Бексултан

Нуржекеев

Эй, дуние-ай!
 КАРКАРА
100
О с ы сер и я м ен ш ы гаты н ю т а п т а р
К д зак ;ст ан Респ убли касы Т в у е л о з д И н щ
25 ж ы лд ы гы н а,
1 9 1 6 жылгы К азак ,ст ан д агы
Улт-азатты к, к в т е р 1л 1с ш щ
100 ж ы л д ы гы н а
ар н алад ы
 Бексултан
Нздэжекеев

0й, дуние-ай!
Ром ан

Б А С П А *С
Алматы,
2016
 ЭОЖ 821.512.122
КБЖ84 (5 каз)-44
Н 86

К п а п Алматы облысыньщ э к 1М 1
Амаддык, -Габбасулы Баталовтын колдауьш ен
жары к керш отыр

Акылдастар алкдсы :
ОРАЗА Л И Н Нурлан — тврага, жобажетекшкп;

Мушелерк
Эштжан Жанарбек
Жайлыбай Голым
Журтбаев Турсъш
Жвргепбаев Жанболат
Крйгелдиев Мэмбет
К$ныпия}?лы Кэдгрбек — жауапты редактор
Мщаметхащлы Нэбижан
Шаханов Берт
Шаштайулы Жумабай
Ыбыраев Маралтай

Нуржекеев Б.
Н 86 Эи, д у н и е -а й ! Роман/Бексултан Нуржекеев.
л маты: « А н Арыс» баспасы, 2016. - 288 бет.

18ВЫ 9 7 8 -6 0 1 -7 8 2 8 -1 2 -7

Бас Кей С е р Н Щ а й ^ ^ е ^ ^ ! ^ Л 9 \ б ° ^ Г а ?5 ЖЫ" араЛЫГЫН камтиды'

1986 жылры Желтот<ггя1т ^ . жылгы у л т азаттьщ кетершсш де,
казак халкыньщ тагды ры 1 9 9 ^ Ш ^ ^ Стан кешед1- ° ньщ тагдыры -
туцгыщ Президент! Н 0 н 1Щ1ЬЩ 16 желтоксаны нда Кдзакстаннын
тэуелс1зД1Г1н ж арияла : а3арбаг^ 5ТЬЩ Казакстан Республикасыньщ
айрыкдиа халде к е з ж ум ад ы ° ТШ ^ бар ек е н той>> деп’ теб1ренген

Д аш Улт-азаггьнс Тэ^ 1С13Д1г1н1« 25 жылдыгы мен Кдзакстан-

сына енпзщц!. С Г1Н: жыллырына арн алган серия топтама-

Шыгарма аз свзбен кеп ойды медзеу максатында жазылган.

Э О Ж 821.512.122
КБЖ 84 (5 к,аз)-44

18ВЫ 9 7 8 -6 0 1 -7 8 2 8 -1 2 -7 ^ Нуржекеев Б., 2016

© « А н Ары с» баспасы, 2016
 Роман

Э Й , Д У Н И Е -А Й !

Мен кврдгм дуние деген иттщ квтт,

Ырмщ ж еп журген квп бгреуч етт.
Ойлы адамга к,ызыщ жок; бул жалганда,
Квбтщ сырты бутм, 1ш1тутт.

(Лбай. В. А. Крылов)

ДЕЙ1Н

н алты га толган к,ызды кдзактьщ шскен жемгске

О балайты ны н Ш эй! бметш . С о д а н ба элде ш ы ны н-

да д а солай ма, биыл он алты га толгалы, эйтеу 1р,
ене бойында б 1р езгер 1с барын ез! д е, денес 1 де сезш етш
секщцд. К д рк ара жэрмецкесшдей к,ыз-кыз кай наган думанды
дуниеш жаны д а ансайды, тэш де тэтт 1 еркелейс 1 келедь Т у р !
кенет езгерш кетет 1ндей, айнага сат сай ы н сузше, езгеше б 1р
езгергс 1здеп кдрайды. Бграк, канша уц ш се де, жанары ж ал т -
жулт еткен с о л баягы кыр мурын би д ай енд 1 к,ыз: «К д й т а-
кайта неменеге к арай бересщ?» — дегендей, айнадан эж уалап
кул1мс1рейд 1 . Б о й ы да бурынгыга Караганда карыс па, суйем
бе, б1раз б ш к т е п калгандай. 0 з байкдуы нш а, айрыкдпа к ед
кабалы оны е з жасынан ересек кты здай керсетш, журтты
унем1 жадылтады. Жэрмецке аш ы лгалы ж ецгеа Жуз1к екеу 1
осымен э л д е н е ш е келд 1, езгелердщ 1здегеш сауда-саттык,
болса, буларды н квздегеш — кебш есе ойын-сауьщ. Ш э ш г е
елдщ киген КИ1М1, сейлеген сез1, журю-турысы бэр! кызык.
Ара-тура бозбала м ен жшттерге де коз тастайды, б1р1мен жен
сурасады, кейб1ргмен сез кагысып калады, б1рак Э31рге кещл
токтатар б1рде-б 1реу 1н жольщтырган емес, тур! тэу1р ме дегеш
— мактаншактау, акылды ма дегеш — ынжыктау, одан калганы
^скынсыз, шетшен е н к е й усж урып, устше су теплгендейлер.
— Ж1бекжан, б е р 1 жур! — деген Жуз1кт1н дауысына Шэй1
жалт карай бергенде, тары элдеюм арт жатынан: «Эй, Шэш!» -
депкдлды. Кайтажалт бурылганында, кулагы на шыркай салган
э н шалынды. Айтуш ы эйел ме, кыз ба, эйтеу1р, Кдркаранын
шалкар жазыгын керемет эуен кернеп барады.
Шакырган ж эрм енкеде таныскан Ж эм еш екен. «Журий
тез! Анда Сопыйа деген орыс кызы эн сап жатыр», - дед!
дегб 1рс1зденш. Б ^ларга жедгеа де косылып, ушеу! эн шыккан
ак, уйге карай ентеледь Б1рак, уйге бас сукпак, тупл, босагасына
да жолай алмады, анталатан журт арасы нан адам тупл кыл
етюзетш емес. О л а р енд 1 кимелей бергенде, эн аякталды да
кдлды. Тым-тырыс тынып тындаган жург ше-шала эр жер-эр
жерден куб1рлей бастады:
— Эй, салады-ак, екен!
— Айтпа! Кдзактан бетер!
— Тыйыш! — дед 1 к ара сакалды еркек кабагын шытажекш.
Э л п дауыс кайта шыркады. Журттын кошеметш аркаланды
м а, э дегеннен ан ы р ат ты :

Бул дуние, ойлап турсам, арман дуние,

Ьурынгы бабалардан цалган дуние.
Барында оралыцныц ойна да кул,
Бгзден де ет е шыгар жалган дуние.
Жузщ керкем-ай,
Кунде керсем-ай,
Ахахай,
Сырралы еркем-ай!

ПаЫ — дедг к вн елеу кимешект1 кемгнр басын суйсше

шайкап. - Даусьщнан айналайын-ай, теп!
— Тыйыш! — дед! жанагы кара сакал гагы кабагын шытып.
К е м т р оган алая карап, ернш жыбыр етк1зд1. Кдра сакал жы-
6
МЫЙЫП К031Н КЫСТЫ. Ею карТТЫЦ КЫЛЫРЫНа ШЭШ ер1КС13 к у лш
Ж1берД1.
Эн аякталган с о н да журт тар ка мад ы. С1рэ, эн айткан оры с
кызын бэрш ш ; де ез кезгмен кергю 1 бар. Ш эш де арбалган
адамша ак, у й д щ алдынан узай алмады. 0 з кулатымен еепгенд!
ез К0з1мен керм еш нш е, анандай энд1 анандай дауыспен
орыс айтты дегенге сене алатын емес. «Кдзакы эннщ шр^мш,
кайырымын, с езд щ мэнше карай э у е н н щ кубылуын оры с
9 ЙТ1П келт1ре а л а ма? Орыс деп жургендер1 казактыц орыс туст1
сары кызы ш ы тар-ау, кудай бшед1?» — д еп кудпстендь
Сейтш турганда, ак уйден домбыра устатан узын бойлы, ак
Сары ВНД1, Ш И р а К КИМЫЛДЫ КеЛЮТ1 Ж1Г1Т шыкты. ШэЙШЩ о д
жагында турган к ара тарамыс ж!пт: «К о д е к кой», — дед1 к уб 1р
етш. Акын К о д ек т 1 албан журты ж аксы б1лед1, Ш эш де атын
талай ест1ген, тек кор1п турганы к э з 1р. Кедектщ соцы нан
етектерш к а г ы п -с ш к т , шалкактай басы п тагы ею ерк ек
шыкты. С о д ан к е й ш домбырасын кеудесш е кысып, бурме етек
ак ж1бек к е й л е к т щ сыртынан кызыл б а р к ь 1т камзол киген орта
бойлы, сары ш аш ты , сары она] кэд 1мг1 оры с кызы шыкты.
— Сопыйа! С опы йа! — деспжурт ш улап .
Сары кыз домбырасын басына к о т е р т , аксыя жымиып ед 1 ,
журт кутырына кикулап кегп:
— Сопы йа, тагы айтшы!
— «Бес к а р а к е р 1НД1» айтшы! — дедг жанагьг кара с а к а л
ез!м сш ген д а у ы с п е н гужщцеп.
— Иэ, «Б е с к ар ак ер !» «Бес каракер!» — деп, кепш ш кдуы лдап
кегп.
К,ыз анадайдан бурыла карап турган Кодекке кез кы ры н
тастады. О л унс1з басын изед!. К,ыз домбырасын кеудесше
кыскан куЙ1 копш ьйкке карап басын ш ш ед 1 , журт демш ш п н е
тартып тына калды . Сэл жетк1р 1нд 1 де, Сопыйа шыркап к о я
бердк

А лды м да айдаганым бес щара кер,

Б е с жуз1к, бес сатина, бес т ана бер.
Б ер сец бер, бермесец к;ой соларыцды,
Умытпай, цайда журсец, еск е ала кер!
 Ш эш эн емес, э л д е б 1р эулиенщ ун ш ест!гендей уйыды.
Сары кыздыц бетше осы сен шынымен алдап турган жоксын
ба дегендей тесые, тандана карады. Таза оры с екенш эйплеп
туртан тур1 демесед, кыздьщ кшм кш с 1 , дауысы, тшп журю-
турысы — бэр! казаки:. Орыстьщ кызы казакша эн айтады,
к;азактьщ эшн дэл буйтш жаксы квред! дегенге, кез! кермесе,
к©н 1Л 1 сенбес ед1. Ш э ш эр1 тац калып, э р 1 рыйза болып, эр1
осыньщ бэрщ кезгмен керш, кендлше туйгенше торайып,
езш эп-сэтте есейш кеткен, кепи керген, квпт 1 бшген адам-
дай сезщд1. Кдркара жайлауы да кезше кулпырып, Сопыйанын
эш нш е сэн-салтанатты кврщдк у т р -у т р жылкы мен отар-от­
ар койдан жэрмецкенщ Мынжылкы жактагы жоталары майыса
жаздап тургандай. А л а -к у л а малды тесш е бытырата шашып,
жап-жасыл жайлауды адамдар одет эдемйтеп тастагандай.
Ж^екжан! — дед 1 жецгес1 касында турган уш калмак
ж тттен терю айнала мурнын басып. — М ы н а арадан был-
айырак, кететкш 1 , м ш э б!реулер жел ж акка тура капты, теп.
Эннщ эсерщен эл1 арыла алмаган Ш э ш женгесшщжетепне
унс1з ере бердь Е р ш бара жатып ортадагы дэу калмактын
жутына к,арап туртанын кез! шалды. Туйедей тым 1р1, кен
жауырынды, кара муртты, жалпак бетп, суы к сусты. Табактай
ет 1 1р казанга ка к,пак боларльщтай. Токтыктан тырсылдап
туртан турще Караганда, казакты сул\кше соры п уйренген сау-
дагер секщщ.
Жаилау дшщенщ басында-ак шыжый бастапты. Жуз!
« Ш0Лдеп, к ун н ш тал туе болганын ж аца байкады. Элл
тарм ^;пеН адаМ а ЭЛЛе Т^йе ме ДегеВДей, д эу калмакка тангалып
ек К03 ТГ Тады- да еН'ешщ созып сонынан сузшп тур
«Н е ^РЫЛРаНЬШ байкап’ кабатын катере иек какгы.
болтаны^* * ДеГе™ _аУ? «Кап, уят-ай!» — деп, караганы агат
оолганын сонда сезд1.
ж е н г е ^ ^ ? *Ш ег*н жерте барайыкпгы! — дед1 шелдегенше
ТТТйтт 1Д^ ‘~ак кейш . — Кдным к е у т , каталап кетпм, теп!
жатканяя ^Г Ш аскан С011, Жэмеш ушеу1 енд! ауылта кайткалы
мандайы ТарЬЩа сом Денел^ басы да, бет 1 де мол шшшген,
маддаиы кере кары с, кызара берткен ж узш е кап капа кою
мурты жараса кеткен ж узш е кап-кара кою
адамща- кара С^Р Ж1пт келд! де, ежелден таные
 — Ам ансы здар ма? — деп, жылы ы кы ласпеи амандасты.
— А м анбы з, — деп, Жузгк жуты сы нан жацылып к алган
ада мила к а к а л а -ш а ш а л а жауап к,агты. — Ым, кудай-ай,
туюртме ш а ш а л ы п калган ым-шы.
— М ай к абы н ы з, эпке! Йемене, к ай тк алы жатырсыздар ма?
Екеушщ амандасуынан-ак Ш э й ! бдрж-б1р1 танитынын
тус1нд1. Ж э м е ш оньщ касына ез1мс1не жакындап, ыйыгына
еркелей к олы н салды да:
— Б13Д1 М ы нжылкынын етегше д е й ш шыгарып сап к ай т -
сандгы! — дед1.
0 31 де с е й т е й ш деп турган адамша, ж1г1т оп~онай кене с а л ­
ды. Сол сот ек ! сары ж т т сап ете калды да, элпмен байланы са
кетп:
— Б 1зд1 адасты ры п тастап, езш щ у р л а н ы п келш турган ж е р ш
карашы!
— Соны ай там -ау, 613 оны ш арк уры п саудагерлердщ и п ш ен
1здеп журсек, о л мунда жайбаракат к ы зб е н кыджакгасып тур.
Булардын, к е з ш ш е олардьщ ейтш ок т ем сейлегеш Ш э ш г е
секеттеу сезшд1. Кдра сур ж1пт кы сылганынан оларга б 1р,
буларга б1р к а р а п , не дерш, не ю терш бшмей састы. Б1ресе
муртын сы йпады , б1ресе желкесш касьщ ы.
— К рйсандарш ы , керш турсындар г о й карындасыма к е л г е -
шмд1, — дед1 и ег!м ен Ж э м е п т нус ка гг.
— К ерш турм ы з, — дед1 1ршеу1 кекете жымиып. — К д р ы н -
дасьща к елсен , карындасыцмен с в й л е с е бер, бгзге к ар ы н -
дасынньщ касы ндагы кудашадан кур калмасак та жарайды.
Бул кьгзды н агасы Агынтай менщ м ы н а Ж уз 1к эпкемд1 э б д ен
жудетш ж1бер1ПТ1. Соньщ есесш кудаш адан кайтарып ал сам б а
деп турмын, — дед 1 Ш эш ш кезгмен ш ш - ж е п .
— К рй -ей , б а л а , еркшаме! —дедНрш еу сарыгаЖ узжкабагы н
туйш. — Э п к е с ш сыйлаган ж т т э п к е с ш щ кайы нсщ тсш де
сыйлауы к е р е к шыгар?
— Э п к ес 1 -а у , кайынс 1цлщ 1зден к е з ала алмай турганда,
артык бгрдеме айтып койсам, ай ы п к а буйырмацызшы!
Тазабекке кы яты ндай кудаша емес ек ен , кызганып калган ым
гой, кудай атып.
— Тазабекке сен кыймаганды 613 саган неге кыяды екем1з?
Кдлай-калай с е й л е п кеттщ, бала?
 — Жомарт ага, алтынды керш ж олдан тай ран пер1штеше,
Ш эш ш кергенде, м енщ арамды жамандап шыра келгенщ1з
калай? 0з до сын жамандаран ж 1Г1тп кай кыз тоу1р кере кояды
деп ойлайсыз? — деп, Жэмеш намыс кылды.
— Ойбай, карап турып кып-кызыл даута калдым-ау! Кудаша,
кердщ рой, сен у ш ш булардан не ест1мед!м? Ж ]ги тандаранда,
осы Х8Л1МД1 ескерерсщ .
— Ескерерм1з, — дед1 Ш эЙ 1 эзыдей кулш .
Ею Ж1Г1Т ж о ш н е кеткен сон бэр) аныкталды: Тазабек
Жэмештщ туран атасы болып шыкты. Жанагы энил Сопыйа
Талдыбуяактан д ш рм ен салран атакты копес Василийдщкызы,
ал Тазабек солард ьщ атш ысы е кен. Со п ы й а н ы н ка закшара судай
олатыны Талдыбулакта казак 1шшде туып, жасгайынан казак
алаларымен б1рге ойнап есттк К,ыста Алматыда окып, жаз
оиты 0 М1р1 казак 1шщде жайлауда етед 1 екен. «Бес кара керД1»
матыдары казактардан уйренттк Ш э й ш щ Тазабекп жещц
1лмеит1щ оньщ т1р1ш лт кысы-жазы Василийдщ ауылында
тетш кершедь К д ш ан керш ед1м деп ойланынкырап ед1, б!р-
рет1^ ПТ1Н' Ь п щ де кез1 шалраны ем 1с-ем 1с есш е тускендей де
1^Э’ ^аласы н ы п ’ ол да буран коп кеньл беле коймаран
оолу керек.

