди. Аммо ичкаридан хонаки
либос кийиб чикканида оддий, коп-кора, хушчакчак ки-
шига айланиб колди. Шерзод билан жуда дилкаш сух,-
батлашди. Уша окшом мех,монлар алла-паллагача ути-
ришди. Шерзод ётокхонага кеч кайтди. Тонг ёришгунча
мижжа кокмади. У уйлаб уйига ета олмас эди: демак,
Фариданинг онаси ичкуёв излаяпти. Шерзод мабодо мар-
казда колган такдирда хдм шу шартга куна олмайди, у
аввало кишлокда колган онаси билан синглисига ёрдам
бериши керак. Х,али синглисини узатиш масаласи туриб-
ди. Шунинг учун хдм у газеталардан олган арзимас калам
хдкини, стипендиясининг бир кисмини кисиб-кимтиб
уйига жунатади. Энг мух,ими бу хдм эмас, мухими, у эр-
кин булишни хохдайди. Фариданинг уйида, бир кун хдм
туролмайди. Демак... Шерзод у ёгини уйлашни истамас
эди. «Фарида билан гаплашиш керак, - дерди у узига тас-
кин бериб, - Фарида эсли киз».
Бир куни у гапни узокдан бошлаб, шу мавзуга улаган-
да Фарида лунда килиб айтиб куя колди: «Ойимлар мен
учун узларини фидо килдилар. Институтда беш йил укиб
олган билимларини менга алишиб ишни ташладилар.
Энди мен нонкурлик килолмайман».
Шерзод Фаридани хдм, онасини хдм айблай олмасди.
Айни пайтда, Фариданинг шартига куна олмасди хдм.
]^иш кунларидан бирида галати х,одиса руй берди.
Шерзод билан Абдувохдд бозорга тушишди. Абдувох,ид
оилали булгани учун Шерзод ора-чора бозор-учарига ка-
рашиб юрарди. Бозор дарвозаси ёнига келишганда бир
туда одамни куриб тухтаб колишди. Кори супуриб таш-
ланган асфальт йулканинг бир чеккасида курсичада арак
ичаверганидан юзи шишиб кетган, соколлари усган, пах-
талик чопон кийиб олган малласоч киши утирарди. У бир
кулида букланган когозлар зичлаб тахланган кутича уш­
лаб олган, бир кулида каламушга ухшаган жонивор бор
эди.
- Денгиз чучкаси билан фол очяпти, - деди Абдуво
кулиб. - Кел, бир курайлик.
-74-
- Жиннимисан? - Шерзоднинг жахли чикди. - Топган
эрмагингни кара-ю!
- Буям бир гап-да, огайни. - Абдувохид пиёниста
фолбинга эллик тийин бериб кафтини тутди. Жонивор
кизгиш тумшугини якин келтириб, унинг кафтини искаб
курди, кутичадаги когозлардан бирини тишлаб тортди.
«Якинда фарзанд курасан!» Абдувохид машинкалан-
ган когозни овоз чикариб укиди-да, кулиб юборди.
- Буниеини узимам биламан, номард! - деди пиёниста
фолбинга караб. - Хотиним тугай деб турибди. Сен менга
нима тугиб беришини айт! - у когозни Шерзодга чузди. -
Чиройли килиб машинкалатганини кара! Йигирманчи
асрнинг луттибозлари хам техникадан фойдаланадиган
бупкетган. Кани, кулингни чуз. - У Шерзоднинг кафтини
зурлаб жониворнинг тумшуги тагига тикиштирди. Шер­
зод жонивор тортиб чикарган когозни беихтиёр кулига
олди-ю, текис килиб машинкаланган сузларни укиди:
«Сен хиёнатга дуч келасан».
- Менга кара! - деди у фолбиннинг шишиб кетган ба-
шарасига тикилиб. - Чучкангга айт, яна бир марта текши-
риб курсин. Агар яна шу сузларни топиб чикарса, уч сум
оласан. Мабодо бу гал бошкача фол очса, кулингдан олиб
ерга ураману, тинчитиб куя коламан.
Фолбин кизариб кетган кузларини Шерзодга тикиб
бир лахза талмовсираб турди-да, бош силкиди:
- Давай!
Бу гал жонивор кутичанинг бошка томонидаги когоз­
ни тишлаб тортди. Шерзод когозни ёйиб укиди: «Сен хиё­
натга дуч келасан!»
У когозни гижимлаб улоктирди. Лекин кунглида
уйгонган гашликни улоктириб юборолмади.
Ун туртинчи февраль Фариданинг тугилган куни эди.
Икки кун илгари киз уни яна уйига таклиф килди.
- Бажонидил, - деди Шерзод кулимсираб. - Факат
битта шартим бор: уз кулингиз билан ош дамлаб берасиз.
- Вой, одам узининг тугилган кунидаям ишлайди-
ми? - Фарида хандон отиб кулди.
-75-
- Нима кипти, ойингиз тугилган кунларида хдмма
ишни узлари килдилар-ку!
Фарида Шерзоднинг нимага шама килаётганини ту­
шунди.
- Нима, мени синамокчимисиз? - деди ковогини со­
либ. - Мен шунакаман, оксочликни ёмон кураман.
Шерзод шу гапдан дилсиёхдик чикармаслик учун
качондир кулогига чалинган латифанамо бир вокеани ай-
тиб берди:
- Машхур бир ёзувчининг галати одати бор экан.
Хотинига гох; зигир ёгдан, год к;уй ёгидан ош килишни
буюраркан. Бир куни уларникига нозикрок мех,мон ке­
либ колибди. Хотини канака ёгдан ош килиш кераклиги-
ни сурабди-ю, эрининг жавобини яхши англай олмабди.
Кайтадан сурай деса, мех,мондан уялибди. Шунинг учун
иккита козонда икки хил ёгдан ош дамлабди-да, иккита
лаганда сузиб олиб келибди.
Шерзод Фаридани кулдирмокчи эди, аммо у кулмади.
- Биринчидан, сиз хдли ёзувчи эмассиз, иккинчидан
ёзувчи тугул, пайгамбар булсаям, мен эримга оксочлик
килмайман! - деди дона-дона килиб. - Керакли ошини узи
пишириб еяверади.
- Ош пишириш айб эмас-ку? - деди Шерзод ранжиб.
- Мен буладиган гапни айтдим!
Чиндан хдм Фарида тугилган кунида «мех,мон» булиб
утирди. Шу куни Шерзодни ранжитадиган яна бир ran
булди. Мехмонлар купайиб кетишди-ю, Шерзод сикилиб
балконга чикди. Шунда ошхонада булаётган гап-сузлар
беихтиёр кулогига чалинди.
- Дидсизгина бола экан. Туртта гулни матох, килиб
кутариб келганини-чи! - Бу Фариданинг онаси эди. Шер­
зод узи гулхонадан олиб келган уч дона чинни гулни эс-
лади.
- Майда ran булманг, ойи! - деди Фарида жеркиб.
- Хамма нарса майда-чуйдадан бошланади. Нима
киласан шу болани! Сени бошига кутариб юраман деган-
лар сон мингта! Биласан, бизга шунчаки куёв эмас, угил
-76-
керак. Сени кишлогига диканглатиб олиб кетадиган одам
эмас, шу ерда коладиган одам керак.
Шерзод югургудек булиб мехмонхонага кирди. Шу
окшом худди сахнада роль уйнаётган одамдек илжайиб
утиргани учун узини ёмон куриб кетди. У бунака ишлар-
ни эплай олмасди.
...Севикли одаминг сен билан упишаётганида юзини
угириб, кузини олиб кочдими, билки - кунглида ё хиё-
нат бор, ё адоват. Кейинги пайтларда Шерзод Фаридада
худди шу холатни пайкайдиган булиб колди. Фариданинг
кунглида хиёнат булмаса хам адоват бор эди. Биринчи
май куни шу адоват ярк этиб куриниб колди. Факультетда
байрам Окшоми нишонланди. Шерзод кечкурун Фарида-
ни кузатиб куймокчи эди, киз кунмади.
- Узим кетаман, - деди куруккина охангда.
Йук, унинг узи кетмади. Йул-йул куйлагининг енги-
ни кайириб олган баланд буйли бир йигит Фаридани зина
олдида кутиб турган экан. Икковлари етаклашиб кетишди.
Фариданинг атрофида парвона булиб, канотини куйди-
риб олган аламзада йигитлар Шерзодни «табриклашди».
Фарида бу ишни азбаройи уша йигитни яхши кур-
ганидан эмас, Шерзодни узидан совитиш учун килганини,
бу аёлларга хос макр эканини Шерзод жуда кечикиб ту-
шунди. Уша пайтда унинг кузига хеч нима куринмасди.
Эртасига у Фарида билан худди уша зина олдида тукнаш
келди.
- Битта кинга иккита килич сигмайди. Мабодо сиг-
саям харом булади! - Шерзод бу гапни шу кадар совук
кахр билан, шу кадар куполлик билан айтдики, Фарида­
нинг ранги учиб кетди.
- Сизга огирлиги тушмай куя колсин! - деди Фарида
хдм газаб билан. - Бу ёгини узимизга куйиб берасиз!
Шерзод ораларидан ran кочишига бемаъни нарса-
лар сабаб булаётганини билар, аммо Фариданинг олдида
буйин эгишга гурури йул куймас эди. Фариданинг уйида
)са жанжал бозори кизир, уни кандок килиб булмасин,
Гошкентда олиб колиш масаласи хал килинарди. Шер-
-77-
зод жахлдан тушиб гурурини тийиб олгунча масала х,ал
булди. Давлат имтих,онига уч кун колганда Фарида унинг
кулига таклиф когози тутказди. Шерзод нима булгандаям
такдирининг шу кадар агдар-тунтар булиб кетишини кут-
маган эди. Учиб кетаётганида ногахон ук еган лочиндек
чилпарчин булиб тушди.
Илик ёз окшомларидан бирида Фаридаларнинг туккиз
каватли уйи рупарасида, гулзор майдонда карсбадабанг
туй булди. Абдувохдцнинг хдрчанд каршилик килишига
карамай, узини узи хор килаётганини била туриб Шерзод
туйга борди. Шух-шух куйлар чалинди, кадахлар жаранг-
лади, нутклар сузланди.
Аввал Фариданинг дадаси билан бирга ишлайдиган
семиз киши гапирди. Оилавий у ги р и ш д а Шерзод уни,
бу киши Шерзодни куп курган эди. У куёв угил Жура-
войнинг ажойиб мухдндислиги, ажойиб одамлиги, ке-
линпошша мисоли ой булса, куёв бола куёш эканлиги,
бир-бирини каттик севишини айтиб, бахт-саодат тила-
ди. Кейин Фариданинг курсдоши, бир вактлар Шерзодга
кунгил куйиб, жавоб ололмаганидан кейин узоклашиб
кетган ихчамгина киз суз олди. Келин-куёв купдан буён
бир-бирини севишини, бир-бирига хуп муносиблигини
айтиб, улар учун кадах, кутаришни илтимос килди.
Шерзод ён тарафдаги столда угирарди. Мунча гапга
чечан булмаса бу одамлар! Мунча беномус булмаса бу
одамлар! Бировнинг мухдббати дафн этилган кабр устига
куйилган гулчамбарлардан гулдаста ясаб, бопща биров­
нинг кулига тутказишга мунча уста булмаса бу одамлар!
Шерзод шуларни уйпарди-ю, хдммадан баландрок ках,-
ках, уриб куларди. Шуларни уйларди-ю, кулидаги кадах,ни
х,аммадан каттикрок жаранглатарди. Кизик, у дарров мает
булиб колди. Икки кадах, ичиши биланок боши уз-узидан
айланиб, куз олди жимирлай бошлади. Бир мах,ал, Фа­
риданинг дадаси билан бирга ишлайдиган хдмкасблари
булса керак, бир туда хдрбий кишилар карсак чалиб бор
овоз билан «Горько! Горько!» деб кичкира бошлади-
лар. Куёв ок румол ёпиниб утирган келин томон эгилди.
-78-
Шерзод юраги куксидан отилиб чикиб кетаётганини се-
зиб, сакраб урнидан турди. Мает оломон хамон бакириб-
чакирар эди. У гандираклаганча даврадан чикиб кетди.
Анча юрди. Хаёлида нукул бир хитоб янграр эди: «Нега
бординг уша ёкка! Нега?!» Бир махал хамма ёк жимжит
булиб колганини пайкади. Оломон бакириб-чакирмас,
машиналар шовкини эшитилмас, трамвайлар гувилламас
эди. Шерзод бошини кутариб каради. Аллакандай хилват
богнинг бир чеккасига келиб колибди. Атрофда чироклар
куринмас, хамма ёк осуда, гамбода ой дарахтлар ораси-
да адашиб ночор тентирар, каердадир сув шилдирар эди.
Шерзод оёкларидан мадор кетганини сезиб чуккалади.
Тиззаларига муздек майсалар уннади. Шундагина у май-
са устига мук тушди-ю, кузларидан тиркираб ёш чикиб
кетди...
Бунака пайтда киши хакикат излаб колади. Аммо ки-
дирган нарсаси доим узи билан ёнма-ён юрганини, уни
узи курмай колганини тан олмайди, ололмайди. Шер­
зод хам буни кейин, кечикиб тушунди. Сен галварега
онангнинг хизматини киладиган хизматкор керакмиди ё
маслакдош умр йулдошими? Нега энди сен уз онангни,
уз уйингни уйлашинг керагу, нега Фарида уз онасини
уйламаслиги керак экан? Нима, укинг узганми сенинг!
Шерзод бу саволларни узига кейинчалик берди. Шун-
да купдан буён узига эргашиб юрган хакикатни курди:
Фарида канчалик худбинлик килган булса, узи хам ундан
колишмаган экан. Фарида канчалик бевафолик килган
булса, узи хам шунча енгилтаклик килган экан. Хакикат
шу эди!
Киши бировдан нафратланса, битта алангада ёнади.
Кушилиб узидан хам нафратланса, бир ути икки булади.
Шерзод икки алангада баравар куя бошлади...
Мана, ушандан буён орадан уч йилдан куп вакт утди.
У Фариданинг эрини - уша новча йигитни бошка к5фмади.
Курса танимасди хам. Факат бу йигит Фаридаларникида
яшаётганини биларди. Фариданинг фарзанди йук экани­
ни, хеч каерда ишламаётганини хам билар, аммо узини
-79-
курмаган эди. Бугун курд и. К5фди-ю, битай деб колган
яраси яна янгиланди.
Шу кеча палатанинг оппок шифтига тикилиб ётгани-
ча тонг оттирди...

13
Кейинги пайтда у узини яхши х,ис этар, ишни согиниб
кол ганди. Тахририятдан йигитлар тез-тез кургани кели-
шар, Абдувохдд булса, кунора катнар, гох, онасини, гох,
ёш болали хотинини юбориб турар, бундан Шерзод хи-
жолат чекар эди.
Бугун якшанба булгани учун касалхона янаям гав-
жум булиб кетди. Рангли афишалар осиб ташланган вес-
тибюлда, теракзор хиёбондаги уриндикларда, атиргуллар
кизгиш барг ёза бошлаган гулзорлар четида купдан-куп
одамлар тупланди. «Касалхона эмас, сайилгох, бупкетди»,
деб уйлади Шерзод мийигида кулиб. Факат кеч кириб,
окшом тушганидан кейин одамлар сийраклашди, х,овлига
хам, йулкаларга хдм жимлик чукди. Дераза ортидаги гу-
лини туккан урик шохларида бир лах,за шафак уйнади.
Корайиб, ковжираб колган гулбарглар остидан кукариб
чиккан майин япрокчалар зумрад нукралардек бир ло-
вуллаб сунди.
Шерзоднинг кузи энди илинган экан, бир махдл Сай­
фи Сокиевич каравотини гижирлатиб иргиб урнидан ту­
риб кетди.
- И-и-и! - деди беихтиёр олдига талпиниб. Шерзод
чучиб кетди-ю, уша томонга хавотирланиб каради. Сайфи
Сокиевичнинг чехрасида алланечук кувонч порлар, салки
ковоклари учиб-учиб турар, кузлари ёниб кетган эди.
Шерзод эшик олдида турган кишини энди курди. У
мизгиб ётганида эшик очилганини эшитмай колганди.
Нотаниш кишининг боши эшик кесакисига тегай деб ту­
рар, шунча буй камлик килгандек мовут шляпа хдм кийиб
олганди.
- Ассалому алайкум! - Сайфи Сокиевич чакконлик
-80-
билан каравотидан тушиб, шиппагини оёгига илди-да,
новча кишининг истикболига чикди.
- Саломатмисиз, омонмисиз? - у новча кишининг ра-
пидадек кулини узининг думбок кафтлари орасига олиб,
беозор силкитар, гуё узи эмас, мана шу одам бетоб булиб
колгану, ундан ахвол с}фаш фарздек, хар кул силкиганда
кайта-кайта суриштирарди: - Уй ичилар тинчми, жиянлар
омонми?
«Каттарок хужайин булса керак, - деб уйлади Шер­
зод новча кишидан куз узмай. - Булмаса Сайфиддин ака
бунчалик шошиб колмасди». У Сайфи Сокиевич кимга
канака муомала килишини билиб колганди.
Новча кишининг юз тузилиши купол, чумичдек бур-
ни бор хуснини хам йукотиб юборганга ухшар, рангсиз
юзидан бирор маъно укиб олиш кийин эди.
- Калай, тузалиб колдиларми? - деди Сайфи Сокие-
вичга кибр билан караб.
«Овози еурнайга ухшаркан, - уйлади Шерзод мийи-
гида кулиб. - Кизик, негадир купинча новча одамларнинг
овози еурнайга ухшайди».
Сайфи Сокиевич энди узини анча босиб олди. Худди
расмий давраларда катнашадиган арбоб сингари вазмин
бош силкиди.
- Худога шукур, - деди мулойим жилмайиб. У уз ту-
шагининг бир чеккасини кайириб, кафти билан тозалаган
булди-да, имо килди. - Мархамат.
Новча киши шляпасини ечиб, Сайфи Сокиевичнинг
ёстиги устига куйди.
- Жойингиз узингизга буюрсин. Нима, энди мениям
оёгимдан тортмокчимиеиз?
Сайфи Сокиевич корнини селкиллатиб кулди.
- Йуг-е, «шеф», Худо асрасин! Бутун бошли Горторг-
нинг бошлигига шу жойни раво курармидик.
У «шеф» деган сузни нимтабаесум билан айтди. Jla-
! анбардорлик килдими, киноями, Шерзод тушунолмади.
Х,ар калай, бу суз новча кишига ёкиб тушди шекилли,
овозини кийкиллатиб кулди. У тумбочка олдидаги стулга
ь Нур борки, соя бор -81-
утирганидан кейингина Шерзод томонга каради. Шерзод
салом берган эди, бошини силкитиб алик олган булди.
Сайфи Сокиевич тумбочкасидан чойнак-пиёла, тук-
сон беш чой олди.
- Кани, ука, тезрок кимиллай кол! - деди Шерзод­
га чойнакни узатиб. - Титаннинг кнопкасини шундок
боссанг, дарров бикиллаб кайнайди. Тоза кайнасин, ук-
дингми?
Шерзод хдйрон булиб колди. Сайфи Сокиевич унинг
куз унгида хдр куни минг хил товланиб куринар, аммо
х,еч качон сенсирамаган эди. «Нима бу, якин тутиб шун­
дай киляптими ё хужайиннинг олдида узини курсатиб
куймокчими? - Шерзод жилмайиб куйди. - Узини кур-
сатмокчи!»
Сайфи Сокиевич Шерзоднинг узига каттик тикилиб
турганини куриб, бир лах,за иккиланиб колди-ю, аммо яна
уша охднгда кайтарди:
- Ёш йигит деган тез-тез кимирлайди-да, ука!
Шерзод чойнакни кутариб йулакка чикиши билан
Сирожиддинга дуч келди. У яланг бош булиб олган, кули­
да каппайиб кетган портфель, юки огир булса керак, бир
томонга огиб келарди. Сирожиддин Шерзодни куриши
билан портфелини чап кулига олди-да, якин келиб кул
кисишди.
- Тузукмисиз? - деди кукиш кузлари хиёл кисилиб.
Шерзод ичкарига имо килди:
- Дадангизга мехмон келди.
- Биламан, - Сирожиддин кулди. - Бобойнинг хужа-
йини-да! Узим опкелдим.
Титан совиб колган экан. Шерзод уни кайнатгунча
анча вакт утди. У палата эшигига якинлашиши билан
димогига коньяк хдци гуркираб урилди.
Каравотларнинг бошида турадиган иккала тумбочка
уртага олиниб, «стол» килинган, устига газета ёзиб ку­
йилган, дастурхонда ковурилган товук, яримлаб колган
арман коньяги, ширмой нон турарди. Дераза олдида-
ги стулда утирган «шеф» товук оёгини чайнар, Сайфи
-82-
Сокиевич пахта гулли пиёлага уз кули билан култил-
латиб коньяк куяр, Сирожиддин булса, ху бир сафарги-
дек, ялтирок туфли кийиб олган оёкларини чалиштириб
Шерзоднинг каравотида зт'ирарди.
- Нима бало, чой бупкетдингми, ука? - Сайфи Со­
киевич Шерзодга юзланиб койиган булди. - Кел, утира
кол. - У иккинчи пиёлага х,ам тулдириб коньяк куйди.
Унинг юзи бугрикиб кетган эди. «Ичибди, - деб уйлади
Шерзод зимдан караб. - Крн босими бор одамга ичкилик
ёкмайди деганлари тугри экан».
Сайфи Сокиевич пиёлалардан бирини «шеф»га узат-
ди. Горторг мудири тумбочка устига ёзилган газетанинг
бир учини йиртиб олди-да, ёгли кулларини артди. Пиё-
ла унинг каттакон, сертомир кафтида худди уйинчокка
ухшаб колди.
- Кани, ука, банияти шифо, деб бир отиб юборасан-
да, энди! - Сайфи Сокиевич мастона сузилаётган кузла-
рини Шерзодга тикди.
Шерзод охирги марта ичиб касалхонага тушганини
\али унутмаган, умуман, кейинги пайтда ичкиликдан
узини тортиб куйган эди.
- Рахмат! - деди чой кайтараркан.
- Э, олсанг-чи! Бизга акл }фгатадиган духтирларнинг
узи пиёниста! - Сайфи Сокиевич овозини баралла куйиб
шангиллади. - Бир одам айтган экан, ичмасам, чекмасам,
хотин билан юрмасам, бу дунёга нимага келдим, деб.
«Оббо, пишиб копти-ю», уйлади Шерзод, хамон чой
кайтараркан. У Сайфи Сокиевичнинг каравоти остида
думалаб ётган иккинчи шишани энди к5фди. «Бирпасда
шунчани ичишган булса, иштахалари чакки эмас-ку!»
- Нимаям килардик, - деди Шерзод Сайфи Сокиевич-
иинг кузига тик караб. - Бу дунёда яшашни хамма хар хил
гушунади.
Сайфи Сокиевич кизарган кузларини бир лахза Шер­
зодга тикиб, киприкларини пирпиратди-да, йилтираб тур­
ган дурдок лабларини ялаб куйди. Негадир кулди.
- Файласуфларни ёмон кураман-да, - деди пишкириб.
Кейин «шеф» томонга бурилиб жарангдор овозда давом
-83-
этди. - Инсоннинг бошига х,ар хил кун тушаркан. Шундок
кунда кимматли вактингизни аямасдан хабар олганингиз
учун бошим осмонга етди. Рах,мат. - У бир лахза жим кол-
ди-да, яна кушиб куйди: - Инсон учун энг катта бойлик -
саломатлик экан. Мана, бошимизга тушгандан кейин бил-
япмиз.
- Сог булиш учун остановкани билиш керак-да, нима
дуч келса ураверадими, меш коринга!
«Шеф» бу гапни кулиб айтди. Аммо Шерзод унинг
овозидаги хдкоратомиз охднгни сезди-ю, беихтиёр Сай­
фи Сокиевичнинг думбайган корнига каради. У Сайфи
Сокиевич тутакиб кетса керак, деб уйлаганди. Йук, У
тутакмади. Пиёлани шимириб бушатди-да, авайлаб бир
чеккага куйди. Кафтининг оркаси билан лабини артиб
жилмайди.
- Аммо хазилниям жа оласиз-да! Кдни, мархамат! -
у бир булак товук гушти ушатиб «шеф»га узатди. Шер­
зод Сайфи Сокиевичнинг ночор ах,волидан баттар ий-
маниб Сирожиддинга караб куйди. Сирожиддин парво
килмай жилмайиб утирар, ора-чора хандон писта чакиб
ер, утирган жойида чузилганча дераза токчасида турган
шиша банкага пучогини ташларди.
«Яна бир неча йилдан кейин худди дадасининг узи
булса керак, - деб уйлади Шерзод унга тикилиб. - Факат
кузлари бошкача, кув булсаям, х,ар калай маъно бор...»
Шерзод Сирожиддин дадасининг майна булиб ути-
ришини шу кадар бепарволик билан томоша килаётганига
хдйрон колди. Чамаси Сирожиддин бунака гап-сузларни
эшитавериб пишиб кетган эди. Шерзод шуни сезди-ю, се­
кин 5фнидан туриб, эшик томон йул олди. Х,еч ким унга
кайрилиб хам карамади.

14

Кайтиб келганда алламах,ал булиб колган эди. Бопща


палаталарда чирок учган, факат уларнинг кия очик эши-
гидан нур тушиб турарди.
-84-
Сайфи Сокиевич майкачан булиб олганча ёстикка ён-
бошлаб, тишини ковлаб ётар, юзи янаям кизариб, алла-
кандай 1(орамтир тусга кирган, кисилиб кетган кузларида
табассум уйнар эди. Тумбочкалар яна жой-жойига ку­
йилган, хдмма нарса йигиштириб олинган, факат коньяк
иси билан пастак шифт остида калкиб юрган тамаки ту-
гуни «улфатчилик» анча чузилганини айтиб турарди.
- Нега кочиб кетдингиз, Шерзоджон! - деди Сайфи
Сокиевич каддини ростлаб. Унинг ширакайф сузилиб
карашидан жудаям гаплашгиси келаётгани куриниб ту-
рарди.^
- Узим. - Шерзод елкасини кисди. - Халакит бергим
келмади.
- Ё мендан хафа булдингизми, ука? - Сайфи Сокиевич
Шерзодга караб юмшок жилмайди. - Хдли узимга якин
олиб сенсираб юбордим шекилли.
- Зиёни йук! - Шерзод дераза илгагини туширди. -
Х,озирча сизсираб туринг, «шеф»ингиз келганида яна сен-
сирайверасиз!
Сайфи Сокиевич Шерзоднинг хдзили ёкиб кетгандай
хузур килиб кулди. Шерзод деразани очди. Куксига му-
саффо шабада урилиб, бир лах,за туриб колди. Ой х,али
чикмаган, осмон коронги, юлдузлар ёркин-ёркин порлар
эди.
- Найнов одам ах,мок булади, деган гапни эшитганми-
сиз, Шерзоджон?
Шерзод бурилиб каради. Сайфи Сокиевич ёстигини
деворга тираб утириб олган, жун босган оёкларининг учи
каравот остидаги пойандозга тегиб турарди.
- Эшитганмисиз? - деди у кузларини йилтиратиб.
«Боя «шеф»дан кунгли ранжиган экан-да», уйлади
Шерзод каравотига келиб утираркан.
- Унисини билмайману, - деди мийигида кулиб, -
аммо ах,мокнинг катта-кичиги булмайди деган гапни
эшитганман.
- Ах,мокнинг катта-кичиги жудаям булади-да! Сай­
фи Сокиевич тиш ковлаётган гугуртнинг учини бар-
-85-
моклари билан кисиб тозалади-да, тагин огзига тикди. -
Халиги найнов бор-ку, ахмокнинг энг каттаси уша
булади, - деди палагда товушда. - Кднийди жавобгарлиги
булмаса! К°К пешанасидан отиб ташлаган булардим,
хунасани!
Шерзод куйлагини еча бошлаган эди. Ёка тугмача-
сини бушатаётган жойида куллари муаллак котиб колди.
У Сайфи Сокиевичнинг «шеф»дан хасрат килгиси келиб
турганини сезганди-ю, бунчалик хакорат килишини хаё-
лига келтирмаган эди. Сайфи Сокиевичнинг йилтираб
турган кузлари, мой босган дурдок лаблари бирдан шу
кадар хунук куриниб кетдики, жирканч бир туйгудан ву-
жуди сесканиб тушгандай булди. Нахотки бундан ярим
соат илгари оёгига йикилгудай булиб турган одамни,
энди шунчалик оёк, остига олиб топтаса!
Шерзод мактабда укиб юрганида биология укитув-
чиси зирхли жониворлар тугрисида даре утган эди. Тош-
бака, каркидон, яна аллаканака хайвонларнинг калкони
булишини, улар бу калдондан усталик билан фойдала-
нишини айтиб берганди. Шерзод бир хил одамларни
кзфганда, уша жониворларни эсларди. Хозир хам шундай
булди. «Зирхли жониворларнинг энг зури мана шунака
одамлар булса керак».
- Куп манщ килганмисиз, Сайфиддин ака! - деди
захарханда билан.
Сайфи Сокиевич хамон сузилиб утирар, уз хаёллари
билан банд эди. Шерзоднинг ранги бузариб кетганини
пайкамади хам.
- Нимани? - деди бемалол тишини ковлаб.
- Бирпасда минг киёфага киришни.
Сайфи Сокиевич корнини селкиллатиб, маза килиб
кулди. Кузлари янаям кисилиб кетди.
- Ёшсиз, ука, ёшеиз! Хозир хамма шунака килади!
Хамма! Балик хам думини ликиллатмаса сузолмайди.
Дунёда муросаю мадора деган ran бор. Найнов ахмок.
Аммо ахмок булгани билан амали бор. Бутун бошли
Горторгнинг мудири! Муроса килмаеам бир чукийди-ю,
-86-
учиради юборади. Бу дунёда ё заринг булсин, ё зуринг
булсин. Шундан боища хдммаси бир пул!
«Мана/фалсафаси! - уйлади Шерзод. - Мана муцад-
дас нарсаси - ё зар, ё зур!»
- Шефингизнинг нимаси куп, зарими, з5фими?
- Чирокни учиринг! - Сайфи Сокиевич оёкдарини
йигиштириб ёнбошлади. - Хдмшира уришиб беради.
Шерзод туриб чирок тугмасини босди. Палата бир
дафъа коронгилашгандай булди-ю, йулакдан тушиб тур­
ган чирок нуридан яна гира-шира ёришди.
- Деразаниям ёпа колинг. Х,аво салкин. - Сайфи
Сокиевич адёлга ураларкан, чузиб х,омуза тортди.
Шерзод деразани ёпиб, жойига кайтди. Палатага
жимлик чукди. Орадан анча вакт утди. Шерзод шифтга
тикилиб ётаркан, Сайфи Сокиевичнинг х,али ухламага-
ни, йугон бармоклари билан думалок елкасини кашлаб
куяётганини аник куз унгига келтирди.
- Айтмадингиз-ку, зари купми, зурими? - деди беих-
тиёр овозини баландлатиб.
Сайфи Сокиевичнинг каравоти гирчиллади.
- Кайдам! Унисиям, бунисиям булса керак!
- Кдёкдан олади? - деди Шерзод шифтдан куз узмай.
Сайфи Сокиевич узок жим колди. Чамаси, у энди га-
пиришга иккиланиб колганди.
- Олади-да! - деди них,оят. - Олмаса обориб бериша-
ди. Илгари бошкача эди: х,амма узича ерди. Х,°ЗИР бир
улушни узинг еб, икки улушини юкорига оширмасанг,
ишинг чаток. - Сайфи Сокиевич огзидан гуллаб куйга-
нини пайкаб колди шекилли, яна дами ичига тушиб кетди.
Шерзод х,ам бир зум жим ётди-да, секин с5фади:
- Хдммадан улуш оладими?
- Кай дам... - деди Сайфи Сокиевич яна мингиллаб. -
Аммо-лекин ишга янги келган кунлари мени силжита-
ман, деб куп уринди бу хунаса! Х,ар х,афта ревизия боса-
ди. Узининг одамини куймокчи булган-да. Олдига тугри
кириб бораверай десам, синамаган одам. Йук, бир кун
чораси узидан-узи топилиб колди, курортга кетаётгани-
-87-
ни эшитиб колдим. Аэропортга кузатишга чикдиму, бир
пачка кизилини чой пули киларе из, деб папкасига солиб
куйдим. - Сайфи Сокиевич кикирлаб кулди. - Ушандан
буён уям тез-тез дам олишга боради, менам тинчиб
колдим.
«Бировнинг пора олгани-ю, бировга пора бергани-
ни айтишгаям куркмайди булар! - деб уйларди Шерзод
укиниб. - Зурининг кучига, зарининг кудратига шунча­
лик ишонадими-а?!»
Навзамбиллосини айтганда, буям битта узи емайди.
Узидан катталарга оширади. Йули шу!
- Бизнинг соха нозик, - деди Сайфи Сокиевич худди
унинг кунглидан утган гапларни билгандек. - Арзимаган
нарса билан жувонмарг булиб кетиш хеч гапмас. Йулини
билиш керак.
«Сенинг сохангдагилар хаммаси угрими ё хамма
узингга ухшаган угри булишини хохлаяпсанми?» уйлади
Шерзод юраги гурсиллаб. У беихтиёр отасини эслади.
Унинг отаси урушдан оёгидан айрилиб кайтган, ушанда
уни «сельпо» магазинига сотувчи килиб тайинлашган
экан. Шерзод уша кунларни элас-элас хотирлайди. Отаси
кечкурун керосин лампани уртага куйиб, ярим кечагача
каттакон дафтардаги хисоб-китобларни чикариб утирар,
икки гапининг бирида: «Купчиликнинг хаки етим хакидан
ёмон», деб куярди. Кейин унинг иккинчи оёгидаги снаряд
парчаси хам з>фикиб кетди. У кораеон булиб колди-ю, бу
оёгини хам кесиб ташлашди. Шу кундан бошлаб у уйга
камалиб колган эди.
Шерзод шуларни эслади-да, вужудини камраган олов
лоп этиб миясига урилди. Шиддат билан урнидан туриб
утириб олди.
- Менга каранг! - деди паст, аммо тахдидли товуш-
да. - Мана шу гапларингиз учун пачагингизни чикариб
юборсам нима киласиз?
Сайфи Сокиевич елкасига адёл тортиб беозор пишил-
лаб ётар эди. Шерзоднинг овозидаги тахдид охангини
сезди-ю, кузлари ярк этиб очилиб кетди. Йулакдан тушиб
турган гира-шира чирок нурида юзлари хиёл окаргандек,
салки ковоклари учиб кетгандек булди. Хд, у кулга ту­
шиб колганини билди. Билди-ю, зум утмай узини босиб
олди. Боя «шеф»ни курганда кандай жилмайган булса,
х,озир хдм юзида шундай, майин табассум пайдо булди.
- Авваламбор, мен сизга хеч нима гапирганим йук, -
деди ажиб бир хотиржамлик билан. - Колаверса, мен Ху-
додан бошка х,еч кимдан куркмайман! Худо йулдан оз-
дирмаса булгани. Насиб этса бу ёгиям...
- Сизнинг Худоингиз борми? - деди Шерзод ижир-
ганиб.
- Иншоолло, хдммамиз хдм мусулмонмиз. - Сайфи
Сокиевич янаям хотиржамрок гапирди. - Хдммамиз хдм
бир куни буйрадек жойга бориб ётамиз. Мана, шу ерга
келганингиздан буён нечта одам улди. Шуларни курибам
кузингиз очилмадими, ука?
- Худ они уртага солманг! - деди Шерзод. - Одамлар
кадим замондан Аллохдан куркиб харомдан кочган! Сиз
булсангиз, уни узингизнинг хдром-хариш ишларингизга
шерик киляпсиз. Сизнинг Худоингиз хдм, имонингиз хдм
пул!
Сайфи Сокиевич яна кикирлаб кулди.
- Нима, сизга пул керакмасми?! Ёзувчилар бой бу­
лади, деб эшитганман. Китобларингизга жарак-жарак пул
санаб олаётганингизда бир коп семирсангиз керак сиз
хдм!
- Хд, ran бу ёкда денг! - Шерзод киноя билан кулди. -
Палатага кириб келганингизда мен билан саломлашиш-
миям эп к)фмагандингиз. Кейин эшитсангиз, мен ёзувчи
жанман. Бирдан мулойим бупколдингиз. Пули куп деб
уйладингизми?.. Кимнинг чунтагида пули куп булса,
обрусиям куп, пули камайса кадриям камаяди, шунаками?
Сайфи Сокиевич девор томонга угирилиб ётди-да,
кузларини юмди. Бу билан у: «Гингшиб нима кил асан»,
дегандай булар, бундан Шерзоднинг баттар гаши келар,
аммо нима килишини билмасди.
Шерзод тумбочка устидаги доридан пиёлага томизиб
ичди, бир зумда палатани юрак дорисининг уткир иси ту-
Iиб кетди.
-89-
- Нега индамайсиз? - деди у дорини жойига куяркан,
тахдид билан.
- Йук ердаги гапларга жигибийрон булаверманг,
ука! - Сайфи Сокиевич чузиб хомуза тортди. - Бу ерга
масала талашиш учун кепмизми? Худо хохласа бу ер-
дан чиккандан кейин хам ака-ука булиб коламиз. Кушни
эканмиз. Чилонзор билан Мевазорнинг ораси - бир кадам.
Шерзод тескари караб кузларини юмди.
Унинг боши гувуллар, юраги гурсиллаб урар, уйкуси
учиб кетган эди. У ёнбошидан-бу ёнбошига агдарилиб узок
тулганиб ётди. Х,ар кимирлаганида каравоти гирчиллаб
гаши келарди. Аксига олгандек, Сайфи Сокиевич беш
дакикача пишиллаб-пишиллаб ётди-да, кейин уртачарок
охангда хуррак торта бошлади. Хурракнинг гох пасайиб,
гох баландлаши, кулогининг шангиллаши Шерзоднинг
асабини баттар какшатарди.
«Х,али элениум сурасам буларкан», деб уйлади у
кузларини юмиб. Охири булмади. Бир ёстикни бошининг
тагига, иккинчисини кулогига босди. Мудрай-мудрай ке­
йин кузи илинди.
У канча ухлаганини билолмади. Бир махал ёстик
босиб ётган кулогига биров гапиргандек, аллаким инг-
рагандек булди. Шерзод бир зум карахт булиб ётди-ю,
кейин кимдир каттик инграётганини пайкади. Юзидан
ёстикни олди. Сайфиддин ака каравотига утириб олган,
унг бикинини чангаллаганича тулганиб аянчли инграр
эди. Х,али бутунлай тонг отмаган, аммо кун ёришиб ке-
лар, палата ичи анча ёришиб колган эди. Гира-шира нур-
да Сайфиддин аканинг юзи алланечук бузариб кетгандек
куринди. У каттик азоб чекаётгани куриниб турар, тиш-
ларини махкам кдсиб инграр, ярим юмук кузларида алам
ифодаси котиб колганди.
- Нима булди? - деди Шерзод каддини ростлаб.
Сайфи Сокиевич кузларини хиёл очди-ю, гапиришга
мадори келмай яна ингради.
- Жигарим... - деди инкиллаб. - Падарига лаънат
коньякни!
-90-
Шерзод кечаги зиёфат эсига тушиб ижирганди. Ётиш
олдидан Сайфи Сокиевич айтган гаплар яна хаёлига
келди. Аммо бу одамнинг шунчалик азоб чекаётганига
ачинди.
- Дамширани чакирайми? - деди урнидан туриб.
Сайфиддин ака хамон инграганча бош иргади.
Шерзод елкасига халат ташлаб йулакка чикди. Шип-
пагини шапиллатмаслик учун секин-секин юриб йулак
охиридаги хамширанинг эшигига борди-да, охиста такил-
латди.
- Еттинчи палатадаги касалнинг мазаси кочиб кол­
д и ,- деди узининг палатаси томонга имо килиб.
Саксовулдек озгин, тажанг хамшира хотин шошил-
масдан урнидан турди. Кечаги мехмондорчиликдан ха-
бардор булса керак, Шерзодга украйиб кар ад и. «Ичмаса
улиб колади булар», деб тунгиллади-ю, аммо стерили-
заторни кутариб чикди. Олдинма-кейин палатага ки-
ришди.
Уколдан кейин Сайфи Сокиевич анча енгил тортди.
Инграшдан тухтаб ёстикка огир бош ташлади. Шерзод
унинг пешанасидан тер чикиб кетганини к>фиб рахми
келди.
- Катик ичсангиз яхши буларди, - деди секин, - хозир
бозорча очилса олиб келаман.
- Рахмат укам. - Сайфи Сокиевич кузини очмай имо
килди. - К^араб к)финг-чи, тумбочкада булиши керак.
Шерзод унинг тумбочкасини очган эди, чиндан хам
катик бор экан. Сайфи Сокиевич титрок куллари билан
банкани чангаллаб бир култум катик ичди.
- Ичкиликни падарига лаънат! - деди овози калтираб. -
Кеча сизниям хафа килиб куйдим шекилли. Мает одам
огзига келганини кайтармай гапираверади-да. Яхши-ёмон
ran утган булса кунглингизга олманг.
Шерзод Сайфи Сокиевичнинг кулидан банкани олиб
жойига куяркан, чукур х5фсинди.
Палата ичи ёришиб кетган, таыщарида мусичалар ку-
кулар, янги тонг отган эди.
-91-
15
Кейинги бир хдфта Шерзод учун бир йилдек чузилди.
У кун буйи касалхона х,овлисини кезиб чарчар, палата-
га киришга, Сайфиддин акани куришга хох,иши йук эди.
Сайфи Сокиевич булса х,еч нима курмагандек х,азил-х,у-
зул килиб юрар, бундан Шерзоднинг баттар гаши келар-
ди. Кейинги кунларда Сайфи Сокиевичнинг олдига
кузикоринга ухшаган паст буйли, доим шляпа кийиб юра-
диган семиз бир киши тез-тез келадиган булиб колди.
Купинча у Сирожиддиннинг машинасида келарди. Сиро­
жиддин, касалхона коровуллари билан «тип топишган»
булса керак, кора «Волга»сини шундок дераза тагига кел-
тириб тухтатарди. Башанг килиб безатилган, оркасига
атлас парда тутилган, гилдиракларига ялтирок гардиш-
лар копланган машинанинг бир эшигидан Сирожиддин,
бошка эшигидан уша - кузикоринга ухшаш одам тушиб
келарди. Шерзод аввалига уни Сирожиддиннинг домласи
булса керак, деб уйлаган эди. Аммо Сайфиддин ака билан
узаро гап-сузларидан бу киши хдм савдога алокадор эка­
нини сезди. Сайфи Сокиевич бу одам билан калин булса
керак, хдр куни икки мартадан куришсалар хдм кучок
очиб саломлашар, дарров пичир-пичир ran бошлар эди-
лар. Шерзод бу одамни куриши билан узининг палатада
ортикчалигини сезар, дарров чикиб кетарди.
Шерзод: «Менга рухсат беринг», деб тикилинч кила-
верганидан кейин Доктор опа кунди. Бугун профессор
уни охирги бор куфиши керак эди.
Профессор куригини бошлаганида Шерзод урнида
утириб китоб варакларди. Аввал Доктор опа кириб кел­
ди. Унинг кетидан Рауф Абдуллаевич куринди. Доктор
опа Шерзоднинг утириб олганини куриб, капалаги учиб
кетди. Пешанасига тушиб турган оппок сочлари остидаги
х,оргин кузларида бир лах,за хдйрат аломати пайдо булди.
Кейин пастки лабини тишлаганча, бош чайкади-да, «дар­
ров ётинг», деб имо килди.
Шерзод салом берди. Рауф Абдуллаевич унга бошдан-
оёк разм солиб чикди-да, жилмайди. Бурнининг усти яна
-92-
тиришиб, йирик-йирик теран кузларида Шерзодга таниш
уша мулойим, самимий ут порлаб кетди.
- Уйцигизга шошиляпсизми? - деди якин келиб, - Ё
ижод колиб кетяптими?
Шерзод урнига чузиларкан, гох, Доктор опага, гох,
мрофессорга караб узр охангида гапирди:
- Жойни бекорга банд килгим келмаяпти. Бутунлай
тузалиб кетдим.
Профессор каравот этагида у ти р ган ч а касаллик та-
рихини синчиклаб куздан кечира бошлади.
- Бунисини сиз эмас, биз аникдаймиз, - деди у сокин
охангда. Кейин Доктор опага бурилиб каради. - Даволаш
курси тамом булдими?
Доктор опа каравот елкасини тутиб турар, чамаси у
хдм профессорнинг кифти оша караб, касаллик варакасини
укиб борарди.
- Яна иккита укол колди, - деди Шерзодга караб.
Профессор Шерзоднинг кулини юмшок кафтлари
орасига олиб томир уришини санаркан, яна жилмайди.
- Хрзир ростдан хам ахволингиз яхши. Лекин юрак-
ни эхтиёт килинг. Юракнинг запас кисми булмайди. - У
Шерзоднинг кулини куйиб юборди-да, каддини ростла-
ди. - Сизга битта мавзу бор, - деди уйчанлик билан. -
Агар ижод килишга шошаётган булсангиз битта мавзуни
хисобга олинг. Бу жуда катта ran. - У хурсинди. - Одамлар
табиатдан узоклашиб кетяпти, шуни албатта ёзинг. Одам­
лар узига кулайлик яратаман, деб узига узи чох казияпти.
Жисмоний харакат камайган сайин касаллик купайиб кет­
япти.
«Мен хам, - деб уйлади Шерзод хаёлан жилмайиб. -
Мен хам шунакаман. Хдммамиз осонига интиламиз. Нима
булса булсину, жонимиз койимасин деймиз».
- Унака булса хажвий хикояни аввал узимдан бошла-
шим керак! - деди у мийигида кулиб.
Рауф Абдуллаевичнинг уйчан кузларида бирдан тагин
уша чуг ёниб кетди.
- Мана бу мар дона ran! Узингиздан бошласангиз яна
яхши!
-93-
Шерзод профессорнинг самимий нур порлаб турган
кузларига тикилиб ётаркан, калбида бу одамга нисбатан
фарзандларча кайнок, табиий бир якинлик уйгонганини,
бу якинлик тугилганига анча булганини х,озир бирдан ту­
шунди. Тушунди-ю, хеч нима демади.
Боядан буён индамай ётган Сайфи Сокиевич гапга
аралашди.
- Хрзир хамма бекорчи бупкетган, духтир! Бекор-
чиликдан нима килишини билмай, бир-бирининг кетини
ковлайди.
Профессор унга бир караб куйди-ю, индамади.
- Майли, - деди у опага юзланиб. - Бу кишига рухсат
берсангиз булади.
Шерзод гох, Доктор опага, гох, профессорга караб,
ох,иста пичирлади:
- Рахмат...

"к * *

У ювиниб кайтиб келганида палата буш эди. Сай­


фиддин ака уколга кетган булса керак, урни текислаб
куйилган, узининг чойшаблари аллакачон йигиштириб
олинган, кук мовут адёл остидаги йул-йул тушак аллакан-
дай мунгайган бир алфозда куриниб турарди.
«Шунча тез!» - деб уйлади мийигида кулиб. Шу он-
даёк стул суянчигига илиб куйилган кора шимига кузи
тушди-ю, хайрон колди. «Дарров кийимларимниям оп-
келишибди», деб уйлади халатини ечаркан. Унинг кост-
юми, буйинбоги тахт килиб куйилган эди. Тушагининг
бир чеккасида газета когозга уралгаи кулраиг пальто
ётарди. «К,ишда келиб ёзда кетяпман». У кулимсираб
куйди. Шошилмасдан шимини кийди. Аввалига шими-
нинг киррасини чикариб х,афсала билан дазмоллангани-
ни пайкамади х,ам. Касаллик варакасиии солиб куйиш
учун чунтагига кул тиккан эди румолча илашиб чикди.
Бу узининг катак-катак румолчаси эди. «Шимимда колиб
кетган экан-да», деб уйлади у румол катини ёзиб. Шунда
димогига гуп этиб нафис атир хдди урилди-ю, бирданига
тушунди. «Шоира! Хаммаси Шоиранинг иши!»
-94-
- Ие, куёв бола бупкетибсиз-ку, Шерзоджон!
Шерзод Сайфи Сокиевичнинг овозини эшитиб, бу-
рилиб каради. Сайфи Сокиевич остонада илжайиб турар,
салки ковоклари учиб-учиб куярди.
- Одамга либос, эшакка туким, деб шуни айтади-да,
Шерзоджон, - деди у овозини баралла куйиб. - Шундок
йигит балнисанинг халатида куримсиз булиб юрган экан-
сиз-да!
«Бошимни котирмасанг-чи», деб уйлади Шерзод ги­
жиниб.
- Кани, ука, кулни беринг! - Сайфи Сокиевич кули­
ни чузди. - Орамизда унча-мунча гаплар утган булса, узр.
Уй томонларга утинг. Адресни биласиз.
Шерзод унинг жундор юмшок бармокдарини иста-
майгина кафтига олди. Кейин тез-тез юриб вестибюлга
чикди-ю, бир лахза тухтаб колди. Х,ар курганда гаши ке-
ладиган ранго-ранг афишалар хам, муттасил анкиб тура-
диган дори хиди хам шу топда негадир жуда ёкимли, жуда
кадрдон туюлиб, кунглининг туб-тубида галати бир туйгу
хис этди. У касалхонага тушган кунлари каттик сикилган,
дори хидидан, диккинафаслик азобидан безиб кочиб
кетгиси келган эди. Энди булса бу ердаги хамма нарса -
ялтирок линолиум пол хам, мажбурий тартиб-коидалар
хам, профессор билан Доктор опа хам, Шоира билан ошпаз
Маша хола хам шунчалик юрагига якин туюлиб кетдики,
кейинги кунларда кетаман, деб тщилинч килаверганига
узи уялди. У нима учун шунака булаётганини узи бил-
мас, бу ерда хотиралари колиб кетаётгани учун калбида
согинч туйгуси жуш ураётганидан бехабар эди.
Шерзод троллейбусга чикканидан кейингина узини
босиб олди. Троллейбус гизиллаб борар, ойна ортидан
бахор куёшига эркаланиб кифтини тутган шахар манза-
раси липиллаб утар эди. Волгина сув сепиб утилган ас-
(|)альт йул куеш нурида кора тасмадек товланади. У ер-
бу ерда йигилиб колган халкоблар яракдаб кузни олади.
Кучанинг икки четидаги цемент арикчаларда тулиб-то-
шиб сув окади. Арик буйида девордек текис усиб ётган
-95-
бел баравар калин буталар тук-яшил тусда ловуллайди.
Шу топда тип-тин ик осмон хдм, яракдаб ётган асфальт
куча хдм, деразалари очиб куйилган паст-баланд бинолар
хдм нурга чумилаётганга ухшайди. Киш губоридан бата-
мом кутулган, хдли ёз губори куниб улгурмаган шахдр
кукламнинг аллаловчи куёши остида хузур килиб нафас
олади.
Троллейбус Катортол кучасига бурилганда Шерзод
тушиб колди. У салкин зиналардаи секин-секин кутари-
либ, туртинчи каватга чикди. «Уй хдм расво булиб кет-
гандир, - деб уйлади чунтагини ковлаштириб калит олар-
кан. - Бир ой йигиштирилмагандан кейин нима буларди».
У энди калит солмокчи булиб турган эди, кулфнинг
узи шарак-шурук килиб, эшик очилди-да, рупарасида
Абдувохдд пайдо булди.
- Ассалому алайкум, хужайин! - деди у овозини атай-
лаб ингичка килиб. У майкачан булиб, Шерзоднинг йул-
йул чолворини кийиб олган, чолворнинг почаси ерга те-
гиб турарди.
Шерзоднинг юраги кувончдан гурсиллаб уриб кетди.
Дустини махкам кучоклаб, терлаб кетган юзидан упиб
олди. Абдувохдддан пиёздог хдди келарди.
- Мархдмат, хужайин! - деди Абдувохдд хдмон уша
ингичка овозда, - х,озир ош тайёр булади, унгача мен пол-
ларни артиб чикаман.
- Жиннилик килма! - деди Шерзод севинчдан кузлари
ёниб. - Узим артаман!
- Бунака ишларни сен эплай олмайсан. - Абдувохдд
унинг елкасига туртди. - Бор, халакит берма!
- Бугун чикишимни каёкдан билдинг? - деди Шерзод
диван томонга утаркан.
- Билдим-да! - Абдувохдд бурнини тортиб куйди. -
Телефон килсам, бугун чикади, дейишди. Ошни дамлаб
энди бормокчи булиб турувдим, ховликиб кепколдинг.
Шерзод диванга утириб шифтга тикилди. Шифтга бир
чирокли кандил осилгаи, шуни дам янги кучиб келганида
Абдувох,ид олдирган эди. Кукиш парда тутилган дераза-
-96-
дан куёшнинг эркаловчи нурлари ёйилиб кирар, бурчак-
даги китоб билан лик тулган жавон ойнаси яраклар эди.
Нариги бурчакда суянчикдик стул устида магнитофон ту­
рар, ёзув столининг тепасида, деворда Навоийнинг Хдрот
манзараси билан омихта килиб тасвирланган сурати илиб
куйилганди. Ерга кичкинагина гилам тушалган, хонада
шундан булак жих,оз йук эди. Хдмма буйдоклар сингари
Шерзод дам шу турмушга куникиб кетган, ортикча безак-
ларни ёктирмасди.
Абдувохид полни арта-арта тисарилиб йулакка чик­
ди. Зум утмай ваннахонада сув шовуллади. Чамаси Абду-
вохид пол латтани юварди. Жумракдан тушаётган сув то-
вуши дарров тинди.
- Качон ишга тушасан? - деди у уша ердан туриб.
- Бюллетенни яна уч кунга чузиб беришди.
- Кишлокка бориб келасанми?
Хд, Шерзод кишлокка боришни жуда хохдарди.
Айникса, шу кунларда Тиниксой буйлари яшнаб кетга-
нини билар, уша манзараларни каттик кумсаган эди. У
охирги марта янги йилда уйига борганди. Ушанда аяси
яна туйдан гаи очган: «Узинг уйланмасанг, Холпошнинг
туйини тезлаштирайлик, кишлок жойда киз болани узок
саклаш уят булади», деб куз ёши килганди. Яна бир ха-
тида Холпошни бир жойга унаштиргани, Шерзод келса,
гуйни тезлаштириш ниятида эканини ёзган эди.
Шерзод х,ар гал кишлокка борганда онаси билан синг-
лисига совга-саломлар олиб борар, топганини улардан
аямасди. Лекин туй якин булгани учун купрок пул би­
лан бориши кераклигини биларди. Нашриёт унинг янги
тупламини кабул килиб олган, Шерзод шу китобнинг пу-
лини олганидан кейин бир йула бормокчи эди.
- Ухлаб колдингми, нима бало! - Абдувохдд ванна-
хонадан чикиб келди. У латтани обдан кучаниб сиккан
булса керак, юзлари кизариб кетганди.
- К,ишлокка май байрамида бормокчиман, - деди
Шерзод хотиржамлик билан. - Олдин бир-иккита ишим-
ни битказиб олай.
7 Нур борки, соя бор -97-
- К,анака иш? - Абдувохид унга норозилик билан ка­
раб куйди.
- Театр масаласидаги иш чала колганди-ку!
Абдувохдд хафсаласизлик билан кул силтади.
- Куйсанг-чи, бу - сен аралашганинг билан битадиган
ишмас.
Шерзод елкасини кисди:
- Х,еч булмаса театр фаолияти билан танишаман-ку!