^п^Гт^Ме1*КеДеН Уз а ** бере Ж1птт1 Ш эш с е з г е тартты. Б1р нэрсе

ж акка бурдыЛеТШШ а1*г а р т ь т ’ ать*нын Т1з г 1ш н эдеш Тазабек

дед! 1^ы тъ 1п НСГе Тазабек? Бек’ би болтанды унатасыз ба? -

кой <<^ аза>> деген сездщ марынасы бек пен биден бшк
Пусьгомян к Лмеректе ОСЬ1Дан отыз-кырык жыл бурын Тазабек
баскарран Деген атамыз «ткен. Кез1нде би болган, ел
Кытайды ^ т т ЛЛ1’ аузына караткан азулы адам болыпты.

адРегеЖаТКаНЫВДа ^ К° НЫП’ ^ ^
жазып алыпты К е й Ы г теРе' Раль1м атамыздан кеп нэрсе
албанныц б!раз ж упты нгп аТаМЫЗ орь1СКа барынбаймын деп,
кетед|. вгкенлр - соьшна ертш Ш ы р ы с Турюстанга етш
ет 1пт1 Оран етпей, орыс эскер1мен атысып-шабысып
атамыздьщ экес! Саурык батыр мен
Шалтабай А сы тп т &Н С6Р1 ^осылаДы. «М енщ атым -
сол. Колы ан соккан балтадай», — дейтш Шалтабай
1н орыс коя ма, Кд>1тайдан устап экелш,
Тазабек пен С ауры кты «турмеде елдЬ> кылады да, Ш алтабайды
итжеккенге ай д а п жгбередь Тазабек атамыз, жалпы, есш -ен ген
эулет. Тезек, Султанбек, Дамбай д еген улдары бар. Кэз1рп
Эубэюр, С а д ы к б е к , Эбшгазы, Ж акы пберд !, Уакас, Ш о к п а р
агаларымыз с о к 1 с т щ б1р Султанбегшен тугандар. Бэр1 ш етш ен
«сен тур, м ен атайыннын» езь Эубэк1р ага болыс болган, ал
Жак,ыпберд1 ага — атканын кур ж1бермейтш колмсрген. Э к е м
атымды койганда, сол Тазабек атамызга тартып есш-енсе екен,
батыр болса ек ен , елдщ камын жесе е к е н деген болар?
—Алайда Т а з а б е к атацыз ел камын ж еп орыска карсы б о л с а ,
с1з ез камыдызды ж еп орыска кызмет ж асап журсгз гой?
Мундай М 1н еуд 1 куте коймаган б о л а р , ж т т эуел1 ундемей
калып, элден с о н барып акырын курсшд1. Сонан сод:
— Жан багы с уш ш ро й , — дед1 купы ясы ашылып калганга
уялгандай босан; дауыспен.
— Баганадан берг Сопыйаны да ж а н багыс ушш мактап
келед! екенс 1з г о й онда?
— Е, жога. С о п ы й а — езгеше б а л а , оны ц тьщ ы с-т1рш тт
тугелдей к азак ш а, б1зге жаны ашып, ж актасы п турады. М а г а н ,
Кржашка о р ы с ш а оку мен жазуды уй ретк ен — сол. Ту 6 1 , кудай
бшед1, ол кы з к азак ка тиетш шыгар, тег 1 .
«С 1зге ме, К рж ап щ а ма?» — дей ж азд ап , Ш эш тшш тютей
койды. О д ан ары казбалай бергещй эб ест ж санады, алай д а
орыска багы нгы сы келмеген Тазабек батырдыц кылыгын тусш е
алмады. О р ы с казакка жаксылык о й л а с а , казактын оры ска
к;арсы шыгып н ес! бар? А л орыстьти пыйгылы дурыс б о л са,
К^ытайга етш кетк ен Тазабекп неге устап эк еп елт1ред1? С о н ы н
бэр 1 — бул бш м ейтш , бхрак 61л гю1 к елет ш жумбак. А л а й д а
б1р керген ад ам н ан соньщ бэрш казбал:ап сурап жату — э р !
ыцрайсыз, э р ! е р с 1 . 1 зеттен аса ал май, к е п сурактът кем еш нде
бугщ кадды.
Ж эрм ещ сенщ Тузкелж агы м енж огары лап, Кдр кара езе ш н ен
етк131п салган с о д , Тазабек буларга к о ш айтты да, кдйта кайтты.
Шэшге бул ж т т т щ бойында журттьщ кеб1нде жок бхрдеме
бар сыяктанды, б 1рак оныц не бхрдеме екенш аньщ ажырата
алмады. Л а г ы и свйлемейд1, леш рш мактанбайды, керепн га н а
айтады; с!рэ, сон ы сы ма екен унаган? Э л д е алпамсадай д ен е
б т м 1 ме? Б1рак ондай б т м калмакта д а болатынын кердг г о й
мана.

и
 Жэмеш Тадды булакка бурылган со н , Жуз^к пен ШаЙ1
Кдркара езенш б о й л а й шыгыскд беталып, ат басын Сыртгын
жайлауына карай бурды. Жецгес1 екеу1 э р н е ш энпме етш келе
жатып, Ш оканасканнан вте бере Ш э ш одан Тазабек туралы
сыр суыртпактады:
— Мактай беред1, Сопыйаны алталы ж ур той деймш?
— Клмд! алатынын кудай бшед1, б1рак К1МД1 алгысы келетшш
мен бшем, Ж1бек.
— К1МД1?
— Жэрмецкеге к елген б1р жолы сеш сыртьщнан керши де:
«Кдра домалак, кан а кыз ед1, кандай эдем1 болып кеткен?!» —
деп, сенен кезш ала ал май тан; калыпты.
— Содан кешн Сопы йадан айнып калы п па?
— К,ойшы, Ж 1бек, Сопыйаныц отан кандай катысы бар?
— ©31 айтты той жанд: «Казакка тиедЬ>, — деп.
— Е, казакка тисе, Тазабекке тие ме? Кдзак толып жаткан
ж ок па?
— Жарайды, соны мен...
Сонымен, сен! жаксы керш калыпты. Керпс1, сейлесккп
келш айналсоктап ж ургеш сол.
Кврд1, сойлест 1 , енд1 не 1стейд1?
— Ендтсш ол б1лмейд1, сен бшесщ.
— Н е т бшем?
~~ ^ Наса’ Тиес1Ч; унамаса, тимеймш д ейсщ .
— Туп де унаган ж о к , тимеймш.
Г ° ЙТ1П етЧ^к айтпа, Ж1бек. Ол сатан унады. Унаган сон
Сопыйадан кызганып келесщ.

^ еТе калды- Кы зары п кеткенш сезш,

Кыястап, Жузхктен ж узш бурып экети.

дед! кь]Гбуртыйып!. СеНс1н ОРан мен1 0дей1 керсетш журген, -

бакыггм Яг, МСЬ^ ж ец гелж борышым, жаным. Себеб1 сен

б ™ ь| МЬШа - эке-шешен мен ата-жецгец -
ти1ссщ, Ж1бекжан аИМЫ3’ ° НЫ ССН’ ак;ыльщ баР рой>

Уйлер1неНж е ^ ая ^ 1РаРаВДа’ Сырттьщ каратайлы койнауындагы

жауьтыныням ТуСКеи СОН’ Ж^ к ж айы мен келш Шэйш!
жауырынынан капсы ра кушактады
 - Жаным Ж1бег1м! - дед1 еркелете елжгреп. - К,азак улдын
татдырына о н ш а к,ам жей бермейдг, ей ткеш ол ез татдырын
ез елшщ 1шшде етк1зед1, ал кыздын, тарцырын ак; сакалды
атасынан тартып асык ойнаган баласы на дейш уайымдайды,
ойткеш оньщ бакыты сырт ел, жат босарара байланысты.
Солай е к е н ш Ш э ш де бшетш, сондыктан жауап кдтпай,
жецгес1мен унс1з келюш, оны унс!3 кушактады.

***

Тазабекке Ш э й ш щ эдемшп мен кылыгы батата коны п

алып, мойын ж у ш улпшдеп, тамак, ж уш булкщдеп, жан-жарына
жал так-жал та к, карап отыртан ш ы мш ы к тортайдьщ б ал ап а-
нын елестетедь Кш-кппкентай, с у п -с у й к 1мд1 кыздыц: «Б е к ,
би болтанды унатасыз ба?» — деп, б1рден кадала кеткеш катты
састырды. © й т ш свйлегеншщ ез1 э р 1 е р к е л т , эр 1 о ж ет т т .
«Ондай кызта к о л жетюзу ушш, эуел1 ан а келшшектен кол узу1м
кажет», — деп шентп ол бойын элдебгр урей билеп. Куррырра
уш жыл бойы ебден бауыр басып калы пты , айырылысу к алай
болар екен? Б1рак: «К1с1 жары юстге ж ар болмайды, Баурыда
балапандай басканменен», — деген р о й бурынгылар.
Дэнекермен ж и ыр мата жаца толраы ж т т шатында ж о л ы к -
кан. Ат баккан адамньщ ем1р1 к ебш е далада отеди Щ ш денщ
куш тобесш т е с т бара жаткан сон;, калын, каратайдын, ш етш е
шрш, жалгыз аяк, жолдьщ жагасына ж антая кеткен. Аттары да
каратайды ш ет пушпакгай жайылып жаткан. Бутак сытыр ете
калганга жалт караса, жалтыз атты э й е л касына такау келш те
калыпты. Ж ам басы н каккыштап ж алм а-ж ан орнынан уш ы п
турегелген. Э й е л он; колымен ердщ алдьщ-гы касынан устап,
сол колымен арты на мщтескен жас балан ы суйемелдеп, ш ы л -
быры жерге суйретйтт, тьзпш аттьщ жалы на сыртып кетш ,
берекес! к а ш ы п -а к келед1 екен. М уны кез1 шал тан бойда:
— Ататай, устанызшы! — дед1 жы ламсы рай жалынып.
Ак куба эйелд1 кертен бетте-ак таныды: Талдыбулактьщ
етек жатында отыратын Кемелбай дегеншн, катыны. С у й р е-
тцттен шылбырды кайта-кайта аяты басы п, шылбырды баскан
сайын, басын ш ы лбы р кайта-кайта ж улкы п, ат та эбден титык-
 таган болу керек, Т а за б е к жанына такап: «Ды рр!» —дегенде-ак
токтай калдьг.
Тазабек алдымен шубатылган шылбырды жинап эйелдщ
колына устатты. С о д а н сон ат мойнына сыргыган пзпнд! эпе-
рщ , коржынныд устш де уйыктап кеде жаткан баданы кушак-
таран к утж ол ш етш д еп тепстеу жерге апары п жаткызды, Ояна
ма деп, бетше б1раз карап турып ед|, бала бы лк етпедг уйкысы
каттььак екен бэтшарардыд. Эйел аттьщ успнде сол кокыйган
Калпы эл! козралмай отыр екен.
Не, сеш де котерш алайын ба? — дед! э з 1лдсп.
Кетере алсад, кетерш-ак алшы! Аттан тусер шамам да
калмады, теп!
— Кел! К,айдан к е л е с щ артынып-тартынып?
— Теркгндеп бары п ем.
Эйел од аярьгн узедгщ ен шыгарып, ед к еш п икемделе бердь
Ц колымен колтырынан, сол колымен такымынан устап,
аза ек аттан к е т е р т ала бергенде, кулап кетпешн деп кам
жасатан эйел м ойны нан тас кып к^шактай алды.
6Н, сен* бш ем, сыртыннан талай квргем, — дед! эйел
колын мойнынан босатпай. - Тазабексщ.
тшмш еН Де Се™ ^^Г1ем- Дэнекерсщ. «Э д е м 1сш -ай!» - депжуре-

— Мен де сен1: «Д э у щ -а й !» - деп...

— 1 - 1? «Д эуш -ай !» деп к ы з ы р ь щ па ед?

а р т ь ш ш а б а ^ ^ ш а й к а д ы Й ЖЬШИЫП> эуел1 кез‘н ж*шь’ да>

— Жок, тандаддым.
— Неменеге?
— «Кдндай екен?» — деп.

^ШыметГ^м келсе’ жерге тус!п, жакыннан кара.

алдымен кылРынтпай мойнымды босатшы-
Ьосатпасам кэйтесщ ?

— К л л а й ^ т !^ ■Аярымиыц асты керш бещ ц, кэз1р краймыз.

л а р екем деп коп ЖОЛЫКПагаВДа > е>31м де кай жерде ад-
ньщ цаггысы-ай1 Б у й о е ^ Г ™ * ' А п ы р м а й • а н а и тт 1н Ркы сы -
аабер сем де, тук с е з б е 7т Г у “ ШаН б ,р ' ек1 Р ет туйш-туйш
зкесгнен де асып к е т к е н ^ Кышылды™ а у м а г а н экес!. Тшт1,
н. О л да корара каскы р шауып жатса,
1А
оянбайды-ау. 0 з !н д ! жолыктырган кудайга мьщ да б1р рахмет!
«Акыр куласам, карагайдын шпнде куласам екен, б 1р бутактан
устай алсам д а елм есп ш », — деп д албасалап келе жатыр ем.
— ©лмей калган ы н а сндт кезщ жеткен шырар? —дед1 Тазабек
эйелдщ бетше бетш такап.
— Жерге а я рым э л 1 тиген жок, кайд ан к©31м жетед1? — дед 1
эйел кулш.
— Ендеше, аярынды жерге типзейш.
Жерге тускен бойда шалгынга пхалкасынан кулай кетш ,
Дэнекер Т азабекке кезш тецкере жымиды:
— Енд! нем енеге состиып турсын?
— Турмаранда кэйтем?
— Ж акындасадшы! Жеп коймаймын.
— М ен ж еп кою ы м мумкш рой ?
— Жеп к о й с а н жеп-ак койшы. Ж аны м ды сактап калган
адам: «Енд1 ж аны нды алам», — десе, о д ан аяп калар ештедем
ЖОК.
Жанына кеп жантая бергеншде, Д э н е к е р бер! аунап тусш
ед1, бет1 туп-тура Тазабектщ алкымына к е л ш тыгылды. Э й ел д щ
ып-ыстык л е б ! атойлап оянып келе ж атк ан сез1мге от койы п
Ж1берд 1. Басы н кетере берген Тазабек омы рау туймес1 арыты-
лып кеткен э й е л д щ демшп жаткан т е с ш умаждай кушактап
еда, апырай ж е н е л г е н сез1мдер апьш -гупы л арпалысты да кетть
— Агатай, ж о л д ан алысырак кетеш кпп, — дед1 келш ш ек
кушагын ж азбаран калпы.
— Тур онда!
— Тура алм айм ы н, кетерш апаршы!
— Куш акта мойнымнан!
Алпамса ж т т келшшекп ж еп -ж ен ш кетерш, к алы н
карагайдын ш ш е ала женелген. М ш е , содан бер1 ж1гггпк
шарыныц ен к ы з ы р ы н соньщ кушагына тосып келедг Кднран
мешрдщ раламаты мен сагына керхскен сэттщ сыйкырлы
лэззэтш тек с о д ан татып жур. Д энекердщ кушарына и р ген д е,
баска дуниеш н б э р 1 содан кешнп д уние болып, ысырылып
кала бередг Б асы н д а езш: «Мунын бэр1 уакытша, уйленгенге
дешн гана», — д е п жубататын. Енд1 б ай к аса, екеушщ арасы о п -
онай ажырай садаты н жецш-желп! н э р с е емес секщдг Былтыр
босанганнан к е ш н : «Бул — сенщ б а л а н », — деген болатын
кулагына сыбырлап. Э зш болар деп, бул кулген де койран.
«Екеу1нд1 салыстыра караса, баланьщ юмнен екенш куйеу1м
бгрден бтер ед1» , — деп, жакында тары айтты. «Кемелбай меш
керш жур р о й » , — деп ед1, «Куд1ктенбейд1 рой , кудпсгенсе,
байкар ед1. Нем ене, балан екенше сенбей турсьщ ба?» - деп,
кылт ете калды. Содан бер1 баланы б 1р керпс1 келш кызырады
да. Б1рак енд1 баланы да, баланьщ ш еш есш де б1ржола умытуы
тшс. 0йтпеске амалы жок. 0йткеш Ш эйщ ей кызды жар кылу
ушш, алдымен адды-артын ак шэйщей тазартып алуы керек.
Ж ттп к жасаранньщ да осыншама жан ауыртар жазасы
боларын ацрал жастыкпен ацгармаган екен.

***

Шэй 1 шггей: «Келес1 жумада жэрмецкеге барсам, Тазабек

сонда ашык свйлесер», - деп дэмеленген-д 1 . Б1рак ею куннен
сон; Тазабек пен Жэмеш ауылра ездер! келдд. Шыны ма элде
сылтауы ма, эйтеу 1р, айтуларына Караганда, эке-шешес1
арнайы жумсапты. «Орыстыц ойы бузылыпты, он торыз бен
кырык бестщ арасындары мусыдман баласын эскерге алгалы
т1з1мдеп жатыр. Арынтай мен Тазабектен айрылсак, кунш1з
кун бола ма? Сырт — елден жырак жайлау, Тадцыбулакка
кешш келсш, 1ргелес отырып ойласайык», — дспп. Жауабын
кесш айтпай, Арынтайга б1р, Тазабекке б 1р курсше карады да,
Тшеул1:
- Керерм1з, — дед1 кунк етш. — Акыддасайьщ. Жакында
бмекеце ез1м барып кайтам.
- Акылдасканда, — деп, эйел! Эжгкен элдене айтпакка
октала берш ед1, куйеушщ кабак шытканын байкап, жым бола
калды.
- Жур, Жхбекжан, конактарды кырра дейш шырарып сап
кайтайык, — деп, Жузж Шэшш эдеш ата-енесшщ кезшше
колкалады.
Жолда Ж эмеш арасын эжуэлагансып:
- Журт эскерге алады деп, ез басымен кайры, менщ агам
сен! мен кайгы, — дед1 Шэшге ат устшде ецкейе жакындап.
Ол сездщ м эш сш ШэЙ1 тус1нд1 , б1рак ундемей елп ете
калмады. Оны кэз!р ец кинайтыны — Тазабектщ не унайтынын,
не унамайтыны н езш щ кесш-пипш бш мейгш ь Алпамсадай
тулгасы, алытт-ушпайтын ауыр мшез1 унаганмен, эй елге
ем!рене к ояты н д ай еркек емес секщ ць «Жанында ж аткан
еркектщ ж ан ы н д ы тусшбегеш ж а м а н », — легенд! эйелдер
кеп айтады. Т а з а б е к Шэшге дэп со н д ай , жанын тусшбейтш
еркектей к е р ш е д и Куатты, карулы б о л га н ы н а карай каткыл д а
сыякты. А р а -т у р а : «Еркек каткыл болм атанда, кэйтунп едг?»
— деген б 1р о й сап ете тускенмен, о ган куд1к бэр 1б1р жед1ст1к
бермейд1. С о д а н б1р Ш эш еюге ж ар ы лы п , б 1р 1мен б1р1 келю е
алмай жатады.
— А л , ж о л д а р ы н бол сын! — д еп , Ж узж осы арадан
кайтатындарын антартканда:
— Ал, ж аксы ! — деп, Жэмеш те аты ньщ басын тарткан.
Тазабек тап с о л сэт т1ке Ш э ш г е к ар ай журдь «М ы н а у
кэйтед!?» — д е п , кыз кипактай састы. Т1зг1н устаган сол к о л ы
д1рщдеп, он к о л ы н а н камшыньщ булд 1р г е с 1 сусып бара жатты,
бграк, неге е к е н ш , бше тура устап к а л у га кам кылмады. Т ы р с
етш кам ш ы ньщ сабы аттыц алдынты туягы на тид1. Жакын к е п
калган Т а з а б е к атынан сегарш тусш кетерд1 де, камшысын
колына устатты. Кдмшымен косып саусактарын да устады.
Енесшщ б ау ы р ы н а тыгылган к о ш а к а н ш а ж1г1шц куректей
алаканына к ы зд ы н колы кемшш кетт1; Кут1р етюзш куйретш
Ж1бере ме д еген кы з нанарын да, н а н б а с ы н да бшмей, о сы
шынымен сенб1сщ дегендей, Тазабектщ бетш е тандана карады.
Ж т т жутып ж1берердей емшш тур ек ен . Жасаураганы ма э л д е
жалындаганы м а, жанарында б 1р т у т р от жалт-жулт ж у п р т
журген тэр!зденд1. С о л от кыздын да ж а н дуниесш кыздырып
баражаткандай. Н е ютерш, не дерш бш м ед ь
— Узатпай алдьщ а эке-шешемд 1 ж1берем, — дед1 ж т т
тотесшен. — Енд1 менщ жанымды езгнднам ен б1рге деп ук!
Жанымсьщ!
Тура айты лган свз тура атылган ок тай Ш э ш ш тырп ети збед ь
Алакднын а ш ы п Ж1берд! де, Ш э й ш щ к о лы н сыртынан ш о п
етюзш суй ш алды . Жузж пен Ж э м е ш т щ кезшше. У я т -ай !
Тазабекке к аб ат ы н шытпак болы п ед 1 , о л жанарын будан
жанталаса а л а к аш ы п, бул ж анталасы п куа алмай, екеу 1 де
кд>1зарып кетт!. А д а м тусше коймайтын алап ат бхр сезш кы^гты н
вне бойы нан тайганап Ьарып т абак вш а тара№ -Матка^дай
* V ' ?
1 : 17

726-2
дуылдатып етть Талмаурап, аттан жыгылып бара жаткандар
сезщдд. Сырбермеуге тырысып, сабырын шакырганда, кез1меь
аймалап, эл1 кумарта карап турран Тазабекп кордк «Кудай-ау
мынау мулде баска Тазабек кой!?» — дед1 кеудесшде бгр куанын
атойдап. Ж тттщ теплгел 1 турган мей!р1 мен агытылгалы тур-
ран сезхмш жанарынан байкап, езшщ де ерш бара жаткан ез
гер1с1н сезш коя ма деп сасып, дереу атынын басын ауыл жакк;
бурды. «Жанымсьщ!» деген кущретп ун жанын да, тупа бойыь
да — бэрщ аймалап, бэрш еркелетш, Ш эш м ен санаспай бар;
жатты.