16
Шерзод барвакт турди-да, нон дукони олдидаги ав-
томатдан драма театрининг бош режиссёрига телефон
килди. Уларнинг иши билан танишмокчи эканини айтди.
У режиссёр билан икки-уч марта куришган, унинг куйган
асарларини хам томоша кдлганди.
- Х,озир репетиция бошлаймиз. Кеч колсангиз, залга
кираверасиз, - деди режиссёр совук охангда.
Шерзод туртинчи каватга кайтиб чикди. Шошилмас-
дан нонушта килди-да, автобусга утириб йулга тушди.
«Одамзоднинг феъли галати, - деб уйлади у, гизиллаб
кетаётган автобус деразасидан ташкарига тикилиб борар-
кан. - Х,аР нарсанинг окибатини текширганда энг осон
бахона топиб куя колади. Айбни узидан эмас, бошкалар-
дан кидиради. Театрда нега томошабин кам десангиз,
телевизор чикиб бозоримиз касод булди, дейишади. То­
мошабин бизни тушунмаяпти, деб нолишади. Одамлар
сахнада узига ухшаган кишиларни курмаса нима килсин?
Узининг юрагини уртаб турган нарсаларни курмаса нима
Килсин? Боласи улганида онаси тепасида туриб ашула ай-
тадиган музикали драмани куриб койил колсинми?!»
У театрнинг таргил дарвозаси олдига етиб келганида
соат ундан ошганди. Шерзод бир лахза иккиланиб турди-
да, дарвоза олдидаги коровулхонанинг пастак эшигини
очиб, ичкари кирди. Коровулхонада хеч ким йук эди. Тах­
та тусик оркасидаги эски газета тушалган столнинг бир
чеккасида кора телефон турар, бурчакда, туртта гиштга
-98-
урнатштган электр плита устидаги кук чойгум бикиллаб
кайнар эди. Шерзод яна бир зум тухтаб турди-да, ховли
томонга утди. Текис асфальт ховли чиннидай килиб су-
пурилган, икки лабига зичлаб пишик гишт ёткизилган
арикчадан шаркираб сув окиб ётар, арик четида гулсаф-
сарлар найзадор япрокларини шай тутиб саф тортиб ту­
рарди. Арикчанинг нариги бетидаги ток эндигина очил-
ган, кахрабо тусли зангларнинг нами дали кочмаган эди.
У зум новдалари театр томига улаб юборилган суриток
ёгочларига тарам-тарам килиб боглаб куйилганди. Ундан
нарида япрок чикарган олчалар, сирень туплари катор
турар, дарахтлар остидаги уриндикдар буяб куйилган эди.
«Кандок одамлар утмаган бу ерда! - деб уйлади
Шерзод ховлидан секин-секин утиб бораркан. - Маннон
огалару Аброр Х,идоятовлар качонлардир шу уриндик-
ларда утиришган булса ажабмас».
Отелло киёфасида чикканида инглизларнинг узини
хайратга солган Аброр Хдцоятовнинг изтироб тула кат-
та-катта кузлари, жингалак сочлари Шерзоднинг хаёлида
жонланди-ю, охиста хурсиниб куйди.
У тепасига «Бош режиссёр» деб ёзиб куйилган эшик
томонга энди юрган эди, аллакаёкдан кизгиш барок Дум-
ли ит пайдо булди-ю, вовиллаганча югуриб келди. Шер­
зод беихтиёр тухтади. Уч кадамча жойга келганда ит
бирданига жим булиб колди. Бу одамни хеч эслай олма-
гани учун хайрон булгандек барок думини ликиллатиб
мултираб каради. Шерзод беихтиёр кулиб юборди.
Шу пайт ховли этагидан овоз келди.
- Таргил,ёт!
Шерзод бурилиб каради-да, шу томонга келаётган
чолни курди. У эски кук костюм кийиб олган, узун соп­
ли супургини судраганча, оксокланиб келарди. Ит кескин
бурилди-да, уйноклаб чол томонга югурди. Коровул якин
келиши билан Шерзод салом берди.
- Артислар сахнада, - чол супургисини арикнинг на­
риги бетига ташлади. - Залга анави эшикдан кирасиз.
- Чойингиз кайнаб кетибди, ота, - деди Шерзод, чол
курсатган эшик томон юраркан.
-99-
У ёгоч тусик билан уралган буфет олдидан утиб, ба­
ланд залварли эшикка рупара келди. Огир эшик унсиз
очилди-ю, коп-коронги залга нур ёпирилиб кирди. Шер­
зод хижолат булиб шоша-пиша эшикни ёпди. Атрофга
яна зулмат чукди. Шерзод х,еч нарсани куролмай бир зум
туриб колди. Сахнанинг кок )фтасига, баркашдек жойга
юкоридан нур тушиб турар, аммо хеч ким йук эди. Зал-
нинг оркарогида икки катор 5финдиклар орасида хдм бир
ерда хира чирок ёниб турарди. Шерзод синчиклаб караб,
ихчам стол устига мук тушиб утирган, сочлари хурпайиб
кетган йигитни курди. У аллакандай когозларни куздан
кечирар, стол чирогига жуда якин утиргани учун барок
кошлари, кирра бурни аник куриниб турарди. Шерзод уни
таниди. Бу уша - хдли телефонда узи билан гаплашган
режиссёр эди. Шерзоднинг кузи энди коронгига урганди.
Уриндикдарнинг текис каторлари, деворларга ишланган
зархдл уймакор нащплар гира-шира курина бошлади. Хдр
гал у театрга тушганида кунглида тантанавор, сехрли бир
туйгу уйгонар, томошага эмас, байрамга келгандек яса-
ниб олган одамларни куриб хдяжонга тушарди. Хрзир эса
кимсасиз, салкин зал алланечук викорсиз куринди кузига.
У уриндикдардан бирига утириш учун олдинга юрган
эди, кадам товушлари кимсасиз залда акс-садо бериб жа-
ранглаб кетди. Гуё Шерзод билан бирга бир нечта одам
баравар кадам ташлаётгандек эди.
- Ким у? - режиссёр бошини кутариб жеркиди.
- Мен, Самандаровман! - деди Шерзод босик охднг-
да. - Кечирасиз.
- Бегона одам залда нима килиб юрибсиз! - режиссёр
баттаррок тажанглик билан кичкирди.
Шерзодга унинг саволи эмас, силтаб гапириши огир
ботди.
- Хотирангиз ёмон экан, - деди кескин, аммо босик
охангда. - Бир соат илгари куигирок килганимда шуна-
Касига келишгандик.
У энди чикиб кетмокчи булиб турган эди, режиссёр
анча юмшок охднгда гапирди.
-100-
- Майли, утириб туринг.
Шерзод энг чеккадаги уриндикка утириб, сахдага
каради. /
- Внимание! Бошладик! - деди режиссёр кичкириб.
Сахда >фтасида турган гардишсимон нур бир чекка-
га сурилди-да, кора атлас куйлак кийган кизни ёритди.
Киз бошини куйи солганича, секин-секин юриб, сахна
уртасига келди. Бир лахза кафтлари билан юзини тусиб
турди-да, изтиробли нола чекди.
- Нега вафо килган одам доим жафо чекади? - деди
илтижо килиб. - Одамлар хиёнат деган разилликни каёк-
дан урганишади!
Кизнинг коп-кора сочлари елкасига ёйилиб тушди-ю,
кузларига ёш тулиб ялтираб кетди.
- Стоп! - режиссёр кескин карсак чалиб, кизга караб
кичкирди: - Зухра! Тушунсангиз-чи! Севган кишингиз
бошка бировга уйланаётганини тусатдан эшитиб кол-
дингиз! Ушанда канака ахволга тушасиз? Сиз канака
йиглаяпсиз? Худди эчкиси хдром улган кампирга ухшаб
мингиллайсиз! Бакиринг! Фарёдчекинг! Мени гамингизга
шерик килинг, вассалом!
Киз сахдадан бурилиб чикдб кетаркан, эшитилар-
эшитилмас суз котди:
- Тушундим!
Шерзод бу кизнинг фамилияси Рустамова эканини
эшитган, танкидчилар актриса тугрисида анча мактов суз-
лари ёзишганини билар эди. «Бежирим киз экан!» - деб
уйлади у ён томондаги )финдик суянчигига кулини таш-
лаб утираркан.
Бироздан кейин режиссёр яна карсак чалди:
- Внимание! Бошладик!
Нур бир чеккага сурилиб, кизни яна ёритди. Бу са­
фар киз сахдага югуриб кирди. Уртага келганда тусатдан
тухтаб колди-да, изтироб билан кафтларини юзига босди.
- Нега вафо килган одам доим жафо чекади? - деди
секин-секин кулларини тушираркан. - Одамлар хиёнат
деган разилликни каёкдан урганишади!
-101-
Режиссёр каттик; карсак чалди.
- Зухра! Сиз кийналган одамнинг ноласини килаёт-
ганингиз йук- Жахдингиз чиккани учун менга бакиряпсиз.
Жахлингизни пишириб енг, билдингизми?!
«Оббо, хамма ёк дагдага-ку! - деб уйлади Шерзод
режиссёрга караб. - Бунакада ижод килиб буладими?!»
Режиссёр )фнидан туриб кетган, унинг афти яхши
куринмас, чирок ёритиб турган столни кулидаги калам
билан асабий такиллатар эди.
Шу пайт нурли доирада яна Зухра пайдо булди. У се-
кин-секин юриб сахна уртасига келди. Энди залга эмас,
осмонга, олис-олисларга караб илтижо кила бошлади.
- Нега вафо килган одам...
- Булмайди, Зухра! Эплолмаяпсиз! - деди режис­
сёр асабийлик билан. - Мен айтган холатга тушолмаяп-
сиз. Боринг, дам олинг. Мадумар кани! Туй сахнасини
кайтарамиз.
Сахна бир зумда гавжум булиб кетди. Кук халат кий-
ган хизматчилар стол, стул кутариб кира бошладилар.
«Кийин, - деб уйлади Шерзод юраги сикилиб. - То-
мошабин томоша кураётганида артистлар канчалик ма-
шаккат билан машк килишларини уйламайди». У секин
урнидан турди-да, оёк учида юриб, яна уша вазмин басав-
лат эшикни очди. Худди шуни кутиб тургандек, ичкарига
яна нур ёпирилиб кирди. Шерзод шошиб эшикни ёпди-да,
ховлига чикди.
Коронгидан чиккани учун кузлари камашиб, бир
лахза туриб колди. Х,овли янаям нурли, серфайз булиб
кетганга ухшарди. Арик четидаги гулсафсарлар, саф тор-
тиб турган олчалар - хаммаси нур куйнида чак-чак уриб
кулаётгандек эди. Шерзод режиссёрни кутишини хам, ке-
таверишини хам билмай иккиланиб турган эди, олча соя-
сидаги кулранг уриндикда утирган Зухрага кузи тушди.
У хамон уша кора атлас куйлагида эди. К,из бошини бир
томонга ташлаганича ердан куз узмай утирар, чамаси уз
кахрамонининг холатини тасаввур килиб кураётган булса
керак, чукур уйга толган эди.
-102-
Шерзод беихтиёр уша томонга бир неча кадам бос-
ди. Вужудида мавхум бир хдяжон уйгонди. Кизнинг ни-
масидир кузига жуда иссик куринди, аммо нима эканини
Шерзод билмасди. У жуда якин келиб колганини узи хдм
пайкамай колди.
Киз кадам товушини эшитиб бошини кутарди. Шунда
Шерзоднинг юраги яна гурсиллаб уриб кетди.
- Кечирасиз, - деди тухтаб, - сиз Зухрахонсиз-а?
Киз афтидан бундай саволларга куникиб колган булса
керак, индамай бош силкиди.
- Мен редакциядан келувдим. - Шерзод нима дейи-
шини билмай очигига кучиб куя колди. - Хозир репети-
циянгизни курдим.
Зухра жилмайди. Тиник, текис юзларида бирдан жо-
зибали нур уйнади. Коп-кора кузларида сехрли ут чакнаб
кетгандай булди.
- Кечирасиз! - деди у ерга караб.
Шундагина Шерзод унинг кулида тамаки борлигини
курди. Зухра тутаб турган тамакини бир чеккага ташлади-
да, таклиф килди.
- Утиринг, - унинг кузларида яна уша жозибали ут
ёнди. - Сурогингизни бошлайсизми? Санъатга качондан
бошлаб кизикаман? Мактаб сах,насида канака роллар
уйнаганман! Энг яхши курган асарим кайси? Шунаками? -
Зухра хушчакчаклик билан бош силкиб кулди. Коп-кора
сочлари тулкиндай ёйилиб елкаларига тушди.
«Дилкаш киз экан!» уйлади Шерзод уриндик четига
утираркан. Кейин унинг кузига тикилиб туриб суради.
- Чекишни качон ургангансиз?
Зудра бир зум эсанкираб колди-ю, силлик бежирим
юзига кизиллик югурди. Шерзодга куз кирини ташлаб
жилмайди.
- Анкетангизда шунака савол х,ам борми?
- Йук, бу савол матбуот учун эмас, шунчаки узим
кизикиб колдим...
-У н ака булса, жавоб беришим мумкин. Урганганимга
бир соат булди. Хали ухшатиб чеколмаяпман.
-103-
Энди Шерзод эсанкираб колди. «Нима ишинг бор? -
деб уйлади узини койиб. - Бировнинг чекишига хужа-
йинмисан?»
Энди Зухранинг кузларига жиддият чукди. У кафти-
нинг оркаси билан сочларини тузатди, ингичка кошлари
чимирилди. Шу туришда у яна жуда таниш, жуда якин
бир киёфага кириб колди-ю, Шерзоднинг юраги тагин
хаяжон билан каттик-каттик ура бошлади.
- К,ахрамоним чекиши керак эди. Шуни машк килиб
кураётгандим, - деди Зухра вазмин жиддият билан.
Шерзод бирдан енгил тортди. «Ха, сахна учун экан»,
деб уйлади ич-ичидан мамнун булиб.
- Канака ролни уйнаяпсиз? - деди у гапни бошка мав-
зуга буриш учун.
- Арзимаган роль! - Зухра секин кул силтаб куйди. -
Ролнинг катта-кичиги булмайди дейишади-ю, барибир
хаммаям бош ролни уйнагиси келади. Сахна у ёкда тур-
син, хаётдаям хамма шунга интилади.
Шерзод мийигида кулиб куйди.
- Бояги холатда одам фарёд чекармикин? Яхши
курган кишисидан бирданига айрилган одам карахт булиб
колмайдими?
Зухра ярк этиб, Шерзодга каради-да, жилмайди.
- Сиз каёкдан биласиз?
- Хайронман, менимча, шунака булса керак, - деди
Шерзод хам кулимсираб.
Зухра елкасини кисди:
- Эшитгандирсиз, режиссёр кичкиришни талаб киляп-
ти-ку!
- Агар режиссёр нохак булса-чи? Унинг хато килаёт-
ганини узига айтсангиз булмайдими? Сиз ижодкорсиз-ку,
ахир!
- Булади! - Зухра жилмайди. - Факат унда ролни
бошка одамга топширишга тугри келади. - У бу гапни шу
кадар осойишта айтдики, Шерзод бу киз куп бор ролни
бошкаларга топширишга мажбур булганини тушунди.
- Ижод бор жойда ютук хам булиши мумкин, камчи-
лик хам, - деди Шерзод узига гапираётгандек уйчан бир
-104-
тарзда. - Аммо тобелик булмаслиги керак. Тобелик бор
жойда ижод улади.
Зухра унга кизиксиниб караб тураркан, кузларига
жиддият чукди.
- Балки режиссёр х,акдир, - деди уйланиб. - Унинг
хдм максади бордир.
- Билмадим! - Шерзод кескин кул силтади. - Нима
булгандаям режиссёр актёрнинг ижод килишига йул очиб
бериши керак, - у бир зум жим колди-да, суради. - Асар-
нинг узи канака, дурустми?
- Йук, - Зухра охиста бош чайкади. - Майда гаи.
- Бош иллат мана шунда, - деди Шерзод салмоклаб. -
Яхши асарнинг узи кам.
Шу пайт сахнанинг орка томонидаги эшик гийкиллаб
очилди-ю, остонада озгин, новча аёл куринди.
- Зухра, сах,нага! - у шундай деб кичкирди-да, яна
эшик оркасига гойиб булди.
Зухра илдам урнидан турди.
- Режиссёр чикиб колармикан? - деди Шерзод хдм
туриб.
- Хали-бери чикмаса керак, - Зухра тез-тез юриб бо-
раркан, жилмайиб кул силкиди. - Хайр!
Унинг юзи яна ёришиб, тиник чехрасида нур уйнади.
Шерзоднинг калби тагин ларзага келди, боядан буён узи­
ни хдяжонга солаётган нарсани бирдан тушунди: Зух,-
ранинг аллакаери Фаридага ухшарди. Хд, худди узи!
Тиник чехраси хдм, эгик киприклари, ут чакнаб турган
коп-кора кузлари... Хдммаси! Факат Фариданинг сочлари
узун эди. Зухранинг сочлари кискарок, елкаларида ёйи-
либ ётибди.
- Зух,ра! - Шерзод беихтиёр кичкириб юборди.
Зухра эшик туткичини ушлаган жойида бурилиб
каради. Кузларида хайрат аралаш табассум жилва килди.
- Мен яна келсам майлими? - деди Шерзод якинрок
келиб.
Зухра самимият билан елкасини кисди.
- Узингиз биласиз...
-105-
Шерзоднинг назарида у, бу сузларни аллакандай мехр
билан, эркаланиб айтгандай булди.
Шерзод дарвозадан чикканида хам кулоги остида ма-
йин бир садо жаранглаб турарди: «Узингиз биласиз...»
Зухранинг тиник; чехраси, ингичка, кайрилган кошлари,
жозибали табассуми Шерзоднинг куз унгидан нари кет-
мас, у хадеб пичирларди: «Кизик, одам хам бир-бирига
шунака ухшайдими? Худди узи!»
Машинанинг кескин, шиддатли сигнали янгради-ю,
Шерзод чучиб тушди. Беихтиёр узини чеккага олди. Йук,
унинг олдида хам, ёнбошида хам машина йук эди. Факат
ун кадамча нарида кучанинг нариги юзидаги бетон девор
остида кора «Волга» турарди. «Кдлигининг совуклиги-
ни-чи», деб уйлади Шерзод гижиниб. Шу он машина
эшиги очилди-ю, ок костюм кийиб олган йигит тушди.
Тез-тез юриб Шерзоднинг олдига кела бошлади. «Ие,
Сирожиддин-ку», деб уйлади Шерзод беихтиёр тухтаб.
- Юракдан хам Худо берган экан-ку! - деди Сиро­
жиддин якин келиб кул чузаркан.
- Ха, Худо хар кимни бир нарсадан сщади, - деди
Шерзод совук охангда. - Бировни юракдан, бировни фа-
росатдан.
Сирожиддин осмонга караб ках-ках уриб кулди.
- Бугун бобойнинг олдига борувдим, - деди Шерзод­
нинг кулини кисиб. - Сиз чикиб кетган экансиз. Эрта-ин-
дин бобой хам чикиб колса керак. Уйда худойига тайёр-
гарлик куриб ётишибди.
Шерзод унинг кукиш кузларига, сийрак сочига караб
туриб мийигида кулди.
- Худога поранинг нима кераги бор экан?
Сирожиддин яна ках-ках уриб кулди.
Шерзод унга бир лахза караб турди-да, кул чузди.
- Кечирасиз, мен шошиб турибман.

17
«Анави йигит тугри айтди, - деб уйлади Зухра сахнага
чикиб бораркан. - Суюкли одамидан жудо булганини
-106-
■)шитганда кишининг бакиришга доли коладими? - у пар-
да оркасига утиб тухтади. Садна нимкоронги, охак аралаш
елим диди келар, бум-буш зал юракни сикар эди. - Нега
энди албатта бакириши керак экан? Балки кулар? Ичида
йиглаб туриб сиртида кулар. Купинча шунака булади-ку,
узи».
- Ухлаб колдингизми, нима бало! - режиссёрнинг та-
жанг кичкириги Зудранинг кулокларига укдай кирди. У се-
кин-секин юриб садна уртасига чикди. Юкоридан тушиб
турган нурдан кузлари камашиб олисларга тикилди. Кейин
бир ладза кузларини юмди-да, юзига кафтини босди.
- Булмайди! Ёлгон! - режиссёр карсак чалди.
Зудра кафтларини тушириб, бурилиб каради. Режис­
сёр )фнидан туриб кетган, гира-шира чирок нурида дадеб
кулларини асабий силкитарди.
- Хаёлингиз каёкда, Зудра! - деди у чинкиргудек бу­
либ. - Нимага фикрингизни туплай олмаяпсиз? Боринг,
душингизни йигиб олинг! Кечкурун репетицияга келасиз!
Зудра саднадан чикаркан, кунгли бум-буш булиб кол-
гаиди. «Демак, бугун дам дам олиш йук», уйлади у садна
оркасидаги эшик томон юраркан. У эски афишалар тахлаб
ташланган йулакдан утиб, гримхонага кирди. Японча соя-
бони билан сумкасини олиб, довлига чикди. Вакт чошгод
булиб колган, бадор куёши илик, эринчок нурлари билан
табиатни аллалар, олча тагидаги скамейка ёнида Таргил
турт оёгини чузиб мудраб ётарди. Скамейкага кузи туши-
ши билан Зудра яна бояги йигитни эслади. Унинг кулиб ту-
риши, баланд, адл гавдаси куз унгига келди. «Галати йигит
экан!» Зудра сабабини узи дам тушунмай жилмайди.
У дарвоза томон юрган эди, буфет ёнидаги эшикдан
режиссёр чикиб келди. Унинг сочлари дурпайган, асабий-
лашганидан булса керак, юзлари кизариб, терлаб кетган,
кулранг калта камзулининг тугмаларини ечиб юборган
эди. Чамаси режиссёр дам бирпас нафас ростлаб олиш
учун таищарига чикканди. Уни куриши билан Зудранинг
кунгли яна гаш булди. Купинча у режиссёрнинг фикри-
га кушилмас, бунака пайтларда унга рупара келишни
-107-
хохдамас, гапдан ran чикиб бахслашиб кетишини би-
ларди. Хозир хам у шунака хдпатда эди. Бунинг устига
Зухра бугун соат иккига телестудияга бориши керак эди.
У телевизорда чикишни куп хам ёктирмасди. Аммо икки
йил илгари армияга кетган Хасан акаси эрта-индин келиб
колишини билар, гонораридан унга уз кули билан костюм
олиб куймокчи эди. Шунинг учун телевизион новеллада
роль уйнашга чакиришганда Зухра рози булганди.
Режиссёр ковогини солиб Зухрага караб куйди-да,
чунтагини титкилаб тамаки олди.
- Ёзувчи кани? - деди тамаки тутатаркан.
Зухра тушунмади.
- Ким?
- Шерзод Самандаров келувди-ку, хали, - режиссёр
гугурт чупини улоктириб, тутун кайтарди.
- Ушамиди? - Зухра бирдан тухтаб колди. Кунглидаги
гашлик бир зумда таркалди-ю, унинг урнини хайрат ара-
лаш кувонч эгаллади.
Зухра театр-рассомлик институтида укиб юрганида
Шерзоднинг «Куёш барчага баравар» деган киссасини
сахналаштиришган эди. Шунда у, бу ёзувчининг нихоят
тиник ёзишига хайрон колганди.
- Кетдими? - деди режиссёр сигарет тутатиб.
- Билмадим, - Зухра шундай деди-ю, тагин куз унгига
Шерзод келди. «Сахнадаги бояги холатни аник бахолаб
бергани бежиз эмас экан-да!» Зухра дарвозадан чикиб
бораркан, Шерзоднинг гаплари кулоги остида бирдан жа-
ранглади. «Тобелик бор жойда ижод улади». Кизик, нега
у эътибор бермади? Купдан буён узининг кунглида ёттан
гапни анщ-равшан килиб айтиб берган бу йигитга нега
эътибор бермади? Шуни уйларкан, кунгли хаяжондан
талпиниб кетди. «Мен жинни унинг олдида чекишни
бемалол машк килиб у ш р и б м а н » . у тез-тез юриб, трол­
лейбус бекатига борди. Одам куп, троллейбус куринмас
эди. Зухра японча соябонининг бандини уйнаганча, яна
Шерзодни уйлади. «Ёш экан». Нима учундир у Шерзод
Самандаровни катта киши булса керак, деб юрарди. Иук,
келишган, ёш йигит экан.
-108-
Кучанинг нариги бетидан машина сигнали эшитилди.
Зухра аввалига эътибор бермади-ю, сигнал хадеб чали-
наверганидан кейин бошини кугариб каради. Кучанинг у
юзида коп-кора «Волга» турарди. Зухра машинани дар-
ров таниди. «Кандидат яна кепти-да!» Бу йигит театр
атрофида куп айланар, хатто бир марта Феруза деган
актриса уртоги билан Зухрани уйига машинасида элтиб
куйганди. Ушанда у узининг исми Сирожиддин эканини,
фан кандидатлиги-ю, институтда даре беришини айтган
эди. Шундан кейин машина театр дарвозаси олдига куп
келадиган булиб колди. Театр да пичинглару гийбатлар
куп булади. Кизлар бу машинани куришлари билан «ана
кандидат келди», деб Зухрага имо-ишора килишар, бун­
дан кизнинг гаши келарди. Х,озир хам Сирожиддиннинг
машинасини куриб энсаси котди. «Каёвдан пайдо булди
бу!» деб уйлади тескари караб. Аммо зум утмай машина,
корда сирганган чанадек силлик сузиб келди-да, унинг
шундок рупарасида т^Ьстади. Сирожиддин угирган жойи-
дан чузилиб, унг эшикни очди.
- Мархамат! - деди кули билан имо килиб.
У ок костюм кийиб, тугуни катта буйинбог боглаган,
кузига тилла бандли кора кузойнак такиб олган эди.
- Рахмат! - Зухра бурилиб секин-секин юриб кетди.
Машина дарров унга етиб олди. Яна эшик очилди.
- Утиринг! - Сирожиддин жилмайди. Кора кузойнак
ортидан кузлари куринмаса хам оппок тишлари яраклаб
кетди. - Троллейбус остановкасида узок тухташ мумкин
эмас. Куряпсизми, одамлар бизни томоша килишяпти.
Бекатда турган одамлар чиндан хам шу томонга
кизиксиниб караб куйишарди. Зухра ноилож машинага
утирди.
- Мана бу бошка ran! - Сирожиддин кузойнагини
ечиб, орка уриндикка ташлади. Кукиш кузларида табас-
сум уйнади. - Каёкка юрамиз?
Зухра унга бир зум караб олди. «Ок костюмга кора
ялтирок туфли ярашмас экан!» деган фикр хаёлидан лип
этиб утди.
-109-
- Телестудияга! - деди эшикни ёпиб.
- Телевизорда яна курарканмиз-да! - Сирожиддин
машинани жилдирди. - Ростини айтсам, сизни биринчи
марта телевизорда курганман. Биринчи куришимдаёк
котиб колганман. - У машинани кескин чапга бурди. -
Эшитяпсизми, Зухрахон, котиб колганман.
Машина бир зумда Эски Жувага бориб колди. Куча-
нинг икки чети одамлар билан гавжум эди. Бозор якин
булгани учун коп оркалаган, кучат, кук пиёз солинган
саватни кутариб олган одамлар турнакатор утиб турарди.
Сирожиддин машинани елдириб борар, хддеб гапи-
рар эди.
- Биламан, сизнинг мухлисларингиз куп. Машхур
актрисасиз. Мен булсам, нари борса бир кандидатман. -
У яна кулди. - Хозир ким куп, фан кандидати куп...
- Телестудия бу ёкда эмас! - Зухра унинг гапини
булди. - У йулни билмайсизми?
Сирожиддин ках,-ках, уриб кулди.
- Шофёрлар энг яхши йул - узинг билган йул, деган
гапга амал килишади. - У кукиш кузларини сузди. - Ой-
нани тушириб куйинг, Зухрахон! Ажойиб х,аво буляпти!
Кеча далага чиккандим. Козогистоннинг даштлари мих-
дай бупкетибди. Хамма ёк кум-кук.
Зух,ранинг кунгли нохуш бир нарсани сезиб, хушёр
тортди.
- Х,озир хам уша ёкка бормокчимисиз?! - деди хаво-
тирланиб.
Сирожиддин унга бурилиб каради-да, яна кулди.
- Войбу! Кузингизнинг катта-катта очилиб кетга-
нини каранг. Куйинг-е, бу кузларга факат кулги ярашади.
- Уша ёкка бормокчимисиз?! - деди Зухра яна уша
охднгда.
- Борсак нима кипти? - Сирожиддин газни янаям
каттикрок босди. Машина сурон солиб учиб кетди. У
энди шиддат билан елиб борар, тор кучанинг икки четида
юриб кетаётган одамлар вахдма ичида узларини чеккага
олишарди. - Куркманг, далада бури йук, сиз х,ам кузичок
эмассиз.
-110-
Зухра унинг шум ниятини энди аник тушунди. Вужу-
дида хам курку в, хам газаб аралаш титрок уйгонди.
- Мен буридан к)фкмайман, - деди узини босишга
уриниб. - Лекин студияга боришим керак.
- Борасиз, Зухрахон, хаммасига улгурасиз. Одам
нукул ишни эмас, яшашниям уйлаши керак. Одам учун
энг кимматли нарса хаёт. Шундай яшаш керакки, бехуда
утган кунлар учун кейинчалик афсусланиб юрмайлик.
Ким айтган шуни, Островскийми? - Сирожиддан бурилиб
каради. Кузлари кувлик билан чакнаб кетди.
«Бировнинг гапини уз колипига солиб олганини ка-
ранг! - деб уйлади Зухра гижиниб. Энди унинг вужудида-
ги к)фкув урнини газаб эгаллади. - Шунинг учун экан-да,
хар хафта театр эшигида пойлаб туриши».
- Машинани буринг! - деди у шиддат билан.
Сирожиддин хеч нима эшитмагандек газни баттаррок
босди. «Волга» Коракамиш жари буйидан елиб борар,
ям-яшил майсалар билан копланган сохилда утлаб юрган
сигирлар, япрок ёзган итбурунлар лип-лип этиб оркада
колиб кетарди.
- Бурасизми ё карашиб юборайми? - Зухра шундай
деди-ю, юраги гурсиллаб урганча, руль чамбарагидан
махкам ушлади. Машина кескин уш та бурилди. Сиро­
жиддин куркувдан кузлари олайиб, рулни чангаллаганча
тормозни босди. Машина каттик чайкалиб бир томонга
кийшайиб кетди. Зухранинг боши олд томондаги ойнага
урилди. Аммо огрик сезмади. У хозир агдарилиб кетиш-
ларини кутган эди. Йук, машина агдарилмади. Йулга кун-
даланг туриб тухтаб колди. Негадир куйган резина хиди
анкиб кетди. Чанг ёпирилиб хеч нимани куриб булмай
колди.
Биринчи булиб Сирожиддин хушини йигиб олди.
- Жиннимисиз! - деди ушкириб. Унинг ранги буздай
окариб кетган, сийрак сочларини чанг босган, калин лаб­
лари купикланиб турар, кузлари совук йилтирарди.
- Мен кечикяпман! - деди Зухра титраб кетаётганини
сездирмаслик учун хотиржам гапиришга уриниб. - Теле-
студияга хайданг.
-111-
Сирожиддин бир дафъа бакрайиб колди. Чамаси, у
иккиланар, Зудранинг айтганини килишни дам, тушириб
юборишни дам билмасди. Нидоят, бир карорга келди ше-
килли, калитни буради. Мотор нола чеккандек инграр,
аммо ут олмас эди. Сирожиддин тунгиллаб сукинди. Ма­
шинани сукдими, Зудраними, аён эмасди.
Нидоят, мотор ут олди. Сирожиддин машинани оркага
кайтарди-да, яна шиддат билан дайдади. Коракамиш
буйида утлаб юрган сигирлар, туи-туи дарадтлар тагин
липиллаб оркада колиб кетди. Аммо энди Сирожиддин
гапирмас, йулдан куз узмай борар, дамон юзининг кони
кочиб турарди.
Чорак соатчадан кейин кора «Волга» телевидение
минорасининг рупарасидаги турт каватли бино олдида
тухтади.
- Келдингиз, - деди Сирожиддин Зудра томонга ка-
рамай, тушинг.
- Радмат. - Зудра шошилмасдан сумкасини очди.
Битта гижимланиб кетган бир сумлик, яна битта юбилей
сулкавойни олди. Японча соябонини олиб ерга тушаркан,
кизил гилоф копланган уриндик устига аввал когоз пулни
ташлади.
- Буниси бугунги дизматингиз учун. - У узини маж-
бур килиб кулимсиради. - Мана буниси, - у тангани дам
уриндикка ташлади, - дов бир марта уйимизга обориб
Куйганингиз учун. Радмат! - У шундай деди-ю, машина
эшигини карсиллатиб ёпди. Югуриб бориб мармар зина-
лардан кутарилар экан, оркада танга пулнинг асфальтга
жаранглаб урилгани эшитилди. Зудра кайрилиб карамади.
Ойнаванд эшикни очди-да, ичкари кириб кетди.

18
Сирожиддин Зудра ташлаб кетган «кира пули»ни ма­
шинанинг очик деразасидан улоктириб юборди-ю, лекин
тинчимади. Х,а, у дар хил кизларни курган эди. Лекин деч
ким бунчалик дор килмаганди. Аксига олиб телестудия
эшиги олдида беретка кийган, сокол куйган аллакандай
-112-
йигитлар туришар, Сирожиддиннинг назарида уни ма-
зах килиб тиржайиб куяётганга ухшарди. У газаб билан
сукинди-да, машинасини кескин бурди. Fилдираклар
чийиллаб, тузон кутарди.
Сирожиддин Навоий кучасига чикканда баттар хуноб
булди. Машиналар тикилинч, бунинг устига хар кадамда
светофор учрар, тагин атайлаб Сирожиддин етиб келиши-
ни кутиб тургандай кизил чирок ёниб йулини тусар эди. У
кафтдай текис, кенг Беруний кучасига чикканидан кейин-
гина анча узини босиб олди.
«Азият чекма, касос ол! - деб пичирлади америкача
маколни эслаб. Шу топда у бу киздан кандок килиб касос
олишини билмас эди, аммо барибир кунглида юпанчи
бор эди. - Майли, бир мавриди кепколар...»
У машинасини профессорлар шахарчаси томон бур­
ди. Бу ерда яшайдиганларнинг хаммаси профессору олим
булмаса хам ховли-жойлари бир-бириникидан колишмас,
деярли хар бир уйнинг ёнбошида дарвозахонаси баланд,
кунгурадор шийпонлари бор эди. Сирожиддин машина­
сини тор кучанинг энг ичкарисида, кадди баланд иморат
олдида тухтатди. Бу - Домланинг ховлиси эди. Уйнинг
баланд-баланд деразаларига гулчин темир панжаралар
тутилган, уй рупарасидаги икки катор олмалар аллакачон
япрок чикарган, аммо хали гулламаган эди. Сирожиддин
икки чети пишик гиштдан ишланган накшинкор дарвоза
бурчагидаги кунгирок тугмасини босди.
Жиринглаган овоз бу ердан эшитилмаса хам Си­
рожиддин ойнаванд айвон устунидаги кунгирок бугик
товуш чикарганини, буни эшитган келинойи инкиллаб
}фнидан турганини-ю, шишиб кетган оёкларини вазмин
босиб айвон зинасидан тушганини аник тасавур килди. У
Домланинг хотинини келинойи деб чакирар, узи чупдай
озгин, оёклари салга шишиб кетадиган, доим соглигининг
ёмонлигидан нолиб юрадиган бу аёлни хар курганида та-
биати хира буларди.
Сирожиддин кунгирок тугмасини куйиб юборди-да,
уч-турт кадам оркага чекиниб, яна ховлига разм солди. У
8 - Нур борки, соя бор -113-
аспирантурага кирган йили Домла шу уйнинг пойдево-
£ини куя бошлагаи эди. Мана, турт йил ичида уй битди.
Узларининг уйи курилганида Сирожиддин мактабда укир
эди, шунинг учун у участка куриш машаккатини яхши
билмас экан. Бу иш осон эмаслигини домласи уй курганда
билди. Мана шу уйнинг каттакон ертуласидан тортиб ту-
нука томигача, олтита катта-кичик хонасидан тортиб ой-
наванд айвонигача Сирожиддиннинг куз унгида битди.
Сирожиддиннинг узи битта гишт узатишиб юбормаган
булса хдм шу уйнинг курилиб колишига улуш кушди.
Машинасида жимжимадор накшли ёгочлар ташиди, бо-
зорга бориб мардикор олиб келди. Лойсувок, лумбоз бо-
сиш каби огир ишларга талабаларни туплаб хдшар килди.
Домла канака талабаларни хдшарга солишни биларди.
Имтих,ондан йикилган, зачёт топширолмаган болалар,
диплом ишига Домла рах,бар булиб колган битирувчи та­
лабалар хдшарга жон-жон деб келишарди. Аммо уларни
Домланинг узи чакирмас, Сирожиддинни ишга соларди...
Хд, Домла бунака ишлар калтис эканини, ran айланса
окибати ёмон булишини биларди. Буни Сирожиддин хдм
биларди-ю, аммо дами ичида эди. Хдшарчилар купайиб
иш кизиган кунларда бозорни Сирожиддин килар, Домла
«Х,исобли дуст айрилмас, мана буни олиб куйинг», деб
ун-ун беш сум узатар, аммо Сирожиддин олмас, кейин
суришиб кетармиз, деб куя коларди. Х,озир у Домланинг
уйига разм соларкан, шуларни уйлади-ю, киноя билан
кулди.
Эшик хддеганда очилавермаганидан кейин, Сиро­
жиддин якин келиб, тагин тугмачани босди. Аммо энди
кутиб утирмай, дарвоза ёнбошига урнатилган эшикни
думалок шиша туткичидан итарди. Эшик очик эди. У бе­
тон ёткизилган йулакдан х,овлига утди. Х,овли сатх,и кенг,
>фтасидаги гулзорда кизгиш япрок чикарган атиргуллар
барк уриб ётар, адл коматли гилослар гуллашга шай ту­
рарди. Гилослардан бирининг соясига пастак хонтах-
та куйилган, гулдор дастурхонда гардим чойнак билан
пиёлалар турар, хонтахтанинг бир томонидаги тукима
-114-
кресло устида аллакандай журнал вараклари очилиб
ётар эди. Гулзор четидаги водопровод жумрагидан сув
томчилар, жумрак остидаги ялтирок сопол билан ишлов
берилган ховузга пахта гулли лаган, уч-туртта коса со­
либ куйилганди. Чамаси келинойи уларни чайишга олиб
чиккану, негадир унутганди.
Пешайвон томондан Домланинг томок киргани эши-
тилди. Айвон эшиги шараклаб очилди-ю, йул-йул пижама
кийиб олган Домла куринди. У хозиргина уйкудан тур­
ган булса керак, елкасига сочик ташлаб олганди. Унинг
ковоклари шишиб кетган, оппок сочлари кучкорнинг шо-
хига ухшаб икки чаккасига кайрилиб тушган, кирра бур-
нининг икки томонидаги чечак излари корайиб турарди.
Домла Сирожиддинни куриб, хозир дегандек имо килди.
Гавдасини гоз тутганча зиналардан тушди, бурчакдаги ги-
лосга кокиб куйилган ювгич олдига борди. Кулини ювгич
жумрагига урган эди, сув тушмади. Домланинг норозилик
билан тунгиллаб куйганини эшитган Сирожиддин илдам
бориб водопровод остидаги ховузча чеккасида турган
пакирга яримлатиб сув куйди.
- Куйинг, овора булманг! - деди Домла турган жойи­
да. Уйкудан энди тургани учун булса керак, овози бугик
чикди.
- Овораси борми, Домла! - Сирожиддин яна уша ил-
дамлик билан сув келтириб тулатди. Копкокдан тошиб
чиккан сув эски тогорага тушди.
- Рахмат, утл им! - Домла шошилмасдан ювинди.
Хафсала билан артинди. Юзлари баттар кизариб кетди.
- Каранг, ухлаб копман, - деди жилмайиб. Унинг ёш-
ларга хос шухлик билан бокувчи кузлари кизариб кетган-
ди. «Сочи ок булсаям дадамдан ёш куринади», деб уйлади
Сирожиддин унга караб. У бу гапни куп уйлар эди. Хозир
хам негадир хаёлига шу фикр келди. «Хар куни беш кило-
метрга югуриши бежиз эмас».
- Сайфиддин тузукми? - деди Домла сочикни гилос
шохига иларкан. - Качон чикади?
- Шу хафта жавоб тегса керак.
-115-
- Хайрият. Энг мудими, тани соглик булсин. Чой ича-
сизми?
- Радмат, Домла... - Сирожиддин чайналиб колди.
Бу ерга у дар сафар битта илинж билан - ишини тез-
лаштириш ниятида келар, бу тугрида институтда гапла-
шишни негадир икковлари дам додлашмасди.
Кузда иши бир марта умумий мудокамадан утди.
Кафедрадаги домлалар ишнинг камчиликларини айтиб,
аник йул-йуриклар курсатишди. Айникса, Килич Ва­
лиев куп масладатлар айтди. Кизик, Домла мухокамада
бир огиз дам гапирмади. Факат мудокама тугаганидан
кейин: «Х,амкасбларим менинг фикримни айтишди, шу
эътирозларга амал килинг», деб куя колди. Ушанда Си­
рожиддин домланинг илм бобида пачакрок эканига яна
бир бор ишонди. Аммо индамади. Индай олмасди дам.
Негаки бопща домла узига радбар булмаслигини билар­
ди. Энди у кандок килиб булмасин димояни тезлашти-
ришни уйларди. Кафедрадаги домлалар айтган гапларни
акли етганча тузатди. Ишни яна Домлага келтириб берди.
Ушандан буён Домла уни укишга вакт тополмайди.
- Х^али кафедрага борган эдим, - деди Сирожиддин
бопща ran тополмай. У ёлгон гапирганидан асло тап торт-
май Домлага караб куйди. Негаки, у Домла бугун инсти-
тутга бормаганлигини билар эди.
- Ким бор экан? —Домла гавдасини гоз тутиб гилос
тагидаги тукима кресло олдига борди. Эски журнални
олиб хонтахтага куйди-да, курсига утирди.
- Ким буларди, Килич Валиев-да! - Сирожиддин
шундай килса Домлага ёкишини билгани учун бу гапни
беписандлик билан айтди.
- Майли, ишласин, дайкал куйишади! - Домла бир
зум уйланиб турди-да, довли этагига имо килди. - Бадор
чикиб, камчиликларимиз куриниб колди, Сирожиддин.
Кушнимиз, деворни сувамайсизми, деб тщилинч киляпти,
бир ёкда гараж куриш керак. Уй солиш осон эмас экан-да!
«Яна дашар экан-да». Сирожиддин гаши келиб турса-
ям,кулди.
-116-
- Икки кун хдшар килсак тамом-да, Домла! - у атроф-
га аланглаб олди. - Келинойим куринмайдилар?
Домла ранжиган киёфада кул силтади.
- Яна мазаси йук- Биласиз-ку, куклам чикди дегунча
буйраги огрийди. Поликлиникага кетди. - Домла чузиб
\омуза тортди. - Эрталабдан буён Трусковецкка путёвка
топасиз, деб хархаша килади. Тез бормаса булмасмиш.
«Оббо, бу галваям бор детин, хали!» Сирожиддин би-
линтирмай уф тортиб куйди. Бултур хам у дадасини ишга
солиб келинойига путёвка топиб берганди.
- Тагин бир узим бормайман, деганини айтмайсиз-
ми? - Домла яна эснади. - Бу йил менга отпуска качон те-
гишини билмасам!..
«Бир эмас, икки путёвканинг харакатини килавер
энди!» деб уйлади Сирожиддин баттар хуноб булиб. Аммо
Домлага караб иложи борича самимийлик билан кулди.
- Куйсангиз-чи, Домла, иккита путёвка нима деган
ran? Шуниям уйлаб утирибсизми?
- Шунака дейсизу, нокулай-да! - домла бу масалага
бошка кайтмаслик учун булса керак, гапни бурди. - Шун­
дай килиб Сайфиддин качон чикмокчи?
- Жумаларда чикиб колса керак. - Сирожиддин бир
зум иккиланиб утирди-да, ишини сураш ноуринлигини
билиб урнидан турди, бушашиб дарвозадан чикди.
Киши бировдан пул карз олмокчи булганида худди
шунака ахволга тушади. Уша одамда пул борлигини би-
ласиз. Бор була туриб бермаётганини хам биласиз. Ичин-
гизда харчанд сукиб турсангиз хам бир нима деёлмай-
сиз. Негаки, пул уники. Хохдаса беради, хохламаса йук-
Сирожиддиннинг иши хам Домланинг кулида. Хохдаса
укийди, хохламаса йук- Хамма иллат шундаки, ишининг
узи пухта эмас. Булмаса-ку, у Домласини нима килишини
узи яхши биларди-я!
Сирожиддин машинасига утирганидан кейингина бу­
тун аламини тукиб солди. Газни кучи борича босиб, мо-
торни ут олдирди-ю, пичирлаб сукинди.
- Падарингга лаънат, чутир! Тагин путёвка керакмиш
бунга! - Шундай деди-ю, машинасини буриб дарвоза
-117-
рупарасидан утаётганида эшик олдида гоз турган Домла­
га караб мулойим бош эгиб жилмайди. Хайр дегандек,
одиета сигнал чалиб куйди.

19
Шерзод шадар марказидаги ун етти каватли Матбуот
уйига келганида бино минорасидаги соат миллари раппа-
расо унни курсатиб турарди. Бадор куёши хушнуд нур
сочар, рупарадаги музейнинг панжарасимон мармар де-
ворлари яраклар, куча четидаги буталарнинг пушти гул-
лари олов парчасидек товланар эди. Матбуот уйи остида
машиналар тикилиб кетган, девор тагида Абдувохдцнинг
кизил мотоцикли хдм бир томонга кийшайиб турарди.
«Аллакачон кепти-да, - деб уйлади Шерзод лифт томон
юраркан. - Интизом масаласида Абдуводидга тенг келади-
гани йук». Чиндан дам Абдувохдд хдммадан олдин келиб,
даммадан кеч кайтар, тиним билмай ишлар эди. Бунака
одам хдр кайси ташкилотда булади. Кдзиги шундаки,
бундай ходимнинг жон куйдириб ишлашига деч ким пар-
во килмайди-ю, бир гал ишга кечикса, бир кун мадсулот
бермай колса, камчилиги дарров куз-куз килинади. Абду-
водид даммадан куп йшлаб, хдммадан куп дакки ер,
айникса, мухдррир уринбосари килдан кийик ахтариб уни
куп койир, аммо Абдувохдд бунга парво килмасди.
Шерзод саккизинчи каватга кутарилди. У хеч кимга
куринмасдан уз хонасига кириб олгиси келар, биринчи
иш куниданок йулакда х,амкасбларига рупара келиб, узок
х,ол-ах,вол сурашиб утиришга тоби йук эди. Шунинг учун
тез-тез юриб, бурчакдаги хона эшигига келди.
Шерзод билан Абдувохдд хдмхона эди. Абдувохдд
фан булимини, Шерзод адабиёт булимини бопщарар,
столлари дам рупарама-рупара турарди. Торгина хонада
шу иккита стол, битта курси, стуллардан бопща нарса йук
эди. Икковлари дам деворларга портретлар илиш, хонага
ортикча нарсалар олиб киришни ходлашмасди. Шерзод
Абдуводид билан факат битта масалада келишолмасди.
-118-
Абдувохиднинг тамакини улаб чекадиган одати бор эди.
Ьинода муътадил хаво берадиган мослама ишлатилгани
учун деразани очишга рухсат килишмас, Абдувохиднинг
гутунидан Шерзод хам беихтиёр «бахраманд» булар, мана
шу унга, айникса, алам киларди. Хрзир хам Шерзод зал-
иарли эшик туткичидан ушлаб тортаркан, шуни уйлади.
«Хонани тутунга тулдириб утиргандир дарвиш». Унинг
мулжали тугри чикди. Абдувохид утирган столнинг бир
чеккасидаги эски шиша кулдонда «Прима» колдиклари
уюлиб ётар, яна биттаси ипдек ингичка иланг-биланг из
солиб тутаб турарди. Абдувохид столга мук тушиб ол-
ганча аллакандай материални тахрир килар, ёкаси бутик
свитер кийиб олгани учун гавдаси янаям ихчамлашиб, ёш
болага ухшаб колганди.
- Узим хам тутатиб утирган булсанг керак, девдим. -
Шерзод куришишга кул чузаркан, ярим хазил-ярим чин
килиб койиди. - Сен чеккан папиросларнинг юздан бири-
ни филга хидлатса улиб коларди.
Абдувохид бемалол илжайди.
- Шунинг учун хам фил икки юз йил яшайди, одам
етмиш йил.
Шерзод ёпщ дераза олдига келиб пастга каради,
х,овуздек чукурликда, нашриёт ховлисида одамлар куйма-
лашиб юрар, тут соясида турган, халат кийган кабобпаз
зур бериб, к5фасидаги чугни елпир эди. Цех дарвозаси-
га орка утириб турган юк машинасига улкан галтакларга
ухшаган когоз урамлари ортилган, кук халат кийиб олган
икки ишчи машина устида туриб олганча, галтакларни
думалатиб пастга, автокран туткичига туширишга урини-
шарди.
- Ишга тушдингми, энди? - деди Абдувохид ручкаси-
ни стол бурчагига ташлаб.
- Хатлар хам тикилиб кетгандир, - Шерзод кайтиб
келиб столнинг тортмасини очди. Чиндан хам анча хат
йигилиб колган, купчилиги шеърлар эди. У купдан буён
ишламагани учунми, хозир ишни нимадан бошлашни
билмай колди.
-119-
- Булимларга кириб уртоклар билан саломлашиб
чик, - деди Абдуводид унинг фикрини укиб тургандек. -
Булмаса барибир болаларнинг узлари кургани киришади.
Менга колса, энг аввал мударрир билан куришиб чик.
Телефон паст, осуда товушда жиринглади. Абдувохид
Шерзодга «дозир» дегандек имо килди-ю, трубкани олди.
- Келди, - деди киприкларини пирпиратиб. - Хуп
булади.
У гушакни куйди-да, жилмайди.
- Айтмадимми? Мухдррир чакиряпти.
Ёши элликларга якинлашган, ок оралаган сочлари
узига ярашиб турадиган, ошкозон ярасидан куп азоб чек-
са дам доим сергайрат юрадиган мударрирни Шерзод
хурмат килар, унинг дангалчилигини, айникса, ёктирар
эди. Чамаси, Шерзоднинг кескинлиги, дадиллиги дам му-
даррирга ёкар, шунинг учун булса керак, унга энг зарур
топширикларни берар эди. Шерзод кириб борганида бош
мударрир хона уртасидаги яшил мовут ёпилган узун стол
олдида турар, столга эртага чикадиган газетанинг хома-
ки садифалари ёйиб куйилган эди. У Шерзодни куриши
билан кулидаги йугон кизил каламни садифа устига таш­
лади. Кузларида табассум уйнаб, Шерзоднинг кулини
мадкам кисди.
- Тузалиб кетдингизми? Утиринг. - Шерзод столнинг
бериги томонидаги чарм курсига чукди. Мударрир стол­
нинг нариги томонига утди-да, кескин даракат билан сту-
лини суриб утирди. - Кайси куни профессор Абдуллаев
билан куришиб колдик, - деди Шерзодга тик караб. - Сиз-
ни уша киши даволаганмиди?
Шерзод индамай бош силкиди.
- Профессор кизик ran айтди. - Мударрир кулимсира-
ди. - Фаровонлик ошган сайин касаллик купайиб кетяпти,
дейди. Бир карашда одамнинг ишонгиси келмайди.
Шерзоднинг тасаввурида Рауф Абдуллаевичнинг са-
мимият билан порлаб турган кузлари, дилкаш табассуми
жонланди.
- Тугри ran! - деди уйчанлик билан. - Фаровонлик
-120-
ошган сайин х,аракат камайиб кетяпти. Харакат камайса
касаллик купаяди.
- Буниси рост. - Мударрир столининг тортмасини сил-
таб тортди-да, катак дафтарга зичлаб ёзилган аллакандай
когозни олди. Когаз кискич билан хатжилдга кистириб
куйилган эди. Бу - тахририятга келган хатлардан экан-
лигини Шерзод тушунди. «Абдуводид айтган шикоят шу
булса керак, - деб уйлади кунгли гашланиб. - Шу пайтга-
ча нега боища одамга бермади экан?»
- Келмасингиздан галвали иш топширмокчиман, -
мударрир датни узатди. - Синчиклаб текширинг. Агар шу
гаплар рост булса, фельетон ёзиш керак.
Шерзод датни олди-ю, укимади. Факат мактуб чирой-
ли дуснихат билан ёзилганини пайкади.
- Биласиз, мен деч качон фельетон ёзмаганман, - деди
куруккина килиб.
- Ёзмаган булсангиз, энди ёзасиз.
- Эндиям ёзмокчи эмасман.
Мударрир ярк этиб унга каради.
- Нега?
- Негалигини узингиз биласиз, - деди Шерзод совук
одангда.
Мударрир кошини чимириб, Шерзодга каттик тикилди.
- Йук, мен билмайман! - деди жадл билан. - Энди
билмокчиман.
- Бупти, эшитинг. - Шерзод дам унинг кузига каттик
тикилди. - Илгарилари одамлар газетага тушишдан кур-
карди. Фельетон булган одам жазосини оларди. Х,озир
танкид килинган одам у ёкда колиб, танкид килган одам
балога йуликади. Нега деганда, уша фельетон булаётган
кишининг акаларию тогалари девор булиб туриб олади.
- Тушунарли, - мударрирнинг ранги учиб, кузлари
жадлдан кисилиб кетди. - Тушунарли! - деди яна лабини
тишлаб. - Демак, куркяпсиз.
- Куркаётганим йук, омади гапни айтдим, ~ деди
Шерзод хотиржамлик билан.
Мударрир яна унинг кузига каттик тикилди.
-121-
- Нима, сизнингча, хамма нарса хамирдан кил су-
гиргандек оппа-осон хал булиши керакмиди?! Ким узини
газетага чикариб индамай утиради? Кайси ах,мок фелье­
тон булишини кутиб кул ковуштириб утиради?! Сирасини
айтганда, бу ердаям худди шу нарса ёзилган! - мухаррир
бармогини бигиз килиб Шерзоднинг кулидаги хатга
имо килди. - Бир одам хдкикатни айтгани учун балога
колганини ёзибди. Тушундингизми?
Жахли чикканидан мухаррирнинг юзлари янаям ока-
риб кетди. У шиддат билан тортмани тараклатиб ёпди.
- Бупти! - деди Шерзод хатга яна бир бор разм со­
либ. - Мен фактларни яхшилаб текшираман. Лекин битта
шартим бор: хамма ran рост булса, фельетон чикиши ол-
дидан буладиган кунгирокдарга кулок солмайсиз!
- Бунисини менга куйиб беринг! - деди мухдррир
силтаб. - Бу хатни сизга олиб куйган эканман, демак, бир
нарсани билиб килганман!
- Келишдик! - Шерзод илдам урнидан турди-да, хо-
надан чикди.
Уларнинг хонаси буш, Абдувохдд хдвони янгилаш
учун булса керак, эшикни кия очиб кетган эди. Шерзод
жойига утириб, энг аввал хатжилдга каради. Шу ондаёк
кузларига ишонмагандек адресни кайта укиб чикди.
«Фаргона вилояти, Тиниксой кишлок совета, Улугбек
номидаги 20-мактаб. Азимжон Эргашев». Унинг юраги
хдяжондан гурсиллаб уриб кетди. Бу - узининг укитувчи-
сидан келган мактуб эди. Тиниксойдаги хамма болалар-
нинг саводини мана шу укитувчи чикарган, урушдан бир
кузи кур булиб келган Азимжон ака кирк йилчадан бери
нукул бошлангич синфларга даре берар эди.
Чап кузини кора богич билан боглаб юрадиган, коп-
кора юзларига сепкил тошган, узи ихчамгина булса хам
овози дагал укитувчиси Шерзоднинг куз унгига келди.
Боядан буён устозининг хуснихатига эътибор бермагани-
га хайрон колди. Ахир мана шу бир текис йирик харфлар
жуда яхши таниш эди-ку унга. Узи хам доскада шу харф-
ларни куриб ёзишни урганган эди-ку! Шерзод шоша-пи-
ша хатни укишга тушди.
-122-
«Хурматли редакция! - деб бошланарди мактуб. -
Бултур кеч кузда руй берган хунук бир вокеа шу хатни
ёзишга ундади. 14 ноябрь куни колхоз1 раиси туртинчи
синф укувчиларини далага чикиб курак теришга мажбур
килди. Мен бундай килишга х,еч кимнинг хакки йуклигини
айтдим. Бу гапим раиега огир ботди шекилли, узи бош
булиб болаларни далага олиб чикди. Мен хдм болалар-
га кушилиб далага бордим. Раис касдма-касдликка олиб
укувчиларни кечгача ишлатди. Кечкурун укувчилардан
бири коп кутариб хирмонга бораётганда йикилиб тушди.
Уни узим район касалхонасига олиб бордим. Ковургаси
шикастланган экан. Эртасига худди шу синфда укийдиган
бир кизалок упкаси шамоллаб касалхонага тушди. Мен
ортик чидаб туролмадим. Укувчилар олдида раисни «аблах»
деб сукдим. Учинчи чоракдан бошлаб менинг дарсларим-
ни кескин камайтиришди. Устига устак, раиснинг югур-
даклари колхоздан кучиб кетмасангиз, ишингиз чаток
булади, деб холижонимга куйишмаяпти.
Эл катори томоркам бор эди. Кишда ярмисини олиб
куйишди. Очигини айтсам, менга томорканинг кераги
хам йук, суккабошман. Лекин менга бопща нарса азоб
беряпти: укувчиларимдан ажратиб куйишди. Мен бола-
ларсиз яшай олмайман...»
Хатнинг давомида бетоб булган болаларнинг номи,
уларни даволаган шифокорларнинг фамилияси келтирил-
ган эди.
Шерзод ички бир хаяжон билан хатни яна кайта укиб
чикди. Азимжон ака узи тугрисида ёзмаган, факат кекса
педагоглиги-ю, яна бир йилдан кейин нафакага чикишини
айтган эди. Уруш катнашчиси ва ногирони эканлиги
тугрисида хам, шунча йиллардан буён канчадан-канча
одамларнинг саводини чикаргани-ю, бугун оёк ости бу-
лаётгани хакида хам лом-мим демаган. Аммо мактуб сатр-
лари орасида яшириниб ётган кекса юрак изтиробларини
пайкаб олиш кийин эмасди. Йук, Азимжон ака ёлгон га-
пирмайди. Жонидан утиб кетганидан кейин шу хатни ёз-

1Колхоз - жамоа хужалиги.


-123-
ган. Шерзод шуни уйлади-ю, йулакдан тез-тез утиб, яна
мух,аррирнинг эшигига борди. Хатни хамон кулида ушлаб
турганини энди билди. Аммо парво килмай эшикни сил­
таб очди. Мухаррир тирсаги билан стол киррасига таян-
ганча телефонда гаплашарди. Шерзод унинг гапига кулок
солмаслик учун дераза олдига бориб, ташкарига каради.
Пастда, чукур ховлида хамон одамлар уймалашар, кабоб-
пазнинг рупарасида хурандалар навбат кутиб саф тортиб
туришар, бояги юк машинаси кетган эди.
Нихоят, мухаррир гаплашиб булди, гушакни шарак-
латиб жойига куйди. Шерзод бурилиб каради. Мухаррир
нима гаи дегандек, унга тикилиб турарди.
- Командировкага бугун жунасам буладими? - деди
Шерзод стол олдига якин келиб.
Мухаррирнинг кузларида табассум уйнади.
- Самолётдами?
- Йук, кечки поездда. Хали касаллик варакасини топ-
ширишим керак.
- Бупти, билет олиб келаверинг. Командировка хуж-
жатларингизни хозир тугрилаймиз...
- Тинчликми? - деди Абдувохид Шерзоднинг шоши-
либ кирганини куриб. У машинкадан чиккан материални
укиб утирар, лабида тамаки бор эди. - Мухаррир нима
Деди?
- Менга кара, - деди Шерзод узининг столи устида
ётган когозларни йигиштираркан. - Вокзалга бориб кел-
маймизми?
- Номерга материал туширяпман. - Абдувохдд тутун-
дан ачиган кузларини кдсиб Шерзодга каради. - Нимайди?
- Булмаса тойчогингни бериб тур. Ярим соатда кела-
ман.
Абдувохдд тамакини кулдонга ташлади.
- Праванг йук-ку, овсар!
Шерзод мотоциклини сураганда Абдувохид хар гал
шунака таранг килар, аммо барибир берарди. Шунинг
учун Шерзод бепарволик билан кул силтади.
- Кулга тушмасам булдими?
-124-
- Нима килмокчисан узи? - деди Абдувохид чунтагини
ковлаб.
«Мана бу бошка гап», деб уйлади Шерзод мийигида
кулиб.
- Билет олиб келаман. Анави, узинг айтган хат юзаси-
дан Фаргонага боришга тугри келиб колди.
- Кишлокка хам борарсан? - деди Абдувохид мото­
цикл калитини узатаркан.
Шерзод уйига байрамдан олдин бормокчи эмаслиги-
ни, Холпошнинг туйи якинлигию, узи хали нашриётдан
калам ха^и олмаганини эслади. Бир зум иккиланиб колди.
Аммо энди масала хал булган, хаёл суриб утиришдан
фойда йук; эди. У кескин бурилиб эшик томон юрган эди,
Абдувохид тухтатди.
- Каскани киймайсанми, овсар?! - у илдам турди-да,
девор ичига урнатилган гардероб эшигини очиб, яшил
рангли каскани Шерзоднинг кулига тутказди.
Шерзод мотоцикл хайдашни мактабда укиётганидаёк
урганиб олганди. Катта кучага чиккандан кейин «Ява»ни
гизиллатиб кетди. Ун дакика утмасданок вокзал олди-
даги майдончага етиб келди. Асфальт майдоннинг бир
чеккасида машиналар кдторлашиб турарди. Шерзод мо-
тоциклини энг четдаги «Запорожец» ёнбошида тухтатди.
Энди эгардан тушиб, каскани ечган эди, ён томондан та-
ниш овоз эшитилди:
- Шайтон арава муборак булсин!
Шерзод бурилиб каради. «Запорожец»нинг нариги
томонида кора «Волга» турар, енгсиз куйлак кийиб ол­
ган Сирожиддин оёги учида чузилиб, машина томини
артар эди. Келиннинг уйидек килиб безатилган машина
яраклаб кетган, орка томондаги ойнасига тутилган атлас
дарпарданинг гажимлари, хурпайган кугирчок мушукча
аллакандай бачкана куринарди.
«Фалокатга ухшайди-я! - деб уйлади Шерзод гижи-
ниб. - К^ачон караса оёк остидан чикади бу!» Сирожиддин
шошилмай келди-да, кузларида кув табассум уйнаганча
Шерзоднинг кулини сикди. Машинасини хул латтада арт-
гани учун булса керак, кули муздек эди.
-125-
- Номериям узига мос экан, - деди у мотоцикл
оркасига эгилиб. - Ун учу ун уч! Хосиятлирок номер йук;
эканми? Киройи номер олгандан кейин ноль-нолини ол-
майсизми?
- Билмадим, - деди Шерзод ковогини солиб. - Ирим-
сиримни хотинлар билади.
Сирожиддин Шерзоднинг курс жавобидан ранжиди
шекилли, жиддий тортди.
- Бобойнинг уртокларини поездга чикариб юбор-
дим, - деди кошини чимириб.
Шерзод негадир Горторг мудирини эслади.
- Анави новча кишиними?
- Бошка! - Сирожиддин кул силтади. - Бобойнинг ни-
маси куп - уртоги куп. Буниси - директор.
«Х,а, анави кузикоринга ухшаган одам булса керак»,
деб уйлади Шерзод семиз кишини эслаб.
- Узингиз нима килиб юрибсиз? - деди Сирожиддин
яна мотоциклга имо килиб.
- Узлари тузукмилар? - Шерзод Сайфиддин аканинг
ахволини сурашдан бошка чора топмади.
- Бугун чикишлари керак эди. Нариги хафтага кол­
ди, - деди Сирожиддин бепарволик билан.
- Бупти! - Шерзод кул чузди. - Вокзалда ишим бор
эди.
20
Шерзод сершовкин купега тушиб колди. Урта ёш-
лардаги шопмуйлов киши билан шолрумол ураб олган
аёл туртта катта-кичик болани етаклаб чикишди. Бола-
лар полкадан полкага сакраб иргишлашар, дераза орти-
даги вокзал чирокдарини бир-бирига курсатиб, кий-чув
кутаришар эди. Ота-онаси уларни койиган булишар, бо-
лалар бир зум туриб яна шовкин-сурон бошлашар эди.
Шерзод уларнинг шодон шухлигини кузатиб бир зум
утирди-да, вагон йулагига чикди.
Бу ерда чироклар анча ёркинрок нур сочар, гилди-
ракларнинг тараклаши бир кадар осуда эшитилар, хаво
соф эди. Поезд хали шахардан чикмаган эди. Жимир-жи-
-126-
мир килаётган чирокдар уфкка туташиб кетган, кутарма
гов ортида тухтаб турган машиналар куз кисгандек дам-
бадам чирог^ни учириб-ё^ар, ярим кеча булиб колганига
карамай, шахар узининг кайнок хаёти билан яшар эди.
Поезд аллакандай завод якинидан утди. Завод устида
кизгиш шафак; порлар, баланд кувур лардан буруксаб тутун
чинар, осмонга оташ нафаси уфуриб турганга ухшарди.
Кейин кандайдир каттакон дукон липиллаб утиб кетди.
Бино пештокида кизил, яшил, пушти, яна аллакандай тус-
ларда ёниб-учиб турган реклама бир куринди-ю, оркада
колди.
Поезд кандайдир кичик бир станция биноси олдидан
угаётганда секинлади. Бино пештокида кизгиш лампочка
ёнар, навбатчи сарик капгирини баланд кутариб турарди.
Станция биноси олдида олчазор бор экан. Олчалар кордек
оппок гуллабди. «Олча гуллабди», деди у пичирлаб. Шун-
дагина ташкари сутдек ойдин эканини пайкади. Деразага
ёпишгудек булиб якин келди-да, хаволаб кетган тулин ойни
курди. Ой липиллаб оркада колаётган симёгочлар учига
илина-илина поезд ортидан югурар, чор-атрофга сутдек
илик, сутдек мулойим нурини сочар, узининг гузаллигига
узи хайрон колиб ийманибгина жилмаярди. Поезд энди
кенг дала уртасида елиб борар, кафтдек текис далалар,
онда-сонда куриниб коладиган тутзорлар ойнинг нурли
тумани остида жимгина мудрар эди. Худди мана шу эр-
так каби гузал манзара сехрини янаям чукурлаштирмокчи
булгандек «Наво» куйининг титрок садоси янгради. Сато
торларидан чиккан садолар катгикрок тебранса юлдузларни
дув тукиб юборихццан чучигандек охиста парвоз киларди.
Шерзод бу оханглар, бу туйгуларга калбининг борган сайин
торлик килиб колаётганини сезди-ю, Тиниксойни, уйи, ая-
си - хаммасини каттик согинганини хис этди. Кизик, баъ-
зан кишида галати холат булади. Болалигингиз кечган жой-
лар дафъатан тушингизга кириб колади. Тупрок билкиллаб
ётган кучами, бог этагидаги анхорми, тушингизга киради-ю,
гусатдан уйгониб кетасиз. Согинч хотиралар куюни бир-
дан ёпирилиб келади. Сиз хузурбахш туйгудан мает булиб
шифтга тикилиб ётганча, уша дамларни эслаб кетасиз.
-127-
Шерзод дар гал кишлокка борганда шунака адволга
тушарди. Х,озир дам худди шу долатга тушди. Илк бор
жилд кутариб мактабга боргани, дафтарига сиёд тукиб
йиглагани, йулда ёнгок кокаман, деб дарсга кечиккани,
Азимжон аканинг кора богич боглаган кузига карашга
куркканлари, дамма-даммаси ёдига тушди.
Шерзод укиган эски мактаб биноси кишлок чеккаси-
да жойлашган эди. Катор килиб солинган лойсувок том-
ли туртта хона кишлокдаги бошка уйлардан деярли фарк
килмас, факат девори окланганию, деразаларининг роми
буяб куйилгани бу бинонинг мактаб эканидан дарак бе-
рар, мактаб олдида кафтдек силлик майдонча бор эди. Бу
майдончада эрталаб линейка утказишар, болалар майдон
уртасидаги устунга байрок кутаришар, дарсдан кейин эса
бу ерда футбол уйнашарди. Майдонча этагида жажжигина
бог буларди. Богда кантак зфиклар усар, ёз кириши билан
болалар тирмашавериб урик шохларини синдириб юбори-
шарди. Богнинг ёнбошида эски чархпалак буларди. Чарх-
палакнинг куп парраклари синган, тунука пакирчалари
занглаб, пачак булиб кетган, кийшик гардишларига эса
кум-кук сув утлари ёпишиб ётарди. Шунга карамай, у
нола чеккандек бугик гийкиллаганча секин-секин айлани-
шини куймас, занглаган пакирчалар Тиниксойнинг ирмо-
гидан сув чикариб богни сугорар эди...
Кдзик, кейинчалик шу чархпалак куп бор Шерзоднинг
тушига кирди. У эски мактаб хам, чархпалак дам аллакачон
бузилиб кетганини билар, аммо негадир чархпалак хеч ту-
шидан чщмас, хар гал шунака пайтда Шерзод мактабини,
укитувчиларини уйлаб кетарди. У укитувчиларини худди
уша чархпалакка ухшатарди. Чархпалак канчадан-канча
сув томчиларини кафтида кутариб юкорига олиб чикади.
Иулга солади. Томчилар бир окимга тушиб олади-ю, уз
йулидан кетади. Асло ортига кайтмайди, чархпалакни эс-
ламайди. Аммо чархпалак ранжимайди. Бир жойда туриб
олганча яна янгидан-янги томчиларни кафтидан кутариб
йулга солаверади. Мактаб хам шунака, Канчадан-канча
болаларни кафтида кутариб йулга солиб юборади-ю, узи
-128-
жойида колаверади. Болалар уз йулидан илгарилаб кета-
ди. Качондир кафтида кутарган чархпалагини эсламайди.
Аммо мактаб бунга ранжимайди. Бир жойда турганча яна
янгидан-янги авлодларни йулга солаеради.
Азимжон ака хам шунака - беминнат укитувчилардан
эди. Уша пайтларда унинг кекса онасидан бошка хеч
кими йук эди. Кдшлок жойда ran ётмайди. Азимжон ака-
нинг унаштириб куйилган кизи бор экан. Унинг урушдан
кайтишини беш йил кутибди. Аммо бир кузи кур булиб
келганини эшитиб бошка одамга тегиб кетибди. Ушанда
Азимжон ака, энди хеч качон уйланмайман, деб касам ич-
ганмиш.
У кекса онаси билан пастак бир уйда яшар, улар­
нинг уйи шундоккина мактаб бикинида жойлашган эди.
Кахратон киш кезлари синф хоналари яхши иситилмас,
болалар чопон кийиб утиришар, шунда Азимжон ака пас­
так томига бостириб куйган гузапояларини кучок-кучок
Килиб олиб тушарди, эски шинелининг енгига, этакла-
рига ёпишган корни кокиб ташларди-да, музлаб колган
гузапояни тунука печкага тикар, синфхона бирданига
исиб, болаларнинг юзига кизиллик югурар эди. Шунда
Азимжон аканинг яккаю ягона кузида аллакандай шуъла
порлаб кетар, бу - кувончли табассуммиди, куз ёшими -
тушуниш кийин эди.
Шерзод ойдин осмон остида елиб кетаётган поезд
деразасига кифтини тираганча шуларни уйларкан, калби
согинч туйгулардан жунбушга келди.
...Х,амма иш Шерзод кутгандек булиб чикди. Бундан
бир соатча илгари у «Тиниксой»га катнайдиган автобусга
утирганида кулида хамма далиллар бор эди: у аввалига
туппа-тугри кишлокка келмокчи эди-ю, уйлаб туриб фик-
ридан кайтди. Станция ёнидаги чойхонада каймок билан
ионушта килди. Кейин район марказига бориб, касалхо-
пага кирди. Архивни кутартирди. Азимжон аканинг ха-
тида айтилган гаплар туппа-тугри эди. Шерзод иккала
укувчининг касаллик варакасидан кучирма олди. Кейин
туман халк маорифи булимига учрашди. Районо мудири
Нур борки, соя бор -129-
аввалига узини у ёк-бу ёкка ташлаб турди-ю, кейин туман-
даги энг тажрибали укитувчилардан бирининг дарсини
кескин камайтириш чиндан хам коидага хилоф эканини,
бу иш «Тиниксой» колхози нишондор раисининг хохиши
билан булганини тан олишга мажбур булди.

21
Шерзод куча бошида автобусдан тушиб колди. Куча­
нинг икки четида баргак чикарган толлар соя ташлаб ту­
рар, кишлок осуда эди. Тол бошида гужгон уйнаётган
чумчуклар каттик-каттик чирки лл ар, вакт чошгохдан
ошган, далада ишлар кизиб кетганидан булса керак, куча
кимсасиз, факат узокда - мактаб томонда болаларнинг
шодон шовкин-сурони эшитиларди.
У пахсадевор бикинидаги пастак эшик олдига келга-
нида калби нурли туйгуларга тулиб бир зум тухтаб колди.
Тут ёгочидан килинган кадимий уймакор эшикнинг тах-
талари ёрилиб кетган, такасимон темир халка ейилиб,
юпкалашиб колганди. У шахарда урганган одатига кура,
эшикни такиллатиш учун халкадан ушлади-ю, дарров
куйиб юборди. Кафти билан итарган эди, эшик гийкиллаб
очилди. Шерзод остона хатлаб ховлига кирди.
Эшик ёнбошида замонавий килиб солинган шифер
томли уй куёш нурида оппок яраклаб турганга ухшар,
унинг рупарасидаги ховли этагидаги лой сувок томли,
пастак уй билан айвон корайиб куринарди. Шерзоднинг
болалиги уша эски уй билан айвонда утган, янги уй эса у
институтда укиб юрганида курилганди. Х,овли сатхи те-
кис, чинни-чирок килиб супурилган, этакдаги катор мир-
затераклар устида муралаётган куёш олачалпок нур со-
чар, ундан берирокда тартиб билан экилган нозик-нихол
анорларнинг оловранг япроклари сокин ловуллар, ховли
бурчагида икки туп анжир тарвакайлаб усган эди. Шер­
зод ховли )фтасидаги кук пиёз пушталари орасида уток
Килаётган аясини дарров курди. У бошига яшил штапель
румол ташлаган, охори тукилган кора нимча кийиб олган,
-130-
энгашиб утиргани учунми гавдаси янаям кичрайиб мушт-
деккина булиб колганга ухшар эди.
Шерзод jHKKH-y4 кадам юрди-ю, чидолмади. Кувонч
аралаш хаяжонли бир нидо куксидан отилиб чикди:
- Ая!
Она калби бу овоздаги хаяжонли тулкинни дархол
сезди. У хайрон булгандек утирган жойида бурилиб
каради-ю, бир зум котиб колди.
- Вой! - деди >фнидан тураётиб. - Вой, узингмисан,
болам.
У каддини ростлаши билан этагига йигилиб колган
икки-уч ховуч ут пушталар устига тушди.
Аяси пуштадан чиккунча Шерзод югуриб борди.
Аяси уни багрига босган эди, боши Шерзоднинг елкаси-
га хам етмади. Унинг румоли бошидан сирганиб тушди.
Шунда Шерзод аясининг сочларида ок купайиб кетгани-
ни пайкади.
«Х|озир йиглайди, - деб уйлади Шерзод кунгли зи-
риллаб. - Албатта йиглайди». Йук, аяси йигламади. Шер­
зод энгашганида у юзидан, бу юзидан упди. Шерзоднинг
димогига дилни китикловчи кадрдон бир ис - тупрок
\иди урилди.
- Кузларинг киртайиб копти, - деди аяси Шерзодга
тик караб. - Касал булдингми? Тушларим алок-чалок...
Шерзод касалхонага тушганини хабар килмаса хам
она калби бир нимани сезганини тушунди.
- Соппа-согман! - деди жилмайиб. - Поездда келдим,
ухлолмадим.
- Юр, болам, юра кол, жоним!
Шерзод аясининг кетидан эргашди. Аяси захга ути­
риб уток килгани учун оёги увушиб колган булса керак,
оксокланиб борар, румоли елкасига тушиб кетганини
\,амон пайкамас эди. Шерзод унинг гавдаси янаям кич­
райиб колганини, сочлари окариб кетганини яна бир
кунглидан утказди-ю, ичидан зил кетди.
Уйга киришлари билан аяси тахмонни агдарди. Куша-
куша атлас, бахмал к)фпаларни ёзиб, дераза рупарасидаги
каравотга жой сола бошлади.
-131-
«Холпошнинг туйига аталган курпалар», деб уйлади
Шерзод аясининг шоша-пиша жой солишини кузатиб.
Синглисининг туйи якинлиги, унга узи бош булиши ке-
раклиги яна эсига тушди.
- Холпош даладами? - деди гапни нимадан бошлаш-
ни билмай.
- Чигитни экиб булишди-ю, барибир иш куп! Раис
бувани биласан-ку, болам! Бирпас тинч турган одамни
курса кадри келади. - Аяси харсиллаб нафас олганча пар-
ёстикни каравот бошига ташлади. Каттаю кичик баробар
«Раис бува» деб атайдиган тажанг раис Шерзоднинг куз
унгига келди. Аясининг гапи тугри. Раис бува - кажбахс
одам.
Аяси каравотга имо килди:
- Бирпас дамингни ол, болам, хали-замон келганинг-
ни эшитиб одам ёпирилади.
Аяси чикиб кетиши билан Шерзод каравотда ёнбош-
лаганча уйни куздан кечирди. Уй турида, фанер шифт
остида чует дуппи, кора костюм кийган йигит билан атлас
куйлак кийган, фаркини текислаб очган кизнинг сурати
турар, сурат зархал рамкага солиб куйилган эди. Бу дада­
си билан аясининг келин-куёвлик пайтида тушган сурати
эди. Дадаси урушдан кайтганидан кейин уларнинг туйи
утган, ушанда атайлаб Фаргонага бориб шу суратни олди-
риб келишган экан.
Токчалардаги ялтирок мис самоварлару баркашлар
хам, девордаги эски гиламу капгирли соат хам - хаммаси
кадрдон эди унга. Факат уй бурчагида янги сервант пайдо
бупти. Шифтга кушалок чирокли нафис кандил осилиб-
ди. Шерзод жилмайиб куйди. «Холпошнинг орзу-хаваси
дуруст-ку!» Кейин мулойим бир сукунатда вужуди яйраб,
кузларини юмди. Ташкарида мусича кукувлади. Унинг
овози сукунатни янаям чукурлаштиргандек, бу хона-
дондаги беозор осудаликни яна бир бор таъкидлагандек
булди. Шерзод дераза томонга угирилиб ётди-да, шоди
дарпардани сурди.
Ховлининг нариги томонидаги эски уй билан айвон
эгалари узини унутиб юборгани учун унсиз нола чека-
-132-
ётгандек маъюс мунгайиб турарди. Уй деразаларининг
куп кузлари синган, ичкарида эски тогоралар, коплар
куринарди. Купдан буён сувок килинмагани туфайли
том юпкалашиб, камишлари куриниб колган, бир чекка-
да гарамлаб куйилган гузапоя уюми кийшайиб турар эди.
Айвоннинг вакт утиши билан силликланиб кетган устун-
лари корайиб колибди. Шерзод синчиклаб каради-ю,
устунлардан биридаги узун михда хамон бир бог исирик
илиглик турганини курди. Шу ондаёк хотиралар куюни
бирдан ёпирилиб келди.
Инсон нимагаки эришолмаса, уша нарса азиз тую-
лади. Утмишни кайтариб булмайди. Шунинг учун х,ам
утган кунларингиз бебахо булиб туюлаверади сизга. Бир
вактлар тишингизни корайтириб еган жухори кабобин-
гиз дунёда энг лаззатли таом булиб туюлади. Бир вактлар
сиз чумилган анхор хотирангизда энг катта дарё булиб
колади, бир вактлар дуппингизда олиб ичган сувингиз-
нинг мазаси бир умр огзингизда колади. Уша дамларда
куёш хдм узгачарок нур сочгандек, осмон хам тиникрок
булгандек туюлаверади. Замонлар утгандан кейин уша
узингиз чумилган анхорга яна бир бор кузингиз туш-
са, унинг кичрайиб колганини куриб хайрон буласиз.
Дуппингизда яна сув олиб ичсангиз, негадир елим хиди
келаётганини пайкайсиз. Осмон хам унчалик тиник эмас-
га ухшайди. Олам торайиб колганидан гашингиз келади.
Факат битта нарсани - болалик туйгуларингизни йукотиб
куйганингиз туфайли шундай булаётганини хаёлингизга
х,ам келтирмайсиз.
Хозир Шерзод хам худди шунака холатда эди. У
рупарасида мунгайиб турган мана шу кадрдон уйнинг
пега кичрайиб колганини хеч аклига сигдиролмасди. Бир
замонлар бутун бир олам эди-ку, бу уй! Унинг купдан-куп
сирли токчаларию бурчаклари буларди-ку. Киш кезла-
ри танчада ловуллайдиган урик чути, бурчакдаги сандик
оркасида чийиллаб кувлашмачок уйнайдиган сичконлар
\ам, окшомлари еттинчи лампани ёкиб сандал устига кел-
Iириб куйишганида деворларда уйнайдиган бахайбат соя-
пар хам - хаммаси сирли эди, хаммаси!
-133-
Шерзоднинг эсида бор. Окшомлари дадаси лампани
уртага куйиб олганча, сандалнинг турига чикиб, каттакон
дафтарни очарди. Дафтар аллакандай катаклару ёзувлар
билан тулиб кетар, дадаси эса «химический» каламини
лаби билан хуллаб яна ёзишга тушарди. Баъзан аясининг
жахди чикиб койиб берарди:
- Хисоб-китобингиз хам улсин! Каталакдай дуко-
нингиз бор, ушаниям хисобига етолмайсиз.
Шунда дадаси унга норози киёфада караб куярди.
- Бу купчиликнинг хаки, хотин! Купчиликнинг хаки
етим хакидан ёмон!
Сандалнинг бир четида унинг култиктаёги турар, не-
гадир таёк учидаги резинка доим едирилиб, бир чеккаси
тешилиб колаверарди. Дадасининг бир почасини кайириб
юрадиган шими, саргиш кители Шерзоднинг назарида
энг салобатли кийимга ухшарди. Кителининг чап томо-
нида, шундоккина чунтак устида каттакон Кизил Юлдуз
яраклаб турарди. Аллакайси байрам арафаси булса керак,
бир куни дадаси узига янги костюм сотиб олди. Юлдузи-
нинг буровини бушатиб кителдан ажратиб олди-да, янги
костюмини бигиз билан тешиб ушанга такадиган булди.
Шунда Шерзод юлдузни кафтига олиб томоша килди.
Кизик, у жуда огир экан. Кейин Шерзод учун бошка бир
оламнинг эшиги очилди. Бу - ховли олами, кишлок ола-
ми эди. Устунидаги михга исирик илиб куйилган айвон
хам, эчки боглаб куйиладиган коронги бостирма хам,
нарвон билан чикиладиган том - булар хам алланечук
бепоён, сирли бир олам эди. Бахор келиши билан улар­
нинг томида кизгалдогу чучмомалар очилар, Шерзод том
устига чикиб варрак учирганда, кушнининг эртапишар ок
уригини угирлаганда бу том дунёнинг узидек бепоён тую-
ларди.
Холпош тугилганидан кейин дадаси уч ойча Фар-
гонадаги касалхонада ётди. Аяси бир кулида чакалок
кутариб, бир кулида Шерзодни етаклаб шахарга куп
катнади. Кейин дадаси уйга кайтди. Аммо энди уйдан
чиколмайдиган булиб колди. Энди у шимининг икка-
-134-
ла почасини хам кайтариб тикиб куядиган булди. У де­
раза олдида утириб олиб, кузига дурбин тутганча куни-
кушнилар, хамкишлодларининг соатини тузатар, шунинг
учун Шерзодларнинг уйида турли-туман соатлар куп
буларди.
Мактабга катнай бошлагандан кейин унинг куз унгида
янги олам - эртаклару афсоналар, келажаклару орзулар
олами очилди. Мактабнинг урикзор боги, эски чархпалак,
зах х,иди анкдб турадиган, аммо сехрли китобларга тула
кутубхона хам - хаммаси акд бовар килмас тилсимотлар-
га тулик эди.
Шерзоднинг шохсиз, ювош эчкиси буларди. Хар йили
бехато учтадан тугарди. Тагин болаларининг буйнида ку-
шалок кунгирокчаси хам буларди. Шерзод елинига хал-
та тутилган эчкисини етаклаб Тиниксой сохилида сич-
конкулок ялпизлар, бинафшалар терар, ёз палласи сойда
чумилиб, иликкина кумлок сохилда ётар, кузда эса ёнгок;
Кок,иб к,уллари кораяр эди.
Аммо Шерзоднинг бошка болаларга ухшамаган
галати одатлари хам бор эди. Бахор пайти ялпиз япрогига
кунган бир томчи шудрингга узун муйловини тегизиб
куяётган чумолини хеч ким курмаслиги мумкин эди-ю,
Шерзод албатта курарди. Илик; ёз окшомлари куёш бо-
тар-ботмас кунчикар томонида пайдо булган пиёзнинг
пустидек юпкагина ойни хеч ким пайкамаслиги мумкин
эди. Аммо Шерзод уша юпка ойнинг рангига кизил югур-
гунча соатлаб томоша килиб утиришга тайёр эди. Кузда
ишком оралаб узум хазончинак килиб юришганида хамма
болалар каттарок гужумнинг пайида буларди. Шерзод эса
оёк остига тукилган оловранг ток япрогини узок-узок то­
моша киларди. Унинг яна бир одати бор эди: кучада кат-
гами-кичикми бирон киши йиглаб турган булса, хамма
болалар индамай утиб кетиши мумкин эди-ю, Шерзод ун-
дай килолмасди. Уша кишини хафа килган одамни ёмон
куриб кетар, таъзирини бериб куйгиси келар эди.
Туккизинчи синфда укиб юрганида дадаси тусатдан
улиб колди-ю, Шерзод куп нарсаларни бирдан тушунди.
-135-
Энди дадасининг кулгиктаёги хам, яримжон эрига содик
колган аясининг софлигию матонати хдм - хдммаси ян-
гича мазмун касб этди. У куп нарсаларни тушунди. Аммо
кунгилдаги нафосат тула орзулар барибир йуколмади. У
Тиниксой буйидаги толзорга борганида утлокка ёнбошлаб
олис-олисларга - тогларга тикилиб ётишни яхши курар,
кизик; хаёлларни уйлар эди. Назарида, уша тоглар ортида
узича ажиб бир олам борга ухшар, уша томонларга учиб
кетгиси келар эди. Шу орзу уни шахдрга - Фаргонадаги
авиаклубга олиб борди. У учувчи булмокчи эди. Аммо
биринчи тиббий куригидаёк уни авиацияга нолойик то-
пишди. Шерзод каттик куюнди. Лекин ичидан утганини
хеч кимга ошкор килмади. Унинг энг ишончли сирдоши
бор эди. Огир пайтлари шу сирдошидан юпанч топарди.
Шодон паллада хдм кувончини шу сирдоши билан бахам
курарди. Бу - унинг калами эди...
...Шерзод хамон ховлига тикилиб ётар, хотиралар
сохилга кетма-кет урилган денгиз тулкинлари синга-
ри куюлиб келар, сохилда шовкин бир зум тинмагандек
унинг мияси хам гувуллаб борар эди. Нихоят, хаёлида
поезд гилдираклари бир маромда тараклаётгандек, узи
хам силкиниб-силкиниб бораётгандек булди-ю, кузлари
юмилди.
Кизик, анави ким? К°ра атлас куйлакли, сочлари ел-
касига ёйилган, кузлари кулиб турибди... Ким? Зухрами?
Зухра-ку! Шерзод беихтиёр жилмайди. Калби фарахли
тулкинларга тулиб пичирлади: «Зухра...» У узининг пи-
чирлаётганини, лаби кимирлаётганини билиб кузини оч-
ди. Кизик, нима бу? Тушми? Ухламаган эди шекилли?
Кизик-а? Иккинчи марта шунака буляпти. Анави куниям
хали уйкуга кетмасдан туриб Зухрани туш курганди. Ке-
часи поездда келаётганида хам кайта-кайта хаёлида жон-
ланди... Кизик...
У яна киприкларини чирт юмди. Аммо энди куз ол­
дига хеч нима келмади. Ховли томондан аясининг алла-
ким билан гангур-гунгур гаплашаётгани эшитилди-ю,
)фнидан турди.
-136-
22
Сайфи Сокиевичнинг касалхонадан чикиши каттакон
байрамга айланиб кетди.
Кора «Волга» рангли буёклар билан жило берилган
дарвоза олдида тухтади-ю, у эшикдан Сирожиддин, бу
эшикдан Сайфиддин ака тушиб келди. Дарвоза олдида
турган универмагнинг булим мудирлари, экспедиторлар
тавозе билан бирма-бир келиб кул кисишди. Хамманинг
чехрасида бекиёс мехр, бекиёс хурмат мужассам эди.
Аммо Сайфи Сокиевич бу садокат остида яшириниб ёт­
ган нарсани яхши билар, эртага омади юришмай колса бу
одамларнинг хеч булмаганда ярмиси узидан юз утириб
кетишига акли етар эди. У узини кутиб олганлар билан
бирма-бир кул бериб куришаркан, булар хаммаси узига
тобе югурдаклар эканини, «керакли» одамлар хали келма-
ганини билди. Шунинг учун куп илтифот килиб утирмай
ичкари кирди.
Иулакка кириши билан хотинига дуч келди. У янги
чиккан тангадек ялтираб кетган, бошига ялтирок зар
румол ураган, эгнига хам шунака матодан тикилган
куйлак кийган, хатто оёгидаги араби шиппагига хам тил-
ларанг хал берилган эди.
- Эсон-омон келдингизми? - деди у тилла тишлари-
дан чуг сачратиб.
Шу ондаёк Сирожиддиннинг угилчаси югуриб келиб
бобосининг буйнига осилди. Сайфиддин ака чугдек яса-
миб олган болани даст кутариб юзидан упди. Нарирокда
кахваранг кофта кийиб олган келини турарди. Элмира
куксига кафтини босиб енгил эгилганча кайнатаси билан
саломлашди.
- Тузукмисан, кизим? - Сайфи Сокиевич унинг ёни-
дан утаркан, пешанасини силаб куйди.
Х,овли жаннатга айланиб кетганди. Темир армату-
радан килинган суритокларга осилган узум занглари ёш
боланинг кафтидек йилтирок япрок ёзган, «президент»
| уллари гунчалай бошлаган эди. Гулзор четидаги хонаки
бинафшалар мунис кузларини кукка тикиб куёшга талпи-
-137-
нади. Ундан нарида эса Сайфиддин ака Ботаника богидан
махсус топтириб келган кора лолалар ловуллайди. Довли
этагигатомон чузилиб кетган асфальт йулканинг икки чек-
касида богдорчилик институтидан келтириб у т к д з и л г а н
сарв дарахтлари саф тортган, этакдаги гараж олдида икки
туп эртапишар олма гуллаган. Уларнинг нафармон тусли
гуллари бутун ховлига нимпушти шафак сочиб турганга
ухшайди. Бурчакда каттакон кз^чма учок, кабоб кураси ту­
рарди.
Сайфиддин ака энди зинага етган эди, эгнига кук ха­
лат кийиб олган йигит йулини тусгудай булиб чикиб, куш
куллаб сурашди. Сайфиддин ака таниди. Бу - универмаг
ошхонасининг ошпази эди. «Ёрдамга кепти, дуруст», деб
уйлади йигит билан сурашаркан.
- Бир фотиха бериб юборинг, Хужайин, - деди йигит
кузларини йилтиратиб.
Сайфи Сокиевич аланглаб каради-да, бир чеккадаги
нокка боглаб куйилган семиз кучкорни курд и.
- Кассобликниям биласанми?! - деди мехри ийиб.
- Сиз буюрсангиз хаммасини эплайверамиз! - йигит
яна кузини йилтиратди.
Сайфи Сокиевич турган жойида фотихага кул очди.
Унинг енида турган хотини, нарирокда тухтаган уч-турт
«хассакаш» юзларига фотиха тортишди. Кук халатли йи­
гит чакконлик билан куйнинг арконини ечди-да, бурчакка
судраб кетди. Невараси уша томонга югурган эди, Сай­
фиддин ака уришиб берди:
- Борма, куркасан!
Сайфи Сокиевич айвондан утаётганида бир чеккада
стол устида турган каттакон ялтирок манти касконга кузи
тушди. «Шуни яхши уйлашибди», деб хаёлидан утказди
мамнун булиб. У хамир овкатни яхши курарди. Шунинг
учун бундан бир неча йил илгари эски шахардаги бозорда
утириб олиб: «Манто бор, манто-о-о!» деб кичкирганча
манти сотадиган уйгур хотинни илтимос килиб уйига олиб
келган, уз хунарини «кули нунок» хотинига ургатииГни
с л а га й эди. Ушандан кейин хотини хамир таомлар пи-
ширишни бинойидек урганиб олганди.
-138-
Эр-хотин бошлашиб ётокка киришди.
- Янги костюм кийиб олинг! - деди хотини румин
кийим жавонининг эшигини очиб.
Х,али Сирожиддин дадасини касалхонадан олиб ке-
лиш учун борганида хам янги костюм оборганди. Сай­
фиддин аканинг эгнидаги саргиш костюми уша эди.
- Бу-чи, эскими? - деди у жеркиб.
- Улар! - хотини кузини ола-кула килди. - Эшикда
канча одам к5фди. Энди охорлигини кийиб чикмасангиз
буларканми, касалдан янги турган одамсиз.
Сайфиддин ака хотинининг ирим-сиримларга бино
куйишини билгани учун индамай куя колди. Крлаверса,
бир кунда иккита-учта костюм кийса арзимабдими? Ким-
нинг нима иши бор? У янги кора костюмини кийди. Ок
гардиш тушиб колган бошидан дупписини олиб ташлаб,
бошка дуппи кийиб олди-да, мехмонхонага утди. Кенг
залда йигирма кишига мулжаллаб стол безатиб куйил­
ган эди. Сайфиддин ака чирокни ёккан эди, биллур кан-
дилдан тукилган осойишта нур дастурхон хуснини янаям
очиб юборди. Вазмин стол атрофига кадди баланд эман
курсилар терилган. Хар бир курсининг елкасига биттадан
жажжи сочик илиб куйилган эди. Сайфи Сокиевич дас-
турхонга разм солди. Арман коньягидан тортиб Тошкент
сувигача, тикини сургичланган Рига бальзамидан тортиб
нарзангача - хаммаси тартиб билан куйилган, кази кай-
натилган сувга кориб ёпилган нонлар, олма-анорлар, янги
помидор дан тайёрланган салатлар, ковурилган урдагу
казилар - хаммаси жой-жойида эди. Сайфиддин ака бу
келиннинг иши эканини билди. Стол безатишда Элмира-
нинг олдига тушадигани кам эди. Келинининг индамас-
лиги, аллакандай бегонасираб, сикилиб юриши Сайфи
Сокиевичга ёкмаса хам мана шунисига тан берар эди.
Х,озир хам у мамнун булиб айвонга чикди. Допщозонга
олов ёкилган, кабобпаз сихларини к5фага терган, бояги
кассоб бола аллакачон куйни тинчитган эди. Унинг наза-
рида ховли янаям файзли булиб кетгандек туюлди. Ший-
ионга кузи тушди-ю, хаёлига галати фикр келди.
-139-
- Х,ой, ким бор? - деди бакириб.
Бир ёкдан хотини, бир ёкдан икки югурдак етиб келди.
- Жойни шийпонга олинглар, дарров! - деди Сайфи
Сокиевич шошириб.
- Вой курвоссиз-ку, хаво булут буптурибди, - деди
хотини осмонга имо килиб. - Дув этиб ёмгир ёгса нима
киловуз?!
- Вахима килма! - Сайфи Сокиевич асфальт йулкадан
утиб шийпон олдига борди. Зиналардан чикаркан, шийпон
шифтидаги товус тасвири туширилган буёкнинг бир чек-
каси кучиб тушганини, ёнбош томондаги мармар ховузча
хам яхши тозаланмаганини к5фиб кунгли гаш булди. «Узи
йукнинг кузи йук, деб шуни айтади-да», деб уйлади ран-
жиб. Аммо энди сузидан кайтмади.
- Х,овузга сув куйинглар! - деди бакириб. - Полни ар-
тинглар.
Югурдаклардан бири хул латтани кутариб зинадан
чикиб келаётган эди, Сайфиддин ака жеркиб берди.
- Молнинг кетида усганмисан, ука! Паркет полниям
хул латтада ювадими хеч замонда!
Бирпасда югур-югур булиб кетди. Огир деб столни
хай-хайлашиб кутариб чикишди. Биров стул, биров ваза
ташишга тушиб кетди.
- Сен нега анкайиб турибсан! - деди Сайфи Сокиевич
водопровод олдида чимирилиб турган Сирожиддинни
койиб. - Домлангни опкемайсанми? «Шеф»дан хам дарак
йук-ку!
Ярим соатда шийпондаги жой шай булди. Энди хамма
нарса Сайфиддин аканинг кунглидагидек эди. Факат
хавонинг булутлиги-ю, «керакли» мехмонлар кечикаёт-
ганлиги уни ташвишга соларди. Нихоят, дарвоза томон-
дан таниш овоз эшитилди, Сайфиддин ака енгил торт­
ди. У дарвоза олдида утирганлар билан саломлашаётган
«фабрикант»нинг янгрок овозини дарров таниди. Чиноз-
даги атторчилик буюмлари фабрикасининг директорини
у «фабрикант» деб атар, икковлари кил утмас урток эдй-
лар. Касалхонада ётганида хам «фабрикант» уни куриш
учун тез-тез келиб турарди.
-140-
Х,озир х д м «фабрикант» эшикдан кулиб кириб келди.
У лапанглаб кадам ташлар, гардиши кенг шляпа кийиб ол­
ган, узи хуппа семиз, буйни йук даражада калта булгани
учун юриш-туриши жуда галати эди. Эски-туски латталар
тикиштирилган коп устига пакир тунтариб куйилганида
канака куринса, «фабрикант»нинг кадци-комати хам но-
таниш одамга шунака куринарди. Аммо Сайфиддин акага
«фабрикант»нинг нуксонлари куринмас, бу одам унинг
учун бир коп латта эмас, бир коп олтин эди!
Улар кучоклашиб куришдилар.
- Курган касалинг шу булсин, урток! - деди «фабри­
кант» гавдасига мос келмайдиган жарангдор овозда. - Ик-
кинчи сен хам банниса бетини курмагин биз хам банниса-
га катнамайлик, омин! - шундай деди-ю, танщарига караб
бакирди. - Кани, опкелмайсанми, хой!
Шу ондаёк от кишнагани, туёкдарнинг асфальтга
тараьухаб урилгани эшитилди. Чапдаст бир йигит кузлари
юлдуздек чакнаб турган оппок от жиловидан махкам ту-
тиб, дарвозадан олиб кирди. От нотаниш жойга келиб
колгани учун асабийлашар, атрофга олазарак карар эди.
Сайфиддин ака котиб колди. У кишда кора жийрон-
дан айрилиб колганида боласи улгандек кайгурган эди.
Х,озир мана шу оппок отни курди-ю, унинг асил зот тул-
порлардан эканини, буйни ингичка, илиги туклигини дар­
ров пайкади. Хд, у отни севар эди, отни кадрлашни хам
биларди. Бу тулпорнинг бахоси камида уттиз минг тури-
шини дархол чамалади. Агар хозир хеч ким булмаганида
у дустини багрига босган, кузидан ёш чикиб кетган
буларди. Аммо атрофдаги одамлар узига караб тургани
учун ундай килмади. Дустига караб пичирлади:
- Рахмат. Мен хам яхши кунларингда хизмат килай!
«Фабрикант» ичида койил килдимми, деб турса хам
оиртида бепарволик билан кул силтади.
- Исми Октош! - деди яна жарангдор овозда. -
Узимизнинг кулбола!..
Сайфиддин ака «фабрикант»нинг хеч качон от
бокмаганлигини, отга кизикмаслигини билар эди. Шун-
-141-
дай булса хдм дустининг шаштини кдйтармаслик учун
индамади. Яна бир бор энтикиб «Рахмат», деб куйди-да,
секин бориб отнинг жиловидан тутди. От унга кузини
олайтириб каради, безовталаниб кулокларини чимирди.
- Тек, жонивор, тек! - Сайфи Сокиевич мехр билан
унинг буйнига охиста шаппатилаб, оппок ёлини силади.
Жиловдан охиста тортиб икки четида сарв дарахтлари
саф тортган асфальт йулкадан ховли этагига - гараж би-
кинидаги отхонага етаклаб кирди. Купдан буён бушаб ёт-
ган отхонага яна файз кирди. Аллакаёкдан бир бог пичан
пайдо булди. Сайфиддин аканинг димогини китикловчи
от хиди анкиди.
У ташкари чикди-ю, шодон киёфада кулларини ёзиб,
кичкирди.
- Кдни, мехмонлар, ялписига дастурхонга!
Утиришга «фабрикант»нинг узи косагуллик кила
бошлади. Кадахлар тулатилиб, «фабрикант» энди суз
бошлаган эди, машина сигнали эшитилди. Сайфиддин ака
унга караб «кечирасан» дегандек имо килди.
Йулакда аввал Сирожиддин, кетидан Домласи, унинг
кетидан новча Горторг мудири куринди. Сайфи Сокиевич
шийпон зиналаридан югургилаб тушди. Домла билан
хам, «шеф» билан хам кучоклашиб куришди. У мезбон
эди, бунинг устига касалдан турган одам булгани учун хар
канча эркалик килса хаки бор эди.
Думбок кулига биллур кадах кутариб олган «фабри­
кант» хам шуни гапирди. Сайфиддин аканинг купдан-куп
фазилатларини санаб булиб, тилагини айтди.
- Келинглар, азиз мехмонлар, - деди шийпонни жа-
ранглатиб. - Шу дустимизнинг омадини бераверсин!
Хдммамизнинг хам ишимиз бароридан келаверсин! Олай-
лигу олдирмайлик!
Кадахдар жаранглади. Зум утмай юзлар кизариб,
кул фи диллар очилди. Кимдир шийпоннинг бир чек-
касига магнитофон келтириб куйди. Шу даврадагилар-
нинг купига маъкул булиб колган хонанда бу дунёда би-
ров-бировга яхшилик килиб колиши кераклигини айтиб
«Насихат» кушигини бошлади.
-142-
- Ящшда заслуженний булди, - деди «шеф» чех пиво­
сини купиртириб бокалга куяркан, - аммо зап овози бор­
да узиям! /
- Нимаси яхши? - «фабрикант» утирган жойида шан-
гиллади. - Хотинчалиш овози бор-да!
- Билмадим, менга жуда ёкади! - деди «шеф» ково-
гнни уйиб.
Даврадагиларнинг купчилиги уз «шеф»ларининг га-
пини маъкуллаб артистни мактаб кетишди. Сайфи Со­
киевич мушкул ахволда колди. Х,аммага кушилиб ар­
тистни мактай деса «фабрикант» хафа булади. Ёмонласа
«шеф»идан куркади. У нима дейишини билмай турган эди,
«шеф» чунтагини ковлаб аллакандай кук когоз чикарди.
- Бугун эстрада театрида шу артистнинг концерта бор
экан, - деди когоз катини очиб. - Билет опкуювдим, - у
чап кулини баланд кутариб тилла соатига каради. - Бир
соат копти. Боролмайман-да, энди!
- Хдкикий дуст шунака булади! - деди Сайфи Со­
киевич мамнун жилмайиб. - Шу даврани хурмат килиб,
бошка ишларингизни ташлаб кепсиз, катта рахмат сизга!
- Концертни шу ерда килсак булмайдими?
Даврадагилар шангиллаб гапирган «фабрикант»га
угирилиб карашди. Унинг юзи кизариб кетган, кулидаги
румолчаси билан елкасига ёпишган буйнини хадеб артар-
ди.
- Иуг-э! - деди Сирожиддин билан ёнма-ён утирган
Домла унинг ниятини фахмлагандек, кузларини сузиб.
- Ишонмайсизми? - «фабрикант» бир имо килган эди,
пастрокда утирган, бояги от етаклаб келган чапдаст йигит
югуриб унинг олдига келди. «Фабрикант» унинг кулогига
бир нимани шивирлаган эди, йигит зинадан югуриб ту­
шиб кетди.
- Суз илм йулида захмат чеккан Домламиз, хурматли
профессорга! - деди «фабрикант» тантанали охангда.
«Профессор» деган таъриф Домлага ёкиб кетди ше-
килли, гавдасини гоз тутиб урнидан турди. Ичкилик таъ-
сириданми, мактовданми, унинг юзлари кизариб кетган,
-143-
чечак излари аник куфиниб турарди. У томок кириб олди­
да, кадахга тикилганча суз бошлади. У тижорат ахдининг
азалдан инсоният тараккиётига хизмат килганини, Осиё-
ни Европа билан богловчи машхур «Ипак йулида» куп
савдогарлар азият чеккани, нихоят, Сайфиддин ака билан
болаликдан бирга усганини айтди.
- Дустим Сайфиддиннинг илмга ихлос куйганини,
айникса, кадрлайман, - деди атрофдагиларга бирма-бир
караб чикиб. - Мана, дустимнинг зурриёти менинг шо-
гирдим. Кобилиятли йигит. Якинда олим булади. Келинг-
лар, шу йигитнинг кандидатлик диссертациясини тезрок
ёклаб олиши учун ичайлик!
...Кабоб таркатилаётганда мехмонлар анча пишиб
колганди. Косагулнинг сузи у ёкда колиб, бошни бошга
уриб сирлашадиган пайт якинлашиб колган бир вактда
дарвоза томондан «келинг-келинг», деган товушлар эши-
тилди. Хамма беихтиёр уша томонга каради. Бояги таъ-
рифи келтирилган артист гилофга солинган рубобини
кутарганча илжайиб кириб келар, халиги чапдаст йигит
унга йул курсатиб турарди.
Хонанда шийпон зинасидан кутарилиб кулини
куксига куйганча ялписига салом берди-да, Сайфиддин
аканинг ёнбошига келиб у г а р д и . Сайфи Сокиевич бу
ашулачини телевизорда куриб юрар, аммо бунчалик якин
утирмаган эди. Хозир унинг нимасидир ёкмади. Анча
совук, бурни узун, коп-кора йигит экан. У кора костюм
кийган, халка-халка гулли буйинбог таккан, бошида чует
дупписи бор эди. Чамаси, у концертга тайёрланиб театрга
боргану, чапдаст йигит йулини килиб, концерт бошлани-
ши олдидан бу ёкка етаклаб келган эди.
- Кайсинисидан булсин, окиданми, кизилиданми?
«Фабрикант» артистга караб атайлаб беписандлик би­
лан кичкирди.
Чамаси, у хар канча пул кетса хам бу артистни «сотиб
олгани», унча-мунча яллачини истаган пайтида хохлаган
куйига солишга кудрати етишини курсатиб куйгани учун
жуда шод эди.
- Бизга булмайди! - деди артист мулойим жилмайиб.
- Олифтагарчилик килманг! - «фабрикант» баттар
кичкирди. - УлибДолсангиз мен жавоб бераман.
Унинг шунчалик баланд кетиши артистдан кура
купрок «шеф»нинг хамиятига тегди шекилли, хонандадан
суради:
- Концертингиз нима булди?
- Концерт шу ерда булади дедим-ку! - «фабрикант»
кикиллаб кулди. - Богини суриштириб нима киласиз!
Кушикчи унинг гапини тасдиклагандек кадахини
бушатиб узатди.
Аммо «концерт» кизимади. Утириш айни авжига
чикканида тусатдан шамол кучайиб кетди. Икки туп олма-
нинг гуллари дув тукилиб бутун ховлини тутди, бурчак­
да турган кабоб кураси агдарилиб хамма ёкка чуг сачраб
кетди. Хдли узини яхши тутиб олмаган сарв дарахтлари
бир томонга таппа ёнбошлади. Бирдан момакалдирок
гумбурлади-ю, кетидан шиддат билан жала куя бошлади.
Шийпоннинг атрофи очщ булгани учун хамма ёк шалаб-
бо булди. Ликопчалардаги норинлар сувга букди. Ички-
лиги яримлаб колган кадахлар ёмгир суви билан тулди.
Туфлиси, шимининг почаси хул булган мехмонлар мас-
тона кийкиришар, завкланиб шовкин-сурон солишар
эди. Кимдир )фнидан тураётганида дастурхонни тортиб
юборди шекилли, биллур кадахдар жаранглаб паркет пол­
га тушди. Сайфи Сокиевич айвон томондан хотинининг
кичкирганини эшитди.
- Вой улси-и-ин! Хдли нима девдим? Эсиз сервизла-
рим! Х,аммасини синдириб адо килишди-ку, булар!

23
Табиатнинг галати коидалари бор. Баъзан тогдан кор
кучиб, аллаканча жойни босиб колишига арзимаган нар­
са сабаб булади. Кимнингдир каттикрок йуталганими,
муштдек муз булаги думалаб кетганими бахона булади-ю,
ботмон-ботмон кор уюми сурон солиб пастга отилиб ке-
тади. Бир карашда бунга кишининг акути бовар килмайди.
Ю Нур борки, соя бор -145-
Аслини олганда эса, бунинг хеч канака сирли жойи йук.
Купдан буён уюлиб ётган катламнинг бирдан хдракатта
келиши учун худди уша ожизгина товуш тулкини, мушт-
деккина музнинг думалаши етмай турган булади.
Бугун Элмира хам шунака ахволга тушди. Арзима-
ган нарса бахона булди-ю, шунча йилдан буён кунглида
йигилиб ётган зардоб бирдан юзага отилиб чикди.
Мехмонлар таркалганидан кейин кайнана-келин ший-
понни йигиштиришга тушди. Шийпон лой булиб кетган,
ёмгир ёнламаси уриб бергани учун булса керак, крахмал­
ланган дастурхонлар жикка сув эди. Дастурхон усти шун­
чалик остин-устун булиб кетибдики, караган кишининг
рахми келади. Кимдир таксимчадаги норинга тамакисини
босиб учирибди. Анор пучоги косадаги шурвага арала-
шиб ётибди. Х,али шамол кутарилганида синган биллур
кадахдарнинг парчалари оёк остида кисирлайди.
Бир неча кундан буён Элмиранинг мазаси йук эди.
Х,озир хам сихлардаги шамдек котган кабобларни, ош
колдикларини хар курганда кунгли гум-гум кетар, аммо
кайнанасининг ковок-тумшуги осилиб кетгани, «чучкадан
баттар бефаросат» мехмонларни каргаб-каргаб биллур
кадах синикларини йигиштириб олаётганини куриб тур-
гани учун индамас, идиш-товокдарни йигиштиришда
кумаклашар эди.
Элмира бу оилага келин булиб тушганига етти йил­
дан ошди. Х,амма кизлар хам турмушга чикиш олдидан
сирли, хаёлий бир бахтни орзу килади. Х,ар бир киз на-
зарида хаммадан кура ширинрок бахтга эришаётгандек
булади. Аммо бу бахт канака булишини узиям яхши бил-
майди. Орадан ой утади, йил утади. Келинлик арафасида
осмони фалакда учиб юрган орзулар эртами-кечми ерга
тушади. Келин энди хамма катори кундалик ташвишлар
билан яшай бошлайди. Оила ташвиши, эр ташвиши бо-
шига тушади. Бу орада бола туги л ад и. Ташвишлар янаям
купаяди. Шундок килиб умр деган дарё узанидан шитоб
билан окиб кетаверади...
Элмиранинг бахти хам шунака булди.
-146-
Биринчи боскичда укиб юрганида Элмира гулдай низ
эди. Хеч кимни писанд килмасди. Сирожиддинни хдм би­
ринчи куришдаёк ёктирмаган эди. Аммо Сирожиддин уни
уз холига куй мал и. Гурухда узига энг куп ишонган йигит
шу эди. Х,еч кимда йук нарсалар Сирожиддинда буларди.
Дарсларга машинада келиб машинада кетадиган, энг за-
монавий эстрада ансамблларининг концертига йук ердан
чипта топадиган, узига куйиб куйгандек кимматбахо ки-
йимлар кийиб юрадиган талаба куп булавермайди. Сиро­
жиддинда булса шу нарсаларнинг хаммаси бор эди.
Шунга карамай, Элмирага унинг нимасидир ёкмас,
тугрироги, у Сирожиддиннинг нимасидандир чучир эди.
Ким билсин, балки нимасидир ёккани учун ундан чу-
чигандир. Ьуизик, Элмира ундан узини канча олиб кочса,
Сирожиддин шунча купрок ёпишарди.
Бир сафар Саккизинчи март байрами арафасида Эл­
мира маърузадан чикиб яна Сирожиддинга дуч келди. Си­
рожиддин машинасида уни кузатиб куймокчи булган эди,
Элмира одатдагидек рад этди. «Бупти, - деди Сирожид­
дин синик охангда. - Кузатмай куя колай. Х,еч булмаса
байрам билан табриклашга хакким бордир». Шундай
деди-ю, уятчан табассум билан унинг кулига жажжиги-
на кутича тутказди. Элмира унинг бунака жилмайганини
хеч качон курмаган эди. «Кунглингизга келмасин, - деди
Сирожиддин яна уша маъюс охангда. - Арзимаган нар­
са. Бир замон бувимлар ойимларга совга килган эканлар.
Энди сизники булиши керак».
Элмира хушини туплаб олгунча Сирожиддин зина-
ларни карсиллатиб тушди-ю, кетиб колди.
Элмира боши айланиб кетгудек булиб институт хов-
лисига тушди. Бир бурчакдаги уриндикка бориб утирди.
Сирли кутича ичида нима борлигини жудаям билгиси
келар эди. Кутичани очиши билан юзлари ловуллаб кет-
ганини узи хам сезди. Нимага, нимага энди Сирожиддин
унга бунака кимматбахо совга хадя килиши керак экан?
Кутичада бахмал ёстикча устида икки дона олмос зирак
яраклаб турарди. Элмира худди биров куриб коладигандек
-147-
атрофга аланглаганча кутичани шоша-пиша сумкасига
солди. Хаёлида х,адеб бир фикр айланар, уятдан юзлари
ёниб кетган эди. Сирожиддин кими буптики, унга бунака
совга килади? «Бувим ойимларга берганди, энди сизники
булади» дедими? Бу нима дегани?
Унга хдли хеч ким бунака нарса совга килган эмас-
ди. Эсида, биринчи синфга борганида унинг кулогини
тешишди. Ойиси унга ялтирок зирак такиб куйди. Эл­
мира «тйлла» зирагини у р т о к л а р и г а мактанаётган эди,
укитувчи опа бунака сирга таксанг, кулогинг йиринглаб
кетади, деб койиди. Элмира уйига келиб роса йиглади.
Ойиси булса уни юпатди. «Катта булсанг кимматбахо
тилла зиракни куёв бола оберади», деб кулди.
Онаси айтган сирга шу булмасин тагин?
Уша бахор окшомида Элмира кунглида минг хил
хаёллар билан кучаларда узок кезиб юрди. Аммо байрам
утганидан кейин Сирожиддиннинг совгасини кайтариб
берди. «Шу зирак барибир сизники булади, - деди Си­
рожиддин ишонч билан. - Ойимлар келинимга деб атаб
куйганлар». Чиндан хам шундай булди.
Киз боланинг калби тошдан каттик, гулдан нозик
булади. Сирожиддин Элмиранинг юрагидаги уша нозик
жойини топди. Иккинчи боскичда укиётганларида улар-
нинг туйи булди. Сирожиддиннинг ота-онаси туйни асъа-
са-дабдаба билан утказишди.
Элмира орзу килган ширин, бахтиёр кунлар бошланди.
Сирожиддин уни авайлар, Элмира кайнатасию кайнанаси
совга килган тилла такинчокларга безаниб дарсга катнар
эди. Лекин тез ёнган бот совийди, деган ran рост экан.
Куп утмай Сирожиддин ундан совий бошлади. Хотин
киши эридаги килча узгаришниям дарров сезади. Элмира
эрининг узгариб колганини сезар, аммо нима килишини
билмасди. Бунинг устига оилада майда-чуйда гаплар
купайди. Кайнанаси келин килиб рохатини курмаганини,
келинпошшанинг хизматга нуноклигию, китоб укишдан
бошка дарди йуклигини куп айтадиган булиб колди. Бир
куни Элмира дарсдан келиб, кайнанаси кушни хотинга
хасрат килаётганининг устидан чикиб колди.
-148-
- Курмаганнинг кургани курсин, зфгилай! Бирдани-
га кузини ёг босди-ю, босар-тусарини билмай колди бу!
Х,ар куни ясан-тусан килиб ликиллаб укишга югуришни
билади, буларнинг хаммаси каёкдан келиб, каёкка кета-
ётгани билан иши йук. Келин булиб мундок жони ачи-
шиб рузгорга кайишмаса! Бу ёкда углимни айтмайсизми?
К,оплаб кайнатасиникига ташийди. От топади, эшак ейди
дегани шу-да!
Элмира эсанкираб колди. Сирожиддин кайси бир бай-
рамда уларникига бир коп картошка, бир яшик олма обо-
риб ташлаган эди. Элмира шуни эслади-ю, уятдан ловул-
лаб ёниб кетди. Секингина уйга кирди-да, бармогидаги
узукларини, кулогидаги зиракларни ечиб, тошойнанинг
тортмасига ташлаб куйди. Бу нарсалар узиники эмасли-
гини, узиники булмаслигини тушунди, эридан яшириб
туйиб-туйиб йиглаб олди.
Кейин келинпошшанинг оёк-кули чаккон эмаслиги,
латта-путтага учлиги, кир ювганда тескари сикиши, хул-
лас, нимаики айби булса, хаммаси достон булди. Элмира
хасратини кимга айтишни билмасди. Ота-онасига гапир-
са, узинг пиширган ошни узинг ич, дейиши турган ran.
Устига-устак, унинг буйида булиб колди. Элмира алами-
ни ичига ютди: энди у такинчокларга хам, кийим-кечакка
хам кизикмас, эсон-омон кутулиб олишни уйлар эди.
Кдзалок тугилганидан кейин Элмиранинг укиши уз-
узидан колиб кетди. У Сирожиддинга хасрат килган эди,
«укишни битирганингдан кейин ишлаб топадиган ойли-
гингни узимдан олиб куя коласан», деб кулди.
Элмира бутун мехрини кизалогига берди. Энди ора-
чора театрларга бориш хам, Сирожиддиннинг машина-
сида сайр килишлар хам бархам топди. Элмира эрининг
узидан бутунлай совиб кетгани, саёк юраётганини хис
киларди. Бу борада Сирожиддиннинг кобилиятларию им-
кониятлари катталигини хам биларди. Шуни хис килга-
нидан кейин асабий булиб колди. Энди у шу оилада яшар
эди-ю, барибир бегона эди бу хонадонга. Элмира бу ерда
пул хукми хамма нарсадан кучли эканини яхши биларди.
-149-
Иложи борича оддийрок кийинишга, атрофини ураб ол­
ган, аммо узига бегона булган нарсаларга иложи борича
камрок кул тегизишга харакат киларди.
Иккинчи боласи - угилчаси тугилганидан кейин Эл­
мира фарзандлари хурмати куп аламларни ичига ютди.
Унинг калбида факат оналардагина буладиган собит бир
куч - фарзанди учун куп нарсаларни кечириб юборишдек
кудратли бир куч пайдо булганди. Шунга кдрамай, доимий
бегоналик х,исси гашини келтирар, асабини какшатар эди.
...Купчилик булиб шийпондаги дастурхонни йигиш-
тиргунча ярим кечадан ошди. Ёмгир аллакдчон тинган,
аммо хаво салкин эди. Элмиранинг оёгидан зах утиб кет­
ди. Бунинг устига кеча кечаси пишириш-куйдириш билан
банд булиб деярли ухламаган эди. Х,озир у каттик толикди.
Боши лукиллаб, оёк-куллари какшаб огрий бошлади. Энг
охирги бир даста косани ювишга мадори колмади. Улар­
ни ошхонадаги столга куйиб уйга кирди. Чирок лопил-
лаб ёниб ётар, кизи каравотда угилчаси эса бурчакдаги
курпачада ухлаб колган эди. Элмира ичкари уйга - ётокка
утди. Сирожжиддин аллакачон чирокни учирган, майка-
чан булиб ётиб олган эди. Элмира яна болалар хонасига
кайтиб чикди-да, угилчасини кутариб каравотга ёткизди.
Энди устини адёл билан ураб куяётган эди, айвон томон-
дан кайнанасининг шангиллаган товуши келди:
- Каёкка даф булдингиз, хой!
Элмира оёкларини судрагудек булиб, айвондан утди-
да, ошхонага кирди. Кайнанаси узун стол устига дасталаб
куйилган идишларни санаб турарди.
- К,олгани эртага ювилар, ойи, - деди Элмира хоргин
товушда.
- Ман идиш ювишни этвотганим йук. Узим ювиб ола-
ман. Кулим синганмас, - деди кайнанаси шангиллаб. -
Бошка нарсани суравотман: тилла чой кошиклар кани?
Элмира елкасини кисди.
- Яхшилаб каранг, тургандир.
- Туртта тилла кошик йук-ку! Икра емай захар
егурлар! Каёкка гойиб булади? - кайнанаси Элмирага
шубхаланиб караб куйди. - Элдор качон кетувди узи?
-150-
Элмира сесканиб кетди. Х,али унинг унинчи синфда
укийдиган укаси келиб кетган, Элмира майда-чуйда ran
чикмаслиги, учун уни изига кайтариб юборган эди. Х,озир
шуни уйлади-ю, бирдан миясига кон гупиллаб урилди.
- Х,али менинг укамни угри гумон киляпсизми? -
деди тахдидли пичирлаб. Кейинги дакикада куксини
тулдирган фарёд вулкондек отилиб чикди. - Узларинг
угрисан! Узларинг харомсан! - У стол устидаги бир дас-
та косани олиб ерга улоктирди, - узларинг ифлоссан!
Хамманг, хамманг бир гурсан!
Элмира эсдан огиб колганга ухшарди. Неча йиллар-
дан бери дилида йигилиб ётган аламлар кетма-кет келар,
кулга илинган нарсани дуч келган томонга улоктирар эди.
Кайнанаси дод устига дод солди. Бир уйдан Сайфид­
дин ака, нариги уйдан майкачан Сирожиддин югуриб
чикди. У чопиб келиб Элмиранинг кулидан тутди.
- Нима, урмокчимисан? - деди Элмира унга угири-
либ. - Ур, номард! Сенларнинг харомингга шерик бул-
гандан улган яхши! Жавобимни бер! Бер жавобимни, но­
мард!
Сирожиддиннинг кук кузлари кисилиб кетди. У энди
оркага тисарилиб, мушт тугаётган эди Сайфиддин ака
елкасидан итариб юборди. Сирожиддин ёнбоши билан
деворга урилди. Чил-чил булган косаларни босиб нари
кетди.
- Хотин кишига кул кутармокчимисан, бадбахт! -
Сайфиддин ака Сирожиддинга украйиб караб куйди. Ке­
йин ковокдари пир-пир учиб, хотинига угирилди. - Х,амма
игво сен шаллакидан чикади. - Шундай деди-ю,*хотинини
тарсакилаб юборди.
Элмира кайнанаси юзини чангаллаб колганини, тилла
тишлари орасидан купик сачратиб каргаётганини к>фди.
Аммо у хеч нимани эшитмас, эшитолмас эди.
Анчадан кейин Сайфиддин ака унинг елкасидан ту-
гиб уйга олиб кирди.
- Узингни бос, кизим, - деди юпатиб. - Кариб мияси
айниб колган хотин билан олишиб утирасанми? - у бир
-151-
зум жим колди-да, кушиб куйди. - Аммо бояги гапни бир
гапирдинг, иккинчи огзингга олмагин, болам. «Жавобим-
ни бер», дейсан. Яхшими шу ran? Хеч булмаса нораста-
ларни уйламайсанми, кизим!
Элмира кузларидан ёш тиркираб тескари караб олди.
Анчадан кейин кайнатаси чикиб кетди. Зум утмай ай-
вондан пишкириб шивирлагани эшитилди:
- Ёшинг элликка чикибди-ю, товукча аклинг йу
Хотин кишисан-да, нима килсаям! Хуп, борди-ю, ажра-
шиб кетсин. Хуш, кейин нима булади? Икки дунёда тинч
куярмиди? Бутун сиримизни ипидан-игнасигача билади-
ку! Нега бу ёгини уйламайсан, товукмия!