***

Тазабек пен Дэнекер б!р1 жэрменкенщ ер жагынан, 61Р

темен жагынан урлана шыгып, Кдркара езеншщ тогайын
енш кеткенде, кун тас тебеде турган. Тазабек ез атын шщерле^
де, Дэнекердтн оньщ куйысканына шылбырынан шмекте:
салды. Акыргы жолыгысуымыз гой, дурыстап коштасайы
деген оймен, калкалау жерге отырган ссщ, кушагын жая бер1
ед1, Дэнекер колын кагып тастады. Еркелгп деп уккан Тазабе
тагы умтыла бергенде, келшшек жакьшдатпай, ею колы
кеудесше т!рей койды. Аяк, асты не бола калганын тусшбеге
Тазабек Дэнекерге сураулы кеск!нмен карады. Келшшект!
атылгады турран о к жыландай туршен тж сш ш калды.
— Саган не бодцы?
— Не болушы ед 1? Бщщм сенщ арамдыгынды.
— Кдндай арамдык?
~ Бупн жэрмецкеге мен ушш келген жоксыц.
— Енд1 К1М УШ1Н?
Баска упин.
Оны к1м айтты?
— Б1ЛД1М.
— Клмнен?
—Жомарттан.
—Жомарттан? Кдй Жомарт?
— Кднща Жомарт бар ед1? взщнщ досын Жомарт.
— Ол не дейд1?
— Сеш Ш эш ге уйленед! дейд!.
 — Е, дей б е р е т . Ш эш ге ме, баскага м а, туб 1 б1реугеуйленер1м
хак кой. О д а н е тур?
— «Б а с к а г а м а ? » — деп бултактама. Ж омарт айтты, д о п
Ш эш ге у й л е н е т ш ш аны к
— О н ь щ а н ы к екенш ол кайдан б ш ш т 1 ?
— О да Ш э ш г е сез салгалы ж у р се, с е н оныц алдын о р а п
КСП11СЩ.
— С аган с о н ы айтып арызданды м а? С онш алы к оньщ к1м!
едщ сен?
— Еш к 1м I д е емеепш . Тек ол м а г а н д а жакындайын д е с е ,
тагы алдын о р а п кетшещ.
— А л м е н щ с а г а н жакын екен1мд1 о г а н к1м айтыпты?
— М ен ай т т ы м .
— « Ш э ш г е а й т а бар, ол мешмен журедЬ>, — дедщ бе?
— «А й т а б а р » , — дегем жок, м ен ен к уд ер узеш деп айттым.
«Кайда б ар сам , алдымды кес-кестей б е р д г -а у !» — деп ю ж ш де д е,
соныц ы засы м ен сен щ Ш эш ге уй лен гел1 жургеншд1 ак тары п
салды.
— С о н ы н б э р ш саган кай оцаш ада ай т ы п жур?
— О наш ад а ем ес, нагашым н е м е р е с ш сундетке отыргызган,
сонда. айтты. Ж о м а р т б1здщ у й д еп м ен аталас кой, сонды ктан
«жецге» д еп кьгаж актай бередь
— К ы л ж ак т ап ж урш , койньща к о д с ал га н болды гой?
— С алган ж о к * К,ол салдыратын ж ы м ды м ы н ба?
— Ж ы нды б о л м а с а н да, ж ы нданды ры п жтберйтп рой.
— И э , жы нданды рды . Ж ы н д ан б аган д а кэйтем? Уйдег1
байым бай е м е с , нагы з байым сен д е п , с е н е н бала сушп, с е н щ
кушагында и т т1рл1ктщ итпгш ум ы ты п журсем... Т1рщ ей
0лт1рд1н г о й м е т ! Енд 1 кэйтем? К э й т т сенс13 ем1р сурем?
взщ мен б 1р г е журепмд! де суы ры п экететш сыяктысьщ!
Мунын оттан ы сты к болатынын е л д е н ес бшгел 1 естш к е л е
жатсам да, т ап м ун д ай деп ойлам аппы н.
Ещ реп ж ы л а п , Тазабектщ к еуд есш к о с колдап токпактап,
акырында Д э н е к е р б1рте-б1рте б а с ы д а бердь «К у д а й -а у ,
дэл булай б а у ы р басы п кетер деп к±м ойдаган?! Сумдык к о й
мынасы!» — д е п , Тазабеккаттьттаныркады. Алды , жаны аш ы ды .
Б1рак ек еуш 1к 1 б у г ш болмаса, ертен, ер т ед болмаса, туб1 б 1 р
куш токтам т а б у г а тш е эрекет ек ен ш э у е д бастан быгещ цктен.
сыр бермей сазарып шыдады. Жубатарта сез де, жен де таппай,
тек унш бауырына тартып, солк-солк е к с д е н келжшекп жон
аркасы мен жамбасынан сипалай бердь
— Туб! осылай боларын екеумЬ де э у бастан бшдж кой, —
дед» курсгшп.
— Бшгенмен, д э л буйтш сорлап каларымды сезбед^м гой мен
сорлы. «Ойнас — оттан ыстык, кала бере боктан сасык» дегешп
канша естш журсем де, дэл буйтш ез басыма тусед! демепшн.
Бэлкш, сирек те болса согып турарсын?
— Жок, ейтш еюжакты бола алмаймын.

***

Эскерге атасы Атынтай кетсе, Т азабек кетсе, онда дуние

Шэшге несхмен дуние? Кектеп улпрм еген ум т кеудесшде
кемше ме? Букш таршшгш билеп алган енкей уркек ой мен
мазасыз белгкдздгктеи кутыла алмай аласурды. Акырында
баска амал таппай:
- Жэрмедкеге барайыкшы! — дед! Жуз\кке.
- Барсак барайык.
Экес1Т1леул1дебуларменб1ргеТалдыбулактынбурылмасына
дейш баратын болы п, мал-жан Атынтайдын карауында калды.
.. .Жуз1к пен Ш э ш жэрмедкеш к ак ж ар а аралап, не Жэмештг,
не Тазабекй жолыктырмады.
- Келмеген гой, — дед1 Ш эш к е й т . — Кдйтайык.
- К,айтсак кайтайык, — дед! Жуз1к касакана. — К,ызды
гздемеген ж т т п 613 13дейм13 бе?
- Кдйдаты Ж1Г1Т, Жузж? Мен Ж эм еш т! 1здеп журмш.
- Мен де соны 1здеп журмш, Жлбекжан. Тазабек екеу! б1рге
ме дегешм той эншешн. Эне, эне келедг Жэмеш.
Жэмештщ жалгыз екенш керш , Ш э ш сэл анырып калды.
Кер1спегел1 к е п болтан адамша бас сап, Жэмеш булармен
кушактасып амандасты. Алдымен Ж у зж жен сурады:
- Жалгыз ж урсщ бе?
- Жок. Т азабек те осындабодатын, аяк асты адасып калдым.
- Осында болса, ез 1 табар. Ж урш дер, жэрменкеш жендеп
аралайык.
 Ж эрм ецкет ек 1 аралап ш ы гы п та олар Т азабект!
жолыктырмады.
— Ж ср жутъгп к ет п ме, кайда кеттх? — деп, Жэмеш ш а л а
буЛ1НД1.
У ш еуш щ энг1мес1 уйлеспедь Ш э й ш щ мазасын алган б1р-ак
сурак: о л к а й д а кету1 мумкш? К д ры нд асы н адастырып кетутне
Караганда, т е п н кетгс емес кой?
— Арад б у р ы н да адастырып кетупп м е ед1? — дед1 акы ры
шыдамай.
— Ж ок. — Ж э м е ш не дерш бшмей састы . — Буйтпейтш.
— Энид С о п ы й а алып кеткен шытар? — дед 1 Ш эй! такымдап.
— Кдйдагы С оп ы й а? Ол каз1р п о ш т а д а 1стейд1, бурынгыдай
кыдыра алм айды .
— О н д а б а с к а б гр еу экетть
— Оды э к е т е т ш сен мундасыд, с е н е н б аск а и м экегед 1?
— Бгз б ш м е й т ш б 1реу экетет те.
Ш э ш ж ал т буры лды да, атын б а й л а г а н жакка карай беттедт
Жузпсгщ Ж э м е ш к е : «Кдп, куртты-ау, жугермек! Бар, 1зде!
Жерге кзрш к етсе де тап!» — деген ы залы у н ш естш бара жатты.
Жедгесшщ © к ш е л е й шесш келе ж а т к а н ы н бшсе де, буры ды п
карамады. Э р и н е , ол жерге к1рш кетк ен жок. Ж и ы р м а
уштеп со к т алд ай жгпт тапа-тал тусте к ай д а жогалып кетед!?
Кдрындасын адастырып кеткен ад ам катынга бармаганда,
кайда барады? К е з ш е н бырш ете к а л г а н ызалы жасты Ш э Й 1
Жуз1ктен ж а с ы р а алмады.
— С ен сщ к ш э л Л Седсщ соны тауы п журген! — дед1 о н ы ц
омырауын то кп ак та п.
—Ж аным -ж а н ы м ! Жыл амашы, ж урттан уят бол ад ы. Е р к ек т ш
жумысы ая к асты шыгып жатады, ж ам ан д ы к ойламашы! С е н
ушш келм егенде, жэрмедкеге ол к!м у ш ш келд 1 дейсщ?
— Ендг к е р м е г е ш м жэрмедке мен Т а з а б е к болсын!
— Э не к елед г. А н а у — сол! — дед! арттары нан жеткен Ж э м е ш
алкынып.
Ж эр м ец к еш ц ж елке тусыдад к еле ж ат к ад жалгыз аттыны
Ш эш ж азбай таны ды . Жэрмедкеге к е л г е н адам ол жакка н еге
барган? А р ж аты — Кдркара ©зень О н ы ц жагасы — калыд тогай.
Жалгыз ез! о л ж а к г а н не 1здейд1? Ж о к , ж а л г ы з емес. Талды булак
жакка кетш б а р а ж аткан эдеб 1р эй ел д е с о л тогайдан шыкты.
 — Анау атты эйелд1 кердщ бе, Жэмеш? Сеш адастырып,
аран; соны торайра алып кеткен екен. А гац табылды. Менен
селем айт: кез1ме квршбесш!
Ту сыртынан Ж узж тщ дауысы тары ш ы р ы п жатты, 61 рак бул
жолы б1рде-б1р с©з1 санасына жетпедь Аты на каррып мшд1 де,
артынакайырылмай, т ебш т калды. Тас боп катып бара жаткан
тула бойы сез1мш щ бэрш тыска сырып, кезш ен эрызып жатты,
эрызып жатты. Есен,преген сез1М1 ес жигызбады.
...Болран жардайды Жэмештен еспгенде, Тазабек тынысы
ток,тап калрандай сезшдь К,олым Ш эшге жетп ме дегенше,
колынан шырып та ушчрпгп. Ещц кэйгп? Т ап кэз!р токтатпаса,
ОНДа бэр1 бГГП.
— Жэмеш, жур, куып жетейк!
...Арттарынан шьщкан аттыц дуб1рше екеу 1 де жалт карады.
О, кудайдыц кушрет1, куанранынан Ш э й ш щ кезшен жас
ш ы р ы и кете жаздады.
— Эпкетай-ау, буларын не? — дед1 ат устшен Ж узтч
кушактай алган Тазабек. — Буйткенше, м еш елтгрш кетпедщ
бе? Шэйкентай-ау, «Ендг сешменжаным бгрге», — демеп пе ем?
— Маган енд1 жолама! Жакындама!
Тазабек узенп кагыса келш, шаужайынан шап берд1. Оны
керген Жуз1к пен Ж эм еш оза шауып кете барды.
— Жаным! — дед 1 Тазабек Ш эйш щ т1згшш шыжымдай
тартып. Е й ат ж анаса токтады. Ол колы н соза берд1, бул
булкынып, бетш бура берд1. Калай, к;эйтш алдына кетерш
алтанын ацрармай калды. Мщгесш, Тазабектщ кушагында
отырранын б1р-ак б 1л д 1 . К/арулы жйгт карсылырына карамады,
бауырына кысып, бетшен, мойнынан, аузынан суйш жатыр,
шскелеп жатыр; бул тартынтан сыякты, булкынран сыякты;
басы айналып бара ма, аттан кулап бара ма, ж 1г1ттщ жейдесшен
шап берш ед1, омырау туймеа арытьшып кетш, су-су бет1
жалацаш кеудесше кдйта-кайта тщц. К,ыз е зш щ жылап келе
жатканын сонда сездт
— Меш кызганган журегщнен айналдым, жаным! Жаксы
кермесен,, кызранбас едщ р о й , жаным!?
«Жаным! Ж аным!» дегеннен баска бул дуниеде ешб1р ун
к;алмаран сеюдденд!. Ш э ш енд! буякынбады да, тартынбады да.
 ***

Талдыбул а к к а барып 0м!рэл1ге ж олы гы п кайткад Тшеул!:

— Ертед е л ш ш е кешешк, — дедг тас тушн бею нгенш
каткыл уш м ен адгартып. — 0з1м1зге уй р ен и лк п Орта М ер ю ге
конайык,- С о л арадан элштщ аягын багармыз.
...Орта М еркзге кешш келгел1 Ш э ш г е эрб1р сай-сала м ен
тау-таста таж ал тыгылып тургандай к ерш ед !. «Майданныд к ар а
жумысы» деген п э л е тек Тазабек ек еу ш е курылган тоскдуыл
Т0р13ДеНД1.
Содан уш куннен кейш ж эрм сц к е жактан тундслетш
оралран ©М1рэл1 тунерген калпы торге шырып отырды да,
катыны К д ли ш а мен кызы Ж эм еш тщ кезшше Тазабекке
урсатын адам ш а ызгарлы карады. Уйд егш ерд щ бэр1 урейлене
тынши калды. Кдрт кенет кезш томен сап , сол жак, алакадымен
бетш сыйпап, о п алаканымен кезш, м урны н, одан сон, асы кпай
аузын укалады.
— Балам! — дед! сонан соц бекем дауыспен. — М енщ бйту-
1мде, адам вл1мнен басканьщ бэрш е асыгуы керек. Б!зд1 бы лай
кой ганда, к азак атаулы кун! ертен; ж ер бетшде кала ма, ж ок п а,
— оны б 1р кудай бшмесе, адам бшмейд!. М аган тез арада у р п ак
суйпзбесед, б у л т1ршцпктщ бэр 1 бекер. Е л басына кун туды.
Енд! ж айбаракат жургенщ — алдымен езщ е жаулык. Э р щ е н
ойласад, е л щ е жаулык. Осы бойдак ж ургенщ де жетер, енд1
уйлен. К в зщ е тусш журген б1реущ б о л с а , айт; болмаса, ез1м
барып бгреуге куда тусем.
— Е, жау к уы п келе жаткандай н е бодцы сонша? — деп,
Кдлиша козгалактай берш ед1, карт аш улана колын с!лтеп
калды.
— «Ж ау кутаны д » не, тэшрг, ж ау т е н ш тур. — Кдтыдына
кабарын туйген калпы баласына кату бурылды. — Бар ма, жок
па коз сап ж урген б1реущ?
— Бар, эке! Б ар, кез сап журген кызы, — дед1 Ж э м е ш
Тазабектен буры н жауап катып.
Тазабек Ж э м е ш к е бгрдеме дей б ер м ек ед1, карт колын тагы
сштеп, тыйып тастады.
— Юм? — д сд 1 Жэмешке жалт карап. — Клмшн кызы?
— Тшеул! аганы д.
 — Шэш ме? — дед! шешес1 кызыныц бетше куана карап.
— Иэ.
— Бодцы! — дед1 0м1рэл1 бетш сипап. — Тшеулшщ кызы
болса, край тшеу1м1зд1 берд!. Кемп1р, дэм-тузынды эзхрле,
ертен екеумхз Т!леул! мен Эзюкеннщ алдына баралык.
—Алдын ала айтпай, дэнеце етпей, к,алай болады?
— Солай болады. Айтпай келдщ деп, Тшеул1 613Д1 куып
шыкса, куып-ак шьщсьш. Эр1 жешм1зд1 айтамыз, эр1 ерулжке
шакырып кайтамыз.
Тазабек орнынан кул1м етш кетершд1. Ж эмеш те агасына
кул1м етш кез тастады. Жымыйып Кдлиша шалына карады.
Талайдан бер1 шеыилмей келе жаткан тушнд1 оны ц оп-оцай
шеше салганына эр! тан, эр 1 риза.