24
«Тиниксой» колхозининг бутун туманга донги кетган
боги бор. Бирон жойдан нозикрок мехмон келиб колса,
шу бокка бир куниб утмай иложи йук- Раис бува лавозим-
га янги кутарилган пайтида сой буйидан йигирма гектар
майдонни ажратиб, бог килди. Бахор келиши билан куюк
дарахтзор орасида антика шовкин авжига чикади. Гул
атридан мает булган асаларилар гулкосалар ичига шунгиб
сархуш кушигини бошлайди. Уларнинг шодон ашуласи
хайкириб окаётган Тиниксойнинг шух-шух охангларига
кушилиб кетади. Бог устида ёз буйи анвойи мевалар хиди
гуркирайди. Богнинг кок уртасида икки каватли куркам
бино кад кутарган. Хамма уни шийпон деб атайди. Аммо
бу бинода факат шийпон эмас, ошхона, бильярдхона, йи­
гирма кишига мулжалланган мехмонхона бор. Бинонинг
иккинчи кавати очик шийпон. Унда бир йула эллик киши­
га дастурхон тузаш мумкин. Раис бува ишнинг кузини би-
ладиган одам. Шийпонда тез-тез мехмондорчилик булиб
туради. Пастда эса шундок шийпон рупарасида чукур
ховуз бор. Атрофини ураган, кулоч етмайдиган чинорлар-
нинг куюк соясида ховуз суви аллакандай уйчан, корайиб
куринади. Азиз мехмон келганда ховуз атрофидаги
суриларга патгиламлар ёзилади, атлас-адрас курпачалар
тушалади. Аммо шийпон якинига келишга бирон колхоз-
-152-
чининг х,адди сигмайди. Негадир купинча улар бокка ки-
ришганда хам хддиксираб, шийпонни четлаб утадилар.
Шерзод Раис бувани шу ердан топди. Кечаси каттик;
ёмгир ёккани учун бог салкин, оёк остида олма, олча гул-
лари сочилиб ётар, йулкалардан зах нафаси уфуриб ту­
рарди. У шийпон олдига келганида ошхонадан жиз-биз
эшитилар, тепада - иккинчи каватда уч-турт киши дас-
турхон тузатиш билан овора эди. Мехмонхона ёнбошидаги
бильярдхонадан тарак-турук овоз эшитилиб турарди. Шер­
зод уша томонга юрди. Зинадан кутарилиб ичкари кириши
билан Раис бувага кузи тушди. Раис бильярд таёгини
ушлаб турар, бур суртилган бармоклари окариб колган
эди. Юзлари кип-кизил барваста киши эса столнинг нариги
бурчагида энгашиб соккани уришга мулжалларди. Ший-
поннинг бир чеккасида, эски стул устида бир шиша коньяк
билан пиёла, чала тишланган иккита олма турарди. Нихоят,
барваста киши соккани урди. Мулжални нотугри олган
экан шекилли, саргиш сокка стол устидан отилиб кетди-да,
думалаб Шерзоднинг оёги остига келди.
- Штраф! - деди Раис бува баланд товушда.
Шерзод энгашиб соккани олди. Салом берди. Раис
бува аллакандай таргил тусга мойил кузларини кисиб,
«бу бола каёвдан кепколди», дегандек ижирганиб караб
куйди-ю, кейин бирдан юзи ёришди.
- Ие, узимизнинг шоир бола-ку! - деди кувониб.
У Шерзоднинг кафтини чайир, кадокли кули билан
махкам кисди. «Узгармабди, - деб уйлади Шерзод ундан
куз узмай. - К,аримабди».
Раис чиндан хам узгармаган эди. Эски учокдан чиккан
косовдай узун, чайир гавдасини гоз тутиб турар, кора
костюм кийиб, богичи резинкали галстук такиб олганди.
- Танишинглар! - деди Раис бува хамрохига имо ки­
либ. - Областдан келган мехмон. Бу бола, - у Шерзоднинг
кулини хамон куйиб юбормай кузига кадалиб каради, -
хозир катта ёзувчи бупкетган. Жумхурият газетасида иш-
лайди. Аммо узимизнинг местний кадрлардан. Телеви-
зордаям тез-тез чикиб туради.
-153-
«Махдллий кадрга бал о борми!» деб уйлади Шерзод
гижиниб. Вилоятдан келган вакилга караб совуккина бош
силкиб куйди.
- Келганингиз яхши булди! - деди Раис бува баланд
товушда. У коньяк ичиб олгани учунми, кайфияти яхши
эди. Таргил тусга мойил кузлари сузилиб турарди. -
Озарбайжондан мехмонлар келишмокчи. ЧироЙли килиб
ёзасиз-да, ишларимизни! - деди яна Шерзодга тикилиб.
Шерзод Раис буванинг мактовга жуда у4 эканини
биларди. Шунинг учун унинг кузига жиддият билан ти­
килиб, индамай тураверди. Раис узида Шерзоднинг иши
борлигини тушунди.
- Мен хозир... - деди вакилга караб.
Икковлари ташкарига чикдилар. Хрвуз буйидаги
сурига утиришлари билан шоп муйлов бир киши чой кел-
тириб куйди. Раис дехкончасига чордана куриб утирганча
чойнакка кул чузган эди, Шерзод куймади.
- Узим... - деди чойни кайтариб.
- Чигитни районда биринчи булиб экдик! - деди раис
кузларини мамнуният билан кисиб. - Бу йил ерда нам
етарли. Эрта-индин минг гектар чигит манаман, деб ниш
уриб чикса борми, карабсизки, яна марра бизники. Бул-
тур гектаридан кирк икки центнердан хирмон кутардик.
Районда биринчи булиб планни дундирдик, укигандирсиз?
- Хабарим бор... - деди Шерзод ховуздан куз узмай...
Х,овуз юзи жимирлаб турар, бир бурчакда сув чикиб
кетадиган кувурча олдида олма гуллари тупланиб кол-
ганди.
- Аммо-лекин Холпошингиз дуруст, - деди раис ха­
мон уша кутаринки охангда, - бултур икки юз тонна тер-
ди. Шуларни ёзсангиз булмайдими, ким айтади сизни
местний кадр деб?
- Раис бува, мен «местний кадр» деган гапни ёмон
кураман! Ёзувчи уз махалласининг эмас, бир йула хам-
манинг кадри булиши керак, - деди Шерзод иложи борича
юмшок килиб. Аммо овозидаги ижирганиш барибир сези-
либ колди.
-154-
Раиснинг ковоги тушди. У узига гаи кайтарган одамни
хуш курмас, атрофидагилар нима деса кунишига урганиб
колган эди.
- Нега энДи?
- Бир латифа бор... - Шерзод мийигида кулиб куйди. -
Бир куни хуроз, туя, эшак - учовини суд килишибди.
Хуроз хотинбоз экан, туя танбал экан, эшак ах,мок экан.
Текшириб-текшириб хурозни бегунох, деб топишибди.
Нега деганда хуроз хотинбоз булгани билан бу ишни
товукларнинг узи хохдаркан. Текшириб-текшириб туяни
хдм бегунох, топишибди. Танбал булгани билан ташналик-
ка чидаркан. Шунча текширсаям, эшакни оклашга сабаб
топишолмабди. Ахмоклиги куриниб турганмиш. Охири
унгаям мурувват килишибди. Ах,мок булсаям, махаллий
кадр-ку, юраверсин, деб куйиб юборишибди.
Раис тиззасига шаппатилаб урганча ках-ках уриб кула
бошлади. Таргил кузларидан тиркираб ёш чикиб, юзи
кизариб кетди.
- Оббо сиз-эй! - деди кулгидан энтикиб. - Нима кил-
саям шоирлар ran угриси булади-да, а! Оббо местний
кадр булмай улгур-эй!
Шерзод унинг кулиб булишини кутиб индамай ути-
раверди. Нихоят, Раис бува куз ёшларини артиб чой
хуплади.
- Барибир сиз бизнинг ишларни бир ёзинг. Очерк дей­
сизми, нимайди, ана ушанака килиб ёзинг! Яхши ишлари-
миз куп.
- Биламан, - Шерзод секин хурсинди. - Яхши ишла-
рингиз куп. - Бир сония уйлаб, кушиб куйди. - Уша яхши
ишларниям ёзаман... Аммо бу сафар мен бошка, жанжал-
ли нарсани ёзмокчиман.
Шерзоднинг назарида Раис буванинг ранги хиёл
учгандек булди. Унинг ковоклари уюлиб, куз кирралари
тиришди.
- Масалан? - деди бугик овозда.
- Азимжон акани бекорга хафа килибсиз! - деди Шер­
зод эхтиёткор охангда.
-155-
- Анави игвогар домлами? - Раис бува Шерзодга
украйиб царади. - Нима деб сасиди тагин? Куздаги гапни
айтгандир-да.
Шерзод Азимжон акага атайлаб учрашмаган, кули-
даги далиллар шусиз хам етарли эди.
Х,озир уни бошка нарса хайрон колдирди. Раиснинг
шу кадар беписандлик билан дангалига кучганига ажаб-
ланди. Демак, у Шерзодни бир пакирга олмайди. Ёки
булмаса узига каттик ишонади. Бошка ran булиши мум-
кинмас, Шерзод шуни уйлаб, гаши келди.
- Мен домлани курганим йук, - деди кошини чими-
риб.
- Падар лаънати кур-эй! - Раис бува лаби титраб
сукинди. - Хдлиям колхоздан кучириб юбормаганимга
шукур килсин кур кори!
- Яхшимас, - деди Шерзод узини босишга уриниб. -
Хамма болаларингизнинг саводини шу одам чикарган.
Кузи курлиги домланинг айби эмас. Кол аверса... - Шер­
зод аввалгидан хам хотиржамрок килиб кушиб куйди, -
домлани колхоздан кучириб юборишга хаккингиз йук.
Кесиб олинган томоркасини хам кайтариб берсангиз ту-
зук буларди, Раис бува.
Раис кескин бош кутарди-ю, анчагача узига келолма-
гандек, Шерзодга тикилиб колди. Унинг лаби учиб турар,
таргил кузларида, тажанг юзида хам хайрат, хам газаб
ифодаси бор эди. Чамаси, у кечагина «узининг» колхози-
да мол бокиб юрган бир боланинг бугун узи билан шундай
тап тортмай олишаётганига ишонмас, айни пайтда унинг
марказдан шикоят текширишга келган вакил эканини хам
тушунар, шунинг учун амаллаб тилини тийиб турарди.
Нихоят, у тилга кирди:
- Хуш, нима демокчисиз? - деди захарханда билан
кузларини кисиб. - Бизнинг айбимиз нима экан, >фток
шоир?
Шерзод Раис буванинг пиёла тутган кули асабий тиг-
раётганини курди. Йук, у раиснинг куркканидан эмас,
газабдан титраётганини тушуниб турарди. Шунинг учун
янаям хотиржамрок гапирди.
-156-
- Хал и суяги котмаган болаларни далага хдйдаб
чикишга хеч кимнинг хакки йук, - деди яна чой куя ту­
риб. - Туртинчи синф укувчилари хали она сути огзидан
кетмаган болалар... Буни узингиз хам яхши биласиз.
- Ёза колинг! - деди раис шартта унинг гапини ке-
сиб. - Сиз шоирлар гапга уста буласизлар. Консерватор
раис техникани ишлатмай, кул мехдатига зур беряпти,
денг. Планни бажариш учун болаларниям аямаяпти, денг.
Огзингизга келганини ёзаверинг!
«Гапни буриб кетишини кара, - уйлади Шерзод унинг
голибона киноясидан ижирганиб. - Х,ушёр булмасанг,
шилт этиб кулингдан чикиб кетади!»
- Мен унака деб ёзмайман, Раис бува, - деди Шер­
зод совукконлик билан. - Сиз консерватор раис эмассиз.
Олий маълумотли мутахассиссиз. Техниканинг кадриниям
хдммадан яхши биласиз. Планни бажаришниям койил
киласиз. Бунинг усуллари куп.
- Булмаса, нима кил дейсан, ука! - раис жеркиб кад-
дини ростлади. У Шерзодни «ука», деб узига якин тутга-
ни йук. Шерзод хдм буни тушунди.
- Махаллий кадр деган гапни шунинг учун ёмон
кураман, - деди пинагини бузмай. - Курдингизми, мени
махаллий кадр хисоблаганингиз учун дагдагага утяпсиз.
Урнимда бегона одам булганида бунака гаплашмасдин-
гиз. Махаллий кадр кули синса, енгининг ичига яшириб
кетаверади. Шунинг учун баъзилар шунака кадрларни
яхши куришади.
Раис Шерзоднинг куч-кудратини чамалаб курмокчи
булгандек, зимдан унга бошдан-оёк караб чикди.
- Шахарга бориб сояпарвар бупкопсиз, - деди овози
хириллаб, - кишлок боласи мехнатга буйин эгиши керак.
Мен сояпарварларни ёмон кураман.
- Ноинсофлик килманг, Раис бува! - деди Шерзод
уйчан бир тарзда. - Кишлок боласи сизга нима килиб бер-
син тагин?! Бахор чикиши билан пиллага карашса, ёзда
уток килса, ягана килса, уч ой куз умри пахта териш би­
лан утса! Тагин нима хаккингиз колди?
-157-
- Ишласин! - деди раис шиддат билан. - Мехнат кил­
ган билан одам улиб колмайди. У ёгини сурасангиз, уша
туртинчи синф болаларининг орасида менинг хам углим
бор эди. Уша куни мен унга хаммадан купрок курак тер-
дирдим. Термасин-чи, ичагини сугуриб оламан! Уша
иккита бола катори менинг углим касалхонага тушсаям
ачинмасдим.
- Ишонаман! - Шерзод хурсинди. - Ишонаман. Лекин
боланинг биринчи галдаги вазифаси - укиш. Туртинчи
синф боласини кор остидан курак тердиришга хаккингиз
йук- Борингки, уз болангиз булган такдирдаям!
Раис бува шамани сепиб ташлади, пиёлани улоктириб
юборди. Пиёла гилдираб бориб сури четидаги курпача
киррасига урилди-да, тункарилиб колди.
- Менга кара, ука! - деди лаблари пирпираб, - Мен­
га ок билак, текинхурлар эмас, мехнатсевар кадрлар ке­
рак, вассалом! Бу гапни канака тушунсанг, тушунавер.
Мен бу ишни эл-юртни уйлаб киляпман! Эндиям шундок
килавераман, чидасанг шу, чидамасанг катта куча!
Шерзоднинг юраги гупиллаб ура бошлади... «Мунча
керилади бу одам!» У узининг ранги учиб кетганини, яна
хуруж тутай деб турганини сезиб утирарди. Аммо бир
амаллаб узини босди. .. >*
- Булиши мумкин... - У елкасини кисиб куйди, - Ле­
кин сиз факат эл-юрт манфаатини уйлаётганингиз йук-
да, узингизниям уйлаяпсиз-да! Иложи борича планни
тезрок бажарсангизу, мактов эшитсангиз. Мажлислар-
нинг турида утирсангиз! Ваъз айтсангиз! Орден олсан- j
гиз! Булмаса, кор остида колиб кетган куракни болаларга
тердирасан, деб хеч ким топширик берганмас-ку, сизга.
Тугрими?
Раис бир хатлаб суридан тушди.
- Уху» тилинг бурро-ку жуда! - У тахдид билан Шер­
зоднинг рупарасига келди. - Шуларнинг хаммасини чин-
дан ёзмокчимисан?!
Шерзод кулидаги пиёлани бир чеккага куйди-да, .
с к и д а н тушди. i
-158-
- Начора, - деди тагин елкасини кисиб. - Мен сиз айт-
ган махаллий кадр эмасман. - У Раис буванинг кузига тик
караб, кушиб куйди. - Хайр.
- Агар шу нарса газетангда чикса отимни бопща
куя май! - деди раис унинг кетидан бакириб.
- «Газетанг» деманг. Газета меники эмас! - Шерзод
кескин бурилди-да, олма гуллари ёпишиб ётган йулкадан
тез-тез юриб кетди.

25
Шерзод самолётдан тушди-ю, такси ёллаб, Самарканд
дарвоза дахдсига йул олди. Эрталаб уйдан чикаётганда
аяси уз кули билан кук сомса пиширган, «туппа-тугри
ойингга обориб берасан», деб тайинлаган эди. Шерзод
Абдувохдднинг онасини ойи деб атар, иккала кампир
болалари туфайли опа-сингил тутинишган, хдмиша бир-
бирларидан хабардор булиб туришар эди.
Шерзод чойхона олдида таксидан тушди-ю, вужудини
осуда бир кайфият эгаллаганини хис килди. Шахарнинг
кок маркази булишига карамай, бу ерда теран бир суку-
нат хукм сурар, самолёт товуши хам, аэропортнинг говур-
гувури хам, трамвай кунгирокларининг асабий жаранги
хам олис-олисларда колиб кетганга ухшарди. Эски шол-
ча тушалган сурилар, тол шохидаги турковокни каттик-
каттик силкитаётган бедана, чойхурларнинг хотиржам
сухбати - хаммаси шахар шиддатидан кура купрок киш-
лок манзарасига ухшайди. Тор кучаларда кизалоклар
черта уйнайди. Пастак, эгри-бугри деворлар оркасидан
дарахтлар муралайди. Аллаким ок ёг эритаётган булса
керак, димокка уткир, хушбуй ис урилади. Зилзиладан
кейин бутунлай узгариб кетган Тошкент нафаси хали бу
ерларга келиб улгурмаган, болохонадор уйлар хам, ёзда
салкин, кишда илик буладиган дарвозахоналар хам узига
яраша файз билан бокади кишига.
Шерзод жинкучанинг охиридаги икки тавакали эшик
олдига борди. Эшик ёнбошидаги силликланиб кетган
-159-
эски скамейкада кизил кофтача кийиб олган уч ёшларда-
ги кизалок сариёг суркалган нон еб утирар, жажжи юзи,
лаблари йилтираб кетганди. Унинг калта, саргиш соч­
лари иккита килиб урилган, бир уримида кизил бантик
боглоглик турар, иккинчиси аллакаерда тушиб колгани
учун сочи диккайиб кетганди. Кизалок хар нон тишлага-
нида кузларини юмиб олар, калишча кийган оёгини ли-
киллатиб-ликиллатиб куярди. Бу - Абдувохиднинг кизи
эди. Унинг хотини кетма-кет учта киз туккан, учинчи гал-
да хам хотини «хижолат килиб куйгани» учун Абдувохид
анчагача ковок-тумшугини осилтириб юрган эди. Хозир
Шерзод беихтиёр шуни эслади-ю, мийигида кулиб куйди.
- Аданг кани, Мухайё? - деди у кизчанинг ёг тегиб
ялтираб колган юзидан упиб.
Кизча кузларида кулги билан бош чайкади.
- Ман Мухаймасман, Мухай богчада.
Шерзод кизчаларнинг отини доим адаштириб юрар-
ди. Хозир хам шундай булганини уйлаб кулимсиради.
- Э, булди, сен Сурайёсан-а?
Кизча яна бош чайкади.
- Сурай опасини эмвотти, - деди мухим янгилик-
ни хабар килгандай киприкларини пирпиратиб. - Сурай
жинни, а?
Шерзод кулиб юборди.
- Сен кимсан булмаса?
- Ман Зулайман.
- Э, сен Зулайхосан-а! - Шерзод унинг кулидан уш-
лаб уриндикдан туширди. - Юр, - деди кушканотли дар­
воза томонга етаклаб. - Мен сенга миннама опкелдим.
Зулайхо икки кадамча юрмасиданок кулини тортиб
олди.
- Калишим тушиб колди, - деди йигламсираб.
Олдинма-кейин ховлига киришди. Бир карашда шахар
жойда шундай ховлининг борлигига кишининг ишонгиси
келмасди. Ховли сахни кенг, озода эди. Кок уртасидан ке-
си§ утган каттакон арик шаркираб окиб ётар, бурчакдаги
бйф*#уп азамат ёнгок атрофга куюк соя ташлаган, кунгай
-160-
килиб солинган уйлар, айвонлар эскириб кетган булса-
да, хдли хуснини йукотмаган эди. Ёнгок остида баланд
супа хам брр эди. Супанинг устидаги утлар кириб тоза-
ланган, четлари уваланиб кетмаслиги учун пишик гишт
уриб текислаб куйилганди. Талабалик йиллари Шерзод
Абдувохид билан бу сур ида куп тунаган. Икки урток сер-
юлдуз осмонга тикилиб куп хаёллар суришган.
Этак томондаги ошхонадан Абдувохиднинг онаси
чикиб келди. У бир кулида хокандоз, бир кулида супурги
кутариб олганди. Шерзод бу аёлни куп жихатдан уз аяси-
га ухшатар, ойи деб аташи бежиз эмасди. Аясидан фарки
шуки, Абдувохиднинг онаси туладан келган, оппок,
думалок юзли хотин эди. Шерзод Абдувохиднинг отаси
ёшлигидаёк уларни ташлаб кетганини эшитган, аммо су-
риштириб утиришнинг узи бемаънилик булишини билга-
ни учун бу вокеалар тафсилотини С}фамаган эди. Факат
бир нарсани яхши биларди: Абдувохиднинг онаси битта
угли учун умрини фидо килган, уттиз йил каштачилик
фабрикасида ишлаган, халол, жафокаш аёл эди.
Х,озир хам Шерзод уни узокдан курди-ю, арик устида­
ги тахта куприкчадан югуриб утди. Аяси бериб юборган
сомса тула турхалтани ерга куйди-да, куришишга кучок
очган ойисининг багрига кирди.
- Бормисан, кочкок болам! - деди ойиси унинг пеша-
насидан упиб. - Кишлокка кетаётганингда нега учрашма-
динг, купайгур!
- Шошиб турувдим, - деди Шерзод кизариб. «Эплол-
масанг, ёлгон гапириб нима киласан, овсар!» деган фикр
лип этиб хаёлидан утди. У кишлокка кетиш олдидан келса
бу аёл аясига албатта совга-салом бериб юборишини би-
лар, шунинг учун атайлаб кирмаган эди.
- Аям сизга салом айтдилар! - деди у жилмайиб.
- Нима опкелдиз? - деди Зулайхо Шерзоднинг кули­
дан торткилаб.
Шерзод когозга уроглик кук сомсани оларкан, ойна-
ванд пешайвон эшиги очилиб, Абдувохиднинг хотини зи-
налардан тушиб келди.
11 - Нур борки, соя бор -161-
- Уялмайсанми, Зулайхо! - деди у кизчани койиб, -
амакингни нега овора киласан?
У якин келиб, Шерзод билан бош силкиб саломлаш-
ди. Гулдор халат кийиб, иешанабог тангиб олган бу жу-
вон Абдувохидга иккита келар, забардаст, дуркун аёл эди.
Шерзод бу дилкаш, содда жувонни худди уз синглисидек
яхши курарди.
Кайнана-келин дарров айвонга жой хозирлаб чой кел-
тиришди.
- Абдувохид кани, ойи? - деди Шерзод чой хупларкан.
- Биласан-ку, феълини! Эрталаб пат-патини миниб
чикиб кетганча хали дараги йук, хеч булмаса отдих кун-
лари уйда утирса-чи!
- Кепколар, - деди Шерзод уни юпатган булиб. Очик
эшикдан кушни хонага разм солди-ю, Абдувохиднинг
хотини хонтахта ёнига утириб олиб, сабзи арча бошлага-
нини курди.
- Мен тураман, ойи! - деди >фнидан кузгалиб. - Дали
уйга борганим йук-
У кайнана-келиннинг хар канча хайхайлашига кара-
май, илдам юриб кучага чикди.

26
Йук, Шерзод уйга бормокчи эмасди. Бир хоналик уйи-
да китоблардан бошка уни кутадиган хамсухбати йук эди.
У театрга боришга шошиларди. Зухрани куриши керакли-
гини, курмаслиги мумкин эмаслигини хис килар, шуни
уйлаган сайин баттар юраги ховликар эди.
Шерзод бировни ёмон курса, каттик ёмон курар, яхши
курса, бутун вужуди билан яхши куриб коларди. Бу сафар
хам шундай булди. У Зухрани яхши билмасди, унга ихлос
хам куйган эмасди-ю, аммо кургиси келарди, вассалом!
Одатда, бахорнинг бошланиши шунака булади. Ке-
чагина эриб битган корнинг захи хали кетмасдан туриб,
арикнинг кунгай киргогида олтин тугмачадай ловуллаб
очилган кокигулни куриб хайрон коласиз. Шу куниёк
уни совук уриб кетади, деб уйлайсиз. Лекин эртасига
-162-
карасангиз, унинг ёнида яна битта кокигул очилади. Ин-
динига сал нарирокда корамтир-жигарранг ялпиз униб
чикади. К ф ии тусатдан бодом гуллайди. Кетидан урик
новдалари гулга кумилади. Шундай килиб, яйраб-яйраб
бахор келади. Энди гул фаслини хеч кандай куч тухтатиб
кололмайди.
Шерзоднинг кунглидаги истак хам худди шунака, ар-
зимаган нарсадан бошланди. Зухра - Фаридага ухшаркан:
бошка хеч ran йук. Аммо вакт-соати етгандан кейин бахор
тусатдан ёпирилиб келгандек, Шерзоднинг вужудидаги
талпиниш хам унинг бутун оламини алгов-далгов килиб
юборди...
У Хадра бекатида автобусдан тушди. Апрелнинг
урталаридан бошлаб кун кизийверади. Х,озир хам чошгох
куёши ловуллаб нур сочар, кун тусатдан исиб кетган, хар
эхтимолга карши плашини билагига ташлаб олган одам­
лар терлаб-пишиб газ сув автомата олдида навбат кути-
шарди. Узун, туртбурчак ховуз шаклида ишланган фав-
вора биллур томчиларни осмонга отар, «ховуз» четидаги
мармар тусикка урнатилган катор фавворачалардан хам
сув отилиб, ишкомга ухшаш манзара касб этган эди. Унга
караб турган киши беихтиёр ечиниб, сув ишкоми орасига
шунгиб кетгиси келарди.
«Биллур гулга ухшайди», деб уйлади Шерзод фавво-
радан куз узмай. У театрнинг жигарранг дарвозаси олди­
га борганида юраги каттик-к,аттик ураётганини хис этиб,
бир зум тухтаб колди. Кейин шахт билан юриб борди-да,
коровулхона эшигини очиб, ичкари кирди. Тахта тусик
оркасида утирган ёш, забардаст йигит дарров урнидан
турди. Эски стул унинг залварли гавдасини аранг тутиб
турган экан шекилли, енгил тортгандек охиста гийкиллаб
куйди. Шерзод салом берди. Иигит истар-истамас алик
олиб, ковогини солди.
- Йул булсин?
- Отахон канилар? - деди Шерзод унга жавоб бериб
утиргиси келмай.
- Бугун ман исминдаман! - деди йигит зардали то-
нушда. Унинг баркашдек соглом юзи биров бехосдан те-
-163-
гиб кетса кон отилиб кетадиган даражада кип-кизил, бу­
тун вужудидан куч ёгилиб турарди.
«Исминда булсанг, гавдангга хуп муносиб иш топ­
тан экансан», деб уйлади Шерзод унга каттик тикилиб. У
чунтагини ковлаб, хужжатини узатди, аммо гапирмади.
Коровул йигит хужжатни синчиклаб текширди-да,
кайтиб берди.
- Х,озир испиктакл куриги бошланди, - деди расмий
охангда. - Залга кириш мумкинмас.
- Мен ховлида кутиб тураман.
Шерзод дарвозахонадан ховлига утиши билан олча
тагида ётган Таргил югуриб келди. Атрофида гир-гир ай-
даниб думини ликиллатди-да, нари кетди.
Чамаси, чиндан хам янги асар куриги бошланган,
радиокарнайдан артистларнинг гап-сузлари эшитилиб
турарди. Театр томига чикариб юборилган занглардаги
ток япроклари сийрак соя ташлаган, арик буйидаги гул-
сафсарлар очилай-очилай деб турар, нарида саф тортган
сиренлар узум шодасидай шигил кукимтир кизгиш гунча
туккан эди. Шерзод секин-секин бориб, олча тагидаги
уриндикка утирди. Бу уша харрак эди. Ушанда унинг
бериги чеккасида узи, нариги чеккасида Зухра утирган
эди. Ушанда Зухранинг кулиб турган кузларида галати ут
бор эди. Кейин... кейин Шерзод: «Яна келсам майлими?»
деди. Зухра, «майлингиз», деб жилмайди... «Хуш, шу би­
лан нима бупти?» уйлади Шерзод уриндикнинг силлик
тахтасини кафти билан чангаллаб. Хуп, Зухра репетиция-
сини тугатиб чикди, дейлик. Сен у билан саломлашдинг.
«Мен келдим», деб илжайиб куйдинг... Кейин у нима дей-
ди? «Келган булсангиз барака топинг, яна нима дардингиз
бор?» дейди. Шу билан тамом, вассалом! Кимсан узинг?
Нимага билар-билмас бировга осиласан?
У яна анча утирди. Радиокарнайдан хамон сахнадаги
артистларнинг овози эшитилар, улар бакириб-чакиришар,
йиглашар, аммо Шерзод хеч нимани англай олмас эди.
Нихоят, урнидан турди-да, ховлидан утиб яна дарвозахо-
нага келди.
-164-
Коровул унга караб илжайиб куйди-да, совиб колган
чойини хуплади.
Шерзод дуппига ухшаш куббадор циркнинг мармар
биноси олдидан утиб, тагин фаввора рупарасига бориб
колди. Фаввора хдмон шошилиб отилар, сув «ишкоми»
салкин нафас уфуриб турар эди. Шерзод куча четида
тухтаганча уша томонга утмокчи булиб пойлаб турар,
аммо йулдан муттасил гизиллаб утаётган машиналар
окими бир зум х,ам тинмасди. «Шуям фаввора булди-ю, -
деб уйлади гижиниб. - Дам оладиган жойни машина
йулининг уртасига жойлаштириб куядими ахмок булмаса!
Одамлар хордик чикарганидаям жон х,овучлаб з^тириши
керакми?»
Машиналар окими бир зум сийраклашган эди, у
югуриб уша томонга утиб кетди. Гулзор четидаги кама-
лакранг зфиндщка бориб утирди. Шу ондаёк сувнинг
салкин нафаси юзига урилди. Фаввора атрофини ураган
пастак мармар деворча хул булиб кетган, жажжи бола-
кайлар чопкиллаб уйнашар, сув зарраларига кафтини ту-
тиб кийкиришар эди. Негадир Шерзодга фаввора аввал-
гидек чиройли куринмади. «Доим шунака булади, - деб
уйлади у ковогини солиб. - Хамма нарса узокдан чиройли
куринади... Ким билсин, балки Зухраям... Овсар-эй, узинг
кимсан?»
Шу пайт у уриндикнинг нариги бошида утирган хо­
тин узига тикилиб караётганини сезди-ю, беихтиёр бо­
шини бурди. У кора костюм-юбка кийган аёлни дафъатан
таний олмади. Кейин бирдан урнидан туриб кетди. Бу -
Доктор опа эди.
- Сизмисиз, опа? - деди Шерзод салом бериб. - Ке­
чирасиз, доим халат кийиб юришингизга урганиб колган
жанман, танимабман.
- Менам аввалига танимадим сизни. - Доктор опа
Шерзодга бошдан-оёк караб чикди-да, майин жилмай­
ди. - Умрингиз узок буларкан. Тузукмисиз энди?
- Рах,мат! - Шерзод миннатдор бош силкиди. - Рауф
Абдуллаевич яхши юрибдиларми?
-165-
- Якинда Канадага бориб келдилар. Юрак касаллик-
лари буйича анжуман булувди... Профессорнинг кизик
одатлари бор. Каерга борсалар энг аввал гуристонни зиё-
рат киладилар, у ердаям шундай килибдилар. Хамма жой-
даям юрак хасталиги куп экан, дейдилар.
- Начора, хаёт мураккаб, - деди Шерзод уйланиб, -
чигаллик бор жойда асабийлик бор.
- Хаёт мураккабмас, одамларнинг узи уни чигаллаш-
тириб юборишади, углим. - Доктор опа оппок сочларини
кафти билан текислаб уф тортиб куйди. - Узимизда айб
куп. Бир-биримизни кадрлашни билмаймиз.
Шерзоднинг куз унгида Рауф Абдуллаевичнинг сами-
мият тула чехраси жонланди.
Кейин кишлогини, тажанг, курс Раис бувани эсла­
ди. Унинг кетидан Сайфи Сокиевич ёдига тушди. «Но-
поклик бор жойда асабийлик булмай иложи йук>>, деб
уйлади калбида огир бир юк хис этиб... Кейин кеча кеча-
си кишловдаги уйида утириб ёзган фельетонини эслади.
Бу нарса чик,са кетидан яна анча дилсиёхдиклар ёпири-
либ келишини уйлади. Устига-устак, атайлаб излаб келиб
Зухрани тополмаганини уйлаб, баттар асабийлашди.
«Начора, хаммаси бир-бирига боглик;», уйлади фаро-
муш бир тарзда.
Шунака пайтларда доим кулиб турадиган Шоира эси-
га тушди-ю, суради:
- Шоирахон яхшимилар?
- Юрибди, хаммани куйди^иб, - деди опа жилма-
йиб. - Шоира курмагур тузук. Узини хурсанд килишни
билади.
Негадир хозир Шерзоднинг куз унгида Шоиранинг
кулиб тургани эмас, сочлари паришон тузиганча бир
нуктага тикилиб утирган маъюс киёфаси жонланди.
- Салом айтинг, - деди опага юзланиб.
- Айтаман. Рахмат. - Доктор опа фаввора атрофида
югуриб юрган болакайлар томонга караб кич кирди. -
Алишер! Бу ёвда кел, хамма ёгингни хул к;ипсан.
Кдсца енгли йул-йул куйлак, калта иштонча кийиб ол­
ган малла соч болакай тап-туп кадам ташлаганча, шу то-
-166-
монга югуриб кела бошлади. Доктор опа уриндикдан ту­
риб уч-турт кадам юрди. Энгашиб кучогини очди. Болакай
югуриб келиб уни «ачом» килиб олди. Унинг малла соч­
лари Доктор опанинг оппок сочлари билан айкашиб кет­
ди. Шунда Шерзод бу болакайни каерда курганини бирдан
эслади. Саккизинчи март куни Доктор опани кутлаш учун
хонасига кирганида бу бола энди атай-чечак килаётган эди.
- Калай, неварам чопкиллаб юрадиган бупкоптими? -
деди Доктор опа болани кутариб уриндикка кайтар экан.
Унинг юзлари кизариб кетганди. Болакайнинг мовий куз­
ларида эса факат гудаклардагина буладиган тиник бир ут
порларди.
Шерзод дафъатан хдйрон булиб колди.
- Неварангиз... - деди болага караб.
- Дадасига ропайди-да, - Доктор опа Шерзоднинг
фикрини укиб жилмайди. - Дадаси эстон-да! Тугрими,
Алишер, дадангга ухшайсан-а? - деди болани эркалаб.
Уша куни Шерзод Доктор опанинг хонасида турган
баланд буйли, жингалак соч йигитни эслади.
- Дадасиям кичкиналигида шунга ухшарди. - Док­
тор опанинг кузига жиддият чукди. - Факат жуда озгин
эди, касалманд эди. Ленинград блокадасидан олиб ке-
линган етимлар хаммаси шунакайди. Болам улиб колади,
деб жуда курккандим. Йук мана, узидан купайди, - Док­
тор опа ерга тушмокчи булиб типирчилаётган болакайга
бармоги билан пуписа килди. - Булди энди, уйга борамиз.
Овкатланадиган пайт булди.
Шерзод Доктор опага гарангсиб караб тураркан, бир­
дан хаммасига тушунди. Демак, ушанда узи курган жин­
галак соч йигит опанинг угли. Опа Ленинград камалидан
омон чиккан болани асраб олиб устирган. Бу - невараси.
Доктор опа неварасини кутариб икки-уч кадам юр-
ганидан кейингина Шерзод хаёлини йигиб олди. Сакраб
урнидан турди-ю, кулини чузди.
- Менга беринг, опа, кучадан утказиб куяман.
Шерзод Алишерни кулига олиши билан бола унинг
кулогидан торткилаб, кула бошлади. Чамаси, у «бемин-
мат» кулок топиб олганига кувониб, хадеб гижимлар,
-167-
сийрак тишларини курсатиб кикир-кикир кулар, бундан
Шерзоднинг узи х,ам завкланиб жилмаяр эди.
Кучанинг нариги бетига утганидан кейин Шерзод бо-
лани ерга куйди.
- Уйимиз яцин, - деди Доктор опа жилмайиб. - Б
ёгига узимиз кетамиз. Рахмат, амакиси...
У неварасини етаклаганча секин-секин юриб кетди.
Шерзод шонщин оким орасида оппок сочлари лип-лип
этиб куриниб колаётган Доктор опанинг кетидан караб
тураркан, калбида кандайдир илик, мехрли бир туйгу
уйгонди. Доктор опани шунча пайтдан буён таниб ту­
риб, кулида шифо топиб туриб, бу аёлни билмаганига узи
хдйрон колди. «Кизщ, - уйлади паришон бир тарзда. -
Баъзан асарга мавзу кидирамизу, уни узимиз куролмай
коламиз. Нунок ёзувчилар!»

27
Ярим соатдан кейин у тагин театр олдига кайтиб
келди. Боядан буён хаёлида айланиб юрган фикр катъий
карорга айланди. Нега энди шу ерга келганда Зухрани
курмай кайтиб кетиши керак экан!
У юраги аввалгидан х,ам безовтарок гурсиллай бош-
лаганини х,ис килди-ю, югургудек булиб дарвозахона ол­
дига келди. Коровул йигит каёккадир кетиб колган, тусик
оркасидаги столда турган телефон муттасил жиринглар
эди. Шерзод х,овлига утди-ю, тухтаб колди. Чамаси, к)фик
тугаган, артистлар чекка-чеккада туп-туп булиб туришар,
баъзилари осмонга караб кулишарди. Шерзод бир чекка-
да турган Зухрани дарров курди. У бекасам нимча билан
чарм юбка кийиб олган, кулида кизил сумкача бор эди.
Ёнидаги дугонаси унга ниманидир тушунтирар, Зухра
диккат билан кулок солиб бош силкиб куяр, сочлари сил-
киниб-силкиниб кетарди.
Шерзоднинг юраги отилиб кетгудек гурсиллай бош­
лади. Томоги какраб кетди. У кизни чакиришини х,ам, ин-
дамай тураверишини хам билмас, узининг них,оятда кул-
гили, ахмокона ах,волга тушиб колганини сезиб турарди.
-168-
Худди шу пайт Зух,ра тасодифан шу томонга кара­
ди-ю, бирдан юзи ёришиб кетгандай булди. Кузларида
ут пордаб, охиста бош силкиб куйди. Шерзод эсанкираб
колди. Тез-тез бош силкиб жилмайди. Зухранинг дугона-
си шу томонга караб, нимадир деди. Зухра кошини чи-
мирди. Шерзоднинг назарида унинг юзи тусатдан кизариб
кетгандек булди. «Сенга аталган ran булди», деб уйлади
кунгли гаш тортиб. У энди яна хам кийин ахволда колган
эди. Х,озир чикиб кетса, шубхали иш килган булади. Кет-
маса, якин бориб, кимгадир, ниманидир гапириши керак.
Бу сафар хам Зухранинг узи уни мушкул ахволдан
куткдрди. У дугонаси билан тезгина хайрлашди-да, шу
томонга юрди.
- Яхшимисиз? - деди Шерзод у якин келиши билан. -
Мен сизнинг олдингизга келгандим.
Зухра индамай жилмайиб куйди. Шунда унинг тиник
чехрасида, коп-кора кузларида яна уша жозибали ут пор-
лаб кетди. Икковлари дарвозахонадан чикишди.
- Курик яхши утдими? - деди Шерзод бояги гапни
давом эттириб.
- Кишлокка яхши бориб келдингизми? - Зухра ёнла-
маси унга караб куйди.
Шерзоднинг ичида лоп этиб чирок ёниб кетгандай
булди. У хали хамма нарсани чукуррок идрок этолмаса хам
бир нимани тушунди. Демак, бу киз унинг каёкдалигини
суриштирган. Демак... У кувончдан энтикиб кетди-ю,
тухтаб колди.
Зухра келишган силлик оёкдаридаги тумток пошнали
гуфлисини асфальт йулга тез-тез босганча юриб борар,
Шерзод эса турган жойида тухтаб колганди. Зухра бури-
либ каради.
- Нима килди? - деди жилмайиб. Унинг овозида му-
лойим бир якинлик бор эди.
Шерзод югуриб унга етиб олди.
- Мен ишхонангизга телефон килган эдим, - деди
Зухра жидций охангда. - Янги спектакль к>фигига таклиф
килмокчийдим.
-169-
- Етиб келолмадим, - деди Шерзод хамон эсанкираб. -
Ростини айтсам, сизнинг кунгирок килганингизниям энди
эшитяпман. Х,али ишхонага борганим йук. - У бир зум
уйлаб турди-да, кушиб куйди. - Рахмат сизга.
Зухра хдйрон булгандек елкасини кисди.
- Нима учун? - унинг кузларида яна сехрли учкун
чакнади. Шерзод унинг факат спектакль куриш учун так-
лиф килмаганлигини тушунди. Тушунди-ю, вужудида
ажиб бир енгиллик хис этди.
- Хаммаси учун, - деди у билан ёнма-ён юриб борар-
кан, беихтиёр хурсиниб.
Зухра индамади. Икковлари фаввора олдидан ути-
шаётганида сувнинг салкин нафаси урилди. Шерзод кук-
сини тулдириб чукур нафас олди. «Мунча чиройли, - деб
уйлади «сув ишкомига» караб. - Нурдан ясалган афсона-
вий дарахтга ухшайди...»
Каттакон шахдр одатдагидек бепарво',| бсписанд ку-
ринар, одамлар окими йулкани тулдириб борар, улар­
нинг хдр бири уз кувончи-ю, уз ташвиши билан яшар, шу
оким ичида бораётган икки вужудда руй бераётган сехрли
галаёнларга хеч ким парво килмасди.
Трамвай бекатида одам калин, бетон супача устида
оёк куйишга жой колмаганди. Энг чеккада атлас куйлак
кийган икки киз гаплашиб турар, хар кайсисининг кулида
катта-катта килиб дасталанган лолалар бор эди. Лолалар
шу кадар йирик, шу кадар ёркин ловуллаб турардики,
бекатдагиларнинг хаммаси беихтиёр уша томонга караб
куйишар, гуё кенг далаларда кезган бахор нафасини хар
ким узича хис килиб юрагида эрка туйгулар мавж ураёт-
ганга ухшарди. ■
- Лолага чикмаймизми? - деди Шерзод тусатдан.
гапни жуда бемаврид, куполдан-купол килиб айтганинй
кейин тушуниб колди. Аммо энди булар иш булган эди. -|
Бултур хам Козогистон томонга лолага боргандик, - деди
у яна уша охангда. - Тугри, машина масаласи чато^
Уртогимнинг мотоциклида боргандим.
Зухра кошини чимириб Шерзодга бошдан-оёк разв
солиб чикди. Чамаси, у бу ёзувчи йигитнинг шу к а д 4
-170-

1
тупорилик билан таклиф килишини кутмаган эди. «Та-
мом, - деб уйлади Шерзод узини сукиб, - тузукрок; ran
топсанг улармидинг?»
- Билмадим, - деди Зухра елкасини кисиб. - Акам эр-
та-индин армиядан келиши керак. Шунга уйда иш куп.
- Бу ran узидан-узи миямга келиб колди. - Шерзод
очигига кучиб куя колди. - Агар хохдамасангиз, чик-
маймиз.
Зухра жилмайди.
- Курармиз. Мен узим хабар кдламан. - У Шерзодга
кулини чузди. - Менинг трамвайим келяпти, илтимос, ку-
затманг.
- Трамвайингиз тез келаркан. - Шерзод унинг нозик
кулини охиста сикди. - Начора, хайр.
- Хайр! - Зухра эгик киприкларини туташтириб охис­
та бош силкиди. У ти^илинч трамвайнинг орка майдонча-
сига чикиб олгандан кейин кулини баланд кутариб шодон
силкитди.
Шерзод узоклашиб кетаётган трамвайга караб ту-
раркан, енгил энтикиб куйди. Бугун унинг хаётидаги энг
хушнуд кун эди.

28
«Нимага кузатманг дедим?» Зухра трамвайнинг орка
деразасидан караб, бекатда колган Шерзодни излади.
Аммо энди дераза олдини одамлар тусиб олган, хадеб
муралайвериш нокулай эди. Тамвай тикилинч, тер хиди
пикирди. «Нега йук дедим, - деб уйларди Зухра яна узини
койиб. - Барибир кейинги бекатда тушаман-ку. Пиёда ке-
наверсак булмасмиди».
...Эркаклар купинча аёллардан нолийдилар. Аёл ки­
шининг калбини тушуниш кийин, деб хасрат киладилар.
Начора, пинхон нарсани тушуниш хамиша мушкул бу-
илди. Сирли нарсани билиш хамиша машаккатли булади.
I«уиинг учун аёл киши айбдор эмас. Киз бола сирлари-
1ш пинхон сакдамай нима килсин? Аслини олганда
\пмма нарсанинг пинхони ошкорасидан кура кучлирок
булади. Балки шунинг учун хдм киз мухдббати йигит
мухдббатидан кучлирок булса ажаб эмас.
Зухра шу топда Шерзод билан ёнма-ён кетишни жуда
хохдарди! Аммо дилидагиларни сездириб куйишдан чу-
чиди. Узининг авайлаб юрган пинхон сирларини очиб
куйишдан куркди. Хдли дарвоза олдида турган Шерзод-
ни кургандаёк юраги бир калкиб тушган, Шерзод билан
тузукрок гаплашишга жасорати етмаган эди. Шуни яши-
риш учун узини трамвайга ура колди...
Зухра бундан икки хдфта илгари - Шерзодни бирин­
чи марта театр ховлисида курганида хам шунака, галати
ахволга тушганди. У оилада хам, мактабда хам эркин ус-
ган, унча-мунча йигитларни писанд килмас, анави кан-
дидатга ухшаган узига бино куйган мухлисларни бир
пакирга олмасди. Шунинг учун булса керак, театрдаги
энг «юлдуз» артистлар хам у билан эхтиёт булиб гапла-
шишарди. Лекин Шерзодни курди-ю, негадир уни куп
эслайдиган булиб колди. Кизик, бу йигит бир келди-ю,
аллаканака беш дакика ичида Зухра куп йиллардан буён
уйлаб юрган муаммоларни лунда килиб тушунтириб бера
колди. Зухра ижро этаётган холатнинг мохиятини хам,
актёр хар доим бировнинг курсатмаси билан иш тутавер-
са, узининг ижодкорлиги йуколиб кетишини хам аник-
тиник айтиб берди. Зухра ушандан буён узининг ишига узи
кандайдир танкидий куз билан карайдиган булиб колди.
Окшом чоглари хонасининг деразасидан кучага тикилиб
утирганида, тусатдан куз унгига уша йигит келади. Уйда,
уз хонасида утириб, фортепьяно чалаётганда оханглар
тулкинида шу йигит киёфаси калкиб чикади. Шиддатли
чехрасида майин жилмайиш уйгониб, унга тикилиб караб
турганга ухшайди. Шунда Зухра дадасининг кутубхона-
сини титкилаб, Шерзоднинг хикоялар тупламини топади.
У Киган сайин бу йигитнинг кандайдир жупщин, жиловсиз
туйгуларини хис этгандай булади. Репетиция пайтида хам
рупарасида Шерзод турганга ухшайди.
Охири булмади. Утган чоршанба куни Зухра Шер- !
зод ишлайдиган тахририятга кунгирок килди. У Шерзод­
га шунчаки расмий охангда гапирмокчи, янги спектакль
-172-
куриги булишини хабар килиб куймокчи эди. Шерзод йук
экан. У билан ишлайдиган аллакандай йигит Шерзоднинг
кишлокка физмат сафарига кетганини айтди.
Бугун мана, Шерзоднинг узи келиб колди. Аввалига
Зухра уни асар куригига келган, деб у й л аган эди. Шер­
зод тугридан-тугри сизни кургани келдим, деб куя колди.
Буни эшитиб Зухра энтикиб кетди. Демак, томошага эмас,
унинг олдига келган.
«Талати йигит! - деб уйлади Зухра гизиллаб бораёт-
ган трамвай деразасидан ташкарига тикилиб. - Томдан
тараша тушгандай лолага таклиф килганини-чи?» Трам­
вай аллакандай панжарали куприк устидан тараклаб утди.
Зухра синчиклаб каради-ю, бирдан хуши узига келди. Ие,
икки бекат нарига утиб кетибди-ку!
Трамвай тухташи билан у шоша-пиша тушди. Бахти-
га рупарадан бошка трамвай келаётган экан. У икки бекат
оркага кайтди-да, бозорга кирди. Бугун шанба булгани
учун бозор гавжум, расталарда янги узилган кукатлар
иси анкир, сув солинган пакирларга тулдириб куйилган
лолалар узокдан оловдай ёниб турар эди. Зухра резавор
растасидан шовул, кук пиёз, барра саримсок сотиб олди.
Чуккисокол бир чол ялпиз билан исмалок сотиб утирарди.
«Бозорга чикариб сотилмаган нарсаям колмади узи, - деб
уйлади Зухра мийигида кулиб. - Ялпизгача пул...» У мева
растасига утиб олма, анор харид килди. Гушт бозоридан
янги гушт олди. Бозордан чикканида кеча олган маоши-
нинг ярми тамом булган эди.
Улар Беруний кучасидаги куп каватли уйда яшар эди-
лар. Зухра иккинчи каватга кутарилди. Кулидаги иккита
огир-огир когоз копчани ошхонага олиб кириб куйди-да,
халатини кийиб, аввал ошнинг сабзи-пиёзини бостирди.
Кейин мебелларни, пианино, китоб жавонларини яхши-
лаб артди. Гиламларнинг чеккасини кайириб пол ювишга
киришди.
Зухра уч кундан бери уйда ёлгиз. Дадаси «халк конт-
роли»да ишлагани учун хизмат сафарларидан бушамасди.
Сулаймон Рустамович уч кун илгари чигит экишнинг нега
ксчикиб кетганини текшириш учун Коракалпогистонга
-173-
кетган. Опалари бошка шахарда туришарди. Аммо Зухра
дадасининг шу бугун - 14 апрель куни албатта уйга етиб
келишини биларди. Хар йили шу куни бу хонадонда оила-
вий тантана булади, унга биронта чет киши таклиф этил-
майди. Бу тадбир хар йили бехато у г к а з и л а д и . Бугун -
Зухранинг онаси тугилган кун. У бундан турт йил илгари
вафот этди. Агар хаёт булганда бугун эллик учга чиккан
буларди. Ана, мехмонхонанинг турида унинг каттакон су­
рати илиглик турибди.
Зухра полни яраклатиб артар экан, котиб колган бели-
ни унглаш учун каддини ростлади-ю, онасининг суратига
яна бир бор караб куйди. Онаси атлас куйлак кийган, бош
яланг, сочини чамбарак килиб олган эди. Урушдан кейин­
ги йилларда шунака - сочни чамбарак килиш раем булган
экан. У бежирим лабларини кимтиб жилмайиб турар, гуё
хозир бир нима деб гапирмокчидай, кизини эркаламокчи
булаётгандай эди.
Зухра онасининг каттик гапирганини, койиганини
хеч эслолмайди. Хозир бола-чакали булиб кетган иккита
опаси хам, Хасан акаси билан узи хам оналарининг хий-
ла маъюс, сокин муомаласига урганиб колган эдилар.
Чамаси бу аёлнинг мана шундай огир-босик булишида
дадасининг хам хиссаси бор эди. Сулаймон Рустамович
икковлари мактабда бир синфда укишган экан. Икковла­
ри турмуш куришлари билан уруш бошланган, Сулаймон
Рустамович фронтга жунаган. Икки йилдан кейин огир
яраланиб кайтиб келган. Хотини ёш бола билан уралашиб
колган. Сулаймон Рустамович аввал райком котиби булиб
ишлаган, кейин обкомга кутаришган. Болалар купайган
сайин оилавий ташвишлар хам купаяверган.
Зухра онасининг баъзан ярим хазил-ярим чин килиб
дадасига айтган гапларини эшитиб коларди. «Узингиз
рахбар ходим була туриб мени укитмадингиз. Дипломим
йук», дерди у кулиб. Сулаймон Рустамович тамомила
жиддий киёфада бош чайкаб куярди. «Унака деманг...
Жамиятга яхши инсон етказиб беришнинг узи энг аъл<1
диплом! Мана шу туртта бола халкка фойда етказса, шу^
нинг узиям катта бахт...»
-174-
Купинча «катта» одамларнинг боласи тантик булади,
деб уйлашади. Аммо бу оиладаги болалар ёшлигиданок
мехнатга буйин эгиб усди. Кизлар чеварликни дам, па-
зандаликни дам урнига куядиган булишди. Зудранинг
катта опаси ТошМИни битирди. Хоразмга йулланма олиб
уша ерга ишга борди. Уша ерда уз курсдоши билан тур-
муш курди. Кичик опаси архитектор. Самаркандда яшай-
ди. Зудра Театр рассомлик институтини битирди. Факат
Хдсаннинг иши юришмади. У геология факультетига им-
тихон топшириб утолмади. Икки йил разведка группаси
билан Бойсун тогларида ишлаб келди. Яна имтихон топ­
шириб, яна йикилди.
Уша ташвишли кунларни Зухра яхши эслайди. Бу
пайтда онасининг саратонга чалингани аён булган, у
тушакка ёпишиб колган эди.
- Шу болага ёрдам берсангиз булмайдими, тилаб-
тилаб олган битта углингиз-ку, - деди бир куни Су­
лаймон Рустамовични койиб, - бир огиз айтсангиз, йук
дейишмайди-ку.
Ушанда Сулаймон Рустамович изтироб билан бош
чайкаган эди.
- Илтимос киламан, нима десангиз денг. Шу масала-
га мени аралаштирманг. Мен бировнинг урнига узимнинг
углимни тикиштиришни истамайман.
.. .Бу - онанинг энг охирги илтимоси эди. Бир хафтадан
кейин у узилди. Балки Сулаймон Рустамович кейинчалик
бу нарсани уйлаб куп изтироб чеккандир. Аммо сездир-
мади. Бу орада Хасан армияга кетди. Бунга Хасаннинг
узи хам кувонди. Негаки, у хам отасининг феълини яхши
билар, Сулаймон Рустамович фарзандларидан биронтаси
бирон жойда «фалончининг боласи» эканини айтиб фой-
даланишини асло истамас, бунга йул хам куймасди...
Зухра киргичдан чиккан турпни ликопчага ёйиб сол-
ди. Кейин анорни ёрди-да, йирик-йирик доналарини те-
кислаб турп устига сочди. Бунака салатни Зухранинг узи
уйлаб топган, онаси унга «Лолазор» деб ном куйганди.
Х,озир Зудра онаси энг яхши курадиган таомларни тайёр-
лар эди. Ошга атайлаб бехи солди. Буниям онаси яхши
-175-
курарди. «Лолазор» салатини столнинг унг ёнбошига -
доим онаси утирадиган жойга куйди. Дастурхонни энди
тузатиб булган эди, эшик кунгироги жиринглади.
«Дадам», Зухра югуриб бориб эшикни очди-ю, салом
берди. Сулаймон Рустамовичнинг тула юзлари терлаб
кетган, зинапоядан тез кутарилган булса керак, харсиллаб
нафас оларди. У кулидаги турхалталарни Зухрага тутар-
кан, кизининг пешанасидан упиб куйди.
- Яхши утирибсанми, кизим? - деди овози хириллаб.
Туйиб дам олмагани учун булса керак, унинг кузлари
кизариб кетган, кора костюмининг елкалари чанг эди.
«Тугри даладан келяптилар, - деб уйлади Зухра унга
жимгина тикилиб. - Дадам бечорага огир...»
Сулаймон Рустамович йулакдаги курсичага утиР'
ди-да, энгашиб кунжли пойабзалининг богичини ечди.
Кейин оксокдана-оксоклана ювиниш хонасига кирди. Зум
5Ьгмай сувнинг шовуллагани эшитилди. Зухра ётокхонага
илдам кириб кийим жавонни очди, дадасининг гиштранг
янги костюмини олиб каравот устига ташлаб куйди. Кей­
ин дадаси олиб келган турхалтадан кокданган балик олиб,
чиройли булаклади-да, дастурхонга жойлади.
Бироздан кейин сочлари хурпайиб кетган Сулаймон
Рустамович чикди, индамай ётокхонага кирди. Зум утмай
янги костюмини кийиб чикди.
- Опаларинг келмадими? - деди уз уРнига _ стол
турига 5пгираркан.
Х,ар йили шу куни оила жамулжам булиши шарт эди.
Аммо бугун негадир улардан дарак йук- Шунинг учун
Зухранинг хам кунгли чукиб турарди.
- Кепколишар, - деди у чой куя туриб. - Узок жой,
бошка шахар. - Шундай деди-ю, хаёлидан бошка бир уй
утди. «Дадам бошка шахардан етиб келдилар-ку».
- Майли... - Сулаймон Рустамович чой хуплаб, пиё-
лани бир чеккага куйди-да, «Кагор» виносининг пукагини
сугурди. Аввал биллур кадахга узига тулдириб, сунг
Зухрага бир култум куйди.
- Ол кизим! - деди кадахни ушлаб. - Онангнинг хоти-
расини пок сакдаш учун.
-176-
Бу гапни ич-ичидан тошиб келаётган титрокни бо-
сиш учун паст, осуда товушда айтди. Зухра шуни сезди-ю,
томогига бир нима тикилиб, хиппа бугилиб колди. Она­
си билан отаси канчалик оддий, канчалик тугри одам­
лар булса, уларнинг уртасида шунчалик буюк бир куч
булганини тусатдан тушунди. Секин урнидан турди. Ку-
зида йилтиллаган ёшни сездирмаслик учун девор томонга
бурилиб олди. Сервантнинг эшигини атайлаб тараклатиб
очди-да, нафис олча гулларининг тасвири туширилган
японча сервиз орасидан лаган олди.
- Ошни сузаверайми? - деди дадасига карамай.
- Сузавер, кизим... - Сулаймон Рустамовичнинг ово­
зи хириллаб чикди.
Зухра козон копгогини очиши билан бехи хиди
димогига урилди. Шунда онасининг рангсиз, аммо куркам
чехраси куз унгига келиб тагин кунгли бузилди. Дадаси
икковларининг бир-бирига канчалик суяниб колишга-
иини уйлади. Бирдан куз унгига Шерзод келди. «Кизик,
хдмма одамлар бир-бирига шунака якин булармикин?»
У лаганни дастурхонга куйганда хам шу фикр хаёли-
дан нари кетмасди.
- Нимани уйлаяпсан, Зухра?
Зухра чучиб бошини кутарди. Дадасининг узига
синчковлик билан тикилиб утирганини куриб эсанкираб
колди. Юзлари дув кизарганини хис килиб кузини олиб
кочди.
- Хеч нима, - деди ерга караб. У дадасидан куп нар­
сани яширмас, болалигидан шунга урганган эди. Аммо
чозир хаёлига келган фикрдан узи уялди.
Сулаймон Рустамович ош устида турган бехини
чует пичогининг учига илиб, тахтача устига куйди-да,
чакконлик билан булаклади.
- Ол, кизим, - деди бехиларни ош устига босиб. Энди
v а ввал гидай вазмин, уйчан булиб колганди. - Эртага
иа|>накт мозор бошига бориш керак, - деб куйди у уша
ичаигда.

t ’ Нур борки, соя бор -177-


29
Четдан караган кишига касалхона осойишта жой-
га ухшаб куринади. Аммо унинг хдм узига яраша тошу
тарозиси бор. Буни касалхонада ишлаган одам билади.
Айникса, беморларни кабул килиб оладиган булимнинг
галваси куп булади. Бировни «Тез ёрдам» машинасида
олиб келишади, биров кулида рухсат когози билан жой
бушашини кутади.
Шоира кечаси шу булимда навбатчилик килди. Кеча
нотинч утди. Куричак булиб колган бир аёлни олиб ке-
лишди. Уни жаррохдик булимига жойлаб энди тинчиган-
да, яна икки кишини келтириб колишди. Бир утиришда
жанжал чикиб иккови хам яраланибди... Шоира эрталаб
туриб, сумкачасидан жажжи кузгусини олиб каради-ю,
ранги сулгин булиб колганини куриб, кунгли чукди. Унинг
куз ости салкиган, пешанасидаги чизик чукурлашгандай
эди. «Уттизга чикмасдан кариб коляпман, - деб уйлади
билинтирмай уф тортиб. - Иш хам улсин, ташвишлари
хам...»
У икки четида теракзор шовуллаб турган йулакдан
утиб бораётганида куёш ёйилиб кетган, касалхона ховлиси
гавжум булиб колган эди. Иш куни бошланишига оз вакт
колгани учун шифокорлар шоша-пиша булимларга ки­
риб боришарди. Шоира рупарасидан келаётган Доктор
опани узокдан курди. Опа яшил кофта кийиб, бош яланг
булиб олган, оппок сочлари тонг куёшида ловуллаб
куринаётганга ухшарди. У якин келиши билан Шоира са­
лом берди.
- Навбатчимидингиз? - деди Доктор опа тухтаб.
Шоира жилмайди.
- Х,а, приёмний покойда эдим.
- Яхши дам олинг! - Доктор опа бурилиб йулида да-
вом этди. Шоира яна уч кадамча босган эди, оркадан опа-
нинг товуши эшитилди: - Айтгандай, Шоирахон...
Шоира бурилиб каради.
- Анави йигит салом айтувди сизга, - деди опа кулим-
сираб. - Самандаров-чи! Ушани курувдим.
-178-
Шоиранинг юраги бир калкиб кетди. У негадир уша
кундан буён Шерзодни тез-тез эслаб турарди.
- Рахдгат, - деди у одатдагидай кулиб. - Саломат
булсин.
Доктор опа охиста кул силкиб куйди-да, теракзор
хиёбондан тез-тез юриб кетди. Шоира коровулхонадан
утиб бораркан, негадир кунгли гаш булди. Шерзод­
нинг салом айтиши билан узининг кариб колаётгани
уртасида кандайдир беухшов алока борга ухшар, шу нар­
сани уйлаган сайин нохушлик сезарди кунглида. Уму-
ман, унинг хаётида нохушликлар куп булди. Хатто энг
кувончли дамларда хам катта-кичик кунгилсизликлар
шодлигига захар кушиб турди. Шоира бу нарсаларнинг
купчилигида онаси - узининг туккан онаси айбдор эка­
нини анча кейин тушунди. У отасини эс-эс танирди. Ота­
си куп ичар, уйларида куп уриш-жанжал буларди. Онаси
ресторанда ишлар, доим ишдан кеч кайтарди. У келгун-
ча отаси ичиб мает булиб олар, кейин жанжал авжига
чикарди. Кейин отаси каёккадир гойиб булди. Уйлари
тинчиб колди. Кизик, шундай булса хам Шоира отасини
кумсайдиган, хархаша киладиган одат чикарди. Бир куни
дадам канилар, деб йиглади.
- Даданг улган! - деди ойиси газабдан кузлари ки-
силиб. - Ули-и-б колган. Билдингми? Яна сурайдиган
булсанг, тилингни сугур-иб оламан!
Шоира дадасини бошка суриштирмади. Аммо дада­
сининг «ули-и-иб» колмаганини тушунди. Онаси ишдан
хамон кеч кайтар, кизалок коронги уйга камалиб, курка-
писа онасининг келишини кутиб утирарди. Онаси эса
доим ярим кечада кайтар, баъзан уни аллакандай «амаки-
лар» кузатиб келишар эди.
Шоира эсини таниди. Мактабга борди. Шунда дадаси
бекорга куп арак ичмаганини, уйларида бекорга жанжал-
гуполон булмаганини, дадаси бекорга уларни ташлаб
кетмаганини тушунди. Шоиранинг онаси ёш эди. Унинг
олдига келишган бир йигит келиб турарди. У Шоирани
синглим, деб чакирар, куп мехрибонликлар киларди.
-179-
Шоира унинчи синфни битирай деб турганда, шу йигит
силаб-сийпаб туриб бир чанг солди-да, Шоирани бахти каро
килиб куйди. Шоиранинг бахти бодом гулидай бемаврид
очилди-ю, совук урган чечакдек ковжиради колди. Онаси
бундан хабар топиб, сочини юлди. Йигит нозикрок жойда
ишларкан. «Ишхонангга хабар килиб, уругингни уйнатиб
юбораман», деб пуписа килди. Аммо йигит бу очофат аёл-
нинг огзини калин килиб мойлади шекилли, она тинчиб
колди. Факат энди унинг уз кизидан тили кисик жойи бор
эди. У Шоиранинг олдида узини айбдор санар, топган-тут-
ганини кизига ёпиштиришдан узга чораси колмаганди.
Энди Шоира хам онасининг тили кисик жойини тушуниб
колди. Узига алохида эътибор талаб киладиган булди. Тиб-
биёт техникумида энг чиройли, энг кимматбахо кийимни
Шоира кияр, энг асил такинчокларни Шоира такар эди.
Онаси булса кизининг номини «оклаб олиш» тараддудига
тушиб колган, «тан-жони носогрок» кизини амаллаб «эга-
сига топшириш»ни мулжалларди.
Шоира тиббиёт техникумида укиб юрганда шунака
одам топилди. Курилишда монтажчи булиб ишлайди­
ган бир йигит унга ошику бекарор булиб колди. Шоира
уни купам яхши курмасди. Аммо булгуси куёв онасига
маъкул тушди. Интернатда катта булган етимгина бола
экан. Йигит Шоирани сидкидилдан севар, бу киз учун хар
нарсага тайёр эди.
Туй-томоша булди. Онасининг таъбири билан айт-
ганда «Х,амма иш хамирдан кил сугургандай утди-кетди».
Ичкуёв булган бола мехнатсевар, халол йигит экан. Онаси
хадеб битта гапни кайтарарди. «Хотин киши эрининг тиз-
засига утирса бас. Кейин елкасига миниб олиши хеч гап-
мас. Эрингни кулга ол, кизим! Эрингни кулга ол!» Шоира
эрининг елкасига миниб утирмади. Тугридан-тугри боши­
га чикиб куя колди. Негаки, у эрини ёмон курарди. Нимага
ёмон к5фишини, нимасини ёмон куришини билмасди-ю,
севмас эди, вассалом! Эри булса унинг чизган чизигидан
чикмас, чиройли, суюкли хотинининг хар бир сузини
бажо келтирарди. Бунга сайин Шоира уни хурмат килиш
-180-
урнига ёмон курарди. Нега шунака булаётганини Шоира
анча кечикиб тушунди. Кейин билса у одамларга ишончи-
ни йукотган экан. Эрта хазон булган бахори хакки. алдан-
ган умидлари хакки хаётдан касос олаётган экан.
Бунака пайтда одам хадди сиккан кишисидан алами-
ни олади. Шоира аламини кимдан олеин? Онасиданми?
Нима фойдаси бор энди? Нима узгаради бу билан? У
аламини эридан олди. Шоира канча ситамкор булса, эри
шунча итоаткор булиб борар, бунга сайин унинг гаши ке­
лар ди.
Бу орада Шоира кизча к)фди. Эрининг оилага мехри
янаям ошди. Шу билан баробар Шоиранинг талаблари
хам ошиб борди. У яхши кийинишни, уйнаб-кулишни
хохларди. Эрининг маоши кулига тегмасдан кимматбахо
кийим-кечаклар олиб куяр, маош жонивор юлдуз курмай
жон берарди. Эри курилишда ишлагани учун унга икки
хонали уй беришди. Янги уйга янги жихозлар олиш ке­
рак. Бу пайтда Шоира техникумни битириб, касалхонага
ишга кирган, лекин олган маоши узидан ортмасди. Эри­
нинг оладиган юз эллик сум ойлиги хам кумга сингган сув
гомчисидай изеиз йуколар эди. Бу ёкда онаси гиш-гиша
килади. «Эркак одам хам юз эллик сум учун ишлайдими»,
деб тунгиллайди. «Уйингда обстановканг йук», деб жав-
райди. Охири онасининг узи куёвга минг сум карз бериб
мебель олдирди.
Энди икки гапнинг бирида карзи масаласи кундаланг
гурадиган булиб колди. Онаси бу билан хам тинчимади.
Шоиранинг кулогига бир гапни кайта-кайта куйди. «Тил­
ла йиг, болам, тилла йиг. Огир кунингда жонингга тилла
ора киради».
Шоира эрига зулмини оширди. Бора-бора эри икки
сменада ишлайдиган, мехнат таътили пайтида эса биров-
ларнинг участкасида гишт терадиган булди. Оилада пул
хийла купайди. Аммо иштаха деган нарса хам угщ онга
ухшайди. Кенгайган сайин кенгайиб кетаверди. Шоира
>рининг озиб-тузиб кетганини, эски-туски кийимларга
уралиб юришини курар, курган сайин гаши келарди.
-181-
Худди шундай кунлардан бирида Шоира узи орзу
килган йигитни учратиб колди. Техникумда бирга укиган
дугонасининг туйига борди-ю, косагуллик килган йигит
кузига чугдек куринди. Шоира келин томондан вакил
булиб уйнади. Косагул йигит унга куп хушомад килди.
Туйдан кейин машинасида кузатиб куйишни айтди. Чин-
дан хам ярим кечада бу йигитнинг «Жигули»си Шоира-
ларнинг уйи олдида тухтади. Йигит кинорежиссёр экан.
Якинда янги фильмни суратга олаётганини, бош кахрамон
ролига Шоира жуда мос келишини айтди. Йук, уни кино-
га олишгани йу^. Аммо Шоира билан режиссёр уртасида
ажиб бир якинлик пайдо булди. Уз эридан тополмай юр­
ган дадилликни, киборликни, колаверса, машинани шу
йигитдан топди. Шоира эрининг кун сайин чукиб бора-
ётганини курарди-ю, узи учун, факат узи учун шунака
булаётганини тушунмас, тушунишни истамасди. Режис­
сёр хотинини ёмон куришини, ажрашмокчи эканини айт­
ди. Шоира эрини баттар ёмон куриб колди. Энди унинг
овкат пишириб утириши хам, Шоирадан олдинрок бориб
кизчасини богчадан олиши хам хунук куринарди кузига.
Хиёнатнинг боткоги тез чукурлашади. Режиссёрнинг
«Жигули»си Шоираларнинг уйи олдига хеч хайикмай ке­
ладиган булиб колди.
Хунук гапнинг думи узун булади. Эри бу хангома-
лардан дарак топди. Бир куни Шоира очилиб-сочилиб
«Жигули»дан тушаётганида, устига келиб колди. Йигит­
нинг пиджаги Шоиранинг елкасида эди. Эр хаммасини
тушунди шекилли, Шоиранинг юзига тарсаки тортиб
юборди. Алам билан корнига тепди. «Жигули» гириллаб
бурилди-ю, жуфтакни ростлаб колди. Бу орада учинчи
каватдан Шоиранинг онаси югуриб тушди. «Золим» куё-
вининг дастидан дод устига дод солди. Аллакаёкдан етиб
келган мает уткинчилар «бегунох» хотин кишига кул
кутарган «номард»ни ерга ёткизиб уласи килиб тепкилаш-
ди. Шоира думини кисибгина уйга кириб кетди. Анчадан
кейин тупрокка беланган, калтак зарбидан лаблари ёрилиб
кетган эри уйга кирди. Шоира унинг жанжал кутаришини
-182-
кутиб турган эди. Йук, эри жанжал кутармади. Каравот-
да ухлаб ётган кизчасини устига борди-да, энгашиб у
юзидан-бу юзидан упди. Шунда икки томчи ёш кузидан
сизиб чикди, эрта ажин туша бошлаган юзида котиб
колди. У Шоирага, кайнанасига бир-бир караб, индамай
чикиб кетди. Шу буйи кайтиб келмади. Шоира эрининг
кизчасини жонидан хам яхши куришини билар, барибир
кайтиб келади, деб уйларди. Йук, эри кайтмади. Бир куни
суддан чакирщ когози келди.
Одатдагидек, суд «муштипар она»га - Шоирага ён
босди. Эри икки хоналик уйини индамай топширди.
Факат бир огиз гапирди. «Курсатган хунарларингизнинг
жавобини бир кун оларсиз, ахир», деди-ю, этагини
кокиб чщ иб кетди. Шоира эридан кутулганига, эркин
булганига шукур килди. У бу хабарни айтиб режиссёрни
суюнтирмокчи эди. Кизик, режиссёр суюнмади. «Чаток
килибсиз», деди-ю, иши кун сайин купайиб кетаётганини,
якинда янги фильм олиш учун узок муддат билан бир ерга
жунаётганини айтди. «Томга чикаман деб урага тушиб
колдим», деган ran бор. Шоира шунака ахволга тушиб
колди. Шундагина, биринчи марта, «ёмон» булсаям эри
борлигида дуруст яшаганини уйлади. Яна бир куни кизик
вокеа булди. Шоира кизини олиш учун богчага борган
эди. Кизи кум сепилган майдонда болалар билан уйнар,
бир болага караб лабини чуччайтириб гапирарди:
- Адамла кесинла, этиб бераман. Битта урадила сани!
Шоиранинг юраги шунда яна бир зил кетди. Беихтиёр
узининг болалигини эслади. Дадасини сураб йиглаганида
онаси айтган ran кулоги остида тагин жаранглаб кетди.
«Даданг ули-иб колган, билдингми?»
Йук, у у3 боласига бу гапни айтолмасди. У кизчасини
кучоклаб упди. Шунда хато килганини, уз кисматини бо­
ласига хам раво курганини уйлаб сесканиб кетди. Эридан
алиментни «куртдек» олиб турган булсаям, хеч канака
нафака ота мехрининг урнини босолмаслигини тушунди.
Киш кунларининг бирида онаси тусатдан фалаж
булиб колди. Бир оёк, бир кули ишламай саккиз ой
-183-
шифтга караб ётди. Кизик, онаси айтган олтин огир кун-
да жонига ора кирмади. Унинг жонига одам ора кирди,
Шоира ора кирди. Ким билсин, эрининг охи фалакка
етдими ё адолат деган тарози уз хукмини курсатдими,
хуллас, бу ёкда она азоб чекди, бу ёкда Шоиранинг тин-
чи йу колди... Кизчасини хафтали богчага берди. Уйдан
кунгли совиди. Шундай кунлардан бирида у эри билан
тасодифан учрашиб колди. Уша ощном Шоира ишдан
эртарок чикди: кизчасининг тугилган куни эди. У богча-
нинг пастак дарвозасидан кирди-ю, айвончада кий-чув
Килиб уйнаётган болалар олдига борди. Улар орасида киз-
часи йук эди. Шоира у ёк-бу ёкка аланглади. Богча чекка­
сида, шафтоли дарахтлари остидаги уриндикда утирган
кизчасини курди. Кизча дадасининг тиззасида утирар,
кийкириб-кийкириб кулар эди. Аввалига Шоиранинг га­
ши келди. Аммо зум утмай, кунглида илинжга ухшаш
нарса уйгонди. У хали хам булса эрини гах деса кулига
кундиришга ишонарди. Секин-секин юриб якин борди.
Борди-ю, эрининг юзида аллакандай бегона бир ифода-
ни - хотиржамликни пайкади. Илгари у доим куйиб-пи-
шиб юрарди. Энди чехрасида кандайдир сокинлик пайдо
бупти. Гуё у изтироб оловида ёна-ёна тобланган, тоблана-
тоблана совиган эди. Шоира гапни узокдан бошлади. Эри
бу ерга келгани яхши булганини, кизчасининг акли кириб
колгани, отасини суроклаётганини айтди, ёшликда хар
хил гаплар утишини кистириб куйди. Эрининг бир туки
хам узгармади. Факат бир огиз суз айтди:
- Усибсиз!
Шоира тушунмаган эди, тушунтириб берди:
- Янаям сурбетлашибсиз.
Шоира ичига олов тушгандай ловуллаб кетди. «Эр-
как зотининг уругига кирон келсин», деб узича хукм
чикарди. Начора, бу билан унинг хаёти яхшиланиб кол-
мади. Шоиранинг уйга келишга юраги йук эди. Бола бог-
чада, уйда хеч ким йук. У кечалари уйгониб кетса, узи­
нинг ёлгизлигини уйлаб эзилади. Тез кариб колишдан
дахшатга тушади. Шунинг учун у ишдан юпанч ахтаради.
-184-
Кунора навбатчилик к и л и б узини овутади. Х,али Доктор
опа Шерзоднинг саломини етказганда Шоира негадир яна
утмишини уйлади.
Иш куни бошланган, троллейбус бушаб колган эди.
Шоира уртадаги уриндикда утириб бораркан, тагин куз
унгига Шерзод келди. Уша - бундан бир ярим ой илгари
булган вокеадан кейин у негадир бу йигитни куп эслади.
Шоира бу йигитнинг нимасини ёктириб колганини
узи билмасди. Факат шуни билардики, Шерзод йулида
учраган бошка одамларга ухшаб Шоирага шилкимларча
осилмади. Шоира унинг юриш-туришида, узига муома-
ласида кандайдир покизаликни пайкади. У хамма бир-
бирини алдайди, эркак зотига ишониб булмайди, деб
уйларди. Шерзод Шоирани хдм, узини хам алдамади.
Шоира бир имо килсам, хар кандай йигит оёгим ости­
та йикилади, деб юрарди. Кейин билса узини-узи оёк ости
килиб юрган экан. Уша - узи ишонган, узи ихлос куйган
режиссёр хам уни оёк ости килган экан. Шерзод булса
уни узига танитди. Одатда, киши узгаларнинг нуксонини
дарров куради-ю, уз айбини хадеганда пайкай колмайди.
Вакт-соати етиб бирон нарса бахона булса-ю, узига-узи
бегона назар билан, четдан карасагина нуксонларини ку­
риб хайрон колади. Шерзод билан учрашув хам Шоира­
нинг узини таниши учун бахона булди. Ушанда Шоира
узининг бу йигитга муносиб эмаслигини билиб, уни ёмон
куриб кетди, аммо кунглининг бир чеккасида унинг тугри
иш килганини хис этди. Бу йигит узи билибми, билмай-
ми, Шоирага бир нарсани эслатиб куйгандек булди.
Бу ахволда яшаб булмас экан. Шоира хаётда бахти-
ни тополмаганлиги учун бировлардан касос оляпман,
деб уйларкану, узини узи жазолаётган экан. Узгаларни
уйинчок киляпман, деркану, узини узи уйинчок килаёт-
ган экан. Х,аётда бунака яшаб булмас экан. Эртанги кун
олдида хисоб бермасдан яшаш энг азобли нарса экан.
Шоира буни хис этди-ю, ёш боладек самимий, аммо маг­
рур бу йигитга хурмати ошди.
...Шоира троллейбус бутунлай бушаб колганини
куриб, атрофга аланглади. Шундагина охирги бекатга ке-
-185-
либ колганини пайкади. Сумкасини кутариб, шоша-пиша
пастга тушди. Шундок бекат рупарасида икки каватли
универмаг ойнаванд эшикларини очган, харидорлар чу-
молидай гимирлашиб, кириб-чикиб, туришар эди.
Шоира беихтиёр уша томонга каради. У байрам
якинлиги, бунака пайтда ноёб моллар сотилиши мумкин-
лигини билади. «Жуда булмаса атир оларман», деб уйлади
ойнаванд эшикдан кириб бораркан. У французча атирлар-
ни яхши курарди, аммо уни топиш анча машаккат эди.
Шоира ичкари кирди-ю, газлама булимида навбат кутиб
турган хотин-халажнинг хаяжонли шовкинини эшитиб,
jona томонга юрди. У адашмаган экан:. газлама булимида
хонатлас берилаётганининг устидан чикиб колди. Дарров
навбатга турди. Одам куп эмас, нари борса уттиз-кирк
киши турарди. Кук ласдан халат кийиб олган тилла тишли
сотувчи киз чакконлик билан газ чупини уйнатар, навбат
кутаётганлар эса бунака ноёб нарса пештахтага камдан-
кам чикишини уйлаб хдяжонланиб типирчилашар эди.
- Куп берманг! Хдммага етсин! - деди кимдир кич-
кириб.
Бопщалар х,ам шовкин солишди.
- Шундок килинг, синглим!
- Биз хам бенасиб колмайлик.
Сотувчи киз уларнинг маслахатисиз хам ишини би-
либ килар, хар кишига икки кийимликдан ортик атлас
бермасди. Навбат кутаётганлар буни куриб анча тин-
чиб колишди. Лекин атлас олиш барибир уларга насиб
килмади. Шоиранинг навбати етишига беш-олти киши
колганида сотувчи киз тилла тишини яраклатиб, нихоятда
мулойимлик билан огохлантирди:
- Очередга турманглар, атлас тамом булди.
Харидорлар шовкин-сурон кутариб юборишди. Со­
тувчи киз икки кафти билан кулогини беркитиб олган,
тилла тишини ялтиратиб хадеб жилмаяр эди.
Нихоят, ичкаридан худди кизникига ухшаш кук халат
кийган йигит чикиб келди.
- Нима ran? - деди мулойимлик билан. - Мен завсек-
цияман.
-186-
Харидорлар яна шовкин кутаришди:
- Нега тамом булади. Энди икки туп сотдинглар-ку!
- Атлас тамом булди, - деди булим мудири осойишта
охангда. - Эрта-индин яна келиб кол ад и.
Харидорлар кунишмади. Яна тус-туполон булиб кет­
ди. Биров шикоят дафтарини с}фади. Биров арзнома ёза-
миз, деди.
- Редакцияга ёзиш керак! - деди куринишидан уки-
тувчиларга ухшаган аёл аччикланиб. - Жуда хдддидан
ошиб кетди булар!
Шоиранинг куз унгига ярк этиб Шерзод келди.
- Бупти! - деди. - Хдммамиз кул куямиз!
У универмагдан чикканида терлаб кетган, асабийлаш-
ганидан булса керак, кулоклари шангиллар, оёкларида
мадор колмаган эди.
Шоира кизишиб кетиб, харидорларнинг шикоят хати-
ни тахририятга обориб беришни зиммасига олгани учун
энди афсусланди. «Кандок бораман, - деб уйлади шико-
ятни буклаб сумкасига соларкан. - Нима деб кираман?»
Аммо у ваъда килиб куйган, энди бормаса булмас эди.
У редакцияга эртага боришга карор килди.

30

Кеча Шерзод нашриёт билан тузган шартномага би-


ноан янги тупламининг калам хакини олди. Кассадан чи-
кибок Марказий телеграфга кирди. Байрамни утказиш
учун узига юз сум олиб колди-да, колган пулнинг хам-
масини кишлокка - синглисининг номига жунатди. Аяси
канчалик кувонишини, канчалик дуо килишини куз унги­
га келтириб, узиям суюниб кетди. Бугун булса фельетон
босилиб чикди. Шерзод иш шунчалик тезлашиб кетиши-
ни кутмаган эди. Кеча у фельетонини топшириши би­
лан мухаррир укиб чикди-ю, навбатдаги сонда босишга
топширик берди. У аллакандай кенгашга кетаётган экан.
Мухаррир фельетонни узи борида хал килиб кетишни ис-
таганини Шерзод тушунди. Бунака ишлар «зам»га колса
-187-
мужмаллашиб кетишини, чамаси, мухаррирнинг узи хам
билар эди.
Шерзод эрталаб барвакт турди-да, гастроном олдида­
ги дукончадан газета сотиб олди. «Мактабнинг хужайини
ким?» деган фельетон туртинчи сахифада босилган эди.
Шерзод автобусда кетаркан, уни яна синчиклаб укиб
чикди. Раиснинг куп йиллардан бери мул хосил етишти-
ришга уриниб келаётгани, ишнинг кузини биладиган одам
эканлиги таъкидлаб утилган, аммо узига ортикча бино
куйиб юборгани, одамларга зугум утказаётгани танкид
килинган эди. Шерзод узининг бегараз ёзгани, хеч ким-
га ортикча буёк суркамаганига яна бир бор ишонч хосил
килиб,кувонди.
Аммо кувончи узокка бормади. У саккизинчи каватга
чикиши билан котибага рупара келди.
- «Зам»нинг олдига киринг, дарров! - деди котиба
Шерзоднинг йулини тусгудек булиб.
Шерзод хаёлан кулимсираб куйди. Мухаррир урин-
босари ёши олтмишларга борган, узи хам, феъли хам
гилдиракка ухшаган дум-думалок киши эди. У бошини
шифтга, оегини ерга тегизмай юришга урганиб колган,
узининг соясидан узи куркарди. Мухаррир борлигида
«зам»нинг бор-йукдиги асло билинмас, аммо мухаррир
бирон ерга кетиб, иш «зам»нинг зиммасига тушса, хар
куни мажлисбозликлар бошланарди. «Зам» бу билан бир
томондан уз хукмини курсатиб куйишга, иккинчи томон-
дан хар эхтимолга карши юкни ходимларга ортиб, узи бир
чеккага чикиб олишга уринар эди. Шерзод бунинг саба-
бини яхши билади. «Зам» хато килиб куйишдан куркар,
хамиша хамма иш сип-силлик булишини хохларди. Х,озир
хам у шуни уйлади-ю, жилмайиб суради:
- Мажлисми?
- Йук! - котиба кескин бош чайкади. - Битта узингизни
чакиряптилар. Боядан бери уч марта сурадилар.
«Фельетон масаласида чакирган». Шерзоднинг хаёли-
га лоп этиб шу фикр келди-ю, хамон кулида турган газе-
тани буклаб, пиджагининг чунтагига солди. «Мухаррир
- 188-
келиб-келиб шу пайтда сафарга кетганини каранг, хамма
нарса шунака, аксига олади узи!»
«Зам»иинг хонаси узига хос килиб безатилган эди.
Ерга гилам пойандоз тушалган, стол устида кадимий
мармар сиёхдон, чойнак-пиёла турарди. Чарм курсига ок
гилоф копланган, курсининг утиргичи юмшок булишига
карамай, «зам» уйидан махсус гардишсимон ёстикча
тиктириб келган, шу ёстикчани тагига куйиб утирарди.
Х,озир хам у курси суянчигига елкасини ташлаганча, га­
зета укир, кабарик кузойнак ортида кузлари гайритабиий
даражада катта-катта куринарди. У юм-юмалок юзига
гоят жиддий туе бериб, туртинчи сахифани куздан кечи-
рарди. Шерзод бир карашдаёк унинг фельетонга тики­
либ утирганини пайкади. Секин салом берди. Мухаррир
уринбосари кузойнагини йилтиратиб, бош силкитиб куй-
ди-да, «бу ёкка утиринг», дегандек имо килди. Шерзод де­
раза ёнидаги стулга келиб утирди. «Зам» яна диккат билан
фельетонни куздан кечиришга тушди. У хеч нима укимас,
чамаси Шерзодни боплаб сукишга шайланар, аммо гапни
нимадан бошлашни билмас эди.
- Чакирган экансиз! - деди Шерзод, нихоят, токати
ток булиб.
«Зам» кескин бош кутарди. Кузойнагини олди-да,
каре этиб столга ташлади.
- Сиз нима килиб юрибсиз узи? - деди жеркиб. - Сиз-
ни деб качонгача ran эшитамиз бизлар?
«Оббо, - деб уйлади Шерзод ундан куз узмай. - Анча
ковуради шекилли!»
- Йук, бунака ишларни атайлаб киласиз шекилли, сиз!
У «сиз» сузини гижиниб, кесатик билан таъкидлади.
- Дежур булганингизда хато утказиб юборасиз!
Сахифа укиётганда аллакандай асарларингизнинг сюже-
тини уйлаб утирасиз!
Шерзод касалхонага тушиш олдидан утказиб юбор-
ган хатосини «зам» хали унутмаган экан. Яна шуни эсла-
тиши Шерзоднинг гашини келтирди.
- Бу гапни аввалги мажлис да айтгансиз! - деди у
«зам»нинг сузини булиб.
-189-
«Зам»нинг лаблари титраб, сип-силлик, луппи юзига
кон урди.
- Манави-чи! - деди фельетон босилган сахифани
кафтининг оркаси билан шаппатилаб. - Хамма ишни рас-
во килиб куйибсиз-ку. Ким жавоб беради бунга!
- Нима бупти? - деди Шерзод хотиржам гапиришга
уриниб.
- Яна нима бупти дейди-я! - азбаройи тутакканидан
«зам»нинг юзи баттар кизариб кетди. - Кимга осилаётга-
нингизни биласизми? Ким билан олишаётганингизни би-
ласизми, узи?! Арзимаган бир гапни бахона килиб, бутун
жумхуриятга таникли одамни фельетон килиш шартмиди!
«Раис бува ишга киришибди, - деб уйлади Шерзод
«зам»дан куз узмай. - Питиллаб копти! Гап таъсир ки-
либди, яхши!»
«Зам» хамон кулларини асабий силкитганча, шангил-
лаб гапирар, раиснинг машхур одам эканлиги, шундок
одамни фельетон килиш мутлако нотугрилиги, мабодо
мухаррир буюрган такдирдаям бу ишни килмаслиги ке-
раклигини гапирар эди. «Раиснинг таги бакувват, шундан
куркяпман, деб куя колмайдими, бу! Нима килади гапни
чузиб?» - деб уйлади Шерзод, дераза томонга караб.
Хаво булут эди. Нашриёт ховлисидаги тут дарахти-
нинг шохлари асабий силкинар, дарахт остида турган ка-
боб к5фасидан тутун буруксаб хавога таралар эди. Шамол
борган сайин кучайиб, яхлит деразанинг аллакаеридан
гуриллаб кирар, шифтдан ергача осилиб турган кия очик
дарпарда охиста силкиниб куяр эди. Шерзод деразанинг
танщари томонида, силлик алюмин соябон бурчагида
хурпайиб утирган мусичани энди к5фди. Мусича бир
бурчакка кисилиб олган, шамол кучайган сари момик
патларининг ораси очилиб кулранг тусга кирар, жажжи
оёкдари билан соябон киррасига ёпишганча, мункиб-мун-
киб кетар, мунчокдек кузини жавдиратиб атрофга караб
куяр эди. Шамол эса кучайгандан кучайиб борар, мусича
сиргалиб-сиргалиб кетар, алюмин соябон киррасига яна­
ям махкамрок ёпишарди.
-190-
- Мен билмайман! - деди «зам» столни кафти билан
шаппатилаб. - Урток Самандаровнинг хатоси учун мен
жавоб берищни истамайман, тушундингизми? Якинда
махсус комиссия бу масалани обкомда мухокама килади.
Бюро мажлисига узингиз борасиз. Ана ундан кейин
обрули одамларни фельетон килиш канака булишини би-
либ куясиз. Бу сизга ошик-маъшукларнинг упишишини
тасвирлаб роман ёзиш эмас!
Унинг охирги гапи Шерзоднинг хамиятига тегди.
«Зам» негадир бадиий асар ёзишни енгил-елпи иш деб
уйлар, ёзувчиликни хийла майна килиб гапирарди. Ав-
валлари Шерзод буни сезса хам эътибор бермаганди.
Хрзир жим туролмади.
- Бупти, - деди урнидан туриб. - Бюрога албатта
катнашаман. Мен фельетонни билар-билмас ёзган эмас-
ман. - У «зам»нинг юмшок курсисига имо килди. - Бу
жойни хеч ким сиздан тортиб олмайди. Куркманг! Пен-
сияга чиккунингизча шу жой сизники! - У «зам»нинг
юмалок юзи бир томонга кийшайиб, гайритабиий чузилиб
кетганини курди-да, янаям хотиржамрок овозда кушиб
Куйди. - Ёзувчилик масаласига келсак, сиз унга тил тегиз-
манг. Илтимос.
Шерзод эшик олдига борди-ю, «зам»нинг илон чак-
кандек сапчиб урнидан туриб кетганини курди. Аммо
тухтамади. Иулакка чикиб, эшикни карсиллатиб ёпди.

31
Шерзод биринчи рейсга чипта олганди. Аксига олиб,
самолёт кечикиб учди. «Як-40» Фаргона аэропортига
кунганида соат туккиздан ошган эди. Шерзод такси то-
пиб, обкомга етиб келгунча яна бир соатча утди. Обком
биноси олдидаги гулзорда чечаклар тонг куешининг ну-
рида ловуллаб порлар, асфальт майдонча чиннидай килиб
супурилган, катор-катор енгил машиналар яраклаб ту­
рарди. «Чаток булди, - деб уйлади Шерзод зиналардан
шоша-пиша чикиб бораркан. - Кечикдим. Асли поездда
келаверсам буларкан».
-191-
Кеча кечкурун «зам» уни чакиртириб, шошилинч
Фаргонага боришни буюрди. Фельетон юзасидан текши-
риш утказган комиссия эрталаб обком мажлисига йи-
гилишини айтди. «Эхтиёт булинг, - деб кайта-кайта та-
йинлади. - Бу жуда нозик масала. Тагин ковун тушириб,
бизни маломатга колдирманг».
Шерзод алланечук сукунат чуккан йулакдан утиб бо-
раркан, тагин узини койиди. «Жуда хунук иш булди. Сен-
дан бошка ташвиши йукми бу одамларнинг!»
У обком котиби утирадиган кабулхона эшигини оч-
ди-ю, энг аввал Раис бувага кузи тушди. Раис шундок
эшик рупарасида - дераза олдида тик турар, кора костюм
кийиб, хамма орденларини такиб олган эди. Шерзод бир
лахза тухтади-ю, енгил нафас олди. «Дали бошланмаб-
ди». Раиснинг рупарасида тарашадек озгин бир киши ту­
рар, афтидан, икковлари кизгин сухбатлашаётганларида
Шерзод кириб, гапнинг белига тепганди.
Раис бува Шерзодни куриши билан ранги учди.
- Ана, келди! — у ияги билан имо килиб Шерзод­
ни курсатди. Шерзод унинг беписандлик билан гапир-
ганини билиб гаши келди-ю, аммо индамади. Раиснинг
сухбатдоши худди жиноятчига карагандек Шерзодга
кузини олайтириб караб куйди.
- Кийинчилик йилларида озмунча ёрдам бердимми бу-
ларга! - деди раис овозини баландлатиб. - Туйгизганнинг
корнига тепиш, деб шуни айтади-да!
Шерзод ижирганиб юзини угирди. У бурчакда утир­
ган аёлни энди курд и. Сочларига ок оралаган аёл столни
охиста такиллатди-да, дашном берди.
- Уртоклар, ичкарида мажлис кетяпти!
Раис, лаблари пир-пир учганча Шерзодга еб юбор-
гудек караб куйди-да, нари кетди. Унинг важохати ёмон
эди. Ора-чора Шерзодга имо килиб, сухбатдошига ал-
ланималарни тушунтирар, сухбатдоши хам бош силкиб,
унинг гапини маъкуллар эди. Мана шу вазмин сукунат,
раиснинг узини тутиши таъсир килди-ю, Шерзоднинг ел-
касидан аллакандай юк боса бошлади. «Шунча одамни
ташвишга солдинг, - деб уйлади узини койиб. - Шунча
-192-
одамнинг вактини олиб утирибсан». Кечадан бери унинг
узи тан олишни истамай хаёлидан куваётган шубхалар
яна ёпиридиб келди. «Балки «зам» тугри айтаётгандир.
Балки Раис буванинг камчиликларини ошириб ёзгандир-
сан. Нима булгандаям бу одам колхозни оёкка тургазгани
рост-ку! Шунча шон-шухратга бекорга эга булмагандир?
Нимаики килса колхоз учун, пахта учун киляпти-ку! Бу
ердагилар биринчи галда унинг мана шу хизматларини
Хисобга олишмайдими, ахир!».
В акт имиллаб утар, девордаги соат чикиллаб, фурсат
утишини баттар секинлаштираётгандек булар, бундан
Шерзоднинг гаши келар эди.
Нихоят, эшик очилиб, ичкаридан уч-т5фт киши чикди.
Котиба раисга имо килди.
- Кираверинглар.
Аввал Раис бува билан бояги сухбатдоши, уларнинг
кетидан Шерзод ичкари кирди. Хонада ун-ун икки киши
утирар, хона жихозлари оддий эди. Деворга вилоят хари-
таси илиб куйилган, бурчакда кучма Кизил Байрок турар­
ди. Шерзод стол турида утирган обком котибини дарров
таниди. Кулча юзларида дехдонча содда бир ифода акс
этиб турган, доим дуппи кийиб юрадиган бу йигитни у
илгари хам уч-турт бор курган, аммо гаплашмаган эди.
Обком котиби гапни лунда бошлади:
- Жумхурият газетасида «Мактабнинг хужайини
ким?» деган фельетон босилган эди. Шу фельетон юза-
сидан обком комиссияси текшириш утаазган. Комиссия
хисоботини эшитсак...
Энг аввал киска енгли катак-катак куйлак кийган се-
миз бир киши суз олди. Шерзод аввалига эътибор берма-
ган экан. Урнидан турганидан кейин уни таниди. Шер­
зод бу одамни колхоз шийпонида Раис бува билан бирга
курганди. Хона салкин булишига карамай, бу киши киза-
риб-бузариб кетган, каттакон румолчаси билан хадеб юз-
ларини, й>тон буйнини ипщалаб-ишкалаб куярди.
- Уртоклар! - деди у кандайдир тантанавор охангда. -
«Тиниксой» деганда биз энг илгор колхозни тушунамиз. Бу
колхоз факат районда эмас, бутун вилоятда планни доим
13 - Нур борки, соя бор -193 -
биринчи булиб бажаради. Мана, энг свежий мисол: бу гал
хдм колхоз посевнойни биринчи булиб бажарди. Шундок
одамни бутун республикага думбира килиш яхшимас.
Шерзод мажлиснинг бунака охангда бошланишини
кутмаган эди. Кизик, бу одамнинг далиллари чучитиш
5фнига кайсарлигини кузгаб юборди. «Яна уша ran, яна
уша калкон! - деб уйлади бояги кишидан куз узмай ути-
раркан.- Обкомда шунчалик суянчиги булганидан ке­
йин Раис бува керилмай ким керилсин?» Шерзод шуни
уйлади-ю, кунглини кемириб турган шубхалар бирдан
таркалди. «Йук, сен тугри иш килгансан. Хдк гапни айт-
гансан. Качонгача одамлар факат бугунни уйлаши ке­
рак. Нега энди эртанги кунни уйламаслик керак!» Унинг
томогига яна уша гашни келтирадиган илик бир нарса ти-
килди. Кулоклари шангиллаб, юраги ура бошлади. Энди у
семиз кишининг гапларини эшитмас, эшитишни истамас
эди.
Навбатдаги суз бояги тарашадек озгин кишига берил-
ди. Бу одам вилоят ижроия кумитасида ишлашини Шер­
зод энди билди.
- Фактларни текширганда, }фток Самандаров, - у
Шерзодга имо килиб куйди, - бизга бир огиз маслахат
солсангиз буларди. «Тиниксой»нинг раиси вилоятда энг
тажрибали рахбарлардан. Ишнинг кузини билади. Илмли,
тажрибали ходим, техникадан аъло даражада фойдала-
нади. - У утирганларга бир-бир караб чикди-да, овозини
баландлатди. - Бунинг устига «Тиниксой» колхозида ке-
йинги пайтларда мисли курилмаган ишлар килинди. Хона-
донлар газлаштирилди. Хдр уйда телевизор бор. Янги мак­
таб курилди. Колхоз мактабга доим кумак бериб туради.
Шундай экан, мактаб хам колхозга ёрдам бериши керак-да!
Анави укитувчидаям айб куп. Раис билан жанжаллашиб
колган экан, шуни редакцияга ёзиб достон килиб утириши
шартмиди? Андиша деган нарса булиши керак одамда!
Шу ерга келганда Раис бува чидолмади шекилли,
утирган жойида ran ташлади:
- Игвогар-да, кур кори! Узи хемирининг ишини кил-
майди, ишни дундириб куйганни куролмайди.
-194-
Обком котиби кулидаги ручка билан столни такил-
латди.
- Яна гапингиз борми? - деди ижроком вакилига
караб. Унинг кошлари чимирилиб кетган, афтидан, Раис
буванинг муомаласи гашини келтирган эди.
Ижроком вакили секин бош чайкади.
- Булди. Гапим шу...
- Гапингиз шу булса, нимани гапирдингиз узи? - Об­
ком котиби урнидан туриб кетди. - Айтинг ахир, фелье-
тондаги фактлар тугрими, нотугрими?
Вакил эсанкираб колди. Кулларини ёзиб мингиллади:
- Умуман олганда, шунака иш булган, болалар курак
терган. Лекин раис бу ишни колхоз манфаатини кузлаб...
- Утиринг! - Обком котиби утирганларга разм солди, -
тагин ким гапиради? - деди осуда товушда, - мархамат,
урток Мирражабова.
Дераза тагидаги стулда утирган, сочлари текис килиб
турмакланган кухлик аёл урнидан турди. Шерзод бу аёл-
нинг котиблардан бири эканини бил ар эди.
- Бизда ёмон бир одат бор! - деди у охиста хурсиниб. -
Бировни бир кутар-кутар килсак, оёгини ерга тегизмай
куямиз. Бошимизга чикариб оламиз-да, кандок килиб
туширишни билмай юрамиз. Бу кишининг муомаласига
каранг. - У раис томонга жахл билан караб куйди. - Сиз­
нинг масалангиз мухокама килиняпти. Сиз булсангиз,
кнрк йил педагоглик килган одамни «игвогар» дейсиз,
«к>ф кори» дейсиз. Уша укитувчини мен жуда яхши била-
ман. Биров билан муштлашиб сукир булган эмас. Ватан
учун жанг килиб айрилган кузидан...
Шерзод Раис бувага караб куйди. У аввалига нажот
кутгандек атрофга аланглади-ю, кейин секин буйнини
ичига тортди. Афтидан, у бу ерда хадеб иргишлаш яхши-
ликка олиб бормаслигини тушуниб колган эди.
- Урток Самандаров, сизда кушимча гаплар борми?
Шерзод обком котибининг узига суз беришини кут-
маган эди. Беихтиёр урнидан калкиди-ю, юраги гупиллаб
урганча, гапни нимадан бошлашни билмай туриб колди.
-195-
- Ростини айтсам, - деди овози хириллаб. - Бу ерга,
мажлисга кириш олдидан фельетон ёзганим учун узим
иккиланиб колгандим. Шундок; тажрибали одамни танкид
килиб хато килдиммикин, деган шубхага борган эдим. -
У Раис бувага караб куйди-да, хурсинди. - Йук, хато
килмаган эканман. Мен Тиниксойда тугилиб усганман,
Раис бува яхши пахтакорлигини мен хдм биламан. Ле­
кин, - у бир зум тухтади-да, ижроком вакили билан се-
миз кишига каттик тикилди, - лекин планни ошириб адо
этиш - кунгилга келган номаъкулчиликни килиш деган
ran эмас. Бу масалани мен шунака тушунаман. - Шерзод
энди обком котибига караб гапира бошлади. - Бу ерда
хамма гапни руйирост айтиш зарур, деб биламан. Шунинг
учун фельетонда айтилмаган бир-иккита гапни кушиб
куймокчиман.
Раис, «тагин нима демокчи бу», дегандек кузлари
кисилиб унга караб куйди. Аммо Шерзод парво килмади.
Энди унинг вужудини кудратли, вазмин бир туйгу эгалла-
ган эди. Киши купдан буён уйлаб юрган хакикатни айтга-
нида худди шу холатни бошидан кечиради.
- Тугри, Раис бува колхозни оёкка тургиздилар. Х,о-
силдорликни оширдилар. Аммо бу киши колхозчиларга
хар тарафлама хукм килишга урганиб колганлар. Узларига
шунчалик бино куйганларки, кабинетларида, бурчакдаги
сейфнинг устида узларининг рамкага солинган сурати
туради. - Шерзод семиз кишига кескин угирилди. - Уша
суратни сиз хам к>фган булсангиз керак. «Тиниксой»га
боргансиз-ку, ахир.
Семиз киши кизариб-бузариб, румолчаси билан юзи-
ни сийпалади.
- Колхозга автобус Раис буванинг рухсати билан
катнайди. - Шерзод раисга угирилди. - Тугрими?
Раис индамай юзини бурди.
- Раис бува одамлар район марказига борса иш колиб
кетади, деб хохдаган пайтда автобусни тухтатиб куядилар.
Кишлокка театр келса, бу киши одамларнинг вактини
олмасин, деб хайдаб юборгудек булади. Ким качон туй
-196-
Килишини Раис бува белгилайди. Кузда туй киладиганлар
учун ун кун вакт ажратилади. Шу пайтда улгурган одам
улгуради, колгани янаги йилга колиб кетади. Мабодо
бирон одам узича туй килса, айни базм кизиган пайтда
чирок учириб куйилади. Одамлар туйда утирса, эртаси-
га ишнинг мазаси булмасмиш. - Шерзод хдрчанд узини
босишга уринса хам овозида газаб оханги жаранглаб кет­
ди. - Агар йигит билан киз бир-бирига талпиниб турган
булса-чи! Нима хаккингиз бор уларга туганок булишга?
Айтинг булмаса, Раис бува, одамлар бир-бирини яхши
куриш учун хам сиздан рухсат олеин! - Шерзод чукур
хурсиниб атрофга разм солди. - Узбек пахта деб жони-
ни жабборга бераётганини яхши биламиз. Балки раис хам
пахтага мехри туфайли шундок килар. Лекин бунака ки-
ликлар одамларнинг жонига тегади. Одамлар пахта деса
безиллайдиган булиб колади. Шунака буляптиям... Ме-
нинг гапим шу. Кизишиб кетган булсам, узр.
Шерзод жойига утириши билан хонага жимлик чукди.
Семиз киши каттакон румолчаси билан хадеб буйнини ар-
тар, ижроком вакили узун буйнини чузиб, анча нарида,
стол турида ётган газетага куз югуртирган булар, Раис
бува лабларини кимтиганча тек утирар эди. Нихоят, об­
ком котиби урнидан турди.
- Хдммамиз иш билан банд одамлармиз, - деди у
босик овозда. - Хдммамиз тиним билмаймиз. Давр тала-
бининг узи шу. Ким качон к,айси ишни килишини били-
ши керак. Аммо энг асосий нарсани - одамларни унутиб
куядиган уртоклар бор. Мана шу энг ёмон иллат. Аслини
олганда бунака килишга хеч кимнинг хакки йук. - У нега­
дир бошкаларга эмас, Шерзодга караб гапира бошлади: -
пайт келиб йигим-терим машиналар зиммасига тушади.
Бунака авдщи машиналарни яратадиган авлод бугунги
укувчилар. - У раис томонга кескин бурилди. - Уша, сиз­
нинг колхозингиздаги мактабда укиётган болалар яра-
тади бу машиналарни! Биз сизнинг куп йиллардан буён
раислик килишингизниям, урушдан кейинги машаккатли
йилларда колхозни оёкка тургазганингизниям биламиз.
-197-
Ютугингиздан кувонамиз. Лекин хато килсангиз, хас-
пушлаб кетмаймиз. Х,озир баъзи уртокдар сизнинг кол-
хозингиз куп даромад олишини айтишди. Хдммаеи тугри.
Аммо бугун одамлар узига тугри муносабатда булишни
талаб килишяпти. Бу хам бизнинг ютугимиз. Нега деган-
да, бу одамлар уз кадриниям, фидойиликниям урнига куя-
ди. Бунака одамларни кадрламаслик нонкурликдан бошка
нарса эмас!
Шерзод Раис бувага караб куйди. Раис бир нуктага
тикилиб утирар, аввалгидек буйнини чузмас, офтобда
тобланган чайир юзида кандайдир сокин ифода бор эди.
Гуё обком котиби Раис буванинг рупарасига тиник бир
кузгу келтириб куйгану, хар гапи билан шу кузгуга кайта-
кайта карашга мажбур киларди уни.
- Сиз колхознинг отаси буласиз, - деди котиб хамон
уша босинки, лекин куюнчак охангда. - Ота деган уз бо-
лаларига мехрибон булиши керак. Колхозчининг боласи
сизнинг хам болангиз. Унинг биринчи галдаги вазифа-
си - укиш. Х,озир урток Самандаров айтган гапларга кел-
сак, булар жуда жиддий масалалар. Колхозчининг туйи,
дехконнинг маъракаси деган тушунча тагида катта ran
ётибди. Инсон кадр-киммати деган ran ётибди! Тушун-
дингизми?! Агар сиз колхозчининг пахтадан булак дарди
йук десангиз, хато киласиз.
Шерзод калбида хушнуд бир енгиллик сезиб обком
котибига тикилиб утирарди. Котиб унинг кунглидаги гап-
ларни кандайдир дехконча бир самимият билан, куйиб-
ёниб гапирарди.