***

Куншн К031 дэл тебеге келгенде, жота жакта ойнап журген

Арынтаядьщ ек! ул, б1р кызы Шэшге жупрш келш:
— Тэте, Жайдак Булак жактан ею атты келе жатыр, - десп
жарыса шулап.
— Е, келсш, — деп, жалт караган Ш эй! Жэмештщ кер атын
б1рден таныды, б 1ракустшдеп ол емес, егде эйел. «Слрэ, шешес!
болар, - дед1 жорамалдап. — Онда, анау — экес!».
К,онак келе жатканын агасы мен жецгесше босагадан бас
сугып айтты да, ез! уйд1 айнала алыстап кетп. Агынтай мен
Жузхкуйденжупре ш ы р ы п , конактармен дабырлай амандасып
жатты.
Шэйшщ жорамалы дэл шыкты: келген Тазабек пен
Жэмештщ эке-шешес! 0м1рэл1 мен Кдлиша екен. Дереу кой
сойылып, жедел куырдак эз1рлен!п жатканынан - а к олардыц
бул кетсше эке-ш еш есш щ риза екенш ш п сезд1. Тазабеюгщ:
«Узашай эке-шешемд1 алдьща жгберем», — деген уэдесшде
турганын да тусшда.
Экес1Тшеул1 —катал да эдш,эрюм ойламайтынды ойлайтын,
эрюм бше бермейпщц бшетш, Ш эйшщ багалауынша, бтм1
белек адам. Кылыгы да, мшез! де окшау. Бурьтнгы казактарды
кеп мактайды да, кэзтрпнщ кебше 1ренжш отырады. Экесшщ
эцпмесше караса, мактаншак та; ж алгы з атын кенш кулаган
адамына тусш б ер ет ш жомарт та; коры кканы мен сасканын
сезд1рг1с1 келм ейтш намыской да; ез1шк1 дурыс-бурыс болса да
айтканынан кайта коймайтын эр1кайсар, э р 1 кырсыкта; езгенщ
езшен асып б ар а жатканына кез жумып карай алмайтын ни\
тар да; бупнп « е , жарайдысы» ертен е з ш е казылган ор екенш
ацгармайтын ан к ау да, бгреуге сый кы лганды да жаксы керетш,
б1реуден сый алганды да жек к ерм ей тт, эйтеу!р, элемдеп бар
жаксы мен жаманды бойына тугел ж и н ап алган жалгыз халы к
тек казак секхгцй. О л мактаса, таудын, шынындай аскактап
турган да казак; жактырмаса, куздан к улагалы турган да казак.
Б1рде ж ер-кекке сыйгызбайды, б1рде жерден алып, жерге
салады. Б1р кызыгы , экесшщ кай айтканы да Шэшге шындык
сыяктанады. К д зак , расында, ешк1мге уксамайтын, ертепгс
айналып кеткен ертедеп елдщ саркыншагы сыкылды халык.
Соньщ б э р ш бшетш, соньщ б эр ш э н п м е етш отыратын
экес1 бупн м улде баска адам, ек1 с е з ш щ бгргнде «в м е к е ,
вмеке» деп, Т азабек тщ эксс! алдында тек твменипктанытады.
Тазабектщ туркы экесше тартыпты, 0м1рэл1 аксакал малдас
курып отырганнын езшде кншпр1м шомбалтастай к1с1 екен.
Денесше сай с е з ! де, мшезг де 1р 1 сезшд!. Эцпм есш дастаркан
басында б1р-ек1 рет тындаган сон, Ш э й ! экесш щ штипэтш де
тусщщ: в м ек ен эрхден ойлайтын терец, ойы н буклей айтатын
батыл К1С1 Кер1НД1.
Казакты к а р а жумыска алатын п ат ш а жарлыгын а л б а н -
дардын калай карсы алып жатканын 0 м 1р э л 1 аксакал ез кврген-
бтгеш бойы нш а айтып отырды. А лд ы м ен Акж елке-Подбор-
коп албанны н бграз иг! жаксысы мен б о л ы с -б ш н жэрмецкедегх
борлаган ак у й ш е шакырып алып: « У ш куннщ шшде май -
данныц кара жумысына баратындардын Т131МШ берщдер!»
— деп буйырыпты. Содан екьуш к ун н ен кешн жэрмецкенщ
желкес1ндег1 А й т тебеге 300—400-дей адам жиналып: «Б а л а
берем1з бе, ж о к п а ? » — деп акылдасканда, соньщ ицщце Омекен;
де болыпты. Ж э м е н к е б1рден: «А к гтатшанын пигылы бузылды.
Ещц оган акьш уйретепн 613 емес, акылымызды тыццайтын д а
ол емес. Б1зд1 аяйты н патша жок болса, патшага жалтактайтын
албан да жок. Кы скасы , белд! буып, бек ем болатын кун туды»,
- депть О н ь щ с е з ш Узак шш экетш: « А к патша айтканынан
танды. Б1з оган алгаш Караганда, «К азактан салдат алмаймыз,
бхрак эр тутшге б1р сом жиырма тыйыннан салык саламыз»,
— деген. Ол уэд ен щ хатка тускен кагазын Саурык экем Тезек
теренщ ушнен ез квз!мен керген. У эд е — кудайдьщ уш. 0 з
уэдесш сыйламаган патшаны 613 де сыйламаймыз», - дейдк
С о л арада Ы ракы мбай басу айткандай болы п: «Бала бермейлш
десек, дешк. Б1рак, уюмет эскер шыгарып, бейб1т халыкты
кырып салса, кэйтем1з?» — деген екен, Жэменке оган. «Б1з
шепнетш жер к алган жок- Берсек, бала эледг Бермесек, шал
©лед!. Бала елгенш е, шал елсш! Бала бермейм! 3 , бггп! Менщ
айтарым — осы. Баскдсы н ездерщ бш ндер», — депт!.Тазабектщ
Эубэк 1р1 де З1рк 1л д еп : «А к патша казакты бала берсе де кырады,
бермесе де кырады. Ойткеш оган ел керек емес, орысын
орналастыратын ж ер керек. К,ол кусырып карап отырып
кырылганша, кеудесш де жаны бар адамша жагаласып елейж.
0л1м13 жетпей бара жатса, Кытайга кашып кутылармыз. Б1рак
жер-судьщ иес1 бар екенш акпатшанын есш е б!р сап кояиык.»
— депп. Содан Узак; тагы айгай сап: «Кдзактын сойыл мен
таяктан баскд каруы жок, кырып тастаймыз», — деп, орыстын
колы кышып отыр. Кдруланайык. Капы калмайык! Жас бала,
кдтын-калашты ж ау кермейтш карагай, аршанын арасынакуш
бурын кеппрш кояйык,. Б1здш казак еш каш ан б 1реудш жерш
тартып алу ушш согы скан емес, тек ез ж ер ш коргап сошскан.
К уш п жауга карсы шыкканда, ерл!к кандай керек болса, б!рл1к
те сондай керек. Е гер пшм1зден юмде-юм елдщ б!рл!пн бузып
саткындык жасаса, е з ш де, урпагын да аямайык! Осыган ант
ететк!» — деп, орн ы н ан каргып турегелгенде, журттьщ бэрь
«А н т етем1з! Ант!» — деп орындарынан атып-атып турыпты.
— Е-е! —дед1 сонда экесг эдценеш есш е тучлре алмай отырган
адамша кабагын ш ы та ойланып. — Ел1рш алган елд1 енш токтату
киын болар. Эйтпесе Ыракымбайдьщ кэугп де кулакка к!ретш
кэуш: эскерге б]рд е-б!р ж т т бермеймгз десек, оган каЬарланган
орыс б1рде-б1р1м1зд1 к,алдырмай кырып тастауы мумюн. Онын
да тшсерге сылтау таппай отырмаганын ю м бгггед!?
— Рас айтасьщ, оры ска бул ете оцтайлы сылтау болып тур.
«Ак, патшага карсы шыкты», — дейдг де, шет1М13ден кырып
салады. Одан казакды и м актап алады, и м коргап калады?
Эубэшр сей леп бггкенде, Сайлыбайдын, С1мт1г1: «Ерл1кт1 сен
де жайсыз ж ерде жасайсьщ-ау, бэтш агар!» — деп, жактырмай
калды. М ен д э п кдсында отыргам. Б е т ш е жалт карап ем,
жалтармады. «А к ы л д ы н тубше батыр бойламайды , батырдын
тэуекелше акы л тетей алмайды», —■ дед1 жумбактап. «С о н д а
калай, С1зше, б а л а бергетм1з жен бе? » — деп ем, «в з щ н е н
куитге ашуынды емес, акылыдды корсет. А ш у ашу шакырады,
куштшщ ашуы айткднына квнддрмей коймайды; ал акы л
акылта шакырады, олсгздщ акылына куш т! де шпгел!», — дедь
— Сез-ак;. О н ы ц айтпагын мен уктым: бала елгенше ш ал
тана елмейдх, б а л а -ш а г а да, к е м т р -ш а л д а — бэрг елед1 дегеш
той. Сол О м т п сгщ айтканы кеп журмесе, н е кылсын?
— К,алай д егенм ен де, ел басына кун туды, Тшеулг Енд1 урпак;
камын ойламасак,, арам елем1з, — дедг 0м1рэл1 уйдегшердщ
бэрше барлай к арап . — Кеп баладан а м а н кдлтатт Тазабектш
тагдыры тунде уйкымнан, кущцз кулъамнен айырды. Акырында
бэйбпиемгз екеумхз акылдасута езд е р ш е келдж. Асыгыс
екеш асыгыс, б1рак асыкдаска амал кдлмады . Жалгыз ул деп,
бет!нен какдадык. О л уйленбей ж урш алды. «Е, аман болса,
б1р уйленер», — деп, кецш м 1зд1 кецге салы п журе бершттк.
Балацнан бала с у ш п калмасац, мына к алай м ак ан заманда о н ь щ
езшен айры лы п кдлардай кэуш туды. С о л жайында езщ м ен
акылдаскалы келД 1 м .
— Жарайды, О м ек е, акылдасайык,, — дед! экесг сол сездг ай т -
канда Ш э ш жакк;а б 1р жалтац етш.
Онсыз да э ц п м е д щ ауанын ангар ы п отырган Ш эш б у л
келктщ м э н -ж а й ы н ез кулагымен ест и ен сод , не турып кетерш ,
не отыра берер1н бшмей ыцгайсызданды. Соны ацгарды ма,
экес1 дереу сездш, ауанын баска арнага буры п ж!бердг.
—Эдш деп сен ген акпатшамыз алакол шьщты, —дед1курсшш,
— орысты ©31М д еп , оган сулы, ш урайлы жерд1 алып берд1 де,
бурыннан сол ж ер ге ие болып отырган кдзакды буратана сан ап ,
кайдагы кьхр м ен кыйырга айдап тастады. Сондагы сылтауы —
«Сендер егш с а л а алмайсындар». Н еге сал а алмаймыз? К аж ет
екенш тусшсе, к азак бэрш де ютейдь Кдзакда сенбейдг б у л
патша, кем санайды . Колына кару устатпай, кара жумыскд
жумсап отырганы да содан. Ы реулердщ тусщц1рушше, казак,
 уйгыр, шынында да, согыстьщ ез1не емес, согыска беюшс
жасау ушш баратын кершедь Ол бек1шст1 немю аткыласа, сен
согыссан да, согыспасац да елмейсщ бе? — дедг Тшеул1 езшщ
де кайсысына сенерщ бглмейтшш ацгартып.
— вюметтщ саясатында шындык болушы ма ед1? - дед1
0м1рэл1 Тшеул1ге туйше карап. - «Шындык;», «эдщдж» дегенд1
алдымен сол ар айтады, б1рак туптщ тубшде «шындык» дегеш
шырмау, «эдщдж» дегеш аддау болып шыгады. Шындык
дегенщнщ ез1 кат-кабат пердеа бар шымылдык тэртзд! нэрсе
емес пе? Соньщ бетю пердесш халыкка керсетш кояды да,
вюмет калганын соньщ астарына апарып жасыра салады. Ан-
кау ел бет пердеге и л анады да, оньщ аргы кдтпарында не тыгулы
жатканын ангармайды. Мэселенки, ит те, кус та плана кетепн
б 1р шындьщты кэз1р сендерге мен де айтайын. Мына отырган
кемшр1мд1 танитын, танымайтын кез келген адамга: «Мынау
— менщ катыным, Тазабек - осыдан туган балам», - десем,
ешкандай куэл1кс1з-ак, казбалап сурамай-ак, бэр 1 нана кетед1,
ейткеш оган акылдьщ, бЪпмнщ ешкандай кджеп жок. Ал енд!
б1р суркыя: «0М1РЭЛШЩ Тазабеп ойнастан туыпты», - десшпп,
«Жок, Тазабек вз балам», ~ деп, мен канша ойбайлаганыммен,
К,алиша канша бажылдар'анымен, бэр!б1р оган б1реу нанады,
б1реу нанбайды.
— Балалардьщ кезшше кайдагыны айтканы нес1? - деп,
Калиша куйеуще еждрейе карап ед1, в м !р э л 1 де оган еж!рейе
калды:
— Немене, куыстанатындай урлыгыц бар ма едх? К,орыкда,
мен саган сенбесем де, вз1ме сенем, бар бала оз1мдш, - дед1
кемшрш квз1мен еркелете кулш. Сонан сон, Тшеулпе пкгеп
карады. — Мше, казактын осындай б1р жан кинайтьтн жаман
эдеи бар: адалдан гер! арамга илануга беш л тирады, ейткеш
адал нэрсе тура, каткыл айтылады, ал арам нэрсе арбап-