32
Киши уз онасини нима учун яхши куришини билмай-
ди. Уз онаси булгани учун яхши куради. Киши уз онаси-
да руй бераётган узгаришларни хам яхши пайкамайди.
Эътибор бермайди бунга. Узингиз яшаб турган шахар
хам шунака. Сиз уни нима учун яхши к}фишингизни
билмайсиз, аммо каттик яхши курасиз. Унинг киёфасида
булаётган узгаришларга купдан диккат килавермайсиз.
-198-
Негаки, улар хар куни сизнинг куз унгингизда руй бера-
ди. Сиз уларни куравериб куникиб кетасиз. Аммо вакти
келиб бир барона билан тусатдан диккат билан назар таш-
лайсизу к;анчадан-к;анча узгаришлар булиб утганини, сиз
булсангиз шунча пайтдан буён уларни сезмай юрганин-
гизни уйлаб, хдйрон к;оласиз.
Шерзод автобус деразасидан караб бораркан, хозир
тусатдан шуни х,ис килди. Май байрамига тараддуд х,о-
зирданок кизиб кетганди. Кутарма машиналарнинг нар-
вонли майдончаси устига чициб олган, халат кийган киши-
лар бинолар деворини оклайди. Х,ашарга чиккан укувчи
болалар йулкалар атрофини тозалайди, фаррош хотинлар
куча четидаги катор-катор чинорлар танасига охак сур-
кайди. «Байрамга х,али ун кун бор-ку, - деб уйлади Шер­
зод, х,амон ташкарини кузатиб бораркан. - Майли, бир
жихдтдан шуям яхши. Бахонада шах,ар чиройли булиб
кол ад и». Автобус шахар марказига етиб келганида, Шер­
зод Тошкент канчалик латофатли булиб кетганини яна
бир чукур х,ис килди. Музейнинг мармар касрига осилган
шода-шода чироклар маржони унинг хуснини янаям очиб
юборгандек эди. Ранго-ранг лампочкалар хали ёкилмаган,
аммо кечаси улар ёнса накадар жозибали манзара кашф
этишини тасаввур килиш кийин эмасди. Шу ондаёк кунг-
лида кувонч аралаш гурурга ухшаш илик осуда бир туйгу
уйгонди. У уз хонасига кириб борганидарухд баланд, кай-
фияти соз эди. Эшикни очиши билан одатдагидек хона-
ни тутатиб у г и р г а н Абдувох,идга кузи тушди. У телефон
трубкасини чангаллаганча аллаким билан гаплашарди.
Шерзодга кузи тушди-ю, к;увончдан кичкириб юборди.
- Ие, мана, узлари кепколдилар! - деди трубкага
бакириб.
Шерзод портфелини стол чеккасига куйиб телефон-
га кул чузаркан, Абдувох,идга шубх,аланиб караб куйди.
Абдувохиднинг телефонда хдзил килиб, лакиллатадиган
одати бор эди.
- Ким? - деди Шерзод трубкага имо килиб.
Абдувохдд гушакни кафти билан ёпиб, илжайди:
-199-
- Жонон! Сени яхши куриб колганмиш. Икки кундан
буён кидиради.
«Зухра!» Шерзоднинг хаёлига шу фикр яшиндек ёр-
кин, яшиндек бир куч билан урилди-ю, дарров трубкани
олди. Аммо жавоб килишдан олдин Абдувохидга тахдид
килди.
- Майнавозчилик килсанг, абжагингни чикараман!
Абдувохдц яна илжайди. Митти кузлари кисилиб, чуг
порлади.
- Биров сени яхши курса ёмонми, овсар!
- Лаббай, - деди Шерзод хдяжонини босиш учун
атайлаб совук охднгда.
- Сиз Самандаровмисиз? - деди кунгирокдай овоз.
Шерзод илгари Зухра билан телефонда гаплашмагани
учун овозини танимасди.
- Ха, Шерзодман, - деди босик; охднгда.
- Сизни топиб буладими узи?
- Кечирасиз, - Шерзод жилмайди, - яна Фаргонага
боришга тугри кепколди. Эрталаб келдим.
- Мен, Шоираман.
Шерзод эсанкираб колди.
- Ким? - деди у беихтиёр чузиб.
Телефондаги овоз кулди:
- Шо-ира! - деди таъкидлаб. - Хотирангиз шунака
ёмонми?
Шерзод нима булганда х,ам Шоиранинг кунгирок ки-
лишини х,еч кзпгмаган эди.
- Ие, сизмисиз, Шоирахон! - деди у узининг кулгили
ах,волидан узи мулзам булиб. - Каердан гапиряпсиз?
- Ядиндан! - Шоира яна уша жарангдор овозда га-
пирди. - Олдингизга кирмоцчи эдим. Шу билан учинчи
келишим.
«Нима юмуши бор экан?» деб уйлади Шерзод норози-
лик билан. Балки бопща пайт булганида у бундай ах,волга
тушмасди. Аммо х,озир Зухра эмас Шоира кунгирок кил-
гани учунми, хдфсаласи пир булди. Шунга карамай ило-
жи борича юмшокрок килиб гапирди.
-200-
- Бупти. Хозир рухсатнома ёзиб беришади. Саккизин-
чи каватдаман.
У гушакни куйиши билан Абдувохид иягини кокиб
имо килди.
- Ким?
- Хозир курасан! - деди Шерзод ковогини солиб. -
Жудаям хохдаётган булсанг таништириб куяман.
Абдувохиднинг ковоги осилиб кетди. Индамай,
чунтагидан «Прима» чикариб, лабига кистирди.
- Мен сенга таништириб куй дедимми?! Уни-буни
Куй, мухокама канака утди?
Шерзод дустининг елкасига кокиб жилмайди.
- Хаммаси яхши булди. Тинчликми бу ерда?
- Мухаррир келди, - деди Абдувохид тамакининг
учини эзгиларкан.
Бироздан кейин эшик очилди-ю, киска енгли гулдор
кремплин куйлак кийиб олган Шоира кириб келди. Шу
ондаёк хонани нафис атир иси тулдириб юборди. Шоира
янаям очилиб кетган, гавдасига мослаб тикилган куйлаги
баданига чиппа ёпишган, булик кукраклари куксидан оти-
либ чикиб кетгудек тирсиллаб турар, кузларида хамон
уша - одамнинг бошини айлантириб юборадиган утли
табассум бор эди. Шерзод беихтиёр касалхонада булган
уша вокеани эслади, кунглида бир чеккаси эхтиросга,
бир чеккаси ийманишга ронаш аллакандай мавхум туйгу
уйгонди. Кейин касалхонадан чикиб кетаётганида Шоира
унинг румолчасини ювиб, шимини дазмоллаб куйганини
эслади-да, самимий охангда таклиф килди:
- Утиринг, - деди дераза олдида турган стулга имо
килиб. Чамаси, худди шунга ухшаш хотиралар Шоира­
нинг хам хаёлидан кечди шекилли, чиройли луппи юзла-
ри дув кизариб кетди.
Абдувохид кулида тамаки тутган куйи Шоирага караб
анграйиб колган, шу туришда киирик кокишга хам мадо-
ри колмагандек эди. Шерзод дустининг мултираб турган
кузларига, кошикдеккина юзи, сийрак сокол усган ингич­
ка иягига караб кулиб юборай деди.
-201-
- Танишинглар, - деди жилмайиб. - Бу киши Шоира-
хон. Бу - Абдувохид, менинг дустим...
Шоира икки стол орасидан дераза томонга утиб бо-
раркан, бош силкиб Абдувохидга салом берди. Шундаги-
на Абдувохид бир марта огир киприк ковди. Чала очил-
ган огзини юмди-да, энтикиб, «салом», деб куйди. Кейин
тусатдан бир иш эсига тушгандек, сакраб урнидан туриб
кетди.
- Мен хозир... - деди эшик томонга зипиллаб.
- Утиравер, - деди Шерзод кулимсираб.
- Машинкадан материал олишим керак.
Абдувохид эшикни ёпиши билан Шерзод Шоирага
Каради. У энди кизармас, киска этаги остида куриниб тур­
ган оппок сонларини чалиштириб утирарди.
- Тузалиб копсиз, - деди у жилмайиб.
- Бунинг учун сизларга рахмат.
- Сизгаям рахмат! - деди Шоира тусатдан.
Шерзод ярк этиб унга каради.
- Нега?
- Узим... - Шоира елкасини кисиб, яна жилмайди.
Шерзод хеч нима тушунмади, стол устидаги когоз-
ларни титкилай бошлади.
Шоира унинг тараддудланиб колганини куриб, кора
ялтирок сумкасини очди-да, икки варак когоз олди.
- Мен сизга шикоят опкелдим, - деди одатдагидек
жилмайиб. - Ёрдам берасизми?
- Кулимдан келса, бемалол! - Шерзод когозни олди.
- Ёрдамингиз керакмасу, бир текшириб курсанглар
инсофга келиб колишармиди...
- Нима булди узи? - Шерзод когозни бир чеккага
куйиб Шоирага савол назари билан каради.
- Чайковчиликни качон тухтатишади булар? - Шои­
ра кошини чимирди. Шерзод унинг доим кулиб туриши-
га куникиб колгани учунми хозирги холати жуда эриш
туюлди. - Бир кийим атлас магазинда нари борса уттиз
сум туради, - деди Шоира куюниб. - Бозордан юз эллик
сумга оласиз. Сешанба куни универмагга атлас келган
-202-
экан. Навбат билан борсам, икки туп сотар-сотмас тамом
булди, деб кутулди-куйди, ноинсофлар! Узимиз куриб
турдик. Хар кишига икки кийимликдан ортик бермади.
Ярим соатда юзта одам олгандаям бутун бошли универ-
магга бор-йуги икки юз кийимлик атлас келмагандир
ахир. Узи-ку, байрам бахона озиб-ёзиб бир прилавка юзи-
ни куриб колган бу савил. Шуниям ёлчитиб сотишмайди.
Шоира тез-тез гапирар, жахди чиккани дан кузлари
пирпираб оппок дундик юзи кизариб кетганди.
«Тугри, - деб уйлади Шерзод ундан куз узмай. - Бу
одам нари борса саксон сум маош олса. Битта куйлакнинг
узини юз эликка олиб кийса. Киймаса тагин булмаса. За-
мон талаби ошиб бораётган булса. Чайковчиликни йуко-
тамиз деймизу, бошка томонини уйламаймиз. Чайковчи
матохини фабрикадан угирлаб чикмас, ахир. Магазинга
келган молни узига ухшаган угридан икки баробарига
олиб, уч бахосига сотади. Вассалом!»
- Кайси универмаг экан? - деди у когозга караб.
- Ёзилган, уша ерда! - Шоира бармогини бигиз килиб
курсатди. - Навбатда турган одамларнинг хаммаси кул
куймокчи эди, когоз етмади.
Шерзод когозга синчиклаб каради. Чиндан хам унга
киркка якин одам имзо чеккан, купчилиги ишчилар, хиз-
матчилар эди. Шерзод универмаг ракамини курди-ю, ялт
этиб Шоирга каради.
- Не, Сайфиддин аканинг дукони-ку, бу! Узингиз да-
волаган Сайфи Сокиевич бор-ку, уша!
- Шунаками? - Шоира киприкларини пирпиратиб
урнидан туриб кетди. Гуё бу янгиликдан кувонгандай
жилмайиб куйди. Аммо зум утмай урнига утирди-ю, тагин
кошини чимирди. - Барибир! - деди кескин охангда. - Ав-
лиё булсаям, нафсини тийиб юрсин. - У бирдан жимиб
колди-да, Шерзодга синчиклаб тикилди. - Ё бу одамни
ёзишни хохламайсизми?
«Сен билган нарсаларни мен билмайманми, - деб
уйлади Шерзод Шоирадан куз узмай. - На иложки, булар
икки кунда хал булиб кетадиган масалалар эмас».
-203-
- Менга каранг, Шоирахон! - деди у ярим хдзил, ярим
чин охангда. - Сайфи Сокиевич тугул, ундан каттаси бул-
саям ёзаман! Хотиржам булинг!
Шоира икковлари йулакка чикишлари билан Абду­
вохидга дуч келишди. У машинкаланган когозларни кута­
риб, нимкоронги, салкин йулакдан секин-секин юриб ке­
ларди. Шерзод Шоира билан шу ернинг узида хайрлашиб
куя колди.
Шоира йулак бошида куздан гойиб булиши билан
Абдувохид Шерзодга караб илжайди.
- Зур-ку, вей, каёкдан топдинг?
- Таништириб куяман, десам узинг кочиб кетдинг-ку,
дарвиш? - Шерзод кулди. - Бир жихатдан тугри килдинг.
Эри биринчи разрядли боксчи...
Абдувохид янаям ёйилиб илжайди:
- Менга деса жахон чемпиони булмайдими! Зурни
зур, дейди-да.
Шерзод ках-ках уриб кулиб юборди. Абдувохиднинг
елкасига гурсиллатиб мушт туширди-да, мухаррирнинг
хонасига йул олди.
Эшик кия очик турар, мухаррир стол олдида тик тур-
ганча бутилкадан пиёлага минерал сув куяр эди. Шерзод
кириши билан мухаррир каддини ростлаб, сув ичди. «Яна
ошкозони огриётганга ухшайди», уйлади Шерзод унинг
ранги учиб кетганини куриб. Мухаррир узининг ахволини
сездирмаслик учун булса керак, кескин харакат билан
стул суриб утирди.
- Калай, бюро яхши утдими? Раис бувангиз куп ту-
полон килмадими?
- Хамма фактлар тасдикланди, - деди Шерзод кур-
сига утираркан. - Менимча, раиснинг узиям анча енгил
тортди. Ора-чора одам узининг камчилигини куриб ен-
гиллашиб турса ёмон булмаса керак. - У кулидаги когозни
мухаррирга узатди. - Яна битта галвани бошлаб келдим.
- Кани? - Мухаррир когозни олиб синчиклаб укий
бошлади. Шерзод столнинг бериги томонидаги курсида
унга тикилиб утираркан, бу одамнинг чаккаларидаги соч-
-204-
лари эрта окариб кетгани, ранги саргайиб, кузлари кир-
тайиб колгани - хаммаси газетачиликнинг огир, бехаловат
мехдатидан эканини чукур хис этди. Бу одамнинг узини
хамиша дадил тутиши хам, тезкорлиги хам газетачилик
туфайли пайдо булган одатлар эди. «Кдйин, - деб уйлади
у мухаррирдан куз узмай. - Кеча-кундуз тиним билмаса,
доим эртанинг ташвиши билан югуриб юрса. Кдйин бу
одамга...»
- Шундан бир иш ч и щ ш ш га ишонасизми? - деди
мухаррир кескин бош кут'ариб. - Магазинчи тущич бе-
рармикин сизга?
- Уриниб курай-чи, - деди Шерзод уйланиб. - ОБХСС
дан одам чакирсакмикин...
- Бупти, ишга киришаверинг, - мухаррир хатни
Шерзодга кайтарар экан, яна жилмайишга уринди. - Ду-
рустсиз-ку! Фельетон ёзмайман, деб юрардингиз. Мана,
биттаси чикувди, узингиз кизикиб колдингиз.
- Бунисини мен азбаройи фельетон ёзишга кизикка-
ним учун танлаганим йук, - деди Шерзод хотиржам
охангда. - Бир нарсани купдан буён уйлаб юрибман
узим. Нима учун амаллаб техникумни битирган сотув-
чи узининг машинасида катайса килади-ю, йигирма йил
укиган инженер автобусга осилиб юради, деган савол ан-
чадан бери тинчлик бермайди менга.
Мухаррир мийигида кулди.
- Ёзувчисиз-да! Фалсафий умумлашмалар чикаришга
устасиз. - У бирдан жиддий тортиб таъкидлади. - Бу ма-
салада хулоса чикаришга шошилманг. Х,аммага баравар
буёк чаплаш керакмас.
- Биламан! - Шерзод урнидан турди. - Мен буёкчи
эмасман, биласиз-ку.

33
Газетачиликнинг битта ёмон томони бор: ишда тар-
тиб булмайди. Баъзан мулжаллаб куйган ишингизни бир
чеккага йигиштириб, бошка, шошилинчрок топширикни
-205-
бажаришга тугри келиб колади. Бу гал хам шунака булди.
Эрталабки мажлисда Шерзодга метро курилиши хакида
зудлик билан репортаж ёзиб келишини топширишди.
Шерзод метрочилар билан куп учрашган, кейинча-
лик бу хотиралар керак булишини билгани учун метро
курилишига куп катнар эди. У «Пахтакор» станцияси кад
кутариши керак булган чукур хавза олдига етиб боргани-
да, вакт чошгохга якинлашиб колган, «ховуз» ичида ма­
шина излари, пулат арматуралар к}финиб турарди.
«Тушликка кетиб колишмасайди», уйлади у тик темир
зиналардан пастга тушиб бораркан. Хавза тубида ер таги-
га кириб кетган иккита «гор»нинг огзи корайиб кзфинар,
«гор»лар бошланадиган жойда тахта уйча кад кутарган
эди. Шерзод бу уйчада смена мухандиси угиришини би-
ларди. У омонат эшикни очиб ичкари кирди-ю, бурчакда-
ги стол олдида тик турган, мовий кузлари коп-кора соч-
ларига аллакандай мутаносиблик билан ярашиб тушган
ихчам гавдали кишини курди. Шерзод бу мухандисни
танир, унинг фамилияси галати - Кац булгани учунми,
яхши эслаб колганди. Смена инженери хам Шерзодни эс-
лаб колган экан.
- Ха>пресса! - деди у Шерзоднинг кулини кисиб. -
Яна материалми?
Шерзод индамай бош силкиди.
- Кузатиб борайми? - деди инженер.
- Рахмат! - Шерзод бош чайкади. - Каска берсангиз
булди. Узим топиб оламан.
Мухандис кулди.
- Топмай нима килардингиз? Метронинг адашадиган
кучаси йук. - У тахта девордаги михда илиглик турган
саргиш каскани олиб узатди.
«Худди Абдувохидникига ухшайди», уйлади Шерзод
каскани кия туриб. Чиндан хам метрочиларнинг каскаси
мотоцикл минганда кийиладиган каскага жуда ухшар,
факат сал саёзрок, айвончаси бор эди.
У каска тасмасини томогидан утказа туриб суради:
- Бугун кайси смена ишлаяпти?
-206-
- Омадингиз келди! - мухандис иягини чузиб кия
очик эшик томонга имо килди. - Валихоновни кидириб
юрган эдингиз. Бугун шу ерда.
«Мана бу иш зур булди!» уйлади Шерзод омонат
эшикчадан чикар экан. У Валихонов деган мохир лахимчи
тугрисида куп эшитган, бир сафар бу одамнинг тупрок та-
гида колиб кетганини айтиб беришган эди.
Шерзод бетон халкалар билан мустахкамланган мет­
ро «гор» ичига кириб борар экан, худди узундан-узок
кувур ичига тушиб колгандай булди. «Гор» деворларида, у
ер-бу ерда лампочкалар ёниб турар, кувур деворига осил-
ган симлар, хавони янгилайдиган вентиляция ичаклари
кузга ташланар эди. «Fор» ичкарисига кириб кетган бир
жуфт темир йул излари оёк остида хира ялтирайди. Йук,
булар хали метро поездининг изи эмас. Улар купорилган
тупрокни кичкина вагончаларда ташкарига чикариб таш-
лаш учун вактинча ёткизилган. Шерзод ичкари кирган
сайин хаво алланечук зах, огир булиб борарди. Оркада,
станция хавзасида колган куёш нури бир парча ёруг догга
ухшаб колди. Туннель ичи жимжит. Факат олисда - олд
тарафда кучсиз шовкин кулокка чалинади. «Лахимчилар
ишлаяпти», деб уйлади Шерзод из четидан секин-секин
юриб бораркан.
Анчадан кейин ичкари томондан кизгиш нур куринди.
Гулдуросли шовкин сад оси эшитилди. Зум утмай кизил
чирок хам, шовкин хам шитоб билан якинлашиб кела
бошлади.
«Вагонеткалар келяпти», уйлади Шерзод узини чет-
га олиб. У бетон деворга ёпишганча кутиб турди. Кичик-
кичик вагончаларни судраб келаётган жажжи электровоз
ингичка, асабий товушда чинкирганча сурон солиб утиб
кетди. Тупрок ортилган вагончалар лип-лип этиб утди-ю,
станция хавзаси томонга йул олди. Яна сукунат чукди.
Шерзод уч-турт кадам босди-да, темир изларнинг икки
четида вагончалардан тукилиб колган тупрокка кузи туш­
ди. Беихтиёр энгашиб, бир ховуч тупрокни кафтига олди.
Тупрок ундек майин, кизгиш тусда эди. Ер юзида юрган
-207-
одам тупрокни кафтига олиб томоша килганида бунака
ахволга тушмайди. Аммо ер тагида - метро «гор»нинг
хира чироклари остида бу тупрок канакадир бошкача -
гайритабиий даражада кизил, хозиргина инсон томири-
дан окиб чиккан кондек илик эди. Шерзод тупрокни
сикимлаб тураркан, галати уйларга борди. Кадимий ки-
тобларда ёзилишича, одамзоднинг хоки етти кават ернинг
тагигача коплаб ётармиш. Ким билсин, балки чиндан хам
шунакадир? Икки минг йилдан буён озмунча жангу жа-
далларни курдими бу кухна Тошкент тупроги! Уз халифа-
ларининг бир-бирига килган хуружи етмагандек, узгалар
бошига от солган араблар боскини, хали узи нон ёпиш
нималигини билмай туриб, узгаларнинг кошоналарини
вайрон килган мугуллар киргини, жохил хонлар хунрез-
лиги, Россия боскини озмунча кон билан сугорд ими бу
тупрокни. Кимнинг кони булдийкин бу? У зга юртни забт
этиш васвасаси билан от сурган келгинди жангчиникими
ё уз ватани учун жон фидо килган аскарникими? Дунёни
забт этиш учун килич уйнатган бефахм шохникими ё ин­
сон боласи осойишта яшасин, деб китоб вараклаган зукко
олимникими? Дунё кизик экан. Яхшилик билан ёмонлик,
эзгулик билан кабохат ёнма-ён юрганидек, яхши одамлар
билан кабих кимсаларнинг хоки хам ёнма-ён ётаркан.
Шерзод хира йилтиллаб ётган из четидан секин-секин
юриб бораркан, шуларни уйлади.
Нихоят, у горнинг энг ичкарисига, сурон солиб иш-
лаётган махсус машина олдига якин борди. Машина кат-
та-кичик лампочкалар ёругида аллакандай афсонавий
девга >Ьсшаб куринар, тупрок хиди чучмал мой исига
аралашиб кетганди. Шерзод лахимчиларнинг ишини ав­
вал хам бир неча бор кузатган эди. Улар кончиларнинг
болгасига ухшаган компрессорли уйгичлар билан тупрок
уйиб туширади. Тепадан туйнук очиб олингандан кейин
тахта тиргак урнатилади-да, пастдан янги туйнук очила-
ди. Кейин тупрок купориб ташланади. Машина остида
йигилиб колган тупрок вагончаларда ташкарига чикариб
ташланади. Машина эса ярим ёй шаклидаги эгик бетон
-208-
плиталарни деворга ёпиштиради. Шундай плиталарнинг
еттитаси бир-бирига уланса, дойра пайдо булади. Кейин
ладимчилар хдм, машина хам яна илгари силжийди.
Шерзод энди машина зинасига чикмокчи булиб тур-
ганди, саргиш каска, комбинезон кийган шоп муйлов
киши тушиб келди. «Валихонов шу булса керак», уйлади
Шерзод унга кул узатар экан. Муйловли киши машина
шовкинидан хеч нима эшитмаётганини имо килди. Ик­
ковлари нарирокка - бетон девордаги лампочка тагига бо­
риб трсгашди. Шерзод адашмаган экан. Валихонов унинг
ниятини билди-ю, хайрон колгандек елкасини кисди.
-Б изнинг нимамизни ёзасан, ж и ян !-деди шангил-
лаб. - Ишлаб ётибмиз-да, Худо деб.
Шерзод кулди.
- Энг яхши смена, деб макташяпти-ку!
Валихонов кафтининг оркаси билан юзининг чангини
артди. Куюк муйловини силаб куйди.
- Яхши ишлайдиганларнинг шох-бутоги булмайди.
Fайрат килса хаммаям яхши ишлайверади.
- Буниси майли-ку, тупрок тагидан кандок омон чик-
дингиз?
Валихонов ялт этиб Шерзодга каради. Норозилик би­
лан кошини чимирди.
- Энди шуни езиб достон килмокчимисан, жиян?
- Йук, - Шерзод сидкидилдан бош чайкади. - Шунча-
ки узим с5фаяпман.
- Бунга анча бупкетди. Эсданам чикиб кетди. Тош-
кентнинг тупроги галати узи. Мана хозир тупрок куп-
курук. Бир метрдан кейин карасанг, тусатдан сизот сув
чикиб колади. Ушандаям... - У бирдан жимиб колди. - Ке,
жиян, мастернинг узи гапириб бера колсин.
Шерзод машина зинасидан тушиб келаётган барваста
гавдали йигитни энди курди. У хам Валихоновга ухшаш
комбинезон, каска кийиб олган, уст-боши чанг эди. «Сме­
на мастери шу йигит экан-да», уйлади Шерзод унга караб.
- Тешабоев! - новча йигит Шерзоднинг кулини ки-
саркан, узини таништирди.
14 - Нур борки, соя бор -209-
- Бу йигит кандок килиб обвал булганини сураяпти. -
Валихонов Шерзодга имо килди. - Узингиз айтиб беринг.
«Тушунтиришни хдм боплади-ку!» деб уйлади Шер­
зод хаёлан кулимсираб.
- Мен буни газетага ёзиш учун сураганим йук, - деди
у Тешабоевга юзланиб.
- Нима кипти, ёзсангиз хам булаверади! - Тешабоев
жилмайиб Валихонов томонига имо килди. - Иккови-
миз тупрок тагида кумилиб колдик. Уз айбимиз билан.
Тупрокнинг намлигига мое тиргович куйиш керак эди.
Бизлар булсак шошиб турувдик. Туксон еттинчи пикетда
рупарадан келаётган отряд билан тукнашишимиз керак
эди. Шунга ишни тезлаштирмокчи эдик.
- Кейин нима булди?
- Нима буларди? - Тешабоев кулди. - Лахдмчилар
иккаламизни г5фнинг ичидан тортиб олгандек, тупрок
тагидан сугуриб чикаришди. Кейин касалхонада ётдик.
Ундан кейин бошкармада боплаб таъзиримизни беришди.
- Мана энди юрибмиз Гуруглига ухшаб! - деди Вали­
хонов шангиллаб. Шерзод кулиб юборди.
- Яхши, умрингиз узок буларкан.
- Албатта! Аммо-лекин, жиян, агар ёзадиган булсанг,
бизнинг мастеримизни яхшилаб мактагин. - Валихонов
каттакон кафти билан Тешабоевнинг елкасига шаппати-
лади. - Инженерман, деб кул ковуштириб утирмайди.
Уйгични олиб лахдмчиларга карашиб кетаверади.
Тешабоев хижолат булгандек, Шерзод томонга бу-
рилди.
- Сиз журналистикани битирганмисиз?
Шерзод индамай бош силкиди.
- Кайси йили?
Шерзод айтди.
Тешабоевнинг юзи бирдан ёришиб кетди.
- Ие, бизнинг хоним билан бирга укиган экансизлар-
да. Фазлиддинова Фарида билан!
Шерзод бирдан калкиб кетгандай булди. Бир зумда
илик ёз ощномидаги нурга тулик туйхона, тантана садола-
-210-
ри, турда, Фариданинг ёнида утирган новча йигит куз ол­
дига келди. Кейин Фарида касалхонага борганида «Эрим
ернинг тагида» деганини эслади-ю, хдммасини тушунди.
Унинг рупарасида худди уша Журавой турар эди. У хдцеб
алланималарни гапирар, юзлари шодликдан ёришиб кет­
ган, негадир х,адеб кулар эди. Аммо Шерзод хеч нимани
тушунмас, хеч нимани эшитмасди. Нихоят, у бир амаллаб
узини босиб олди.
- Узиям зерикди энди, - Журавой мулойим жилмайиб
куйди. - Ишга кирмасам булмайди, деяпти.
- Албатта! - деди Шерзод мингирлаб. У узининг бе-
маъни ахволга тушиб колганидан гаши келар, аммо нима
килишини билмасди. Шерзод бир вактлар узи учун азиз
булган бир одамни юлиб олган бу йигит олдида илжайиб
гуриш кулидан келмаслигини билар, бу ердан тезрок ке-
гишга ошщар эди. Нихоят, у жуялирок бахона топгандай
булди.
- Кечирасиз, - деди иложи борича совуккон гапириш-
1 а уриниб. - Редакцияга эртарок боришим керак эди.
Журавой унинг кулини самимият билан кисаркан,
кузига тикилиб туриб, таклиф килди:
- Уйга утинг, бир утиришамиз.
Шерзод беихтиёр кузини олиб кочди.
- Рахмат, - деди охиста. - Мавриди кепколар. - У
марирокда турган Валихонов билан шошилиб хайрлашди-
да, тез-тез юриб кетди. Кизик, касалхонада Фаридани
курганида кунглида уйгонган бегоналик хисси хозир,
унинг эрини курганда кандайдир катьий карорга айлан-
ди-ю, Фарида билан урталарида булиб утган гаплар узок
утмишга ухшаб кетди. У анча нарига боргандан кейин
бурилиб каради. Валихонов куринмас, чамаси, машина
ичига кириб кетганди. Ж)фавой эса баланд гавдасини гоз
гу гиб, чирок остида турарди. У Шерзоднинг бурилиб ка-
рлганини курди-ю, кул силтаб куйди. Шунда Шерзод бу
пуща, дилкаш йигитни ёмон куриши мумкин эмаслиги-
ии, ёмон к>фишга хакки йуклигини бирдан хис этди. Х,ис
»гди-ю, негадир енгил тортгандек булди.
-211-
34
Шерзод Тешабоев сменаси тугрисидаги лавхани топ-
ширганидан кейин ички ишлар бопщармасига кунгирок
килди. Лекин ОБХСС вакилини уч кунгача юбориша
олмасликларини эшитди-ю, уйлаб колди. «Начора, айб
узингда, - деди шикоят хатини чунтагига солиб йулга ту-
шаркан. - Кеча вакил келганда узинг йук эдинг». У трам-
вайга чикканида катъий карорга келди. «Битта шикоятни
эплаб текширолмайманми».
Ярим соат утмасиданок у Сайфи Сокиевич директор-
лик киладиган универмагга етиб борди.
Директорнинг кабинета биринчи каватда, тор йулак-
нинг охирида экан. Кабулхона кенг, девор тагига пастак
суянчикли катор-катор стуллар терилган, чап томондаги
чарм копланган эшик олдида кош-кузига куюк буёк чап-
лаган, олхуридек балдок таккан малла соч котиба утирар-
ди. «Ухху, бутун бошли делегацияни кабул килса булади-
ку, бу ерда, - деб уйлади Шерзод мийигида кулиб. - Сайфи
Сокиевичнинг димогидан курт ёгилганича бор экан».
Котиба уни курди-ю, «Безовта килмаган сен колувдинг
энди», дегандек кошини чимирди.
- Директор занят! - деди Шерзод билан саломлаш-
масданок.
- Олдиларида ким бор? - деди Шерзод кошини чи-
мириб.
- Х,еч ким! Но занят!
Шерзод индамай борди-да, чарм копланган эшикни
силтаб тортди. Котиба урнидан туриб хай-хайлаб етиб
келгунча у ичкари кириб кетди.
Сайфи Сокиевич турдаги стол рупарасида кандайдир
когозларни титкилиб утирарди. Шерзод бир лахза хонага
куз ташлади. Ерга гилам тушалган, иккита катта дераза-
га оловранг дарпардалар тутилган, пойгакдаги бурчакда
«ЗИЛ» совуткичи. Стол устида куша-куша кнопкали теле­
фон турар, шифтда каттакон вентилятор парраги вазмин
айланар эди.
Сайфи Сокиевич бирдан бошини кутарди-ю, урнидан
туриб кетди.
-212-
- Ие, Шерзоджон! - деди унинг истикболига юриб. -
Куришадиган кунимиз бор экан-ку, ука! К,алай, опок буп-
кетдингизми? - У Шерзоднинг кулини думбок кафти ора-
сига олиб кисди.
- Рахмат! - деди Шерзод унинг кузига тик караб. -
Мана, бир йуклаб келдим сизни!
Сайфи Сокиевич кулранг костюм, мошранг бахмал
дуппи кийиб олган, юзларига кон югуриб, ранги кириб
колган, кузининг остида салкиб ётган халтачалар хам
йуколгандек эди.
«Дуруст, тузалиб копти», уйлади Шерзод чин кунгил-
дан кувониб.
Сайфи Сокиевич уз урнига эмас, девор тагида турган
курсилардан бирига утирди.
- Мархамат! - деди жажжи столнинг бериги томони-
даги курсига имо килиб. - Утиринг, ука! Минг рахмат,
бошим осмонга етди.
Шерзод яшил гилофли юмшок курсига утирди.
- Чой! - деди Сайфиддин ака эшик томонга караб.
Шерзод бурилиб каради-ю, эшик олдида турган мал-
ласоч котибани курд и. Чамаси, у бу «сурбет» харидордан
шикоят килиш учун киргану, директорнинг Шерзод би­
лан килаётган муомаласини куриб тухтаб колганди. Лахза
утмай у устига сочикча ёпилган чойнак, пиёлалар со-
линган бежирим кумуш патнис кутариб кирди-ю, столга
куйиб чикиб кетди. Шерзод тавозени йигиштириб куйиб,
гапни бошлаб куя колди:
- Бир шикоят юзасидан келувдим, Сайфиддин ака! -
деди чунтагини ковлаб хатни оларкан.
- Рахмат! - Сайфи Сокиевич гуё ran шикоят устида
эмас, мактов хакида бораётгандай жилмайди. - Бош усти­
га, - деди ихчам пиёлада кук чой узатаркан. - Сиз бизнинг
камчилигимизни курсатамиз, ёрдам берамиз дейсизу, биз
кувонмаймизми?
Шерзод пиёлани столнинг бир четига куйди-да, Сай­
фи Сокиевичнинг кузига каттик тикилиб суради:
- Хатни укиб берайми ё мазмунини айтиб куя ко-
лайми?
-213-
Сайфиддин аканинг кузларидаги табассум бир сония
хдм йуколмади.
- Укинг-да, Шерзоджон, айбдор кимлигини билай-
лик, айбини буйнига куйиб жазосини берайлик... - деди
эркаловчи охангда.
Шерзод тахририятга келган шикоятни укиб эшитти-
риш мутлако шарт эмаслигини билса хам хатни атайлаб
укиб берди.
- Хатга уттиз уч киши кул куйган.
- Баракалла! - Сайфи Сокиевич кузларида хамон уша
табассум билан урнидан турди. - Хозир аниклаймиз-да! -
деди узининг столи томон юраркан. У ок тугмачалардан
бирини босиб, гушакни кутарди.
- Хожи! - деди кескин овозда. - Менинг кабинетимга
кир. Дарров.
У кайтиб келди-да, бушаган пиёлага яна чой куйиб
узатди.
- Хатдаги гаплар тугри! - деди хамон кузлари йилти-
раб. - Уша куни газмол булимида атлас сотдик... Бунака
молни олиш осонмас. Базага шахсан узим бордим. Икки
минг метр хонатлас олдик. Анави ерда, - у Шерзоднинг
Кулидаги хатга имо килди. - Тугри ёзишибди. Уша куни
очирид килиб сотдик. Аммо-лекин ярим соатда тамом
булди, дегани тухмат. Икки кийимдан сотди, деганиям
нотугри. Хозирги харидор анойими? Керак булса ун ки-
йимлик, юз кийимлик олаверади. Дефицит мол... Абедга-
ча талаб кетишди. Аммо-лекин ярим соатда эмас.
Эшик очилди-да, ялтирок кук халат кийган, кузлари
загчаникидек чакчайган йигит бош сукди.
- Чакирдингизми, Сайфиддин ака?
- Торготделдан кайси кунги атласнинг накладной-
ларини опке, ука! Дарров, - деди Сайфи Сокиевич утир­
ган жойида буйнини чузиб. Йигит чикиб кетиши билан
у яна Шерзодга угирилди: - хозир харидорлар ёмон буп-
кетган! - деди бош чайкаб. Йукни йундирасан, деб тихир-
лик килиб туриб олади. Кунда бир хил атлас кийсам, дей­
ди. Куша-куша гилам олгиси келади.
-214-
- Нима килсин? - Шерзод елкасини учирди. - Х,алол
мехнат килиб пул топганидан кейин, яхши еб-ичгиси, ях­
ши кийикргиси келади-да! Турмуш фаровон булиб боряпти.
- Биз хам шунга суюнамиз-да! - Сайфи Сокиевич
тагин жилмайди. - Чой ичинг! - деди Шерзодга пиёла­
ни узатиб. - Харидорнинг чунтаги канча каппайса, биз­
нинг оборот шунча купаяди. Аммо-лекин купчиликнинг
кунглини баравар овлаб булмайди, ука. Мингтасини хур-
санд килсангизу, биттасининг кунгли жойига тушмай
Колса, булди, ким ёмон - биз ёмон. Бунака ношукур одам-
ларга хизмат килгандан кура... - Сайфи Сокиевич норози-
лик билан кул силтади. - Аммо иложимиз канча, вазифа-
миз шу!
Эшик очилиб, яна бояги кузлари чакчайган сотув­
чи куринди. У якин келди-да, бир даста когозни Сайфи
Сокиевичга узатди.
- Иккинчи шунака галвага рупара килманг, жон ака! -
деди у ёлвориб. - Атласни киядиган бонщалару, жабрини
тортадиган биз! Уша куниям канча бошимни котириш-
ди. Нима, йук атласни катта холамникидан оламанми?
- Куп вайсама! - Сайфи Сокиевич уни жеркиб бер­
ди. - Мана, - деди когозларни Шерзодга узатиб. Уч минг
метр олинган, саккиз сум олтмиш тийиндан, уша куниёк
сотилган.
Шерзод минг урингани билан бунака хисоб-китоб-
ларни тушунмаслигини сезди-ю, мутахассис вакилни
олиб келмагани учун энди афсуслана бошлади. «Х,ар кан­
ча текширгандаям хисобини тугрилаб куйгани аник».
- Уша куни булимингиз неча сумлик савдо килганини
эслайсизми? - деди сотувчига каттик тикилиб.
- Аник эсимда йук, - деди сотувчи хотиржамлик би­
лан, - аммо уша куни катта савдо булди. Йигирма минг-
дан ортик. - У уйланиб туриб кушиб куйди. - Буни касса-
дан аникласа булади.
- Уша куннинг чекларини опкелсинми? - деди Сайфи
Сокиевич 5фнидан туриб.
Сотувчи йигит бир зум талмовсираб турди-да, илдам
чикиб кетди.
-215-
- Бутунлай согайиб кетдингизми энди, Шерзоджон? -
Сайфи Сокиевич унинг ёнига келиб утирди. Елкасини
суянчикка ташлаганча жилмайди. - Оббо сиз-эй, яхши-
ям мана шунака майда-чуйда галвалар чикиб кепкобсиз.
Булмаса бир йуклай хам демайсиз, ука.
«Кизик, - деб уйлади Шерзод хуноб булиб. - Нахотки
бу одам узининг хак эканига шунчалик ишонса? Нахотки
мениям шунга ишонади, деб уйласа! Шунча харидор
нохаку, битта сотувчи хак булиши мумкин эмас-ку». У
Сайфи Сокиевичга яна синчиклаб разм солди. Сайфиддин
ака оёкдарини чалиштириб бамайлихотир утирар, худ­
ди пианино чалаётган мусикачидек, ялтирок пойабзали
билан ерга тушалган гиламни тепкилаб куяр, кузларида
аллакандай олов бор эди. Шундагина Шерзод бу одам
узини эрмак килаётганини тушуниб колди. Текшириш-
ни бутунлай нотугри бошлаганини, Сайфи Сокиевич узи
билан мушук-сичкон уйнаётганини, бу уйинда узининг
ютказиб куйганини бирдан пайкади-ю, вужуди ёниб кет-
гандай булди. «Хато килдинг! Бутунлай хато килдинг! -
деди узидан-узи гижиниб. - Борингки, биладиган одам-
ни олиб келиб кассани текширтирдинг хам. Уша куниёк
хамма атлас сотилган, деб чек уриб куйишмаганмикин
булар! Борингки, омборниям текширишсин. Бир парча
атласни саклаб куярмиди булар. Хато, хаммасини хато
бошладинг, галварс!»
- Менимча ГТИ дан одам опкелиб булимни ревизия
килдирганимиз яхши, - Сайфи Сокиевич кузларини йил-
тиратиб маслахат берди. - Байрам арафасида оборотимиз-
га сал зиён етади-ю, шундок булсаям майли, бемалол. - У
думбок кафтини ёйиб яна кулди. - Бизнинг ишимизга ёр-
дам берасизу, биз йук деймизми?
- Демак, харидор игво килиб ёлгон гапларни ёзган
экан-да! - Шерзод урнидан турди. - Тухмат килган, шу-
наками? - деди у Сайфи Сокиевичга тик караб.
Сайфи Сокиевич калтабакай кулларини икки ёнга
ёзиб, яна жилмайди.
- Айтдим-ку, купчиликнинг кунглини овлаш кийин.
-216-
Очиридда туриб-туриб етолмаганидан кейин алам килса
килгандир-да!
Шерзод/Сайфиддин аканинг кузига тикилиб туриб
кул чузди.
- Хайр! - деди захдрхандалик билан. - Тугри айтдин-
гиз, купчиликда ran куп. Бир лукмадан берса туйдиради,
бир муштдан урса улдиради. ХаР калай, эх,тиёт булинг.
- Шошманг, ука! Дунёнинг иши битганмас! - Сайфи
Сокиевич ошкора майнавозчилик билан унинг кулидан
ушлаб совуткичга имо килди. - Яхши бальзамим бор.
Дардингизга малхам булади. Хизмат юзасидан келган
булсангиз, юмушингиз битди. Энди одамгарчилик юзаси­
дан улфатчилик киламиз.
- Рахмат! - Шерзод мийигида кулди. - Менинг бит-
маган ишларим купайиб кетяпти. Битирмагунча тинчи-
майдиган одатим бор.
Шерзод совук бош силкиб куйди-да, тор йулакка, ун-
дан савдо залига утди.

* * *

Байрам якинлашиб келаётгани учун булса керак, зал


тикилинч, харидорлар куп эди. Fовур-гувур бир зум тин-
майди. Хуллаб артилган мармар полдан намиккан салкин
нафас урилади. Баланд шифтдаги неон лампалар кукиш,
осойишта нур сочади. Каттакон парракли вентилятор-
лар тинимсиз айланади. Эрталаб ёмгир ёгиб утганди.
Хозир булса кун бирдан исиб кетди. Шунинг учун рас-
талар олдида тудалашган одамлар орасида плаш кийган-
ларни хам, куйлакчан кишиларни хам учратиш мумкин.
Шерзод ойнаванд айланма пештахта олдидан утаётганида
чирок нурида ялтираб ётган катта-кичик соатларга караб
куйди. КУЛ соатларининг ёнига турли-туман тасмалар те-
риб куйилганди. Кейинги булим газмоллар растаси экан.
Шерзод утиб кета туриб, туп-туп газмолларга разм солди.
Бояги кузлари чакчайган йигит уни курди-ю, намойишко-
рона истехзо билан юзини чириллатиб угирди. Нарирокда
турган тилла тишли кухдик кизга бир нима деган эди, киз
-217-
хиринглаб кулди. Шерзод индамай нари кетди. Бу ерда
аёллар пайпоги билан савдо килишар, ёнбош томонда эса
тагин атторлик моллари катор тизиб куйилганди. Шер­
зоднинг кузлари яна хар хил тасмалар, мойупа, калитбанд
сингари икир-чикирларга тушди. «Мунча куп булмаса
бунака майда-чуйдалар!» уйлади у тикилинчдан нафаси
кайтгудек булиб эшик томон юраркан. Шу пайт залнинг
юкори томонида, эркаклар костюми сотиладиган ерда
каттик шовкин-сурон эшитилди. Шерзод беихтиёр тухтаб
колди. «Нима бало, яна бирон дефицит нарса беряпти-
ми?» Шерзод азбаройи нима гаплигига кизиккани учун
эмас, хамма уша томонга караб оккани учун беихтиёр
якин бориб колди. Шу ондаёк бу ерда нохуш гап-сузлар
булаётганини тушунди. Костюм булимига кираверишда
киска енгли оппок куйлак кийган бир киши турар, унинг
ранги буздай окариб кетган, лабларидан купик сачраб,
хадеб битта сузни кайтарарди:
-Тарбиясиз! Тарбиясиз!
Шерзод одамлар орасини ёриб утиб якин келди. Шун-
дагина бу одамнинг бир кули йуклигини курди. У харид
килган нарсаларини чап кули билан багрига босиб олган,
мармар тошдан йуниб ишланган бургутча, муковасига
яшил бахмал копланган фотоальбом, кизгалдок, чучмо-
ма аралаш жажжигина гулдаста - хаммаси нокулай тарз-
да билагида кийшайиб турарди. Унг кулининг тирсаги-
дан пасти йук, ёш боланикидек ингичка, тумток билаги
куйлагининг киска енгидан чикиб, кизариб турарди. Шер­
зод унинг оппок куйлагига кадалган орден такиш учун
мулжалланган тахтачасини куриб колди. «Фронтовик
экан!» деган хаёл лип этиб фикридан утди-ю, атрофда
тупланиб турган одамлар дан с>фади:
- Нима ran?
- Тарбиясиз! - деди бояги киши яна асабийлик би­
лан. - Бир парча когоз нима деган гап?! Тарбиясиз! - У
хар кичкирганида лаблари пирпирар, ягона кули каттик
титрар, азбаройи асабийлашганидан булса керак, оппок
сийрак сочининг орасигача кизариб бошидан тер чикиб
кетганди. - Бир парча когоз кимни улдирибди, уятсиз!
-218-
- Узингизни босинг. - Шерзод унинг чап кулидаги
мармар бургутча билан альбомни охиста олди, гулдаста
гижимланиб кетган экан - кизгалдоклар дув этиб ерга ту-
килди. - Нима дилди?
Унинг вазмин муомаласи таъсир килди шекилли, кек­
са харидор узини анча босиб олди.
- Манави ерда мактаб бор экан, - деди якка кули би­
лан куча томонга имо килиб. - Уруш ветеранларини учра-
шувга чакиришувди. Болалар шу совгаларни беришди. -
У Шерзоднинг кулидаги мармар бургутча билан альбомга
имо килди. - Ахволни к>фиб турибсиз. - Бирдан унинг
лаблари пирпираб кетди. - Шуни ураб ола колай, деб бир
парча когоз с)фасам, олдига солиб хайдаяпти, манави тар-
биясиз!
Шерзод бурилиб каради-ю, катор-катор костюмлар
осилган узун ялтирок илгакларнинг бериги бошида ёзув
машинкасига ухшаган электр касса олдида утирган, ха­
лат кийган, чумчукдек ихчам йигитни курди. У булаётган
гап-сузларни мутлако эшитмаётгандек оёк чалиштириб
утирар, аммо ранги учиб кетганди.
- Когозим йук, деб тугрима-тугри айтиб куя колсаям
майли эди, - деди бир кулли киши яна овози титраб. -
Халимхона у ёкда, зикирхона бу ёкдами, бу матохдарни
кимдан олган булсанг, когозниям ушандан сура, - дейди.
Шерзод титраб-кавднаб турган бу одамнинг холатини
бирдан чукур хис этди-ю, узи хам титраб кетди. Бу одамни
собик жангчи деб, кахрамон деб, иззат-икром билан уч-
рашувга чакиришган. У хаяжондан кузлари ёниб утирган
болаларга уруш хотираларини гапириб берган. Болалар
унга гулдаста беришган, совга-саломлар такдим этишган.
У уша кувонч завки билан, уша хаяжон тафти билан бу
ерга киргану, бир парча когоз сураган. Анави аблах булса
бир суз билан илондек чакиб кариянинг кунглини чилпар-
чин килган.
Шерзод ранги гезариб утирган сотувчи болага газаб
билан каради. Шу тобда у чиндан хам сувилонга >Ьсшаб
кетди. Вужудини какшатган газаб юзига отилиб чикди.
-219-
- Бир парча когоз берсанг асаканг кетадими, - де­
ди сенсираб. - Ё пул чикмайдиган иш килсанг улиб
коласанми?
Ихчам сотувчи утирган жойида секин бошини бурди-
да, пашша куригандек чап кулини силтади.
- Э, ут-э! Даллоллик килган онангни...
Шерзоднинг миясига гупиллаб кон куюлди. Кулидаги
альбом билан мармар бургутчани ташлаб юбордими, эга-
сига бердими, узи хам билмай колди. Отилиб ичкари
кирди-ю, сотувчининг ёкасидан олиб даст кутарди.
Шу ондаёк хамма ёк сув куйгандек жимжит булиб
колди. Сотувчилар турган жойида котиб колишган, бири
харидорни, бири сотувчини айблаб шовкин солаётган
«томошабин»ларнинг нафаси ичига тушиб кетганди.
Кейинги дакикада Шерзод яна шовкин-сурон бош-
ланганини гира-шира илгади-да, сотувчини судраб уртага
олиб чивди. Мушук болани кутаргандек, оёгини ерга
тегизмай судраганча зал уртасидан олиб ута бошлади.
Одамлар уз-узидан уларга йул бушатишар, икки томонда
«жонли йулак» пайдо булган эди.
Кабулхонада утирган котиба кузлари олайиб урнидан
туриб кетди. Шерзод харсиллаб нафас олганча Сайфи
Сокиевичнинг чарм копланган эшигини очди. Сайфиддин
ака телефонда гаплашиб утирарди. Шерзод йигитчани суд­
раб бориб боя узи утирган курсига иткитди.
- Манавингизнинг огзини боглаб куйинг! - деди
хансираб.
Сайфиддин ака югуриб уларнинг ёнига келди. Шу
ондаёк эшик очилиб, икки-уч сотувчи, беш-олти харидор
ёпирилиб киришди. Сотувчилар Шерзодни уласи килиб
уришга шайланиб туришар, кузлари газабдан чакнар эди.
- Милиция чакир! - деди кимдир кичкириб. - Ким у,
хизмат вазифасини бажараётган одамга кул кутарган?
- Ажаб килди! Улдирса арзийди.
Бир зумда шовкин-сурон булиб кетди. Х,ар ким хар
хил таклиф айтар, биров зуравонни жазолаш керак деса,
бошкаси сотувчини ишдан хайдаш керак, дерди. Аммо
-220-
Шерзод бу гапларга парво килмас, юраги гурсиллаб урар,
кулоги шангиллар эди.
- Нйма булди? - Сайфи Сокиевич курсида утирган со-
тувчининг тепасига келди. Чумчукбош йигитчанинг ран­
ги янаям окариб кетган, огзини каппа-каппа очиб нафас
олар, чамаси Шерзод ёкдсини каттикрок сикиб юборган
шекилли, ора-чора буйнини силаб куярди. Эшик олдида
турган одамлар хамон шовкин солишар, бояги бир кулли
киши хона уртасида туриб колганди. У хайратланиб хар
ёкка аланглар, ягона кули билан куксига босиб олган гул-
дастаси юлкиниб яккам-дуккам булиб колган, альбоми
билан бургутчаси йук эди.
- Тушунтириб гапирсанг-чи! - Сайфи Сокиевич кич-
кириб юборди. Асабийлашганидан ковоклари уча бошла­
ди. Эшик олдида турганлар жимиб колишди. Хали Сай­
фиддин акага хужжатларни олиб кирган загчакуз йигит
олдинга чикди.
- Мен хаммасини уз кузим билан курдим, - деди эн-
тикиб. - Окилхон туппа-тузук савдо килиб турувди. - У
боши билан имо килиб хамон буйнини силаб утирган их-
чам йигитчани курсатди. - Манави ззфавон, - деди Шер­
зодга кулини бигиз килиб, - хе йук, бе йук, бола бечора-
нинг кулок чаккасига солиб юборди! Ерга ёткизиб бугди.
Анави чулок айтиб турди, буниси урди. Хеч гапдан хеч
ran йук урди. Мана, хамма гувох'.
- Шунаками? - Сайфи Сокиевич курсида утирган со-
тувчига караган эди, у йигламсираб бош силкиди.
- Нимага хаддингиздан ошяпсиз, 5фток Самандаров! -
Сайфиддин ака Шерзоднинг рупарасига бостириб кела
бошлади. - Нима хаккингиз бор уз вазифасини адо этаёт-
ган одамга кул кутарщига! - у хар гал гапирганда кулини
пахса килиб силкитар, газабдан юзлари кукариб кетганди.
Унинг боягина мулойим йилтираган кузларида энди совук
газаб олови ёнар, боягина ипакдек майин товланган ово­
зи энди темирдек жаранглаб чикарди. Киш уйкусида ётган
айик нохосдан уйготиб юборилса, кутуриб кетади, дейиша-
ди. Сайфиддин ака хам бирдан кутуриб кетди. - Айтинг! -
-221-
деди Шерзоднинг юзига тупук сачратиб. - Огзи тегдими,
тили тегдими? Ё хакингизга хиёнат щщцими, айтинг!
У Шерзоднинг жавобини кутмасданок загчакузли со-
тувчига юз ланди:
- Утир! Акт ёз...
Загчакуз йигит зипиллаб бориб, стол ёнбошига
утирди. Стол бурчагида ётган когозни олдига тортди. Ха-
латининг кукрак чунтагидан ручка чикариб тез-тез ёзиш-
га киришди.
Шундагина Шерзод яна бир хатога йул куйганини,
енгилтаклик килганини тушунди. «Чаток булди, - уйлади
афсусланиб. - Бу одам бахона тополмай турганди-ку, узи!
Кандок килиб илинтиришни билмай турганди-ку! Нима
килиб куйдинг!»
Шерзод хамон курсида утирганча «минг машаккат
билан» нафас олаётган чумчукбош йигитга кайрилиб ка­
ради. Шунда унинг атайлаб шундай килаётганини, журт-
тага буйнини силаётганини, бекиёс азоб чекаётгандек
афтини буриштираётганини тушунди. Тушунди-ю, жир-
каниб кетди. «Гап таъсир килармиди бу нокасга! Гап би­
лан одам булармиди бу!»
Сайфи Сокиевич Шерзоднинг тепасига кандай шид-
дат билан бостириб келган булса, худди шундай шиддат
билан стол олдига борди.
- Хизмат бурчини утаб турган одамга мушт кутарса!
Тагига босиб бугса! Каерда яшаяпмиз узи. Ким узи бу
зуравон! - У куллари асабий титраганча телефон кулогини
бурай бошлади.
- Милициями? - деди овози жаранглаб. - Сизни...
Сайфи Сокиевич гапини тугатолмай колди. Кейинги
вокеа шу кадар тез булиб утдики, Шерзод куз унгида руй
берган нарсаларни яхши англаб хам ололмади. Боядан
бери хона уртасида турган ногирон фахрий отилиб Сай­
фиддин аканинг столи олдига борди. Ягона кули билан
тараклатиб телефон тугмасини босди. Эзилган чучмо-
малар стол устига сочилиб тушди.
Сайфи Сокиевич кузларини пирпиратиб ногиронга
тикилди.
-222-
- Нега халакит берасиз? - деди ушкириб.
- Милиция чакирмокчимисиз? - деди ногирон жа-
рангдор охднгда. Энди унинг лаблари титрамас, аллане­
чук катьият бор эди овозида. - Куйинг жойига!
Бу гапни у шунчалик кескин килиб айтдики, Сайфид­
дин ака беихтиёр трубкани жойига ташлади.
- Дагдага килишга уста экансиз! - у Сайфиддин акага
бошдан-оёк караб чикди. - Билиб куйинг, мен немиснинг
дагдагасидан хам курккан эмасман. Упкангизни босиб
олинг. Аввал гапни эшитинг. Кейин милицияга биргала-
шиб кунгирок киламиз.
Сайфи Сокиевич кузларини пирпиратиб урнига
ЗТ'ириб колди. Уруш фахрийси булган вокеани тушун-
тира бошлади. Шерзод хамон бир чеккада жим тургани-
ча Сайфиддин акани кузатарди. Фахрий вокеани айтган
сайин Сайфи Сокиевич узгариб борар, чехрасидаги газаб
урнини гох хавотир ифодаси, гохо мулойим табассум
эгалларди. Шерзод бу узгаришнинг маъносини тушунди.
Йук, Сайфиддин ака азбаройи адолат тарафида тургани
учун эмас, уруш фахрийси билан олишиш яхшиликка
олиб бормаслигини билганидан мулойимлашиб борарди.
У ran орасида бир имо килган эди, акт ёзаётган загчакуз
сотувчи охиста 5фнидан турди-ю, илондек сиргалиб чи­
киб кетди. Эшик олди хам аллакачон бушаб колганини
Шерзод энди пайкади. Курсида эса хамон уша захил юзли
йигитча утирар, аммо энди у энтикиб нафас олмас, Сайфи
Сокиевич томонга хавотирланиб караб куяР ЭДи.
Нихоят, фахрий хамма вокеани айтиб булди. Сайфи
Сокиевич кескин бурилиб, курсида утирган сотувчига
каради.
- Тур }фнингдан, ахмок! - деди кичкириб. - Отанг
тенги одамга шунака муомала киласанми, эшак! Когозинг
йук булса шуни жунгина айтсанг уласанми? Йукол
кузимдан!
Сотувчи инкиллаб урнидан турди. Эшикдан чикиб
бораркан, Шерзодга тикилиб каради. Тишлари гижирлаб
кетди.
-223-
- Гап бу ёвда, демайсизларми? - деди Сайфиддин ака
бир кулли харидорга караб. - Ёш-да, муомалани билмай-
ди бу. - У бир зум жим колди-да, Шерзодга юзланди:
- Барибир сиз хдм яхши иш килмабсиз. Шунчаликка
боришингиз керак эмасди. Нима кдпсаям бировга когоз
топиб бериш унинг вазифасига кирмайди-да! Устига-
устак, биров ёкасидан олса индамай кетадиганлардан
эмас бу бола. Таги бакувватрок нарса.
- Хизмат вазифасидан ташкари одамлик вазифаси
деган тушунчаям бор! - деди Шерзод совук охднгда. - Ё
сизларда бунака гаплар йукми!
Сайфи Сокиевич хижолат чеккандек кулди.
- Узингиздан колар гап йук, ука, хозир одамлар
хукукини яхши биладиган бупкетган. Айтяпман-ку, ил-
дизи бакувватрок бола.
- Менга худди уша илдизи керак. Бунакаларни кутур-
тираётган илдизни кидириб юрибман узи! - Шерзод Сай­
фиддин акадан юз утириб, фахрийга каради. Узининг иш
жойини, утирадиган хонасини айтди-да, босик охангда
Кушиб куйди: - Сиз билан бир учрашсак. Галаба байрами
олдидан газетада хотираларингизни босиб чикарардик.
- Яхши буларди! - кариянинг юзлари бирдан ёришди.
Ёш боладек кувониб тез-тез бош силкиди. - Рахмат, ука!