аймалап айтьшады. Э л п бэр1М13 айта берет!н, б1рак мэн
бермейтш надандык дегенщ - сол: тура айткан шындыкка
емес, аймалап айткан арамдыккд сену. Акы л, бшмд1 кажет
етпейтш есек-аяцга сене салады да; ойлануды, акылга салуды
Кажет ететш нэрсеге 0 рес1 жетпейд!. С о н ан соц элп езше
тусшгкй, уйренппкт! надандыгын малдана беред 1.
— Рас, рас айтасыз, — дед! Тшеул! суйсше бас шулгып.
 Ак,сакдлдьщ о л тк1р1н ШэШ де куптады. «Акылды кю1», —
дед1 айтсднына арбалы п. Журттыц р ы п тындаганы унады ма,
аксакал одан ар ы арытылды:
— Тазабек атамы з орыска карсы ш ы кканда, оны куптап
касына ерген Саурык'. «Тура-ак д есе тубшде казакты
куртатын оры с дейсщ , сол орысьщ б1здщ анау деген талай
аткамшер1м1зден тэугр гой?» — дептг. С о н д а Тазабек « Э й ,
Саурык-ай, сен де жштщ узшер ж ерш адрарасыц-ау! — деген
екен. — А й т с а ц -а к б г т угыла салатын ю болса, екеум1здщ
бедел1м1з бен акы лы мы з журтты дур квтерм ес пе ед1? Бул ю тщ
ец кыйыны бугшгг тэттшщ туб1 ашты е к е т н е елдщ козш алдын
алажетгазу гой. О г а н менщ кез1м ж еткенм ен, елдщ кез] жетпей
дщкеш куртып турган жок па? Кднша керегещ цкпен айтсан да,
сездщ аты сез, б1реу сенед1, бгреу кудж тенедь Бугшп 0м1рд1н,
кисынына к ар ап , э л 1 болмаган, бграк тубг болатын н эрсен !
болжау — к и ы н н ь щ киыны. Сол кды нды казакка уктыра алм ай
да елетш ш ы гарм ы з, к1м бшед1. А н ау Талдыбулактагы орысты
карашы. Кдй к азак к а кыянат жасады? Ъ1р1мен тамыр, б1р!мен
сыйлас, казакты н ©з агайыньтнан артык- С о н ы керш, соган к©з1
жетш отырган к а з а к сенщ: «О л орыс — б 1р орыс. Адамгершшпт
бар орыс. Б1рл1-жарым болган соц, о р ы с б1збен бауырласкысы
кеп турады. Ертен; о л екеу, ушеу, жуз болады , сойте-сойте н е
озщмен тен б о л ад ы , не ©зщнен коп б о л ад ы жэне оныц бэр1 о л
орыстай эдш ем ес, аузындагыны ж ы ры п алатын, астындагыны
тартып алатын озбы ры да болады. Б1р о р ы с — бауыр, бес ор ы с
— ауыл, жуз о р ы сп ен санасасын, м ы ц орыска багынасьгд»,
— дегешщц кэз1рп казак тусше ме? Кдйсысыныц оган к©31
жетед1? О ны о р ы с к а карсы койганнан буры н: «Кдйдагы жокты
айтады е к е н с щ », — депзш, кайта о з ш е карсы койып аласын.
взщ ойлап к ар аш ы , орыс казакден ш ы н сыйласкысы келсе, в з
жершде о т ы р ы п -а к неге сыйласпайды? О г а н сыйластык к ер ек
емес, сенщ ж е р щ , суыц керек. С ы й л а с к а лы келд1м деп, к а й
казак орыстын, ж ер ш е барып орн аласы п жатырмыз? А д к ау ,
надан елд1 св зб ен алдап кул етьас1 келедь Кэз1р аз кезшщ озш де
езен-к 0Л 1дд 1 тарты п алып жатыр. Ертен; кебейгенде, сен1 тау-
таска, к ум -ш в лге ыгыстырып тастайды. О д а бш м , ак ы л-ай ла
бар, седде алауы зд ы к пен куншщдж бар. Ертец жеме-жемге
 кс.исилс, акыл-айла мен бйпм жецбегенде, алауыздьщ пен
кунпилдж жсцс ме? Елдщ бупн керщ -бш п отыртаны - кэзтрп
шындык. Ко лр, кудайга шуюр, аз орыс кеп казактын аузына
карап отыр. Ертен ол кепке айналтанда, ол кездщ шывдыш
муис баска болады, 613 оньщ аузына карап каламыз», - дели.
С онда Саурык Тазабекп' кушактап: «Ел сенбесе, сенбесш,
мен елкш ен;и сешпм. 0 лсем, б1рге елем; Т1р1 журсем, кандай
кнмндыкта ла касыцда болам», — делтт. Акырында, мше,
Ьпаоекпм сол айтканы кслд1: «жуз орыспен санасатын, мыц
орыска багынатын» заман туды.
- Ио. айтканы келл1.
- Бурын, бфЛ 1-жарым кезщце, орыс б1зден ытушы ед1; кэ-
ир. кобейщюрегенде, 613 олардан ыта бастадык. Мше, акыдды-
нын акылдысы гана болжаган, кырык жыл бурын Тазабек айт­
кан шындык — осы.
- Апырмай, керш отыртандай калай айткан, э!?
- 0з басын байгеге т1пп, ел намысын кортайтын Тазабек
пен Саурыктай еркектопырлаптуабермейд!. Елужылдамаэлде
жуз бе. елдщ батына, езшщ сорына туады. Алайда, кудайдын
кудфсгк сол Тазабек пен Саурык, Шалтабайларды: «Бтз
ушш курбан болы п едьау!» - дейтш албан баласы да азайып
барады. Менщ б1р байкаганым, умытылган намыс кемшген
коздын шоты тэр1зд1 екен: узак жатса, одгедц узак урлесец,
коламталан кайта тутанады. Баска емес, бетен емес, тагы ел
басына кун тутанда, сол баягы Тазабектщ Тезеп, Эубэюр1
мен Жакыпбердкп, Саурыктын Узаты кептщ алдына шыга
келгенде, ешкен шытар деген намыстыц кайта коздатанын
корит. ер 1 куандым, эр! кайран калдым: намыс та канмен
берпетш касиетекен!
Ластаркан камымен ктрш-шыгып журш, 0м1рэлшщ взге
онпмеан Ш эй! ести алмады, алайда оныц бул жолгы басты
максаты Тазабек екеуш атастыру екенш анык бщщ. Бшш
кана коймай, акыл та салып ойланды. ЖЬс-жапар болып кутш
жатканларына Караганда, эке-шешес1, атасы, жевдш — эр|
солардын ынганына жытылып отырган жандар. 0йт1п эр1
опт . бор! ку птап отырса, бул неменеге карсы болады? Откенде
колынан шеп еткгзгеш еркелете де бшгеш рой Тазабектщ.
индеде, мшезшде деайгайлап турган эбеетшжок.
 0стш ез!м ен ез1 арпалысып турганда, ш еш еа итермелеп,
ага-жецгесшщ отауы на алып юрдк
— Сен ещц бойжеттщ , каргам. М ы н а ккплер саган ую тагуга
келш отыр. Н е дейсщ ? Кдрсылыгын б а р ма? — дедг кызынын,
бетше кадала к арап.
— Жок,, — дед1 Ш э й ! жузш тайдырып.
— Акыльщ нан айналдым! — дед1 ш еш есг бетше шапшып
шыга келген шаттыктан нурланып.
...Тшеутпшн у ш дереу тойга дайындыкка ьщйстг Ырак той
камымен ж орм енкеге барып кайткдн Агынтай аса жайсыз
хабар экелдг: оры с ул ык Жэмецке, Узак, бастаган албанныд с е з
устар он ш актысы н акътлдасамыз деп алд ап шакырып алыпты
да, Тазабек баты рдьщ немересп Эубэклрд! де, сонау Асыдагы
Кд>1зылбер1к болы сы Сержбайды да соларга косып камап
тастапты.
— Кдзактын; басына кара кун туган екен, — дсд1 Т ш еул 1
э л и т естггенде кабагын тушп. — Е л беделдшерш алдын а л а
тугкындаганы — олардьщ улкен арам 1ске алдын ала дайы н-
далганы.
Келш атанатын кунш асыга кутш ж урген Ш эш , ею кештщ
апак-сапагында Тазабек жетш келгенде, тжсшш калды.
Туткында ж атк ан албандардыц агайы н - ту ыстар ы оларды
куткарып ал у у ш ш , ертец жэрмедкеге шабуыл жасамак^а
беюншть «Тш еул1 мен Агынтай сол к е п к е косы л а ма екен?» —
депт! 0М 1рЭЛ1.
Тун ере тем ен карап б!раз отырды да,
— Жарайды, — дедг Тшеулг басын изеп. — Барамыз.
Тазабек кетерш де Ш эш жакка к и п ак гап кдрагыштай берд1.
— Жгбекжан! — дед1 Жуз1к кайы нсщ лю ш е сыбырлап. —
Саган айтары б ар сыякты, шыксаншы!
Свйтй де, Ш э ш ш далага жетектеп шыгарды. 1ле-шала
тыска Тазабек те шыкты.
— Ш эйкен! — дедг Тазабек еркелете колынан тартып. —
Мына аласапы ран заман тамашалатып той жасататын емес,
егер сен ренж !м есец, алып кашып уйленсем, кэйтедг? У я т
бола ма?
— Бупн бе?
— Жога, ез1м1з келюкен куш.
 — О л к аш ан ?
— Оны Жуз1кпен келюешк.
— Мейль
Жштпц куанып кеткенщ ушнен ан гарды.
— Ш эйкен! — дед1 толкып. — Ам ан бол сам, кабагьща юрбец
тус!рмеспш, жаным!
— Аман болуга тырыс!
— Тырысам, жаным. Сен ушш аман болуга тшспш мен.
Келпи, кушаклайыншы!
— Кешн. А н а у карап тур, — дед 1 терю карагансып турган
Жуз1кп квз1мен нускап.
— Жарайды, жаным. Хабарын ез1м айтам.
Ук1С1 тагылып, ата-анасы мен ата-енеа куйрык-бауыр
жескен соц, Ш э ш ©зш Тазабектщ занды калындыты санаган
жэне оныц ещц урын келуге де какысы барын бшетш, сон-
дыктан сезш жывдгай, соншалык куантканына ез1де маркайып
калды.
Тазабек кеткен соц Агынтай экесше келш:
— Жэке, ертен мен-ак барып кайтайын да. Шокпар мен
сойылдан баскд каруы жок казак мылтыкты орыска не ютей
аламыз?—дед1 текеметтщ шстше отырып жатып. - Кдртайганда
б1рдемеге ушырап кап журерсщ.
Шэш экесш щ жауабын демш шине тартып кути. «Бармай
калса, каймыкканы», —деп ойлады.
— Балам, — дед1 Тшеул1 баласыньщ бетше кырын карап
отырган калпын бузбай. — Сеш аман сактау ушш мен елеем,
шэштшн. Ата-бабамыз ежедцен урпаты ушш езш курбандыкка
байлаган. О л дэстурд! бузып, карабет болар жэй1м жок. Ал сен
берще эке-шешен, мен бала-шаганды, эрще елщц1 коргауга
мгндетпещ. Сондыктан сезд1 кой да, кдйыцнан кесш екеумгзге
ек! бос мойын шокдар жаса. Не керсек те елмен б!рге керемдз.
вйтпесек, ант урады, балам. Айткан ж ок па вмекец тунеугуш
албан басшыларыныц калай ант еткенш?!
Бул сезден согыска дайындыкты сезген Шэш шешесше
урейлене карады, б1рак шешей ундемед1. вйткеш дэл кэз 1р
еркектерд1 бул жолдан айныту «К^ырьшса, халык кырыла
береш, ездерщ аман бол» дегенмен барабар-ды.
 Экес1 мен б ал асы эл1 кеппеген б о с мойын шокдарды
такымдарына кы сы п, танертец К д рк арага агганды. С о л
кеткеннен екеу1 тун ауганша оралмады. шин урей билед!.
Эрим ойымен э р куд 1кт! куалап, б1рак он ы б1р-б1рше айтпай
курсшедь У ш ш ш ! куш тан ата Ары нгайдын, жалгыз ез1 к е л ш
аттан тусш ж аткдны н эуелг Ш эш к е р д ! де, тырп ете алм ай
турып калды, а л Эж1кен керген замат д ауы с сап коя бердк
— К р ы н ы м -о у , экедщ кайда тастап келдщ ? — деп, су р ш е-
кабына р ы н а к а р а й умтылды.
— Апа, Ж э к е м аман, — дед1 Агынтай торге отырып жатып.
Алаквледкеде агасыньщ кез! Ш э ш г е ющк1 кертд1.
Жылаганы аньщ . Б1рден айта салмай, а л д а п отыр деп ойлады.
— Аман б о л с а , кайда енд1 экем?
— Т азабектердж ш де.
—Ж араланып калды ма?—дед! ш еш ес 1 ш ош ы на жорамалдап.
— вмекен, ок,к,а ушты, апа.
— «Оккд у ш к а н ы » калай? Аман ба?
Агынтай басы н шайкады.
— Ж эрм енкеге карай козгала бергешмгзде, кдрсы
алдымыздан тарс-турс мылтык атылды. Э к е м , мен, Тазабек п е н
вмекен — бэргмгз катар келе жаткамыз. 0 м ек ец аттыц ж алы н
кушажытылды. Тазабек екеум1з ею ж ак т ап суйемелдепулгерд1к.
Б1рак былай а л ы п шыккан соц карасак, о к омырауынан типгп.
— Алда к у д ай -ай , енд1 кэйтйк?! — дедг Эжжен ш ош ы на
сасып. «Е нд ! к эй т т 1м?» деген сауал Ш э т т де кинап тур ед1.