35
Табиатнинг нотантилигини карангки, купинча гузал
нарсанинг умри киска булади. Ким билсин, балки бизга
шунака туюлар. Узимиз гузалликка ташна булганимиз
учун, унинг хуснига хадеганда конавермаганимиз учун
шунака куринар. Хар нима булганда хам бахор тез утади.
Биз гуллар рангига, чечаклар атрига, куклам мехрига хар
сафар конолмай коламиз.
Шерзод яна бир хафта кечикса, лола фасли утиб кети-
шидан хавотирда эди. Колаверса, Зухрани жуда кургиси
келарди. Шунинг учун кеча театрга телефон килди. «Эр-
тага лолага чиксак», деб таклиф этди. У Зухранинг йук
дейишини кутган эди. Аммо Зухра рози булди.
-224-
Шерзод Абдувохиднинг мотоциклини тариллатиб
Охунбобоев майдонига етиб келганида кун ёйилиб кет­
ганди. У мотоциклини гулзор майдонча этагида тухтат-
ди-ю, Зухрани узокдан курди. Зухра хонаки бинафшалар
очилиб ётган гулзор четидаги уриндик олдида тик тур-
ганча кандайдир журнални варакларди. У бошига кизил
дуррача ураган, эгнига яшил рангли енгил матодан ти-
килган кофта, тук-хаворанг шим кийиб олган эди. Дур-
рачаси хам, шими хам Зухрага шундай ёпишиб тушган,
шу кадар ярашган эдики, Шерзод беихтиёр жилмайди.
Кунглида кувонч аралаш согинч бир туйгу уйгониб якин
борди. Шунда уриндик устидаги когоз халтани курди.
Халта огзидан думалок редиска, кук пиёз, яна аллани-
малар куриниб турарди. «Уху, бозор катта-ку!» уйлади
Шерзод Зухранинг ишбилармонлигига мийигида кулиб.
Беш-олти кадам колганда Зухра бурилиб каради-ю, Шер­
зодни куриб жилмайди. Тиник, чиройли чехрасида тонг
куёши жилва килгандек яшнаб кетди.
- Уйкучи экансиз! - деди кулиб. - Кеч колдингиз.
- Йук, бугун эрта турувдим. - Шерзод унинг кафтини
охиста кисди. - Уртогимнинг «пат-пат»ини олгунча кечи-
киб кетдим. Куркмайсизми?
Зухра Шерзод узатган каскани оларкан, яна жилмайди.
- Х,ечам!
У дуррачасини ечиб, бошига каска кийди.
- Ярашаркан! - деди Шерзод завкланиб. - Худди
астронавтларга ухшаб кетдингиз...
...Эски шахарнинг тор кучаларида самолётдан бошка
хамма нарса юради. Юк машинаси хам, енгил машина
хам, эшак арава хам... Шерзод мотоциклни куча чеккаси-
га такаб хайдаб борар, шовкин-сурон, машиналар сигна-
ли, аравакашларнинг бакирик-чакириги бир зум тинмас
эди. Оркадан келаётган машина каттик сигнал берди.
Шерзод мотоциклни янаям четрокка, коп-кора окава сув
айкириб ётган цемент арикча киргогига олди. Аммо ма­
шина сигнали хамон тинмас, асабни эговлайдиган дара-
жада тухтовсиз шовкин соларди. Шерзод мотоциклни яна
15 - Нур борки, соя бор -225-
бурса, арикка тушиб кетиши аник эди. У жахл билан чап
томонга бурилиб каради-ю, узига шундоккина такалиб
келаётган кора «Волга»ни, рул чамбарагини ушлаган-
ча илжайиб утирган Сирожиддинни курди. Сирожиддин
унинг гашига тегиш учун атайлаб шундай килаётганини
сезди. Негадир кеча Сайфи Сокиевич билан урталарида
булиб утган кунгилсиз гаплар эсига тушди. Шерзод ёлгиз
узи булганида мотоциклни «Волга»нинг йулига шартта
кундаланг килиб, машинани тухтатган буларди-ю, аммо
хозир ноилож эди: оркасида Зухра утирарди. У хам «Вол­
га» томонга бурилиб карар, жахли чикканидан булса ке­
рак, коши чимирилиб кетган эди.
«Волга» яна узундан-узок сигнал берди-да, мотоцикл-
га ёнбошини уриб олгудай булиб, шиддат билан утиб
кетди. Нарирокка бориб, аллакандай ок «Запорожец»ни
кувиб утди-да, машиналар орасида куздан гойиб булди.
«Каёкдан учради бу? - уйлади Шерзод кунгли гашланиб. -
Жосусга ухшаб доим кетимдан юради шекилли». Унинг
бояги шодон кайфияти бирдан хиралашди.
Келесдан утганларидан кейин ям-яшил далалар бош-
ланди. Иулнинг икки четида катор-катор тут дарахтлари
саф тортган, уфккача туташиб кетган далаларда эртанги
карамлар, пиёзлар, лавлагилар, гох оч-кулранг, гох тук-
кизил тусда товланар, осмон булутли булса хам хаво
мусаффо эди. Шерзод оркада утирган Зухранинг нафаси
узининг елкасига урилаётганини хис этиб турар, мана шу
якинлик аллакандай рухий тетиклик бахш этган эди унга.
Бир махал Зухра унинг елкасига охиста туртди. Шерзод
бурилиб каради. Зухра алланима деди-ю, Шерзод мото­
цикл шовкинидан хеч нима эшитмади. Бунинг устига у
касканинг тасмасини боглаб олганди. Зухра кули билан
осмонни, кунчикар томонни курсатди. Шерзод бурилиб
каради-да, яхлит бир булак булут куёш юзини тусиб ол-
ганини курди. Булутнинг кирралари худди тилларанг хал
берилгандай яркираб турар, бир четида эса елпигичга
ухшаш нур тарам-тарам булиб сачраб кетганди. Шерзод
Зухрага бурилиб каради-да, «чиройли!» дегандек бош
-226-
силкиди. Кунглидаги бояги гашлик бирдан таркалиб ен­
гил тортди.
...Ярим соатчадан кейин паст-баланд кирлар бошлан-
ди. Бир карич булиб колган бугдойлар шамолда охиста
елпинар, булутлар оркасидан тушган куёшнинг нурли
дарчалари год у, год бу ерда яраклаб куринарди. Шерзод
бултур Абдувохид билан келганида куй бокиш учун аж-
ратилган, бугдой сепилмаган кирларни курган эди. Хозир
дам заранг булиб кетган тупрок йулдан мотоциклни уша
ёкка бурди. Икки чакиримча юрмасданок ям-яшил утлар
орасида ёкутдек товланаётган лолалар курина бошлади.
Зудра дар гал уларни курганида Шерзоднинг елкасига
туртар, кузларида ут ёниб, утирган жойида ёш болалардек
иргишлар, лолаларга имо килар эди. Яна бир чакиримча
юргандан кейин лолалар чаман-чаман очилиб ётган текис
майдончага чикиб колишди. Майдоннинг бир чеккаси
ясси кирга туташиб кетган, баланд-баланд утлар ораси­
да пиёладек булиб очилган лолалар ловуллаб ёнар, фи-
руза чучмомалар ерга мунис бош эгиб турарди. Шерзод
лолалар аллакачон тамом булган, деб хавотир килганди.
Бу йил ёгингарчилик куп булгани учун дали улар куриб
колмаган экан. У мотоциклини тухтатиши билан Зухра
эгардан сакраб тушди-ю, шимининг почаларини шимариб
олганча утло к майдончадан югуриб кетди. У шоша-пиша
гох у, гох бу лолани узар, шодон ках-ках уриб кулар, шу
туришда гулдан гулга енгилгина парвоз килаётган чирой-
ли капалакка ухшаб кетган эди.
- Шошманг! - деди Шерзод кулиб. - Бандини киска
узяпсиз-ку! Мана бундай узинг, - Шерзод каттакон бир ло-
лага эгилган эди, гулкоса ичидан саргиш асалари урмалаб
чивди-да, ёнламаси учиб унинг юзига келиб урилди. Шер­
зод беихтиёр чучиб тушди. Зухра кулидаги лолаларни
силкитганча котиб-котиб кула бошлади. Унинг кувнок,
жарангдор овози теран сукунат чуккан кир-адирларни
уйготишга касд килгандай тулкинланиб, олис-олисларга
гаралиб кетди. Шерзод унга караб жилмайиб куйди-да,
лолаларнинг бандидан, ерга туташган жойидан тутди. -
-227-
Мана бу еридан ушлаб секин тортасиз, - деди Зух,рага
курсатиб. - Шунда банди синмайди, пиёзи хам жойида
колади. Янаги йилга тагин кукариб чикади.
Зухра яна лола теришга тушиб кетди. Шерзод эса ут
устига газета тушаб ёнбошлади. Чукур тин олди... Осмонда
нишолдадек купирган туда-туда булутлар эринчоклик би­
лан сузади. Шу кадар осуда, шу кадар чукур бир сукунат
чукканки, киши каттикрок нафас олишга хам ийманади.
Факат асаларилар, тиллакунгизлар, яна аллакандай эрка
мавжудотлар бир маромда гувиллайди. Аллакаерда куйиб-
ёниб суфитургай нола килади. Аммо бу овозлар чексиз-
адосиз кир-адирлар сукунатини бузмайди. Аксинча, янаям
чукурлаштиради, бу сукунатга собит бир куч бахш этганга
ухшайди. Нариги адирдан бошланадиган бугдойзор ша-
молда охиста тулкинланади. Хар гал шабада елиб утганда
бугдойзор охиста тулкинланади. ХаР гал шабада елиб
утганда бугдой ноялари бир томонга ёнбошлайди-ю, алла-
нечук оч-кулранг тусга кириб говланади.
Шерзод уфкка туташиб кетган мана шу ям-яшил
оламга, покиза булутлар вазмин сузиб юрган осмонга ти­
килиб ётаркан, узининг калби хам бирдан кенгайиб кет-
гандек, вужудида кудратли бир куч уйгонгандек булди.
Мана шу кенгликларни худди узидек кенг, узидек тиник
килиб тасвирлаш истаги тугилди...
Зухра бирпасда оламжахон лола, чучмома, яна алла­
кандай тук-зангори чул чечакларидан териб келди.
- Сиз-чи? - деди Шерзоднинг тепасига келиб. - Нега
термаяпсиз?
Шерзод узини ларзага солган хаёл оламидан хали
чикмаган эди. Зухрага хайрон караб колди.
- Эринчок экансиз, манг! - Зухра унинг кулига бир
даста чучмома узатди. У харсиллаб нафас олар, юзлари
кизариб кетган, коп-кора сочлари елкасида ёйилиб ётар-
ди. Шерзод каддини илдам ростлади-да, чучмома аралаш
Зухранинг кулидан махкам ушлаб олди. Кизнинг кулла-
рига тупрок теккан, лола гулкосасининг чанги юккан бар-
моклари саргайиб колган эди. Зухра Шерзодга бир зум
хайратлангандек караб турди-да, секин пичирлади:
-228-
- Куйинг... Яхшиси, лола теринг...
- Зухра! - деди Шерзод хаяжонли товушда. - Мен сиз-
ни тез-тез куриб туришим керак. Курмасам булмайди...
- Хуп, - Зухра секин бош силкиди. Шерзод унинг
кулини куйиб юборган эди, Зухра ширин жилмайди.
Мана энди аклли бола булдингиз. - У бир зум жим колди-
да, узун киприкларини пирпиратиб Шерзодга каради. -
Хозир нимани уйлаб утиргандингиз, айтиб берайми?
Шерзод жилмайди.
- Кани?
Зухра кучопадаги лолаларни газета устига ташлади-
да. ерга утирди.
- Сиз мана шуларнинг хаммасини, - у гул чанги тек-
кан бармоги билан уфкни курсатди, - хаммасини тасвир-
лашни орзу килиб утирувдингиз. Тугрими?
Шерзод унинг табассум порлаб турган кузларига ти­
килиб, хаёлан тахсин укиди.
- Каёкдан билдингиз?
Бунака манзарани хаммаям тасвирлагиси келади.
Факгп махорати етмаслигидан кур киши мумкин.
Шерзод жилмайди.
- Тугри-ку, лекин одам узининг махоратини курсатиш
учун ижод килмайди-да.
Зухра киприкларини иирпиратди. Кузлариг а жиддият
чукиб с>'ради.
- Нега?
Шерзод уйланиб колди. Бундан бир неча йил илгари,
талабалик иайтида кизик бир вокеа булган эди. Ёзги таъ-
тилда у кишлокка борди. Бир кеча ховли да, анжир ёнида-
ги чорпояда ётган эди, уйгониб кетди. Шу пайт узокдан
кушик овози эшитилди. Аллакандай уткинчи йуловчи
узича ашула айтиб борарди. Унинг овози бугик, хирил-
лаб чикар, кушик сузлариниям бузиб-бузиб айтар эди.
Аммо бу шу кадар сехрли, шу кадар ёкимли кушик эди­
ки, Шерзоднинг эти жимирлаб кетди. Уткинчи узоклашиб
кетгунча, шу кушикнинг сехрига мает булиб ётди. Кизик,
кузда у укишга келганида концертга тушди-ю, яна худди
-229-
уша к у ш и к и и эшитди. Бу сафар ашулани машхур бир хо-
нанда айтди. Лекин бу гал Шерзод маза килмади. Шерзод
кейинчалик нега шунака булганини куп уйлаб юрар эди.
Хозир х.ам Зух,рага шуни гапириб берди.
Зухра газета устида сочилиб ётган лолалардан куз уз-
май утирар, жимгина тинглар эди.
- Нега шунака булганини анчадан кейин тушундим, -
деди Шерзод хам лолаларга куз тикиб. - Уткинчи йуловчи
кунглидаги хисларни кушикка солиб айтган. Унинг мак-
сади ашула айтишмас. У кунглида борини беихтиёр ку-
шик килиб айтиб юборган. Хонанда булса одамлар ол­
дида узининг махоратини курсатгиси келган. Ялтирок
кийим кийиб чиккан, овози борича кучанган. Шунинг
учун гашим келган экан. Тугрими?
- Тугриям, нотугриям, - деди Зухра уйчан товушда. -
Тугрилиги шундаки, асар у ёкда колиб, узини курсатишга
уринадиган санъаткорлар ростдан хам бор. У ёгини су-
расангиз, шунака актёрлар борки, факат узининг ролини
ёдлаб олади-да, шуни койил килсам булди, деб уйлайди.
Узининг роли битиши билан жунаб колади. Уша спектакл-
ни тасодифан радиодан эшитиб колса, «мендан кейин
бунака гаплар буларкан-да», деб хайрон колади. - Зухра
шунака актёрлар борлигидан аччиклангандек, асабий кул
силтаб куйди.
- Энди эътирозингизни айтинг, - деди Шерзод жил­
майиб.
- Нотугрилиги шундаки, - энди Зухра хам жилмай­
ди, - сиз кишловда уша кушикни эшитганингизда та-
биат куйнида булгансиз. Юлдузларга тикилиб ётгансиз.
Уткинчининг ашуласи уша холатга мос булган. Концерт-
га тушганда булса, сахнадаги чирокни, атрофдаги одам-
ларни куриб тургансиз. Шартлилик деб шуни айтишади.
Зухра жимиб колди. Чуккалаб утириб олди-да, чуч­
мома, лола, бутакузларни аралаштирганча, ингичка, чайир
бармокларини соч ургандек чаккон кимирлатиб, аллани-
ма тукий бошлади. «Гулчамбар тукияпти», уйлади Шер­
зод ундан куз узмай. Зухра бармокларини чаккон-чаккон
кимирлатар, диккат билан ишлаётгани учун бир нуктадан
-230-
куз узмас, эгик, узун киприклари капалак канотидек сил-
киниб-силкиниб куяди.
«Пухта далил, - уйлади Шерзод ундан куз узмай. -
Мунча бийрон булмаса бу...»
- Унака тикилманг! - деди Зухра унга карамай.
Шерзод кузини олиб кочди.
- Рахмат, - деди Зухра тукилаётган гулчамбаридан
куз узмай. Кейин бир зум ишини тухтатди-да, жилмайган
куйи чукур хурсиниб куйди. - Биласизми, даланинг нима-
си яхши?
Шерзод елкасини кисди.
- Масалан, менга кенглиги ёкдди.
- Далада одам бирданига бойиб кетади. - Зухра яна
гулчамбарини тукишга тутинди. - Далада хамма нар­
са узиники булиб колади. Гуллару кирлар хам, осмону
куёш хам... Даммаси! Табиатнинг одамга ёкиши шундан.
Шахарда булса узинг утирган уриндигингниям биров би­
лан булишасан. Шунакамасми?
Шерзод узининг кунглидан кечаётган туйгуларни
шунчалик аник, айтиб бергани учун Зухрага хаёлан яна
бир бор койил колди-ю, жилмайиб куйди.
- Мен сал кизганчикрокман. Узимнинг улушимни
бошкалар билан булишишни ёмон кураман!
- Худбин булманг! - деди Зухра хам жилмайиб. -
Одам яхши курган нарсасини якин кишиси билан бахам
куриши керак. - У Шерзодга зимдан караб куйди. - Бола-
лигимда хамма нарсани Хасан билан булишардик. Офтоб
уники булса, булут меники буларди. Осмон меники булса,
тог уники буларди. - Зухра секин хурсиниб куйди. -
Согиндим.
- К^ачон келади акангиз?
- Байрамдан кейин бораман, деб ёзибди.
- Армияга кетмасдан олдин нима иш киларди? -
деди Шерзод Зухранинг хамон чаккон-чаккон харакат
килаётган бармокдаридан куз узмай.
- Разведка группасида ишларди. Геолог булмокчи, -
Зухра кошини чимирди. - Курасиз, бу йил яна геология
факультетига узини уради. - У бир зум жимиб колди-да,
-231-
кушиб куйди: - Ростини айтганда, Хасан акам аллакачон
имтихрндан утиб кетиши керак эди. Билими яхши, шу
сохага жонини беришга рози. Лекин утолмаяпти...
- Шуниси ёмон-да, - деди Шерзод куюниб. - Баъзан
институтга жон-дилдан яхши курган одам у ёкда колиб,
дадасининг этагига осилиб олган аллакандай чаласавод
кириб олади. Бунака одам укиганда нима килиб беради?
Нари борса, чаламулла мутахассис булиб етишади. Узи
ишни койил килолмагандан кейин, ишни урнига куяётган
бошка хамкасбларигаям халакит беради. - У узок жим
колди-да, секин кушиб куйди. - Бу жуда катта масала...
Жамият тараккиётини белгилайдиган масала.
- Х,озир бу ишга каттик киришишяпти-ку, - деди
Зухра гулчамбарни бир чеккага куйиб. Унинг кузларида
чукур жиддият бор эди. - Бу сохада таниш-билишликка
чек куйилса ажаб эмас.
- Менга колса таниш-билишлик, ошна-огайнигарчи-
лик деган тушунчани жазолаш учун алохида конун чика-
риб куйган булардим. - Шерзод жахд билан кул силта-
ди. - Хар канака таниш-билишлик тагида харом ният
ётади. «Мен сенинг фалон ишингни битираман, сен ме-
нинг пистон юмушимни килиб берасан». Бу тушунча за-
минида одамгарчилик эмас, уз манфаатини кузлаш, деган
нарса ётади, вассалом!
Шерзод ижирганиб тез-тез гапирар, Зухра кузларини
катта-катта очганча унга тикилиб колганди.
- Бир одам бор эди, - деди Шерзод хамон уша баджахл
охангда. - Бу дунёда ё заринг булсин, ё зуринг... деган
гапни шиор килиб олганди. Зурни ишга солиб, зар топади,
зарни ишга солиб зур топади... Кеча шу одам билан яна
тукнашиб колдик.
Шерзод Сайфи Сокиевич билан у р т а л а р и д а булиб
утган вокеани хеч кимга айтмокчи эмас эди. Хозир гап ай­
ланиб шунга такалганидан кейин беихтиёр огзидан чикиб
кетди.
- Энди нима килмокчисиз? - деди Зухра уйчан тарз-
да. Унинг тукиётган гулчамбари чала колган, хали бу ер­
га келиб тушганларида кузларида ёнган шодлик олови
-232-
суниб, узи аллакандай хомуш булиб колган эди. «Бекор
Килдинг! - деди Шерзод узини койиб. - Бу киз далага дам
олиш учун, кундалик ташвишлардан сал булсаям халос
булиш учун чиккан-ку! Театрдаги хар кунги гаплардан,
ярим кечагача чузиладиган репетициялардан толиккан-ку!
Нима киласан икир-чикир галваларингни тукиб солиб?!
Сенинг хасратингдан бошка ташвиши йукми унинг'?»
- Х,озирча нима килишимни билмайман-ку, - деди у
хушчакчак гапиришга уриниб. - Лекин албатта нимадир
киламан. Менинг жинни одатим бор, бир ишга кириш-
димми, охиригача етказмай куймайман!
- Бу одам сиз уйлаганчалик анойига ухшамайди.
деди Зухра уйчанлик билан. Кейин узок муддат бир нук-
тага куз тикиб ушрди-да, аник карорга келди шекилли,
ярк этиб каради. - Дадамлар билан бир гаплашмайсизми ?
Шерзод умуман бировнинг кумагидан фойдаланишга
токати йук эди. Айни шу масалада булса бировга хасрат
килишни хечам хохламасди. Шунинг учун хазил билан
кутулмокчи булди.
- Хозиргина таниш-билишликни коралаб турувдик, -
деди кулиб. - Энди узимиз унинг пинжига тикиламизми?
- Бу ишни узингиз учун киляпсизми? - деди Зухра
лаблари билинар-билинмас пирпираб. Шерзод узининг
гапи унинг хамиятига текканини сезиб нокулай ахволга
тушиб колди.
- Хотиржам булинг, - деди Зухра кескин охангда. -
Дадам хам сиз уштаган маънодаги таниш-билишликни
ёмон курадилар. Булмаса Хасан акам хозир институтни
битираётган буларди.
Шерзод Зухранинг лола чанги тегиб, саргайиб колган
ингичка бармокларидан куз узмай жим колди-да, суради.
- К,аерда ишлайдилар?
- Халк контролида, - деди Зухра энди анча сокин
охангда. - Бунака ишларни текшириш шу ташкилотнинг
вазифаси.
Шерзод беихтиёр бошини кутариб, Зухранинг кузига
тикилди. «Сулаймон Рустамович... Рост-a, Зухранинг фа-
-233-
милияси Рустамова-ку!» деб уйлади бирдан енгил тор-
тиб. - Кеча узи хам бир кунгли халк контролига учраш-
мокчи булганини эслади. «Демак, Сулаймон Рустомович
Зух,ранинг дадаси экан-да».
Зухра хамон уйчан утирар, бир чеккада ут устида ёт­
ган гулчамбарга тикилиб колган эди.
Шерзод Сулаймон Рустамович билан уч-турт марта
куришганди. Бултур бахорда Олий Советга сайлов бу-
лаётганда Шерзод сайлов участкасида раис уринбосари
булган, Сулаймон Рустамович шу участкадан сайланган
эди. Шерзод бу одамнинг сайловчилар билан учрашувда-
ги нуткини эшитган, ишбилармон, кескин киши эканли-
гини сезган эди.
- Мен дадангизни танийман, - деди у хотиржам
охангда.
- Унда янаям яхши! - Зухра енгил тортгандай жил-
майди-да, урнидан турди. - Факат битта нарса ёмон
буляпти. Х,озир ёмгир ёгади, каранг.
Шерзод осмонга каради-ю, шитоб билан сузиб утаёт-
ган пастак булутлар корайиб кетганини курди. Зум утмай
шамол шиддат солиб увиллай бошлади. Осмонда кокигул
укпарлари, лолаларнинг гулчамбарлари пирпираб учди.
Нариги кирдаги бугдой поялари бир ёкка таппа ёнбош-
лаб, бутун майдон кулранг тусга кириб колгандай булди.
- Ёмгир ёгса, мотоциклингиз ботиб колади! - деди
Зухра хавотирланиб. Унинг коп-кора сочлари шамол-
да тузиб, чиройли силкинар, у каскани киймокчи булар,
аммо сочларини хеч йигиб ололмасди.
- Нима кипти, - деди Шерзод. - Жала ёгса колиб
кетаверамиз-да!
Зухра кулимсираб бош чайкади.
- Соат олтида спектакль бор. Етиб боришим керак.
Шерзод Зухранинг лолаларини, гулчамбарларини йи-
гиштиришга кумаклашди. Бу пайт осмон бутунлай корон-
гилашиб кетган, шамол янаям кучайган эди. Уларнинг
шундоккина боши устида чакмок яраклади-ю, момакал-
дирок асабий сурон солди. Унинг садолари чексиз чул
-234-
багрида огир-огир таркалиб кайта-кайта янграб кетган­
дай булди. «Чулда момакалдирок вах,имали буларкан», -
деб уйлади Шерзод Зухрага караб. Зухранинг коп-кора
кузлари каска остидан жавдираб турарди.
- Куркманг! - деди Шерзод жилмайиб. - Хрзир катта
йулга чиксак... - Боягидан хдм каттикрок момакалдирок
гумбурлади-ю, унинг овозини босиб кетди.
Шерзод шошилиб мотоциклни ут олдирди. Зухра бир
кулида лолалар дастасини ушлаганча мингашди. Шерзод
заранг булиб кетган тупрок йулга тушиб мотоциклини
гизиллатганча хдйдаб кетди. Рупарадан эсаётган шид-
датли шамол нафасни кайтарар, осмон гумбур-гумбурга
тулиб кетган эди. Тусатдан заранг йулга йирик-йирик
томчилар туша бошлади. Уша зах,оти киялатиб жала ку­
йиб берди. Намиккан тупрок иси, чул чечакларининг хи-
ди еру кукни тутиб кетди.
- Махкамрок ушланг! - деди Шерзод оркасига караб.
Зухра унинг гапини эшитмаса хдм тушунди шекилли, ел-
касига махдам ёпишиб олди.
Шерзод бирпасда шалаббо булиб кетди. «Шамоллаб
колади, - деб уйлади Зухрага ачиниб. - Тухташ керак».
Яна юз кадамча юрганларидан кейин мотоцикл гил-
дираклари сирпана бошлади. Мотор хддеб вагиллар, мо­
тоцикл бир вактлар машина утган йулнинг гох, у, гох, бу
чаккасига сурилиб бориб келар, аммо олга жилолмасди.
Охири булмади. Шерзод мотоциклни баланд кир этагида
тухтатди. Шерзод тушиши билан Зух,рага каради. Зухра­
нинг хдворанг шимига лой сачраган, кофтаси куксига
ёпишиб, елкалари жикка сув булиб кетган, лолаларни хд-
мон багрига босиб турар эди. Шерзод беихтиёр унга якин
борди.
- Шамоллаб коласиз! - деди Зухранинг кулидан ту­
тиб. Зухра жилмайишга харакат килар, аммо боядан бери
рупарадан урган шамол таъсир килган булса керак, ияги
билинар-билинмас титрар эди. Шерзод осмонга каради.
Хдмон момакалдирок гумбурлар, ора-чора чакмок чак-
канида киялатиб ураётган йирик-йирик томчилар тилла
тангалардай ёришиб кетарди.
-235-
- Сизни иситолмайману пана килишим мумкин... -
деди Шерзод Зух,ранинг елкасидан тутиб. Зух,ра индамай
итоат килди-да, бежирим жуссаси Шерзодга якин келди.
Шерзод унинг елкасидан тутиб тутаркан, димогига ёмгир
хиди аралаш атир буйи, балогатга етган кизлардагина бу-
ладиган яна аллакандай сехрли, кишини мает килиб кУя_
диган навкирон ие урилди-ю, беихтиёр эгилди. Зухранинг
каскасидан муттасил ёмгир сувлари окиб тушар, коп-кора
кошларида, эгик киприкларида марварид томчилар или-
ниб колган, негадир юзлари кизариб, тез-тез нафас оларди.
Шерзод вужудига оташ солган бахтиёрликтуйгусидан мает
булиб Зухрани каттик багрига босди-да, унинг юмшок,
ёмгирдан намхуш булиб колган лабларидан узок УПДИ-
- Куйинг... - деди Зухра пичирлаб. - Яхшимас...
Улар чулнинг кок уртасида турганча шиддат билан
ёгаетган жала остида бахтдан энтикиб нафас олишар, та-
биат эса хамон тантана килар, осмон фариштаси огзидан
олов сочиб, кахкаха урар, шу икки жонсарак вужуд боши-
дан илик севинч ёшларини сочар эди.
...Кечаси Шерзод негадир Фаридани эслади. Эслади-ю,
галати бир хакикатни англади. Кизик, уйлаб караса, у Фа­
ридани худди шунака фаелда, апрель окшомида илк бор
багрига босган экан. Ушанда хам жала ёкканди. Бугун хам
шунака булди. Кизик. Зухранинг узи хам Фаридага ухшаб
кетади. Факат ундан кура бошкачарок, мукаммалрок...
Спиралсимон тараккиёт деганлари шу булса керак-да.
Дунёда хамма нарса такрорланади. Аммо такомиллашиб
г^айтарилади. «Ким билсин, - уйлади Шерзод кузларини
юмаркан, - балки узинг хам кадим замонларда яшаган
биронта одамнинг такроридирсан. Дунё кизик... - У
фикри чувалашиб кетаётганини сезиб хаёлан узига узи
кул силтади. - Куй, огайни, бугун дунёнинг чигалликла-
рини уйлайдиган кунмас. - Хдяжондан юзлари кизарган
Зухранинг тиник чехраси унинг куз унгига келди, лаб-
ларида унинг илик, майин лабларининг тафтини хис
килди-ю, жилмайди. - Бугун сен бахтиёр одамсан, тагин
нима керак сенга, инсон!»
-236-
36
Сулаймон Рустамовичнинг кабулхонасида хеч ким
йук эди. Девор тагидаги катор стуллар буш турар, бур-
чакдаги котиба утирадиган стул суянчигига гулдор хдрир
румол буклаб ташлаб куйилганди. «Тушликка чикиб ке-
тишибди», уйлади Шерзод хона уртасида тухтаб. У энди
бурилиб чикиб кетмокчи булиб турганди, ичкаридан
мусика товуши эшитилди. Шерзод беихтиёр уша гомонга
юрди. Тепасига «Комитет раиси» деган зархал ёзув илиб
куйилган эшик кия очик турар, уша гомондан вазмин,
айни пайтда этни жимирлатиб юборадиган тантанавор
куй садоси куюлиб чикар эди. Шерзод бир лах,за уйлаб
турди-да, эслади. Бу - Огинскийнинг «Полонези» эди.
Шерзод эшикни тортган эди, товушсиз очилди. Хона
узун, остонадан тургача гилам пойандоз тушалган эди.
Чап томондаги яхлит деразаларга парда тутилмаган, аммо
хдво янгилагич курилмага копланган ёгоч панжара усти­
га катор-катор гултуваклар куйилган, оч-кизгиш рангдаги
митти гуллар кийгос очилиб, деразанинг ярмигача тусиб
куйган, хонага алланечук сокин бир кайфият бахш этиб
турар эди. Бир бурчакда пулат сейф, бошкасида пастак
магнитола турар, куй садолари мулойим канот кокар,
стол оркасида Сулаймон Рустамович утирар эди. У кора
костюм кийган, тирсагини столга тираганча, кафтини
чаккасига босиб утирар, ок оралаган сочлари бармоклари
орасида куюлиб тушиб турар, кузларини юмиб олганди.
Шу туришда у бемалол мизгиётганга ухшарди. «Дам ола-
ётган экан», деб уйлади Шерзод эшик туткичидан ушла-
ганча остонада тухтаб. У нима килишини билмай колди.
Бу одамнинг вакти них,оятда тигиз эканини, шунинг
учун атайлаб тушлик пайтидан фурсат ажратиб узини
чакирганини уйлади-ю, кутиб туришга ахд килди.
Нихоят, куй тухтади. Сулаймон Рустамович кузини
очди, Шерзодни курди-ю, дарров каддини ростлади.
- Ие, узр, - деди хижолатомуз жилмайиб.
Шерзод илдам бориб сурашаркан, узи хам сезмаган
холда бу кишидан Зухрага ухшаш белгиларни ахтарди.
-237-
Ушанда, сайлов пайтида эътибор бермаган экан. Сулай­
мон Рустамовичнинг кузлари, кандайдир сокин бокувчи,
аммо ич-ичидан ут порлаб турган коп-кора кузлари Зух,-
раникига жуда ухшаркан. Сулаймон Рустамович жилмай-
ганида Шерзод шу ухшашликни, айникса, аник сезди.
- Утиринг! - деди Сулаймон Рустамович рупарадаги
курсига имо килиб. Кафтини тираб утиргани учун булса
керак, унинг чап юзи кизариб кетганди.
Шерзод бу одамнинг фурсати озлигини яна бир бор
хаёлидан утказди-ю, бор гапни лунда килиб айтиб берди.
- Менинг Сайфи Сокиевич билан талашадиган нарсам
йук, - деди хамма гапни айтиб булгандан кейин. - Эрта-
га комиссия юбориб универмагни текшириши керак, де-
йишга асосим хам йук. Менга бошка нарса купрок таъсир
килади. Рост, халол одамлар, эл-юртга сидкидилдан хиз-
мат килаётган савдо ходимлари куп. Лекин шунакал ариям
борки, хар курганда кишининг гаши келади. Шунакалари
борки, узи туксон сум маош олади-да, хафта сайин минг
сум совуриб улфатчилик килади. Эллик минг сумлик
шохона каср куради. Кечгача искирт халат кийиб кабоб
елпийди-да, кечкурун яраклаб турган шахсий машинаси-
ни хайдаб дачасига боради. Эрталабгача маишат килади.
Уй солишга, машина олишга хамманинг хакки бор. Аммо
айтинг-чи, туксон сум маош билан кандок килиб эллик
минг сумлик каср куриб булади? Етмиш беш сум маош
билан хам бола-чака бокиш, хам бебилиска базми жам-
шидлар килиш, устига-устак «Волга» сотиб олиш аклга
сигадиган гапми?
Шерзод Сулаймон Рустамовичга караб куйди. Сулай­
мон Рустамович стол киррасига тикилиб, бир нуктадан
куз узмай утирар, кошлари чимирилган, кузидаги бояги
ёркин, нурли ифода йуколиб, чехраси аллакандай шид-
датли туе олган эди.
- Бунака одамлар бирни унга пуллаб, халкнинг чун-
тагига чанг соладими ё кузбуямачилик килиб давлатнинг
хамёнини умарадими, фарки йук, - деди Шерзод. - Энг
дахшатлиси шундаки, бу одамлар хаммани боплаб ахмок
-238-
киляпман, деб кувонади. Бу дунёга келганидан кейин яшаб
колиш керак, дейди. Кайси йул билан булмасин кандингни
ур, дейди. Булар учун мукаддас нарсанинг узи йук. Хамма
нарсани - илмниям, амалниям, мухаббатниям, борингки
виждоннинг узиниям сотиб олса булади, деб ишонади...
Ундан хам дахшатлиси шуки, ёмон касал юкумли булади.
Фалончи ишнинг кузини билгани учун каллоблик килиб
булсаям хаммадан яхши кун куряпти, мен хам шундок
килсам булмасмикин, деб иккиланиб коладиган одамлар
йук дейсизми? - Шерзод хамон бир нуктадан куз узмай
утирган Сулаймон Рустамовичга тагин караб куйди. -
Курдингизми, бу одамлар узининг харом фалсафаси би­
лан бошкаларни боткокликка тортади... - Шерзод узок
жимиб колди. Сулаймон Рустамович бармоклари билан
тамаки учини эзгилаганича хамон бир нуктага куз тикиб
утирар, аммо индамасди. Шерзод яна уша шиддат билан
гапира бошлади:
- Инсоният аклини танибдики, эътикод билан яша-
ган. Эришиб буладими, эришиб булмайдими, барибир
эзгуликка интилган. Булар-чи?! Эътикодли одамни курса
масхара килади. Узининг беномуслиги билан фахрлана-
ди. - Шерзод газаб билан кул силтади. - Сен билганингни
килавер, мен узим учун яшайман, кани курамиз ким тугри
киларкан, дейди. Мабодо шуни айтмасаям, кунглидан ал-
батта утказади. Афтингизга тикилиб туриб худбинларча
кулиб куяди.
Сулаймон Рустамович $ ф н и д а н туриб кетди. Оксок-
лана-оксоклана дераза олдига борди. Х овли томонга ти-
килганча тамаки тутатди. Шунда Шерзод сайлов олдидан
унинг таржимаи холини укиганини эслади. Унда Сулай­
мон Рустамовичнинг Курск остонасида огир яраланган-
лиги айтилган эди.
«Оёгидан яраланган экан-да», деб уйлади Шерзод
ундан куз узмай. Шу ондаёк дераза олдида утириб соат
ковлаштираётган отасининг почаси шимарилган шими,
учига резинка копланган култиктаёги куз олдига келди.
Кейин кайси куни универмагда анави захил юзли сотувчи
-239-
хафа килган уруш фахрийсини эслади. Х,аммаси йигилиб
келиб, бугзига газаб булиб тикилди-ю, тагин уша охангда
давом этди.
- Биров катагонга учради. Биров немис билан жанг
килди... Х аммаси нурли кун учун, нурли хдёт учун жон
олиб, жон берди. Агар уша кун бугунги кун булса, бунака
соялар каёкдан пайдо буляпти, Сулаймон Рустамович?
Нахотки ота-боболаримиз шулар семириб юрсин, биров-
нинг конини сурсин, деб жанг килган булса? Сизлар шу­
нинг учун жанг килганмидинглар?
Шерзод юраги гурсиллаб ураётганини, юзлари ловул-
лаб кетганини, томоги какраб колганини хис килиб жи-
миб колди.
Сулаймон Рустамович охиста бурилиб унга каради.
Огзидан пага-пага тутун чикариб, оксокланганча тепасига
келди. Энди унинг кузлари яна боягидек сокин, собит бир
ишонч билан бокар эди. У Шерзоднинг елкасига кафтини
куйди.
- Соатингиз неча булди?
Шерзод эсанкираб колди.
- Бирдан йигирма беш дакика утди, - деди тезгина
соатига караб. - Вактингизни олдимми? Узр...
Сулаймон Рустамович хотиржам бош чайкади.
- Йук, бемалол. - У негадир жилмайди. - Эслай ол-
майсизми, шу соатни неча сумга олгансиз?
«Нима кизиги бор экан?» Шерзод хайрон булиб кул
соатига яна бир бор каради. Бу соатни у туртинчи курсда
хашарга чикканида пахта териб йиккан пулига олган. Шу­
нинг учун нархини аник эслар эди.
- Кирк уч сум! - деди Сулаймон Рустамовичга караб.
- Тасмаси-чи?
- Аник эсимда йук- Бир сум булса керак.
- Бир сум эмас, бир сум уч тийин. - Сулаймон Руста­
мович яна жилмайди. - Айтинг-чи, - деди тамаки тута-
тиб, - битта копга шунака тасмадан канча кетади?
Шерзод гап бутунлай бошка ёкка айланиб кетганидан
хайрон булиб елкасини кисди.
-240-
- Мингта сигар.
- Менам шунаца деб уйлагандим. - Сулаймон Руста­
мович Шерзоднинг елкасига тагин кафтини куйди. - Ях-
шилаб жойласа кирк мингта сигаркан... Бир коп тасма фаб-
рикадан опчщиб универмагда пулланса, кирк минг сум
накд пул! Узи назарга илинмайди-ю, катта пул, тугрими? -
Сулаймон Рустамович Шерзоднинг ёнидаги курсига утир-
ди-да, оёкларини чалиштирди. Шундагина Шерзод унинг
хамон кунжли пойабзал кийиб юрганини пайкади. - Сиз
айтган Сокиев шунака туллак одамки, уни кармок би­
лан илинтиролмайсиз. Иугон-йугон суянчиклари бор.
Бунака нахднгларни туп отиб овлаш керак... Зиёни йук.
Хозирча питиллайверсин. Аллакачон турга тушган. Кат­
такон турга тушган. - Сулаймон Рустамович Сайфиддин
аканинг канака турга тушиб колганини тасвирламокчи
булгандек, икки кулини дойра килиб курсатди. Шунда
унинг кузларида тагин уша тиник нур порлаб кетди. - Яна
бир-икки хафта сабр килинг, - деди у жилмайиб. - Сизга
хдмма материалларни берамиз. Шунака килиб ёзингки,
боя узингиз айтган имонсиз одамлар кимга сигинишини
билмай колсин. На зардану на зурдан мадад тополмасин!
Шерзод бу одамнинг жилмайиб турган кузларига ка-
раркан, унинг вужудидаги собит, кудратли ишонч туйгуси
беихтиёр узига хам кучди-ю, рухида битмас-туганмас куч
пайдо булди. Демак, куп нарсадан хабардор экан бу одам.
Хабардоргина эмас, Шерзод билмаган яна куп нарсалар-
ни биларкан. Факат унга ухшаб шовкин солаётгани йук.
Ёш болалардек бакириб-чакираётгани йук. Хотиржам,
совуккон кураш олиб боряпти...
- Тушундим, - деди Шерзод беихтиёр овозини пасай-
тириб. - Хаммасини тушундим. - У урнидан турган эди,
Сулаймон Рустамович хам каддини ростлади.
- Мен сизга кунгирок киламан, - деди унинг кулини
махкам кисиб. - Сиз нурли кунларимизда соялар каёкдан
пайдо буляпти дедингиз. - У Шерзоднинг кулини хамон
кафтида ушлаб тураркан, охиста кушиб куйди. - Гап бун-
док, углим. бунака соялар хар доим булган. Х°зир хам
16 - Нур борки, соя бор -241 -
бор. Эндиям булади. Аммо улар борган сайин кузга ху­
нук куриняптими, билингки нур купайиб боряпти. Лекин
у узидан-узи йуколмайди. Нима дедингиз?
Шерзод каттакон хакикатни оддийгина килиб куз
унгига келтириб куйган Сулаймон Рустамовичга яна бир
бор к,аради-да, худди укитувчисидан сабок олаётган мак­
таб боласидек секин бош силкиди:
- Тушунарли. Х,аммаси аён.
У ховлига, камалак рангида товланиб ётган гулзор
олдига чикканида, вужудида ёркин бир енгиллик сезди,
куксини тулдириб чукур нафас олди.

37
Одамнинг боши - Оллонинг тоши деганлари тугри.
Яхши-ёмон кун хар бир кишининг бошида бор. Лекин
инсон бу дунёга келганига пушаймон ейдиган кун кам-
дан-кам булади. Шу бугун Сайфи Сокиевич онадан
тугилганига минг-минг пушаймон еди. Бугун у уша Гор-
торг мудири - «шеф»нинг олдига борди. Бир хафтадан
буён универмагни савдо инспекцияси билан халк конт-
роли текшираётгани, бу сафарги тинтув аввалгиларга
ухшамаслигини айтиб маслахат сурамокчи эди. «Шеф»
уни роса икки соатча куттирди. Сайфиддин ака иш куни
охирлаб колганда, нихоят, унинг хузурига кирди. «Шеф»
курсига ёнбошлаб бемалол чой ичиб утирган экан. Аввал-
лари Сайфи Сокиевични курса куш куллаб куришадиган
одам бу сафар малол келгандек кулининг учини узатди.
Сайфиддин ака б ер и р о кд аги стулга омонатгина
утирди.
- Оборотнинг мазаси йук-ку! - деди «шеф» ковогини
солиб.
Сайфиддин ака амаллаб илжайди.
- Битмаган иш борми, шеф! - деди мулойимлик би­
лан. - Буюриш сиздан, бажариш биздан-да.
- Илжайишни ким куйибди сизга! - «шеф» сурнайга
ухшаш кийкиллаган овози билан жеркиб берди. - Бачка-
налик килгандан кура, планни уйпанг!
-242-
Сайфи Сокиевич «шеф»нинг совук, йилтираб турган
кузларига, узун буйнидаги учбурчак бакбакасига караб
утираркан, узи жарга кулаб кетгудек булса, бу одам бир
чеккага чикиб олиб бемалол томоша килиши аниклигини
тушунди. Йук, «шеф» унинг жарга йикилишини шунчаки
томоша килиб колмайди. Узининг хам оёгидан тортмас-
лиги учун оркасидан тепиб юборади. «Падарингга минг
лаънат! Найнов! - уйлади Сайфи Сокиевич кабулхонадан
чикиб бораркан. - Хдли мени индамай кетади, деб уйла-
япсанми? Менга бир нима булсин, еган-ичганингни бур-
нингдан булок килиб ситиб оларман!»
У кучага чикканида бутунлай бушашиб колди. Мана,
суянган яна битта устуни кулаб тушди... Сайфи Сокиевич
шу хаёл билан бекатга бориб, автобусга утирди. Кизик,
мунча куп бу одамлар! Мунча кулади бу одамлар! Ташви­
ши йукмикан х,еч?
У хар куни битта югурдагининг машинасида уйга
кайтар, жуда булмаса такси ёллар эди. Йул шу кадар узок-
лигини, автобус шунака тикилинч булишини энди билди.
Кун исиб кетган, нафас олиш кийин, тер хиди, бензин
иси аралашиб, кишининг дамини кайтарар эди. Кимдир
унинг лохас булаётганини пайкади шекилли, жой берди.
Сайфи Сокиевич чарми ёрилиб кетган каттик )финдикка
утираркан, талмовсираб «рахмат», деб куйди.
Автобус имиллаб боради, хар чакиримда тухтайди,
биров тушиб, биров чикади. Кулокни коматга келтиради-
ган шовкин бир зум тинмайди. Бунга сайин Сайфи Сокие-
вичнинг мияси гувуллайди.
- Узинг панохингда асра, Худо! - деб пичирлади у
деразадан ташкарига тикилиб бораркан.
Одамлар кизик. Иши юришиб турган кунлари Худо-
ни бир карра эсламайди-ю, бошига огир савдо тушганида
унинг мархаматидан панох излаб колади. Сайфи Сокиевич
хдм кейинги пайтларда кечалари Худога нола килиб чика-
диган булиб колди. У «фабрикант»нинг камалиб колга­
нини эшитганида, аввалига унчалик вахимага тушмаган
эди. Ушанда хатто дустининг уйига бориб, хотинини
-243-
юпатди. Бу савдолар хусумат туфайли булганини, шундок
дустини каматиб куйиб, индамай турмаслигини айт­
ди. Уни эрта-индин чикариб оладиган бели бакувват
одамлар борлигини айтиб, кунглини кутарди. Аммо иш
бошкачасига айланиб кетди. Байрам арафасида универ­
маг булимларини жуда катта комиссия текшира бошла­
ди. Сайфиддин ака бу галги текширувлар унча-мунчага
кунадиган одамлар эмаслигини, унинг илдиз-илдизигача
зил кеткизадиган ишлар бошланай деб турганини, шу иш
бошланса зарлару зурлар жонига ора киролмаслигини
хис килди. Бу «галва»ларни энг аввало Шерзоддан курди.
Уша бола келиб-кетди-ю, шу савдолар бошланди. У ишни
пухта киларди. Савдодаги кирим-чикимни доим тугрилаб
куяр, универмагдаги узига якин «болалар»га хам шуни
ургатган эди. Лекин комиссия хам анойи эмасди. Кдйси
мол каёкдан кайси йул билан келгани-ю, каёкка кетаёт-
ганини битта-битталаб текшира бошлади. Бунинг устига
тарози посонгисининг бир палласида турган «фабрикант»
зил-замбил темир кафасда утирибди. Посонгининг бир
палласи кимирлагандан кейин, иккинчиси хам ликилла-
май иложи йук- Ана унда...
Сайфи Сокиевич у ёгини уйлагиси келмасди. У кеча-
лари секин-секин нола чекарди.
- Узинг панохингда асра, Худойим!
Байрам хам азадек утди. Хар гал байрамда улфатлар
йигилишиб, Бустонликдаги махсус олиб куйилган ишрат-
хонага боришар, куй суйиб, кимизхурлик килишар, пул
учун хар нарсага тайёр турадиган дундик жувонлар билан
базми жамшид куришар эди. Бу сафар Сайфиддин ака хеч
ёкка бормади. Биров одаммисан, деб эшигидан кириб хам
келмади. Шунда у кизик бир нарсани уйлади: Сайфиддин
ака болалигида богларининг этагидан утадиган анхорда
куп чумилар, кумлок сохилда офтобда тобланиб ётишни
яхши курарди. У хул кумни бир ерга туплаб узига тур-
ли «касрлар» курарди. Тасаввурида бу «касрлар»да под-
шолар яшар эди. Аммо кун кизиб, куёш тиккага келиши
билан кум куриб колар, афсонавий «касрлар» узидан-узи
упирилиб тушар эди. Энди уйласа, унинг атрофидаги
-244-
одамлар хдм хуллаб ёпиштирилган дустлар экан. Куёш
тиккага келиб бир киздирган эди, хаммаси уваланди-ю,
хар ёкка сочилиб кетди. Мана бугун яна бир суянчигидан
айрилди. Найнов узини курукка олиб кочди... Бир ёкда
уйида халоват йук-
Сайфи Сокиевич бир хафтадан бери «ортикча» нарса-
ларни енгиллатишга киришган эди. Энг аввал «фабрикант»
совга килган ок тулпорни йукотди. Кейин уттиз туртта
катта-кичик гиламни узок-якин кариндошлариникига
таркатди. Шунда яна нима учун «ЗИЛ» совуткичини
бир эмас, учта олганига, рангли телевизор булса, Сиро­
жиддиннинг уйидагиси билан кушилиб бир эмас, туртта
булиб кетганига, хеч ким чалмайдиган роялнинг нима ке-
раги борлигига узи хам хайрон колди. Хотин киши тил-
лага уч булади. Сайфи Сокиевич бошига тушай деб тур­
ган ташвишни айтиши билан хотини вахима ичида тилла
такинчокларини, ялтирок кийим-кечакларини, бурчак-
бурчакка тикиб ташлаган кийимлик матоларини яшириш-
га тушди.
Сайфи Сокиевич автобусдан тушганида куёш ботиб
борар, гузардаги чойхона олдида усган азамат толлар учи-
да шафак уйнар, суриларда одам гавжум эди. Аллаким-
лар унга салом берди шекилли... Сайфиддин ака анграйиб
караганча бош силкиб алик олган булди. Кейин тез-тез
юриб уз кучасига кирди. У тезрок уйига боришни, одам­
лар кузидан тезрок яширинишни хохдарди.
Кунгурадор куббалардан накш килиб сирли буёк бе-
рилган дарвоза илгари хар курганида бир олам кувонч
багишларди. Бу дарвозани у Тошкентнинг манаман деган
усталарига буюриб, накшинкор килиб ишлатганди.
«Узгартириш керак, - деб уйлади у бир зум тухтаб. -
Ичи кора нокаслар шуниям ran килади хали». У бир
неча кадам оркага чекинди-да, касрдек салобат тукиб
турган уйига разм солди. Бу сафар четдан, бегона назар
билан каради. Узининг уйи хам, Сирожиддинники хам
кузига жуда вахимали куриниб кетди. Гулдор жило бе­
риб ишланган баланд карниз, яхлит деразаларга тутилган
накшли панжаралар утган-кетганнинг эътиборини беих-
-245-
тиёр тортар эди. Шунда у яна бир нарсани уйлаб, эти сес-
каниб кетди. Борингки, уйини шипшийдам килиб куйди
хам. Аммо бир эмас, иккита касрдек ховли-жойининг де-
ворига ёпиштирилган мармар «шуба»ни кучириб ташлаб
булмайди-ку! Х,ар кандай овсар хам шу «шуба»нинг узи
неча минг туришини билади-ку!
- Худонинг узи асрасин! - деди у пичирлаб.
Салкин дарвозахонадан утиб, ховлига кирди. «Прези­
дент» гуллар кийгос очилган, гуё хозиргина ботган куёш
шафагининг бир булаги шу ховлига тушиб колгандек, гул-
зорда оч-пушти нур таралиб турганга ухшар, этак томонга
кетган асфальт йулканинг икки чеккасида сарв дарахтла-
ри саф тортиб турар, ундан нарида кора лолалар товланиб
кузни олар эди. Бум-буш отхонанинг эшиги ланг очик ту­
рар, гараж олдидаги цемент майдонча буш эди. «Сирож
хали келмабди, - деб уйлади Сайфи Сокиевич беихтиёр
этак томонга юраркан. Одатда, Сирожиддин кечкурун
келганида машинасини шу майдончада юварди. - Маши­
на Сирожнинг номида, биров тегиб курсинчи». У гулзор
четидан утди-да, шийпон олдига бориб колди. Шифтига
товус тасвири туширилган, паркет поллари яраклаб тур­
ган мана шу шийпон унинг купдан-куп кувончли дамла-
рига гувох булганди. Мана шу шийпонда унинг номига
олам-олам мактов гаплари айтилганди. Хозир шийпон
хам кузига жуда хунук куриниб кетди. «Кдни энди уша
номардлар! - деб пичирлади у гижиниб. - К,аёкка кочиб
кетди хаммаси? - Шийпон остидаги мармар ховузчада су-
зиб юрган -конбаликлар унинг гашини келтирди. - Кумиб
ташлаш керак!»
У вазмин оёкларини аранг судраб, айвон олдига кел­
ди. Зиналардан кутариларкан, айвон остидаги ертулада,
тахта пол тагида турган пулларини эслади. Майли, буни-
ку амаллаб яширар, аммо куша-куша кассалардаги пулла­
рини нима килади?! Текширадиган одамлар хохдаса бир
кунда хаммасини аниклаб олмайдими?
Сайфи Сокиевич гарангсиб ётокка кирди. Хона буш,
уртада битта эски шолча ётар, бурчакда темир каравот ту­
рар эди. Уй ёруг булса хам Сайфиддин ака юраги кисилиб
-246-
чирок тугмачасини босди. Шифтдаги хира лампочка ёнди.
Аввал мана шу шифтда тилла суви югуртирилган чет эл-
дан келтирилган кандил минг бир хил рангда товланар
эди. Энди кирк вольтли олмадеккина лампочкага куни
колди. Шунга карамай «ховуз» килиб ишланган, сирли
жило берилган шифт яраклаб кузини оляпти.
«К,аёкка даф булди бу!» Сайфи Сокиевич хотинини
излаб яна айвонга чикди. Сирожиддиннинг уйи томон-
дан хотинининг товуши келаётганини эшитиб, уша ёкка
юрди. У кириб борганида хотини тахмондаги атлас, бах-
мал курпачаларни йикитар, келини эса уй уртасида инда­
май каккайиб турар эди. Элмира уни куриб салом берди.
Сайфиддин ака алик олмай, бош силкиб куйди: «Калтаке-
сакка ухшаб сумраймай ул!»
У кейинги пайтда келинидан хадиксирайдиган булиб
колганди. Охирги жанжалга сабаб булган тилла кошиклар
эртасига топилди. Шийпон зинасига тушиб колган экан.
Шундан кейин Элмира отасиникига кетиб колмокчи бул­
ган, аммо Сайфиддин ака гап-сузни купайтирмаслик учун
амаллаб тухтатиб колганди. Бошига мана бу ишлар туш-
ганида Элмирадан хам гумон килди. Келини уша кеча
«хаммаларинг угрисан», деб бакиргани унинг эсидан
чикмаган эди. Х,озир хам шуни уйлади-ю, Элмирадан юз
угириб хотинига каради. Хотини хеч канака такинчок так-
маган, халпираган штапель куйлак кийиб олган эди. Илга-
рилари огзини иложи борича катта очиб кулишга харакат
киладиган бу хотин энди тишининг окини, тугрироги, ти-
шининг саригини курсатишга куркадиган булиб колганди.
«Хотин киши одамми? - уйлади Сайфиддин ака ундан куз
узмай. - Тилла балдокдарингни яширганинг билан накд
уттиз иккита тилла тишингни сугуриб ололмайсан-ку,
хумгазак!»
- Нима киляпсан? - деди у жеркиб.
- Беш-унта курпани йукотиб турайлик. Х,арна бегона
куздан нари турсин!
- Олаверинг, ойи, олаверинг, - деди хамон уй урта­
сида каккайиб турган Элмира пинагини бузмай. - Битта-
синиям ишлатган эмасман.
-247-
Сайфиддин ака ярк этиб келинига каради. Ушандан
бери кайнана-келин араз, бир-бири билан гаплашмас эди.
Х,озир Элмира бу гапни жуда хотиржам айтди. У осойиш-
талик билан кдйнанасининг харакатларини кузатар эди.
Умуман, бу оилада булаётган югур-югурларга Элмира бе-
фарк; караётгани куриниб турар, у гуё купдан кутиб юрил-
ган иш булаётгандек беписанд эди.
«Мунча совук бу, - деб уйлади Сайфи Сокиевич ги-
жиниб. - Мунча захдр! Илонга ухшайди, газанда».
Келинининг гапи кайнанага огир ботди шекилли, бо-
биллаб берди:
- Яхши кунлардан аяб, ёмон кунга асраб куйган экан-
сиз-да!
- Мен умуман ишлатмокчи эмасдим! - деди Элмира
яна уша осойишталик билан.
У нинг мана шу гапи - «умуман ишлатмокчи эмас лиги»,
Сайфиддин аканинг шубхасини янаям оширди. «Сув
узимизнинг уйдан лойкаланган булмасин тагин», деб уй­
лади тез-тез юриб чикиб кетаркан. Хозир у хаммадан
шубхаланарди. Аммо энг катта шубхаси Шерзоддан,
уша китмир ёзувчидан эди. «Хамма галвани уша бошла­
ди! - деб уйлади у зинадан тушиб бораркан. - Баннисада
ётганимдаёк кунглимдан утувди-я! Бунакалар бориб
турган пес булади. На узи ейди, на бопщаларга едира-
ди. Бор булсанг, куролмайди, йук булсанг, беролмайди.
Ушанда ишхонага келганда очикдан-очик айтди-ку, хали
яна гаплашиб куямиз, деб. Падарингга лаънат-эй! Асли
ушанда тинчитиб юборсам буларкан. Узи кулга тушиб
турувди-я! Бировни урганга уч йил статья бор, ахир...»
У асфальт йулка олдига энди етган эди, машина сиг-
нали эшитилди. Кора «Волга» дарвозадан охиста кириб
келди-да, ховли этагига - гараж олдига утди. Сирожиддин
машинадан тушиши билан Сайфиддин ака якин борди.
Сирожиддин эшикни карсиллатиб ёпиб, салом берди.
У хар вактдагидек чаккон, кузлари уйнаб турар эди.
«Ёш-да, барибир ёш, - деб уйлади Сайфиддин ака уг-
лига бошдан-оёк караб. - Муйчинак тишламаган хали.
Хеч нимани уйламайди!»
-248-
- Менга кара, углим, - деди у Сирожиддинни машина
панасига тортиб. - Гап бор.
Сирожиддин якин келиб кулок тутди. Шунда Сайфид­
дин ака унинг огзидан коньяк х,иди келаётганини пайкаб,
кунгли тагин гаш тортди.
- Хотин киши дуст булмайди, - деди у пичирлаб. -
Хотинингга эх,тиёт бул.
Сирожиддин унга ярк этиб каради. Ранги учиб, муш-
ти тугилди.
- Секин, - деди Сайфиддин ака янаям пастрок то-
вушда. - Айникса, х,озир эх,тиёт булиш керак. Кейин, - у
пичирлаб гапиришга тушди. - Анави ёзувчи бола бор-ку,
бу галваларни бошлаган уша булади! Билиб куй, менинг
пайимни киркишга тушган бу бола. Худо курсатмасин,
газит-пазитга уриб чикса борми, иш бутунлай чувалашиб
кетади. Тушундингми?
Сирожиддиннинг кукиш кузлари газабдан кисилиб
кетди.
- Шунаками? - деди тишларини гижирлатиб. - Газе-
тага ёзмокчимилар х,али?
- Узингни бос! - Сайфиддин ака унинг елкасига турт-
ди. - Х,алиям булса бало-казонинг олдини олиш керак.
Огзига сикканини олеину тинч куйсин одамни бу хдроми!
Сирожиддин дадасининг кузига тикилганча узок
жим колди. Сайфи Сокиевич унинг хаёлидан нималар
утаётганини билмас, аммо бир режа тузаётганини тушу-
ниб турарди.
Х,а, Сирожиддин режа тузарди. Шерзод тугрисидаги
гап унинг учун кутилмаган янгилик булди. Тугри, у Шер­
зоднинг Зухрани мотоциклга мингаштириб кетаётганини
курганда бир гаши келган, аммо аллакандай бир артистка
учун у билан олишиб утиришни узига эп курмаганди. Бир
куни бу йигит билан тукнаш келишини уйлаган эмасди.
Рост, Шерзод Самандаров катта ёзувчи. Сирожиддин
унинг баъзи нарсаларини укиган, Шерзод билан инсти-
тутда учрашув булиб колса талабалар учун байрам булиб
кетишини билади. Лекин ким булсаям, Сирожиддиндан
четрок юрсин. Сирожиддин йулига туганок булганларни
-249-
босиб-янчиб угишга кучи етади. Аввал хдм йулини тус-
ганлар булган. Сирожиддин пул биланми бошка билан-
ми, ишкилиб жигини эзиб куйган уларни! Бу сафар хдм
индамай турмайди. Нега деганда, Шерзод унинг дадаси-
га эмас, Сирожиддинга чох, казияпти. Унинг режаларини
чалкаштириб юборяпти. Дадаси тугри айтади. Ёзувчи би-
рон галвани бошласа, гап чувалашиб кетади.
У дадасининг бели бакувватлигига, таниш-билишла-
ри куплигига ишонарди. Ундан купам хавотир олмасди.
Дадаси анойимас. Кдёкдан булмасин, суянчик топади. Ле­
кин Шерзоднинг хавфли томони бошка ёкда. Агар у фелье-
тон-мельетон ёзадиган булса, шабадаси дадасидан кура
купрок узига тегади. Сирожиддин шуни уйлаб хавотирга
тушиб колди. Биринчи булиб Домла чеккага чикиб олади.
Узи кафедрада Домланинг обруси хдминкадар. Бунинг
устига «фельетон» булиб урилган уртогининг боласини
диссертация ёклатиш учун уриниб ётибди, деган таъна-
дан улгудек куркиши турган гап. Бу фикр бошкаларнинг
хаёлига келмаса хам Домла узидан куркканидан шу бахо-
нани уйлаб топади. Устига-устак, факультетда Сирожид-
динни жинидан ёмон курадиган, Домланинг этагига оси-
либ юрганини сезиб энсаси котаётган одамлар сон мингта!
Килич Валиевга ухшаганлар булса, Сирожиддинни Дом-
ласи билан бир сихга тортиб кабоб килиб юборишга
тайёр. Балки унинг кунглида бунака ният йукдир. Лекин
Сирожиддин бу одамни хар курганида шуни уйлайди.
Назарида Килич Валиев хар сафар унга тешиб юбор-
гудек тикилиб караётганга, «Корнингда нима борлигини
билмайману, аммо бошингда илм йуклигини аник била-
ман», деяётганга ушайди. Шуни уйлайди-ю, хар гал уни
курганда Сирожиддиннинг гаши келади. Лекин гаши
келсаям илжайиб куяди. Нима килсаям кафедра мудири
ахир. Катта олим... Шундай одам Сирожиддинни бир тур-
тиб куйса, кейин нима булади? Сирожиддин шунча елиб-
югургани бекор кетадими? Домласига ухшаган арзимаган
одамларнинг оёгига шунча йикилиб, индамай кетаверади-
ми? Йук, бу балонинг олдини олиш керак. Дадаси пишик,
дадаси йулини топиб кетаверади. У энг аввал узининг
-250-
ишини уйлаши керак. Нима булса булсин, узининг тагига
сув кетмасин!
Нихоят, у бир карорга келди шекилли, хамон рупара­
сида туриб жавоб кутаётган дадасига караб, захдрханда
билан кулиб куйди.
- Куяверинг, дада! Узим гаплашиб куяман уша мир-
закурук ёзувчи билан. Пул булса чангалда шурва!
- Баракалла углим, бир иложини кил! - деди Сайфид­
дин ака илтижо килгудек булиб. - Канча олса олеину, ти-
лини тийиб юрса булди!
Сирожиддин дадасининг кузлари киртайиб колганини,
шу бир неча кун ичида копдек шалвираб тушганини энди
пайкади.