***

вмгрбек аксакалды жерлеуге уй ш п м ен бгрге Ш эш де барды,

взш од уйдщ адамы санарын да, санам асы н да бшмей, к е л ш
боп туспей ж аты п бул уйге жамандык эк елген адамдай сезш ш ,
журттан шеттецьарей берд1. Ыр сот агасы Агынтайдьщ касы на
келш ед1, о н ь щ тещрепндеплер ец к ей Т131мге шгепндер екен,
барщщ энпмес1 эскерге алудыц айналасы нда.
— Неге алад ы , кайда апарады, со н ы м ен эл1 укпаймын, —
дед1 толык денелг, с!рэ, езш салмакты адам санайтын ж алп ак
бет Ж1Г1Т.

726-3
 - Кдйда апарушы ед1? Орыс пен немю согысып жаткан
жерге апарады, — дед1 б1рдеме бшщюрейтшг — Орыстарга
октан корганатын ор казып беретш кершем!3, оны «окап»
дейтш кертедь
- «Окап» па, «оккдл» па?
- Ит бше ме?
- Е, 613 ор казып жатканда, «казып б1тсш» деп немю карап
тура ма екен? Аты п жхбермей ме?
- Эрине, атып жхбередь «К,ой, мынау казак екен», — деп,
аяйды гой деп пе ен?
- Б1зд1 0 ЙТ1П копе-кернеу е л 1мге айдаганнан орыска не
пайда?
- Б1р пайдасы: нем!с орыстьщ орны на 61зд1 атады. Екшииск
613 елсек, б1здщ жер-суымыз тугелдей орыстын колына етед1.
Иесгз калган жерге ие болганнан артык, оган кандай пайда
керек? Онсыз да жыл сайын кебеш п, жыл сайын жаксы
жерлерге жылжып орналасып жатканын керш журген жоксын
ба?
- Барсац, орыс деп нем!с кырады; бармасан, «бармадын»
деп орыс кырады деил.
- Солай.
- Солай болса, акыр б1р елдм, оз жер1м1зде ен курымаса
жастыгымызды ала жатпаймыз ба?!
- Мен де соны дурыс керем.
Жшттердщ бул сез1 Ш эйш щ журегш шым-шым
ауыртканымен, бекемд1ктер1 ждер бергендей де бодцы. Алайда
Тазабек екеушщ арасы енд! калай болары н б1р кудай бшмесе,
Шэш б1лмейтш ед1. 1сщ тупл, езщ н щ ойынды да билей
алмайтын озбыр заман туган секщдг Адам тусшш болмайтын
элдеб1р урей унем 1 ту сыртьщнан андып тургандай. Кашан бас
салатынын ол айтпай, сен бшмей, сенделш сезпстенесщ де
журесщ.
взшщ А лбан шйнде Сары деген атадан тарайтынын,
нагашысы, ягни шешес! Кд>1зылбер 1к руынан екенш Ш эш
бшетш. Булар жылда Жалацаштыц батыс жак бетш кыстап,
жазда Сыртты ж айлап кайтатын. Ел п ш н щ тынышсыздыгына
байланысты, жылда б1рер кун гана отырып шыгатын Орта
Мерюге биыл узак; коныстап калды. Тазабек — Албан пшнде
Элмерек, о н ь щ Ж э ш б е к деген ж аугер урпагынан тарайды.
Оныц да ш еш ес! — К^ызылбержтщ к,ызы. О л жагынан ек еу!
нагашылас. Э к е л е р ш щ анда-санда б аж ам ы з деп кдлатыны
сондыктан. Э лм ер ек гер д щ непзп а т а м е к е т — Кулык тауынын;
аргы-берп б аур ай ы мен сай-саласы тугел. К улы к тауы Ш а р ы н
езеншен шыгыск,а карай кершш ж ат са, Жалацаштыц тауы
оньщ оцтустж карсысында Ею А ш а г а д е й ш созылып жатыр.
Екеушщ арасы ш ыгыска карай б 1р т е -б 1рте кецешп, б1р-б1р1-
нен алыстай беред !. Шыгыска карай р е т -р е т 1мен жаткан Т о г ы з
Бргак,, Ш ет М е р к !, А рал, Орта М ерк г, Ж ай д ак Б р т к , К е н с у
немесе Бас М ер к 1 , Е ю Аша деп ат алаты н эрб1р сай, эрб1р
су — сол Ж а л а н а ш тауынын т ес е м ш е п н е н тарамдап ж аткан
кегал жерл ер. С о л а р д а н тараган в з е н -с у м ен б^лак,-жылгалар
Кулык тауынын, кунгейш бектерлей агы п жаткан К е г е н
суына А к т огай га д е й ш к,осылып, о д а н ары Шарын атанады .
Шарыннын, б а с ы Актогай саналса, о р т а с ы — Кертогай, етег1
— Сарто гай. С у д ы н ск! жагалауындагы кер1ш жарлар — зам ан а
бойы су м ен ж е л салган керемет суреттер: б!р1 батырга, б 1р 1
акылгей абы зга у к сап кызыктырса, б1р1 жэд1гей албасты м е н
коркынышты элд ен еге уксап зэренд 1 алады . Кдзакты б и л е п -
тестеп оты рган орыс мундай ж ер ге кызыкдаганда, н еге
кызыксын? Ж а л а н а ш ауылын эз1рдщ взш де билеп-тестеп,
ашса алаканы нда, жумса жумырыгында устап отыр.

***

Экесш щ ©Л 1 М 1 Тазабекп курт есей т ш , эр1 катайтып, эрх

езгертш Ж1 б е р д 1 . М а л г а да, ж аш а д а ен д 1 031 бас ие е к е н т
тусшш, В а с и л и й д щ аттарын езгне е т ш зш берд! де, атайындары
отырган Ек1 А ш а жайлауына уй 11ш м ен кеппп барды. Ендгп
оныц кек еган деп жалгыз туйткхл — к ай т к ен д е де экесшщ к е г т
алу. Кдркара жэрмецкесш деп калын, эск ер ге жалгыз ш а б а
алмасын да, б1рак б 1р орысты окка бай л ам ай ы н ш а байыз т аб а
алмасын да — б э р щ 61лед1. Алайда анды й б ер се, туб1 б1р ам алы н
табатын секщ денед!. С ол оймен В а с и л и й берген косатарын
такымына к ы сы п, Кдркара жакка тары аттанды.
 ***

Ел эб!гер. Орта Мерюнщ бш гш ен карап, Жаланаштан

Каркарага, Каркарадан Жалацашка карай жецкшген ала-
шашдын журтты Ш э ш кунде керед!. Тазабектщ кэз1р жэрменке
жак,ты торуылдап жургенш бшгешнктен, эр топты кврген
сайын журеН аузына бгр тыгылады. Орыстыц озбырлыгына
шьвдамай атысып-шабысып жаткан ерлердщ де, ерлерге ш ест
ес1 шыккан адамдардьщ да — бэрш щ тагдыры немен тынатыны
булдыр б!рдеме. Туткьтнда жаткан Э убэю рд щ агайындары тым
катты дурл1Г1п жатса керек. Алайда ол дурлиудщ ар жагында
атыс-шабыс, шпм-жтмжатканын со л даурытып жургендсрдщ
ез1 де тусшер-тусшбес куйде. © Л 1мд 1 кэуш демей, ерлтк
санайтын сею лдь Экес1 б1рде мактап, бтрде даттап отыратын
казактыц мына зулматтан кутылар ж олды табар-таппасы эз 1рге
негайбыл. Ш э ш кэз1р ойлай-ойлай есешп калган секищь
Оныц ойынша, е л 1М мен ем1р бетпе-бет келгенде, адам бэршен
бурын аман кал утлн ойлауы керек. Акы лы н да, айласын да тек
сотан жумсауы тшс. Сондыктан ырым-жырым, кэде-сэдеш
сактамай-ак; тез 1рек Тазабектщ босагасына барып алганын
дурыс санады. С о л ойрабеюнш, батайын деп бара жаткан кунге
жалынышпен сыйына карады. Тыны ш атып, тыныш батканын
калады. Сейтш уш жакка бурыла берш , сел к ете калды: апасы
тыкырын бйццрмей ту сыртына келш тур екен.
- Туу, апа, зэремд1 алдыц той, теп!
— Сейтпм бе, жаным? Айналадары жардай менщ де зэремд!
алып бггп. — Бауырына тартып, иырына колын салды. —
«Адамныц ашуы кебейген сайын акылы азая бсрсд!» деутш ед!
бурышылар. 0к ем н щ кегш кайтарам деп журш, ана бала бгр
полете урынып кдла ма деп коркам. Акыр солардыц тшеуш
тшейтш болран соц, босагасына барып-ак, алтаныц дурыс-ау,
балам. Керш турсыц той, буыл албан боскын болатын тур1м1з
бар. Ел буйтш булшш жатканда, б!здщ кэде сактап керпгешм1з
имге дэрг? «Ораза, намаз токдыкта» деген. Некенд1 той-
томаз1ак,сыз-ак кддшыза салайьщ та. Э кец де кенер, сен де
тусш.
- Мешп, апа. Урей кушактап уйде уайымдаганша, не де
болса Тазабектщ касьшда болайын.
 — А к ы л ь щ н а н айнадцым сол! «Е л у -а л п ы с койымыз б е н
жыйырма ш ак т ы 1рг к,арамызды ай д ап , Кулиша кудагидыц
касына к о ш т а л сак па екен?» — д е п экен, акылдасканд а ,
«Кдралы уйдхн, кдсы на кеппп барганымыз калай болады? О н ы ц
устше кызы мы зды 031М13 тыкпалагандай болармыз», —деп, м ен
кенбеп ем. Е н д ! ойласам, жол устш ен аулагы рак кеткешмгз де
акыл ма деш м.
Ертес1 туе ауа Ж ала наш жактан к а л ь щ атты юс! келе ж ат ­
кан ын к 0 р 1П , Ш э Й 1 уйге шошына ж у п р ш ктрдт
— Эке, к а п т а п келед!! — дедг к о л ы н батыс жакка к ар ай
урейлене сш теп.
— Е н д 1 к э й т т 1к? — дед 1 ш еш ес 1 ж а у б а с ы п калган ек ен д е п
сасып.
Тугел ДУРЛ 1Г1П д ал ага шыкты. К,ара к о р ы м атгы к М бектерде
саулап барады екен. Бэршщ кш м к и 1стер 1 , атка отырысы
орыска уксам айды . К,олдарындагы к о к д й га н найзасы, такы м -
дарындагы ш о к п а р ы мен сойылы, кейб1р1н!н мойынга а с к а н
мылтыгы — б э р 1 олардыц казак е к е н ш айтпай танытып тур.
Буларды б ай к ац ы ма, еш атты К1 С1 топ тан белшш Жайдак,
Булакка, тагы екеу1 осылай карай ш апты .
— К у д ай -ай , бекер керщщк-ау к е зд е р ш е , — дед1 Э ж гкен
кун к етш.
Ек! Ж1Г1Т ж ак ы н д ай бере сонадайдан санкылдай амандасты.
— Бул н е ж оры к ? — дед! Тш еул! ек ! ж т т т щ колын а л а
амандасып ж аты п .
— Кар кар а га кет!п барамыз, — д ед 1 к о н е тайжакы к и ге н
балац Ж 1г ! т касы нд агы сер т н е б 1р ж а л т а н етш. — Ж алацаш тын
орыстарын атам аны м ен косып у й д г -у й т е куып т ы к т ы к . Енд1
Каркарага к е т ш барамыз. «Бгзд! колдайты н еркек б о л с а ,
косыдсын!» — д е п , екеум1зд1 Ж акы пберд 1 аганьщ ез 1 жумсады.
Касында Т е з е к атам да бар.
— Ж акы п берд 1 агац мен Тезек атац бастап бара жатса, 613 д е
баламыз екеум !з арттарьщнан жетем13.
...Экес! м е н атасы Каркарага кеткен со ц , ертесщце жецгесх
екеу1 ею ат м ш ш , 1П эш тагы мал ж а ю г а шыкты.
Шык кеу!п, гул мен шептщ И1С1 к у н жылуымен буркы рай
бастаган кезде екеу 1 аттарын отка ж !б ер ш , ездер1 жалпак,
сайдьщ том ен ж а к тугел кершетш д оц естеу жерше ш ы р ы п
отырды. С о л к е з Ш эй ш щ ойына Т а з а б е к оралды. Осы 61'р
куйеу1 де сыяк,ты, куйеу1 де емес сыякты дудэмэл жагдай
оны мулде дагдартып бггп. Ынтыгып, азар шыдап жургешн
Тазабектщ тур-турпатынан ангарады: журттан жасырып кез
киыгымен к,иылып аймалайды.
— Ж1бек! — деген Жузнсгщ даусы Ш эш нщ ойын шорт у з т
Ж1берД1. — © з щ м е н езщ сонша н е ойлап кеттщ? Осындай
оцашада акылдасайыкта.
— Неш?
— Неш болушы ед1? Тазабек екеущ нщ жайын да баягы меш
мазалап журген.
— Оньщ несш акылдасамыз?
— Бэрш. Тазабек бупн келсе, бупн; ертен келсе, ертен
екеущнщ басынды б 1р тесекте косам. Соны бш.
— К,ойшы, Жузгк. Он жакта ж у р т кыз ейтпейдй уятемес пе?
— Тук те уяты жок. Куйеуш щ койнына жату уят болса, онда
8желер1М1з бен шешелер1м1зде уят болмаган.
— Тазабек эл1 куйеу1м емес кой?
— Оны саган кдм айтты? Тында! Ата-анан келкпмш берд!
ме? Берд1. Кудалармен куйрык-бауыр жестж пе? Жестж. Ешп
саган не керек? Кдйта Тазабек кониине карап, купп жур гой.
Мен болсам, бгр тундеурын келер ед 1м де, шаруанды баягыда
бшре салар едгм.
— Ой, оцбаган Жузж, кандай жауызсьщ!?
— Ол жауыздык емес, менщ жедгел!к мшдет1м. Тазабекке
тигеннен опы к жесен, онда меш еле-елгенше кермей-ак кет.
Бтрак кайдам, «Куйеудщ кызыгына батырган кайран женгем-
ау!» - деп, эр тун сайын алгыс айтарсыц кайта.
— Туу, койшы ендИ
— Крймаймын. Тында! Еркектщ койны коркынышты
дегещц и м айтты саган? Онда аганньщ койнында неменеге
жатып журмш мен? ^оркыныштан елейш деп пе? Элде
еркектщ кызыгын керешн деп пе?
— Туу, Жуз1к, кандай тэртшс1зсщ? Кдйдагы кызык, койшы!
— Иэ, керерм1з ЭЛ1 юмнщ тэрт!пс1з екешн. «О йбай-
ай, мундай екенш неге ерте айтпадьщ?» — деп, кейш кей!п
журмесец, жарар.
— Туу, Жуз1к, койшы ендИ А н а шетще баршы малдын!
Жылкынын сонынан карагайдьщ 1гшне юрш кетсе, бута-
бутанын арасында кой калып кояды, кайыршы, бар!
 — Барайы н. Кдйырайын. Б1рак айткдны м айткан, Т а за б е к
келген туш с о н ы 1стеймш, дайы ндала бер! — Жуз1к с е й л е й
журш атына м т д 1 де, жалпак, сайдьщ шыты с жак бетше к д рай
шаба Ж0нелд1.
— Ак,ырын! А т ы н н ан ауып тусш ж у р е р с ш .
— Корыкгга, жыгылсам, жер котередь
Сырт 1зет кы лганм ен, питей Ж уз1ктщ кылырын Ш э ш к у п
керд1, акыр б о л а т ы н нэрсе тез1рек б о л с а ек ен деп тшедь