38
Шерзод рассомларнинг кургазма залида Урол Тансик-
боев асарлари намойиш килинаётганини эшитиб колди. У,
бу рассом асарларини жуда яхши курар, хар бир полотнога
соатлаб тикилиб кол ар, хар гал уларни курганда калбида
алланечук викорли, осойишта туйгулар уйгонарди. Бугун
Шерзод кургазмани Зухра билан бориб курмокчи булди.
У театр олдига етиб келганида, кун пешиндан огган,
хаво иссик эди. Театрнинг таргил дарвозаси одатдагидек
ёпик турар, асфальт йул товадек кизиб кетган, кунгилни
оздирадиган чучмал мум хиди анкир эди. Шерзод бери-
рокда бекат якинидаги заранг дарахти тагида туриб анча
кутди. Репетиция чузилиб кетди шекилли, Зухра хадеган-
да чикавермади. Шерзод зерикиб бекатда турган одам-
ларни томоша кила бошлади. Хамма каёккадир шошила-
ди, бетокат булиб йулга карайди. Ора-чора гувуллаганча
троллейбус келиб тухтайди. Эшиклари тараклаб очили-
ттти билан иссикдан бугилган йуловчилар отилиб пастга
тушишади. Бекатдаги одамлар эса ичкари кириб олса,
иссикдан кутуладигандек узини троллейбусга уради.
«Кийин, - уйлади Шерзод улардан куз узмай, - серкуёш
улкада яшаймиз, деб кувонамизу, шу куёшнинг узи баъзан
кийнаб юборади одамни».
-251-
Кимдир унинг елкасига кулини куйди. Шерзод бури­
либ каради-ю, рупарасида турган Сирожиддинни курди.
Сирожиддин калта енгли йул-йул куйлак кийиб олган,
тилла гардишли кора кузойнагининг бандидан ушлаб
пирпиратиб уйнаганича жилмайиб турар эди. У Шерзод
билан куришаркан, театр дарвозаси томонга имо килди.
Кузларида истехзоли табассум ёнди.
- Шу ёкка ишга утганмисиз, коровул булиб?
- Шунака булган, - деди Шерзод кулиб. - Яна битта
штат бор экан, келмайсизми сиз хдм?
- Аввал канака ишлигини билайлик, - Сирожиддин
яна жилмайди. - Келсак келаверамиз-да!
- Жосус ролига муносиб одам топилмаётганмиш.
Сирожиддин ках,-ках, уриб кулди. Шерзодни култик-
лаганча четга, девор томонга бошлади.
- Х,алиям шайтон арава миняпсизми? - деди йул-
йулакай атрофга аланглаб.
Улар бекатдан анча узокда, аллакандай курилиш май-
дончасининг атрофини ураб турган бетон девор тагида
тухтадилар. Девор панаси соя булса хам нафасни кайта-
радиган даражада дим, куланса мум хиди димокни ёрар-
ди. Шерзод бу ис каёкдан келаётганини энди билди. Ку­
рилиш майдонида корамой эритишаётган экан. Девор
ортидан коп-кора тутун буруксир, куюндек уралиб хавога
кутарилар эди.
- Сизга мотоцикл ярашмайди, машина олинг! - деди
Сирожиддин сояга утаркан.
Бу гапни у шу кадар самимий айтдики, Шерзод хайрон
колди. У чиндан хам машина сотиб олишни орзу килар,
лекин хар сафар тупламларига пул олганда каттарок
улушини аясига жунатар, колганини уртоклари билан
утиришларга сарфлаб юборар эди. Х,озир Сирожиддин­
нинг сидкидилдан айтган маслахати эски орзусини яна
эсига солди.
- К)фармиз, - деди уйланиб, - машина олиш кочмас.
- Сиз ижоддан танщари макола-паколаям ёзиб тура-
сиз-а! - деди Сирожиддин кандайдир бепарво охангда.
-252-
Шерзод ярк эти б унга каради-ю, гапни каёкка бураёт-
ганини тушунди. «Х,а, гап бу ёкда экан-да, - у гижиниб Си-
рожиддинга караб куйди. - Дадаси элчи килиб юборибди-
да!» Сулаймон Рустамович дали Шерзодни йукламаган,
шунинг учун Ш ерзод Сайфи Сокиевичларнинг иши нима
булганидан бехабар эди . «Дуппи тор келиб копти-да», деб
уйлади у С ирожиддинга каттик тикилиб.
-Д а , макола-паколаям ёзиб тураман! - деди совуккина
килиб.
- Ушангаям гонорар оласизми?
Шерзод кулимсиради.
- Албатта.
Сирожиддин яна кузойнагининг бандидан ушлаб ай-
лантира бошлади.
- Канча оласиз?
- Билмадим, —д е д и Шерзод елкасини кисиб. - Бу ка­
нака материаллигига боглик. - У Сирожиддиннинг кузига
тешиб юборгудек тикилди-да, кушиб куйди. - Масалан,
оддий маколага камрок;, фельетонга купрок...
Сирожиддин кузойнагини борган сайин тезрок пир-
пирата бошлади. «Асабийлашма, биродар! - деб уйлади
Шерзод кулимсираб. —Айтавер дардингни!»
Сирожиддин кузойнагини уйнашдан тухтади.
- Менга каранг! — деди алланечук чапанича шиддат
билан. - Сиз билан эркакчасига гаплашса буладими?!
- Булади! - Ш ерзод ундан баттаррок шиддат билан
якин келди. - Айтинг!
Сирожиддин шошилмади. Шерзодга бошдан-оёк
синчковлик билан назар солиб чикди-да, шимининг чун-
тагини узок ковлаштириб, тамаки олди. Яна ушандай
имиллаб гугурт чизди.
- Айтинг, - деди Ш ерзод узининг ранги учиб кетгани,
юраги каттик ура бошлаганидан гаши келиб.
- Гап бундок, — Сирожиддин огзидан пага-пага ту-
тун чикарди. - Гап бундок, сиз дадам тугрисида ёзмокчи
булиб юрибсиз, тугрими? - У Шерзоднинг кузига аллане­
чук хотиржам караб куйди.
-253-
Мана шу хотиржамлик Шерзодга, айнщса, огир ботди.
- Тугри, - деди узи хдм иложи борича осойишта гапи-
риб. - Ёзмокчиман.
- Ёзмайсиз...
Сирожиддин бу гапни уч яшар угилчасига «шухлик
килма», дегандек ярим дашном, ярим эркалаш охднгида
айтди. Унинг кузларида ташвиш эмас, уз куч-кудратига
ишонч, хатто истехзоли кулги бор эди.
- Ёзсам-чи? - деди Шерзод лабларини кимтиб.
Сирожиддин яна тамакисини суриб тортди.
- Шунинг учун эркакчасига гаплашамиз, деяпман-
да! - У Шерзодга яна бошдан-оёк караб чикди. - Сиз ёз-
ганингиз билан дадамга хеч нима килмайди. Дадамнинг
илдизи бакувват. Бу ишга аралашмаганингиз маъкул.
Узингизга жабр килманг! Тушундингизми?
«Хуш, давомини айт!» - уйлади Шерзод лабларини
тишлаб. Энди унинг юраги газабдан гупиллар, вужуди ут
булиб ёниб кетаётгандай буларди.
- Йук, - деди у хириллаб, - тушунмадим...
- Гап шу! - Сирожиддин тамакини ерга ташлади-да,
ялтирок туфлисининг товони билан узок эзгилади. - Сиз
уша нарсани ёзмайсиз. Фельетон ёзиш-ёзмаслик хар ким-
нинг шахсий иши. Бунинг учун хеч ким сизга индамайди.
Бахонада битта «Жигули»лик булиб коласиз.
- Бори шуми? - деди Шерзод лабларини кимтиб.
- Шу, - Сирожиддин хотиржам охангда кушиб куй­
ди. - Мен сизга эркакча гапни айтдим. Жавобини уйлаб
куринг.
- Сизга эркакча жавоб керакми? - Шерзод унинг бу­
рилиб кетаётганини куриб йулини тусди.
- Хд, - деди Сирожиддин яна бепарволик билан, - эр­
какча жавоб керак.
- Мана!
Шерзод жуда каттик урдими ё Сирожиддин бундай
булишини кутмаган эдими, девор тагига бориб тушди.
Бир лахза гарангсиб ётди-да, куллари билан бетон де-
ворга суяниб каддини ростлади. Унинг шими тупрокка
-254-
коришган, к;ора кузойнаги анча нарига* чанг босган йулка
чеккасига отилиб кетган эди. !>
- Яхши! —деди у хириллаб. Шунда Шерзод унинг лаб­
лари орасидан кон сизиб чикаётганини курди. - Яхши! -
Сирожиддин гандираклагудек булиб }фнидан турди-да,
шимининг почаларини кокиб тозалаган булди. - Кафа-
нингни тайёрлаб куй! - У йулка четида ётган кузойнагини
тепиб утаркан, хириллади. - Фельетонингнинг пулига ка-
фанлик олиб куй!
Шерзод турган жойида калтирар, пешанасидан совук
тер чикиб кетган, алланима томогини хиппа бугиб куйган
эди. Сирожиддин катта йулни кесиб утгунча Шерзод
унинг изидан караб турди. Шундагина кучанинг нариги
бетида бакатерак соясида турган «Волга»ни курди.
- Итвачча! - деди у энди тилга кириб.
Шу ондаёк хдяжонли бир овоз уни оркага бурилиб
карашга мажбур килди.
- Шерзод ака!
Йулка бошидан Зухра югуриб келар, кузларида кур-
кув бор эди. У тез югурганидан булса керак, юзлари киза­
риб кетган, сочлари ёйилиб елкасига тушганди.
- Нима гап? - деди якин келмасданок хдрсиллаб.
«Курибди. Яхши булмади», - деб уйлади Шерзод
жилмайишга хдракат килиб.
- Тинчлик.
Зухра якин келди-да, унинг елкасига кулини куйди.
- Куркиб кетдим, - у энтикиб жилмайди. - Куйинг-е!
Отелло булиш сизга ярашмас экан.
Шерзод тушунмади. Аммо гапни бошка мавзуга бу-
риш учун соатига караб куйди.
- Турт бупти. Юринг. Кургазма бекилиб колмасин.

39
Шерзод ишга кечикиб келди. Хона эшиги кулфлигини
к>фиб хайрон булди. «Дарвиш келмабди-да», деб уйлади
калит солиб эшикни очаркан. Хаммадан олдин келиб ола-
диган Абдувохид бугун йук эди. Унинг стули столга такаб
-255-
ivVinihi «in, доим тамаки тутаб турадиган каттакон шиша
кулдон буш эди. Шундагина Шерзод кеча Абдувохиднинг
навбатчилик килганини эслади. «Иш чузилиб кетган булса
керак», деб уйлади уз жойига утираркан. У ишни нимадан
бошлашини билмай бир зум хаёл суриб туриб колди. Кеча
халк контролидан телефон килишган, бугун соат ун ик-
кида Сулаймон Рустамович уни кутишини айтишган эди.
Шерзод соатига караб куйди. Х,али бир соатча вакт бор...
«Демак, масала хал булган, - кечадан буён хаёлида чарх
ураётган фикр яна куюлиб келди - Сулаймон Рустамович
материадларни туплаган... Сирожиддин бекорга типирчи-
лаб колмаган экан-да».
Телефон кунгироги жиринглаб, хаёлини булди.
- Менга Самандаров керак эдилар! - деди янгрок овоз.
Шерзод бир зум иккиланиб турди-ю, товуш эгасини
таниди.
- Шоирахон, яхшимисиз, - деди жилмайиб. - Сиз
ташлаб кетган шикоят хати текшириляпти.
- Узингизмисиз? - деди Шоира яна уша янгрок то-
вушда. - Мен бошка нарсани айтмокчийдим. Шикоят
эсимдаям йук.
Шерзод кулди.
- Нега эсингизда булмас экан. Бошкаларни ишга со­
либ куйиб узингиз унутиб юборасизми?
Шоира бир зум жим колди-да, су ради:
- Рахмонов Абдувохид сизларда ишлайди-а?
Шерзод трубкани кулогига махкам босиб тураркан,
Абдувохидга Шоирани таништиргани, дусти Шоирани
курганида анграйиб колганини эслади. «Бирон ерда гап
отиб ковун туширган булмасин, дарвиш», деб уйлади
хаёлан жилмайиб.
- Ишлайди, - деди гушакка. - Танийсиз, шекилли.
- Кеча у кишини хирургия булимига олиб келишди.
- Нима? - Шерзод сакраб урнидан туриб кетди. - Ни­
мага олиб боришади?
- Кеча приёмний покойда навбатчи эдим. «Скорий»да
олиб келишди.
-256-
Бу сафар Шоиранинг янгрок товуши хунук эшитилди
Шерзодга.
- Нима? - деди бакириб. - Нимага «Скорий»да олиб
боришади?
- Авария бупти! - Шоира Шерзоднинг товушидан
унинг ахволини тушунди шекилли, энди секин, тушун-
тириб гапирди. - Мотоцикли авария бупти. Мия чаноги
билан ковургаси синган.
- Х,°зир бораман! - Шерзод энди гушакни улоктир-
мокчи булиб турган эди, Шоиранинг шоша-пиша кич-
киргани эшитилди.
- Алло, алло!
- Х,а, - деди Шерзод жеркиб, - тагин нима гап?
- Келишингиздан фойда йук! - деди Шоира хам кес­
кин охангда. - Бемор кечаси операция килинган. Реани-
мацияда. Олдига хеч кимни куйишмайди. Яхшиси уйида-
гиларни юпатинг.
- Бу нима деганингиз? — Шерзод гарангсиганча яна
гушакка кичкирди. - Тушунтириб гапиринг, ахир!
- Уйидагиларга айтинг. Операциядан яхши чикибди
денг!
Шерзод оёкларидан мадор кетиб утириб колди. «Нима
булади! - Бу савол боядан бери миясига кайта-кайта ури-
лаётганини энди пайкади. - Нима булади энди? Ойим
ш)флик нима килади энди? Болалари нима килади?»
У телефон гушагидан киска-киска сигнал овози эши-
тилаётганини энди пайкади. Телефон гушагини жойига
ташлади-ю, лифт томонга югурди. «Нимага авария бу­
лади? К^анака авария? Абдувохид эхтиёт булиб юрарди-
ку доим!»
У Самарканд дарвоза дахасининг тор ку чалар идан
утиб бораркан, шу саволлар миясида кузгундек чарх урар,
атроф эса сокин эди. Гуё хеч нима булмагандек пахса де-
ворлар ортида мусичалар сокин ку-кулар, думбул булган
ок уриклар тотли ис таратар эди. Кечаси каттик шамол
булган шекилли, куп урикларнинг шохи синиб кетган,
баъзилари девор устига илиниб колган, аммо куча озода
17 - Нур борки, соя бор -257-
эди. Х,ар бир хонадон уз дарвозасининг олдини чинни-
дай суиуриб, куйган эди. Факат Абдувохидларнинг пас-
так дарвозаси олдида тупрок уйилиб ётар, девор тагидаги
тахта >финдикни чанг босганди.
Шерзод якин келиши билан эшик гийкиллаб очилди-
да, енгсиз чит куйлак кийган кизалок отилиб чикди. Унинг
яланг оёклари, кулчалари, хатто тузгиб кетган сочларига-
ча тупрок эди. Шерзод Абдувохиднинг кизларини доим
адаштириб юрарди. Хозир негадир дарров таниди. Бу -
дустининг уртанча кизи Зулайхо.
- Зулай! - Шерзод турган ерида тухтади-да, чункайиб
кучогини очди.
Зулайхо пилдираб келди-да, унинг буйнига осилди.
Шерзод уни даст кутариб кум гардидан окариб колган
думбок юзидан упди.
- Уйда ким бор? - деди томогини бугиб келаётган ал­
лакандай шуртанг бир нарсадан нафаси кайтиб.
- Адам йукла, - деди кизча хамон унинг буйнини ку­
йиб юбормай. - Энди адам улалла-а?
Кизалок бу гапларни кузларини катта-катта очиб шу
кадар ишонч билан айтдики, Шерзод сесканиб кетди.
- Унака дема! Эртага аданг келади. Сенга-чи, катта­
кон кугирчок опкелади.
- Й-у-ук, - деди кизалок бош чайкаб. - Ман биламан,
адам улалла!
Шерзоднинг юраги оркасига тортиб кетди. Гандирак-
лагудек булиб пахса деворга суяниб колди. Оёк-кулидан
мадор кетиб Зулайхони уриндикка уткизди. У эшик очилга-
нини, Абдувохиднинг хотини чикиб келганини анчадан
кейин пайкади. Кизик. Шерзод уни дафъатан таниёлмай
колди. Одам бир кунда шунчалик узгариши мумкин экан.
Доим кулиб турадиган бу аёлнинг кузлари ич-ичига ту­
шиб кетган, луппи юзлари саргайиб, аллакандай чузинчок
булиб колган, бошида румоли йук, сочлари тузиган эди. У
эмизикли кизчасини кутариб олган, кизалоги жажжи кул-
часи билан хадеб унинг кукрагини таталарди. Узига син-
гилдек булиб колган бу аёлнинг мана шу махзун холати
Шерзодга аллакандай куч ато килди.
-258-
- Хозир касалхонадан кунгирок; килишди, - деди
Шерзод иложи борича хотиржам гапириб. - Ахволи ях-
шимиш. Куркманг.
Абдувохиднинг хотини эшитилар-эшитилмас пичир-
лади.
- Рахмат.
Шерзод унинг йигидан шишиб кетган юзи, кизарган
кузларига тик карашга журъат килолмади.
- Ойим канилар? - деди кия очик дарвозадан ичкари-
га караб.
- Банниса эшигида колдилар! - Абдувохиднинг хоти­
ни овози титраб, кафти билан юзини тусди. - Хеч каёкка
кетмайман, дейдилар.
- Узингизни кулга олинг! - Шерзод аёлнинг елкасига
кулини куйди. - Йигламанг!
Аёл чукур энтикди.
- Эсим курсин, киринг ичкарига.
Шерзод пастак дарвозадан кириши билан димогига
райхон иси урилди. Чап томондаги гулзорда райхонлар
барк уриб ётар, ховли юзи ифлос, хамма ёкда шох-шабба-
лар сочилиб ётарди.
Зулайхо пилдираганча ховли турига югурди. Ёнгок
шохига илиб куйилган, икки кулоч аркондан ясалган ар-
гимчокка осилди. Ундан наридаги супа устида хонтахта
турар, хонтахтада колган шиша идишдаги мураббони ари
талар эди.
- Нима бупти узи? - деди Шерзод ховли уртасида
тухтаб. - К^анака авария?
- Анигини хеч ким билмайди. - Абдувохиднинг хоти­
ни кулидаги кизалогини ерга куйди. - Бор, Мухайё, опанг
билан уйна, - деди хщиллаб. - Махалланинг сартароши
курибди. Шундок кучанинг бошида «Волга» уриб кетибди.
- Канака «Волга?» - деди Шерзод гарангсиб. - Ушла-
шибдими?
Абдувохиднинг хотини алам билан бош чайкади:
- Урибди-ю, кетаверибди. Ноинсоф одам экан. Х еч
булмаса касалхонага вактлирок оборганидаям шунчалик
-259-
булмас эди. - У яна хикиллади. - Куп кон кетган, дейи-
шади.
- Нега узи уриб, узи кочиб кетади! - деди Шерзод
бугилиб. - Х,еч булмаса биронта белгиси бордир маши­
нанинг?
Абдувохиднинг хотини яна кескин бош чайкади.
- Билмайман! Х,еч нимани билмайман.
«Изига тушиш керак! - Шерзод хаёлига келган фикр-
дан кувват олгандек эшик томонга бурилди. - Сартарош
билан хозирок гаплашиш керак. Нега энди уради-ю, кета-
веради. Ким узи у зуравон!»
- Мен хозир... - У эшик олдида бир лахза тухтади. -
Узингизни кулга олинг, - деди юпатиб.
У чойхона олдига келгандагина харсиллаб колганини,
юраги каттик-каттик ураётганини сезди. Шундагина
юриб эмас, югуриб келганини пайкади. Чойхона гавжум,
суриларда чойх)флар бемалол чордана куриб утиришар,
тол шохига илинган турковокларда беданалар карсбада-
банг базм кдлишарди.
Чойхона ёнбошидаги ойнаванд сартарошхонанинг
эшигига ок дарпарда тутилган эди. Эшик очик турар, ок
парда секин-секин силкинарди.
Шерзод эшик пардани силтаб тортди-да, ичкари кир­
ди. Каталакдек тор хона т)фида ингичка стол турар, столга
каттакон тошойна тик килиб куйилганди. Ойнада буйнига
ок фартук тутилган чукки сокол чолнинг акси куринарди.
Оппок халат кийиб олган сартарош хадеб сув хуллаб чол­
нинг бошини ипщаларди.
Шерзод салом бериб, остонадаги эски стулга чукди.
Сартарош унга киё бокмай, «Валей» деб куйди-да, чол­
нинг бошини ишкалашда давом этди. Чамаси, у чол билан
айни кизгин гапга тушганида Шерзоднинг кириб келиши
жинига ёкмади. Шерзод буни сартарошнинг кип-кизил
баркашдек лунжи бир томонга бурилиб кетганидан сезди.
«Чолнинг чикиб кетишини кутиш керак! - деб уйлади
у сартарошга зимдан караб. - Кайсар одамга ухшайди бу.
Гап олиш хам кийин шекилли!..»
-260-
- Бу итдан таркаганларга хайронман! - деди сарта-
рош бирданига чийиллаб. - Билмадим, нимадан курук
коларкан булар! Бола бечорани урди-ю, индамай кетди-
ворди, ит эмган!
- Палакат-да, палакат! - деди чол мингиллаб. - Па-
лакат кош билан ковокнинг уртасида туради, деган ма-
шойихлар.
Шерзод сесканиб кетди. Гап кечаги автохалокат ха­
сида кетаётганини сезди-ю, нафасини ичига ютиб кулок
солди.
- Э, палакат дегани мунака бумийди. - Сартарош кип-
кизил лумбиллаган кулини сочик билан ишкаб артди. -
Куриб турибман, болапакир маттасекилини бир чеккага
олди. Оркадан келаётган мошина булса, чирогини ёкиб
бало-казодай устига бостириб келаверди. Ичиб олган,
бу эшак! Булмаса бировни уриб гизгизон бупкетадими
хотинталок!
Шерзод сехрланиб колгандек сартарошнинг огзига
тикилиб утирар, гапининг давомини кутарди. Аммо энди
сартарош жимиб колди. Устарасини олиб, стол бурчагига
михлаб куйилган тасмага урганча чархлай бошлади. Шер­
зод ортик чидолмади.
- Кечаги аварияни айтяпсизми? - деди хотиржам га-
пиришга уриниб. - Жуда ёмон бупти-да.
- Секинрок айтасанми, ука! - сартарош устарани ка-
йишга жахл билан каттик-каттик ура бошлади. - Биров-
нинг тилаб-тилаб олган боласини мажаклаб кетди-ю,
акалли тухтамади, кизингни...
- Номер-померини курдингизми? - деди Шерзод хая-
жондан нафаси кайтиб.
- Каёвда! - Сартарош кайишини силтаб куйиб юбор­
ди. - Шамолдай учиб келди-ю, урди-кетди, хотинталок!
Аммо-лекин битта-яримта буйни йугоннинг мошинаси
экани аник. Худо хавди, аник. Коп-кора зулукдай «Вол­
га». Олдинги иккита ципраси нол-нол эди. Нон урсин
агар, нол-нол эди. Нол-нол номер кимда булади? Буйни
йугонда! - сартарош чолнинг бошига шириллатиб устара
-261-
тортаркан, хамон чийиллаганча алланималарни тушун-
тирар, аммо Шерзод энди унинг гапларини эшитмасди.
«Кора «Волга», - деб уйлади у чувалиб кетаётган фикрини
туплашга уриниб. - Олдинги разами ноль-ноль... Шошма-
шошма... - бирдан унинг миясида чакмок портлаб кетган-
дек булди. - Сирожиддин! Сирожиддиннинг машинаси
булмасин тагин!..»
- Менга каранг, амаки! Машинанинг оркасидан вен­
тилятор куринмадими?
- Нимага бакирасан манга, ука! Ман каттан биламан? -
Сартарош тажанглик билан бош чайкади. - Бола бечо-
ра кора конга беланиб колди-ю, вентиляторминан нима
ишим бор? - у устарани чолнинг боши устида муаллак
тутганча уйланиб колди. - Аммо-лекин деразасига парда
тутиб куйганди, чоги. Атлас парда...
«Уша! - деб уйлади Шерзод бирдан миясига куйилиб
келаётган фикрлардан боши сиркиллаб. - Худди узи!
Бошка хеч ким машинасига атлас парда тутмайди».
Шу ондаёк бетон девор тагида икки букилиб ётган-
ча лабининг конини артаётган Сирожиддин куз унгига
келди. Унинг алам билан айтган сузлари кулоги остида
жаранглади. «Кафанингни тайёрлаб куй!» «Уша! - деб
уйлади у аламдан вужуди титраб. - Доим мотоцикл ми­
ниб юрганингни курган. Абдувохидни сен деб уйлаган. -
У вокзалга борганида Сирожиддин мотоциклнинг рака-
мини масхара килганини эслади. Бундан чикди сенга
отилган ук Абдувохидга теккан. Нега? Бу кандок адолат-
сизлик! - унинг тишлари гижирлаб кетди. - Узингга тегса
булмасмиди. Бола-чаканг йук, орка этагингда огирлигинг
йук!.. Шошма! «Волга»нинг раками канака эди! Шерзод
харчанд уринмасин эслай олмади. Кизик, у хеч качон
кизикмаган экан бунга. Факат Сирожиддин ушанда вок-
залда мактанганини эслади. «Киройи номер олгандан
кейин нол-нолидан олиш керак!» Х,а, худди шундок де-
ганди. Худди шундок!»
Шерзод сакраб урнидан турди-ю, кучага отилди. Се-
миз сартарош оркасидан анграйиб караб колганини хам,
-262-
хозирги ёшларнинг бетокдтлигини айтиб чолга хдсрат
килганини хам эшитмади.
У автобус бекатига караб югураркан, хадеб пичирлар-
ди: «Тезрок бориш керак, тезрок!» Шерзод Сайфи Сокие­
вич айтган манзилни яхши эслаб колганди. «Мевазордаги
энг катта участка! Театр Навоийга ухшаган уй...» Сайфи
Сокиевич бу гапни кайта-кайта айтганиданми, уйини
«театр Навоий»га ухшатгани учунми, бу сузлар Шер­
зоднинг хотирасига махдам урнашиб колганди. «Тезрок
бориш керак! - деб пичирлади у якинлашиб келаётган
сурмаранг таксига кул кутариб. - Хеч булмаса машина-
сида бирон белги колгандир. Мотоциклни урган машина
пачок булмайдими? Тезрок бориш керак, тезрок!»

40
Сирожиддин хеч качон шу кечадаги сингари азоб
чекмаган эди. Кечаси билан шамол гувуллаб чикди. Си­
рожиддин ташкарида шамолнинг шиддат билан уввос
солишига, аллакаерда увиллаётган итнинг хосиятсиз но-
лишига кулок солиб ётар, мижжа коколмас эди. Уй ичи
нимкоронги, девор соати гашни келтириб тинимсиз чи-
киллар, ташкарида эса вахимали шовкин-сурон бир на­
фас тинмасди. Элмиранинг чукур-чукур нафас олиб осо-
йишта ухлаши хам, соатнинг чикиллаши хам, шамолнинг
сурони-ю, итнинг увиллаши хам унинг гашига тегар,
кузлари кум тикилгандай ачишар, аммо ухлай олмасди.
Кузини юмиши билан уша дахшатли вокеа ярк этиб хаё-
лида жонланар, ётган жойида сесканиб тушар эди. «Хеч
ким курмаган, - дерди у кайта-кайта пичирлаб. - Курса
изимга тушарди! Х еч ким курмаган!»
Йук, у бунака килмокчи эмасди. Хаммаси узидан-узи,
бир зумда булиб утди. Сирожиддин эсини йигиб олгунча
хаммаси тамом булди... бирпасда тамом булди... Тушдан
кейин у Домлани кутиб олгани аэропортга чикди. Дом­
ла самолётдан очилиб-сочилиб тушди. Эр-хотин Си­
рожиддин олиб берган йулланма билан яхши хордик чи-
-263-
каришгани билиниб турар, икковининг хам димоги чог
эди. Домла Сирожиддинга жуда яхши муомала килди.
Ишини тезлаштиришини айтди. Сайфи Сокиевични су-
риштирди. Сирожиддин дадасининг ишлари оркага ке-
таётганини айтмай куя колди. Домлани уйига кузатиб
куйди-да, «Бахор» ресторанига борди. Куп ичганиям йук,
нари борса икки юз грамм коньяк ичди, милиция тухтатса
хдци сезилмаслиги учун озгина калампирмунчок чайна-
ди. Ресторандан чикди.
Агар уша луппи юзли официантка учрамаганда хам
тугри уйга келган буларди. Аксига олиб энди моторни
юргизганда уша жонон оёк остидан чикиб колди. Сиро­
жиддин у билан икки-уч марта улфатчилик килганди. Бу
сафар хдм «тайёр нарса»ни ташлаб кетгиси келмади. Уни
уйига - Чорсуга кузатиб борди... Улфатчилик чузилиб кет­
ди, Сирожиддин кайтиб чикканда вакт алламахал булган,
кайфи хийла ошиб колганди. У машинани Самарканд
дарвоза кучаси томон бураркан, кунгли жуда равшан эди.
Хдр томонлама иши юришиб турган булса, шундок жо-
нонлар хизматига шай турса: тагин нима керак!
Тугри, кейинги кунларда уларнинг хонадонидан
файз кетди. Икки хдфтадан буён дадаси тик этса кучага
караб вахдмада юрибди. Сайфиддин аканинг юзига караб
булмайди. Бир йил ерга ёпишиб ётган касалдек саргайиб
кетди. Унга х,еч ким тегаётгани йук. Аммо тегиши аник.
Нимадир булади. Бунака пайтда уша буладиган нарса-
нинг узидан хдм вахимаси ёмон. Дадаси тугри айтади,
хаммасини уша мирзакурук ёзувчи килди. Сирожиддин
бола булиб факат битта одамдан калтак еган эди. Анави
профессор Валиев уни бир тарсаки урганди. Аммо Сиро­
жиддин унга индамаганди. Негаки, бу одамга хали куп
иши тушишини биларди. Келиб-келиб Шерзоддан, уша
аблахдан калтак егани унга алам килди. Шошмай турсин.
Х,али шунака касос оладики, ундан!
Сирожиддин Самарканд дарвоза кучасидан маши-
насини хайдаб бораркан, шуни уйлади-ю, ёниб кетди.
Канийди хозир дуч келса!
-264-
Машина тор кучада елиб борар, эллик кадам олдинда
аллакандай мотоцикл тариллаб оламни бузарди. Сиро­
жиддин оёк остидан типиллаб чикиб коладиган мотоцикл-
лару велосипедларни жинидан хам ёмон курарди. Хозир
\ам уни тезрок кувиб утишга ахд килди. Якинрок борган
>ди, кизил мотоциклнинг раками таниш куринди. Сиро­
жиддин уз кузига ишонмай олисни ёритадиган чирогини
скди. Йук, у адашмаган эди. Олдинда узининг ун учу ун
уч ракамли шайтон аравасини миниб Шерзод кетарди.
Ха, бу уша Шерзод эди. У Шерзоднинг яшил каскасини
хдм, мук тушиб олган куйи мотоцикл рулини чангаллаб
бораётган кулларини хам аник курди. Унинг кузига кон
куюлиб кетди. Кучи борича газ бериб бостириб бора бош­
лади. «Жон керак булса коч!» - деди пичирлаб. Шерзод
оркасидаги машина чирокларини баралла ёкиб келаётга-
нини куриб, мотоциклни йул чеккасига олди. «Куркмас
экансан-а! - деб пичирлади Сирожиддин вужудига ёпи-
рилиб келган аллакандай кучдан рохатланиб. - Куркмас
экансан-а, мирзакурук! Мана булмаса!» Уз кудратидан
лаззатланиш туйгуси тусатдан кутуриб хамла килди-ю,
Сирожиддин рулни мотоцикл устига буриб юборди. Шу
ондаёк машинанинг унг канотига алланима каттик урил-
ганини, мотоцикл коптокдек бир чеккага учиб кетганини
куриб колди. Кейин тезликни камайтирмасдан машинани
хиёл чапга бурди-да, шиддат билан хайдаб кетаверди. У
хадеб оркасига бурилиб карагиси келар, аммо куркар эди.
«Оркангдан кувишади! - бу фикр унинг хаёлига яшиндек
урилди. - Х °зир кувишади. Одам улдирдинг. Одам!» У
машинани шиддат билан хайдар, оркада йилт этган чирок
куринса, вахимадан энтикиб газни босар эди.
Йук, хеч ким уни кувмади. Сирожиддин дарвозадан
кириб, гараж олдидаги майдончада тухтагандан кейин-
гина титроги босилди. У тушиши билан дарров маши­
нани куздан кечира бошлади. «Агар фара синиб колган
булса, тамом, ушандан топиб олишади, - деб уйлади унг
томондаги чирокни куздан кечириб. - Йук, чирок син-
мабди, хаммаси жойида! Хайрият. - У машинани шоша-
-265-
пиша гаражга киритди. - Битта-яримтаси номерни куриб
колмаган булса, марра сеники. Хеч ким хеч нимани ис-
ботлай олмайди».
Гараж дарвозасини кулфлад и. Ховли коронги эди.
Кейинги пайтларда дадаси билан онаси кун ботар-ботмас
уйга кириб кетишар, унга хдм шу кунларда тезрок кай-
тишни тайинлашар эди. Сирожиддин асфальт йулкадан
утиб, узларининг айвонига кирди. Ундан ётокка утди.
Шундагина аъзойи бадани жикка сув булиб терлаб кет­
ганини пайкади. Ётокхона коронги, ёгоч каравотда Элми­
ра ётарди. Сирожиддин чирокни ёкмасликка ахд килди.
Эндигина ётган эди, Элмира керишиб эснади-да, урнидан
турди.
Кейинги кунларда эр-хотин деярли гаплашмас, кеч-
курун Сирожиддин ишдан келиши билан Элмира гап йук,
суз йук, бир коса овкатни олдига дук этиб келтириб КУЯР»
кейин тескари караб ётиб оларди. Х°зир хам ич кийими-
да Сирожиддиннинг олдидан утди-да, эшик ёнбошидаги
чирок тугмасини чик этиб босди. Сирожиддин томонга
ковогини солиб караб куйди-ю, кузлари олайиб кетди.
- Нима булди? - деди вахима билан.
Сирожиддин сесканиб тушди.
- Нима, «нима булди!» - деди титраб.
Элмира унинг тепасига келди.
- Кузингиз галати...
«Тур-э, падарингга лаънат»! - деди ичида Сирожид-
дир юзини угириб. У устига чойшабни ташлаб бурканар
э&ан, жеркиб берди:
- Чирокни учир!
Элмира анчагача ухламай ётди. Сирожиддин унинг
ухламаганини, хаёл суриб ётганини билар, аммо гапирги-
си келмасди. Нихоят, Элмира чукур-чукур осойишта на­
фас олиб уйкуга кетди. Сирожиддин харчанд узини чал-
гитса хам ухлай олмади. Ташкарида шамол увиллайди.
Аллаким деразага осилиб ичкарига караётгандай, дарвоза
кунгироги жиринглаётгандай булади. Кузини юмса коп-
токдек учиб кетган мотоцикл хаёлига келади, яшил каска
-266-
кийиб олган Шерзод арвохдай устига бостириб келаёт-
ганга ухшайди.
Хеч нима кил маган булса-чи! Машинамни таниб
колган булса-чи! Йуг-с, йул чстидаги тусикка бориб урил-
ганини уз кузи билан курди-ку!
Йук, у Шерзодни босиб кетмокчи эмасди. Бошкачарок
касос олмокчи эди. Узи бир чеккадан туриб пул билан
иш битирмокчи эди. Пул нималар килмайди бу дунёда...
Бугун Шерзод узидан-узи оёк остидан чикиб колишини
каёкдан билибди? У узи килиб куйган ишнинг дахдгатини
энди сезди. Бутун бошли одам улади-ю, х,еч ким билмас-
микан? Тагин унча-мунча одам эмас, ёзувчи! «Ишкилиб,
х,еч ким курмаган булсин! - деб пичирлади у ибодат
килаётган одамдек шифтга бокиб. - Хеч ким курмаган
булсин...»
Унинг боши сиркиллаб огрир, кузининг ич-ичида
олов ёнаётгандек ловуллаб ачишар эди... Факат тонг от-
гандагина унинг кузи илинди. Кизик, яна Шерзодни туш
курди. Канака тушлигини аник билмайди-ю, аммо тушига
Шерзод кирди. Буниси аник.
У сесканиб кузини очганда уй ичи ёп-ёруг булиб кет­
ган, хеч ким йук эди. Девордаги соатга каради-ю, ун ик-
кидан ошганини куриб хдйрон колди. Унинг боши хдмон
сиркиллар, кузи ловуллаб ачишарди. У секин-секин юриб
дарвоза олдига келди, ташкарида куеш чаракдаб ётар,
шамол тинган эди. У ёзув столининг тортмасидан электр
устарани олди. Бурчакдаги трюмо олдига келиши билан
сесканиб кетди. Тошойнадан унга ранги синиккан, кузлари
кип-кизил, сочлари тузгиган, майкачан, бегона бир одам
украйиб караб турар эди.
У индамай стулчага у ги р ган ч а соколини ола бошла­
ди. Зум утмай тепасига Элмира келди. У енгил гулдор
халат кийиб олган, х,озиргина кир ювган булса керак, со-
вун хдди келарди ундан. Сирожиддин бурнини жийириб,
юзини утирди.
- Нима булди узи? - деди Элмира кошини чимириб.
Сирожиддин яна сесканиб тушди. Мунча мехрибон
бупколди бу. «Бир нимани ссзган булмасин!»
- 267 -
- Нима «нима булди!» - деди кузи олайиб. - Нега оси-
либ колдинг менга?!
- Кечаси билан алахлаб чикдингиз... Ичкилик хам
улсин!
«Топган гапини кара! - деб уйлади Сирожиддин энса-
си котиб. - Аравангни тортсанг-чи!»
У шошилиб ховлига тушди. Нариги ховли улик чиккан
уйдай жимжит, дадаси хам, ойиси хам к)финмасди. Сиро­
жиддин туппа-тугри гаражга кирди. Машинани тисланти-
риб асфальт майдончага олиб чикди. Худди шуни кутиб
тургандек майкачан булиб олган угилчаси югуриб келди.
- Манам туший, ада! - деди ялиниб. У хозиргина ку-
лупнай еган булса керак, лабининг чети кип-кизил булиб
колганди.
- Халакит берма! - деди Сирожиддин уни охиста
нари итариб. У машинани яна бир бор синчиклаб куздан
кечира бошлади, унг томонга утиб энгашиб каради-ю,
дахшатдан кузлари олайиб кетди. Кеча коронгида яхши
курмаган экан. Машинанинг унг каноти, ялтирок буфер-
нинг усти пачок булиб ётарди. Афтидан, мотоциклга
буфернинг бурчаги урилган, зарб кучлилик килганидан
канотни хам пачоклаб юборган эди. У шошилиб энгаш-
ди. Пачок булган жойни кафти билан силаган эди, буёги
кучиб тушиб, «ямок» булиб колди. «Тузаттириш керак!»
Худди уша кафти билан босиб турган жойга соя
тушди-ю, Сирожиддин жахд билан бошини кутарди.
Унинг тепасида кузларини жавдиратиб угилчаси турарди.
- Нима кипти, ада? - деди у катталардек жиддият би­
лан. о
- Иукол! - деди Сирожиддин бакириб. У яна энгашди-
да, пачокни куздан кечирди. «Кибрайга обориш керак, -
деб уйлади юраги куркувдан типирчилаб. Кибрайдаги
устахонада унинг эски мижози - ингичка муйловли ар-
ман йигит бор эди. Машинанинг бирон жойи пачак булса
уша тузатарди. - Тезрок обориш керак. Нима килсаям
чеккарок жой!»
Угилчаси яна якин келди шекилли, тагин худди уша
жойга сояси тушди.
-268-
- Крчсанг-чи! - Сирожиддин жахд билан каддини
ростдади. Ростлади-ю, дахшатдан кичкириб юборганча
оркасига тисарилди. Аммо бир дадам босмасданок ма-
шинага урилиб, капотга суяниб колди. Унинг рупарасида
Шерзод, кеча узи пачаклаб кетган уша Шерзод кузларидан
ут сачраб турарди. Сирожиддин худди арводга дуч келган-
дек, кузлари олайганча ёнбош томонга сурила бошлади.
Аммо алланима оёгига махкам осилиб олган, хеч юролмас,
назарида бу вокеалар унгида эмас, тушида булаётгандек
эди. Сирожиддин вахима ичида бурилиб каради-ю, оёгига
осилиб олган угилчасини курди. Болакай унга караб ку­
либ турар, лабининг икки четидаги кулупнай юки кизариб
куринарди. Сирожиддин талваса билан олайиб яна Шер­
зодга каради.
Кизик;, Шерзод хам негадир болакайга караб турарди.
Кейин у бир кадам босди-ю, Сирожиддиннинг тепасига
келди.
- Унинг учта боласи бор эди, номард! - деди секин,
аммо шиддатли охангда.
Сирожиддин аввалига хеч нима тушунмади. Кейин
узининг янглишганини, хато килганини, энди хаммаси та­
мом булганини тусатдан тушунди-ю, лаблари титраганча
бир томонга сурила-сурила чекина бошлади.
Угилчаси хамон уни куйиб юбормас, худди ундан
айрилиб колаётгандай оёгига осилиб олган эди. Унинг
кузларидаги бояги шодон кулги сунган эди.
Шерзод булса, икки кадам нарида турар, унга шид­
датли, оловли нафрат билан тикилиб котиб колганди.

41
Шерзод шу кеча Абдувохиднинг олдида навбатчилик
килди. Абдувохид дераза тагидаги каравотда ётар, хамма
ёги дока билан ураб ташлангани учун, юзи янаям кичрайиб
колганга >Ьсшарди. У кузларини чирт юмиб ётар, лаблари
шишиб, ковоклари моматалок булиб кетган эди.
Ярим кечага бориб, касалхона тинчиб колди. Шер­
зод каравот ёнбошидаги стулда оёкларини чалиштириб,
- 264-
дустидан куз узмай утирар эди. Абдувохдд ора-чора се-
кингина инграб куяр, шунда шишиб кетган лаблари тит-
раб кетар, Шерзод унинг каттик азоб чекаётганини хис
этиб, сесканиб тушар эди. Бора-бора Шерзодни уйку эли­
та бошлади. Унинг кузлари ачишар, борган сайин томоги
курир, боши айланиб кетаётганга ухшарди. Нихоят, у
толикди. Силлик тумбочка устидаги графин билан стакан-
ни дераза токчасига олиб куйди-да, стулни якинрок суриб
утирди. Тумбочкага тирсагини куйганча боши гувуллаб-
гувуллаб гошакка кетганини узи хам билмай колди.
Бир махал у Абдувохиднинг куз очганини ички бир
туйгу билан хис килди-ю, уйгониб кетди. Абдувохид
шифтга, лопиллаб ёниб турган чирокка тикилиб ётар эди.
Шерзод урнидан туриб кетди. Абдувохид анчагача унга
тикилиб ётди-да, бир нима деб пичирлагандек 6 f лди. Ши­
шиб кетган лаблари охиста кимирлади. «Сув сураяпти!»
Шерзод беихтиёр энгашиб кулогини тутди.
- Овсар! - деди Абдувохид эшитилар-эшитилмас пи-
чирлаб.
Шерзод дустининг кузига тикилди-ю, унинг митти
кузларида узига кадрдон булиб колган шухчан нур пор-
лаб кетганини сезди. Шу ондаёк калби кувонч туйгу сига
тулиб, кулиб юборди.
- Узинг овсар! - деди жилмайиб. - Эшитдингми,
узинг дарвишсан!
Абдувохид хам жилмайди. Кузлари янаям кичрайиб
ялтираб кетди. Шерзод илдам юриб, дераза дарчасини
кия очди. Палатага мусаффо тонг шабадаси куюлиб кир­
ди. Осмон бузариб келар, юлдузлар сийраклашиб колган,
факат олисда, кунботар томонда тонг юлдузи олмос том-
чисидай ёркин-ёркин порлар эди. Табиат тонготар олдидан
буладиган сукунатнинг хузурбахш йургагида мудрар, ша­
бада хам, осмон тархида соялардек куринаётган дарахтлар-
нинг япроклари хам, юлдузлар хам бу сокинликни бузиш-
дан чучигандек жой-жойида котиб колганга ухшарди.
Шерзод бурилиб Абдувохидга каради. Абдувохид
тагин кузларини юмиб олган, аммо унинг юзида бояги
-270-
азобли ифода энди йук >ди. Шерзод кунглида тошган
кувончини ичига сигдиролмай колди. Дустининг ороми-
ни бузмаслик учун унсиз бориб, чирокни учирди-да, ёруг
йулакка чикди. Цемент зиналардан секин-секин тушиб,
ховлига чикди. Куксига мусаффо намхуш тонг нафаси
урилди-ю, вужудида алланечук енгиллик сезди. Боши-
нинг гувуллаши хам, кузларининг ачишиши хам дарров
босилди. У касалхонанинг теракзор хиёбонига кириб бо-
рар экан, каердадир жажжи бир кушча чиркиллади. Авва-
лига уйкусирагандек, журъатсиз овоз билан «чирк» этиб
куйди. Кейин, узининг товушидан узи уйгониб кетди
шекилли, шодон сайраб юборди. Худди шуни кутгандек,
худди шу кушчанинг жарангдор куш ирогини эшитишга
мунтазир булиб тургандек табиат бирдан уйгонди. Тонг-
отар сукунатида котиб колган шамол отини камчилади,
зумрад япроклар тугилиб келаётган янги кунни олкишлаб,
шодон-шодон карсак чалди.
Кунчикар томонда олтин киприкларини пирпиратиб
куёш куз очди. Осмонга нур елпигичи таралди. Таралди-ю,
оламни мунаввар килиб юборди. Нур кудратидан хуркиган
соялар эса кора канотларини огир-огир силкитганча титраб-
какшаб олисларга чекина бошлади. Шерзод бу сехрли ман-
зараларни кузатиб тураркан, калбида яна уша кадрдон бир
туйгуни - вужудини ларзага солган ёзиш туйгусини хис
этди. Кейинги уч ой ичида - узи касалхонага тушганидан
буён булиб утган вокеалар бутун тафсилоти билан, бутун
хаяжонию фалсафаси билан кайтадан жонланди.
Шерзод уларнинг хаммасини ёзиш истаги билан ёна
бошлади.

1973-1975

-271-
Хошимов, У.
84(5У)6 Нур борки, соя бор: роман, [матн] У. Хошимов. -
X 71 Тошкент: ,,0 ‘qituvchi“ НМИУ, 2018. - 272 б.
ISBN 978-9943-22-194-9

УУК: 821.512.133
КБК: 84.(5У)б

Адабий-бадиий нашр

УТКИР хошимов
НУР БОРКИ, СОЯ БОР

Роман

, , 0 ‘qituvchi“ нашриёт-матбаа ижодий уйи


Тошкент-2018

Мухаррир Д. Арзикулова
Бадиий мухаррир Б. Ибрагимов
Техник мухаррир Н. Ниёзмууамедова
Мусаххих М. Мирсаликов
Компьютерда сахифаловчи М. Ибрагимова

Нашриёт лицензияси AI №291. 04.11.2016. Оригинал-макетдан


босишга рухсат этилди 06.02.2018. Бичими 84х108'/32.
Кегли 11,5 шпонли. Таймс гарнитураси. Офсет босма
усулида босилди. Офсет когози. Шартли б. т. 14,28.
Хисоб-нашриёт т. 9,02. 10000 нусхада.
Буюртма № 45-18
Узбекистан Матбуот ва ахборот агентлигининг ,,0 ‘qituvchi“
нашриёт-матбаа ижодий уйи. Тошкент - 206. Юнусобод
тумани, Янгишахар кучаси, 1- уй. Шартнома № 05-18.
Ушбу а с а р а т о к л и ва а р д о к л и
адибимиз Уткир Х,ошимовнинг
роман жанридаги илк ижод наму-
наси хисобланади. Романда яцин
у т м и ш д а г и та н и ш ва н о т а н и ш
такдирлар, халкимизнинг кундалик
хаётида учраб турадиган маиший
муаммолар ва уларнинг ечими,
инсонлар уртасидаги узаро илик ва
дустон а м у н о с а б а т л а р н и н г ба-
диий-тасвирий ифодалар восита-
сида мохирона талцин этилган-
лигига гувох буласиз.

© „O'qituvchi" NMIU
100206,Toshkentsh„
Yangishahar kochasi, 1,
Tel.: (+99871)224-04-12,
E-mail: info@oqituvchi.uz.
Web-site: www. oaituvchi.uz

Вам также может понравиться