***

Ж акы пберд 1д ен : «Ж эрм ец к ет ш абам ы з. Агайын, к ем ек к е

кел!» — деген х а б а р жеткенде, « Э , к у д ай , тшепмд1 б ер д щ -ау !»
— деп куанды Т а з а б е к . Ацшыльщ ж аса д е п Василий берген еск1
косатарын м о й н ы н а цпп, атына тас т у й ш мшдй
Сол кун1 ж орм ец кеге жетпей, 1ргес1ндег1 Белексазга к е л ш
конды. А т ы н а н тусш жатып байкататты: эр уйдщ алды нда
он шак;ты, ж и ы р м а шакты байлаулы ат, ауыл 1Ш1 каптатан
алашапкырг ад ам . Бупн б1р топ Ж1Г1Т Жэркентпен б а й л а -
ныс жасап ж атк д н Тем 1рл 1к п , ею нш 1 топ К драколм ен
хабарласып т у р га н Талдыбулак п о ш т а с ы н тас-талкан кираты п
кедщть К а Ь а р ы н а мшген халык ертен; Кдркдра ж эрм енкесш
шаппак. А д а м ы тугш, Кдркаранын ауасы да бугш а ш у -
ызата булыгыгт тургандай: туйшген к а р а булт не жаумай, н е
жылжымай, ж э р м е н к е н щ устш кара тундгкш е каптап алы пты .
«Талды булакхы шапканда, В а с и л и й к э й т и екен, к,оцсы
отырган Д э н е к е р не болды екен?» — д е г е н ой б1р жыдт етт1 д е,
жалп сенд1.
Ертесг ж урт жэрмецкенш, желке туе ы на жиналды. Ж а к ы н -
борд! буйрык; ю п е т п тапсырма айтты. 1р1 д ен ел 1 , сустьг, уш з о р ,
ашуланган а д а м ш а з1рыдцеп с о й л е й т т сусты ккп екен.
— Ж амагат! — дед1 басындагы тумагы н жулып алып ж огары
кетере. А т т ы лы журт тырп етпей т ы н ы п тындады. — А рты
тепнде к о л бастатан атац бар деп, ж э р м е ц к е н ! шабуды м атан
тапсырдындар. Ж ау д ан емес, мен о сы 1ст щ жауаптылыгынан
журекешш т урм ы н . 0 з басым осы ж о л д а олш кетсем де
екшбеймш. 0 й т к е н 1 осы елден аяп к а л а р ештенем жок. М е н ш
 М1Ндет1М — орыс елтхрген Тазабек атамнын да, кэз1р орыс
туткынында жаткан Эубэк1р бауырымныц да кепн кайтару
емес, к,орланган казактын намысын коргау. Бэр1М13 бупн
намыс ушш б1р1кт1к, сол ушш атка кондык. Б1ржкенд1ктен,
613 куштамз. Жэрменкеде мылтык кеп, бгзде аз. Сондыктан
елд1 коргайтын адам алдымен езш коргасын. Эйткеш елген
адам ешк1 мд1 коргай алмайды. 0л1мнен корыкпайтын адам
болмайды. Б1рак ажалыжетсе, корыккан да елед1, корыкпаган
да еледь Сондыктан бекер елмей, жауынды жастана елу керек.
Жаудьщ колынан еле салу ерл1к емес, жауды елт^ру — ерлж.
Осы есте бол сын. Ал кетпк!
Тебшш, шокыта женелш ед1, каумалай турган бауырлары,
б!р жшке пзбектеп койгандай, тобымен дур ете калды. Журт
тажаппай совдарынан шокытты. Жэрмецкеш жеп коятындай,
бэр! б1раздан кешн жецкхле шапкан. Элдеюм кенет:
- Ойбай, оц жагымыздан орап келедг! — дед1 кылгынып.
Жалт караган Тазабек шокакдап шауып бара жаткан
жиырма-отыз эскерд1 керд1.
- Крршагалы келедИ Эне! Алдыга кара! - дедг тагы б1реу
бакырып.
Сол жак; капталдан мылтыры шошайган б1р топ жаяу
жакындап калыпты. Тазабек ец алдыцрысын кездемей атып
к,алды. Ажалы жок; па, октиетш-ак жерде типзе алмады. Ан ату
мен адам атудын айырмасы бар екен: адам атканда, колын рана
емес, журегщ де калтырайды. Айнала пырс-пырс, тарс-турс
тут1ндед1 де кеттт Окка ушкандардыц шынгырган, кылгынран
жан даусы эр тустан естшп жатты. Акырында аман калгандары
тауга карай жалт бердь
- К,аша атыс! Токтамай ат! — деген Жакыпбердшщ айкайы
естщц. — Жау жасканбай атса, тугел кырыласындар!
Алайда к;азак,тар атысып жарытпады. Жакыпбердшщ
жанындарылар рана б1раз окшырарранмен, баскалар бейберекет
б1рден, екщен тарс-турс етк13Д1 де, тауга карай тым-тыракай
кашты.
Тазабек шауып бара жатып артына енкейш Караганда,
калын кдудьщ шпнен каран еткен б1р эскердг байкады. Б1рак
косатарын кайта октаганша ок жетер шамадан тым алыстап
кегп. Сонда да сол жакка карата басып-басып калды: тым
болмаса, ж а с к д н а р деп ойлады. Кдтар к е л е жаткан б!реу а т -
матымен о м а к д с а кулад ы. Оц жагында к е л е жаткан да ьщк, д е п
атынан р ы п туст 1 . Кырылды казак.
Журт ж ота а с ы п барып ат басын тартты. Тазабек топ ш п н е н
атасы мен А гы н тай д ы 1здед1 . К ал ы н н еш р д щ калкасы нда
Ттсул! а к с а к а л ам ан -есен шауып откен ш ы гар деп шамаларан.
Ею-уш топты н арасы нан таппады. Т а р ы бгр топка к и м елей
К1р 1п бара ж аткдны нда, касынан в т к е н б 1реу таныс к ю !
секшденд1 . «К д й д а н керш ем?» — дед 1 ес1не тусгре ал май. О л д а,
сгрэ, сейткен б о л у керек, етщюреп б а р ы п артына бурылды.
— Тазабек ага! — дед 1 ол да кеш тан ы п .
— Сопы йа! — К^ызга карай атын т е б ш е умтылды.
Екеу! ат уст 1 н д е кушактасып, а р к а -ж а р к а амандасты.
— «К ай д ан к е р г е н жятпм?» — деп т у р с а м , еркекше к ш н ш
апсын рой? М у н ы н д ы калай тус1нуте болады? Сен к !м ге
карсысыд?
— М е н е ж е л д е н эд1летс1зд1кке к ар сы м ы н . Оны орыс ж а -
сай ма, к а з а к ж а с а й ма, маган бэр1б1р. Эрине, вз улты м а
ок атпаймын, б1рак колымнан к е л г е н кемепмд! казактан
аямаймын. 0 й т к е т мен оньщ ж е р -с у ы н мекендеп ест!м.
— Э й, С о п ы й а ж а н -а й , орыстын б э р ! осы сендей болса р о й ,
эттец!
ЕкеуЛ топты к а к жарып онаша ш ы р ы п кетть Элдене айткы сы
келген ад ам ш а, Т азабек кайта-кайта Сопы йата карагыштай
берген.
— Ара, не б о л д ы ? © з кезшдзге ез1шз э л 1 сенбей келес1з бе?
— Ж ок, — дед! Тазабек ж у л ы п алгандай — с а г а н
суйсш геш мнен аузы ма сез туспей келедх. Д э п осындайга с е т
барар деп е ш ойлам аппы н. М ун ы д а эк е-ш еш ец , аган к а л а й
карады?
— О лар м е н е н ат куйрырын кесш кетт!. М е н Кожакка !л е с !п
казактарга косы д д ы м .
— К ай К о ж а к?
— 03Щ13 б ш е т ш дшрменпп Кож ак.
— С и ы рш ы К ,ож ак екен деп, ж урег!м с у ете калраныншы!
— Туу, тег!, м аран дурыстау казакты д а кимайсыз ба? Э н е
Кожагьщыз с о ц ы м н а н куып келе ж аты р.
— в й , с е н С опы йаны кайда о н а ш а л а п барасьщ? Ш ы к
жекпе-жекке! — дед ! атын тебшш.
 — Шьщсад, шьщ! - дед1 Тазабек те карсы тебшш. Тебшюе
жакындап, екеу! кушактаса кегп.
— Бармысьщ, ей, бауырым?! Б1р-б1р1м1збен канжыгада
кер1сетш кун туды ма, не болды?— дед 1 Кожак дауысы бузылып.
— К,айда кер]ссендер де, аман керюкендерше тэубэ
кылсандаршы, — дед1 элдеюм ту сыртынан:
Жомарт екен. Колында кокиган найзасы. Карагай саптын
ушынатем1р казыкбайлап алыпты. Ш олан каккан батырларша
ЭЛПС1Н сшкш-сшкш К.ОЯДЫ.
— Нагыз жау тус1ретш батырга уксайсын, - дед! Кожак
кекеткеш де, кошеметтеген! де белг 1с 1з дауыспен.
— Тазабек кусап коркып, мен алыстан атпаймын, жаудын
дэл жанына барып, дэл журепнен шаншимын.
— Атьщ жарау екен, жанына барсан, барып каларсын. Б1рак
барарьщ барып алып, кайта каша ал май журме.
—Жаура шабура жараган ат жаудан ка шута да жарайды.
— М ш е бул айтканыц - шындык. Сен шабудан бурын
кашуды ойлап ат кдмдагансьщ.
— Айналып келгенде, сен менщ жаксы ат мшгешмд1 де
кере алмай турсьщ. Ал егер жаксы катын алсам, онда жарылып
елетш шыгарсъщ.
— Койсаншы, сен жещлдщ, — дед1 Сопыйа Кожакка куле
карап. - С е н щ шокпарьщнан Жомарттын найзасы узын,
атыннан аты жуйрпс, сенщ алган катыныцнан онын алмаран
катыны суду, енд 1 жецшмегенде, нен калды?
— Эй, — дед1 Жомарт елен, етш, — сен кашан катын алып
журсщ?
— Сен найзанды кайрап жаткднда.
—Кылжа кта \тай, шынынды айт, атпен ойнасац да, катынмен
ойнаура болмайды.
— Сен гой кдтыныммен ойнап турран.
— Мынау не оттап тур, ей? Катыныц Сопыйа ма?
— Иэ, дэп ез 1 , Жомеке, - деп, Сопыйа ат уст1нде енкейш,
сэлем салудьщ ишарасын жасады.
— Мынау жынды, ей, - деп Жомарт шик-шик кулдь — Б1з
орыстармен сотысып журсек, бул олардьщ кызын алып жур.
бспсем, жаным кдлар деген кулыры рой.
— Калай ойласац, солай ойла, Жомарт. Сен кусап ку т!земд1
кушактаранша, орыстьщ кызын куш а ктаганым артык.
42
 — Э ц п м е К р ж а к т а емес, Сопы йада, Ж ом арт, — дед1 Т а за б е к
сездщ Т13Г1Н1Н тартып. — Орыс к азак т ы кырып жатканда,
казакка к е л ш б о п жаткан Сопыйанын; кылыгы, калай ай тсан
да, адам с у й с ш е т ш кылык. Кутты б о л с ы н , бакытты болсы н!
М ен де, кудай к а л а с а , жакын кундерде уй лен еш н деп ж урм ш ,
экем к©31 Т1р 1с ш д е Тшеул 1 аганьщ к ы зы Ш эш ге куда тусш
койган. К д й н а т а м мен кайнагамнан аты с кезшде коз ж азы п
калып, со лар д ы 1 здеп келе жатыр ем, С о п ы й а кездесш к алд ы
да, артынша с е н д е р келш, бегелш к алд ы м . Журтндер, бгрге
13деЙ1К1Ш!
... Аг ын тай д ьщ алдында узынынан с у л а п жаткан Т1леул1Н1
кергенде, Тазабектвд журеп тас т о б е с ш е шыкты. О ц ж а к
кара сан ы н ан тиген ок жамбас с у й е г ш е жетш токтапты.
Кугы нш ы ларды н колы на туспей, к а й т а бул арата к улам ай
жетшй. Е м -д о м н а н хабары бар С1мт1к дейтш шал ток ы м
куйдгрш басы п , к ан ы н эзер токтатыпты. Агынтайдын ж ейдес!н
жыртып ж ! б е р т , сонымен санын т а ц ы п жатканда карт к е з ш
ашты.
— Атынтай! — дед1 кез1мен баласы н 1зд еп . — М еш тездеп у й ге
жетюз, балам !
^арттын; бет1 эр1 емес, бер 1 к а р а й бастапты: б1р с э т
ыныранып, б !р сэт тыным тауып, эйтеу1р, т1р1 екенш б щ щ р ш
жатты.
— Окты с о р ы п алатын емеген, н е тш ш алатын оташ ы
тапсандар, т э у !р б о л а р ед1, — дед1 С1мт1к Агынтайта карап. —
Аскындырып а л м а с а н , экен бул ж аракаттан еле коймайды.
— М ен д е й о д бар ед1, — деп, С о п ы й а атынан тускел1
жатканда, элд ек гм :
— О йбай! — д е п барк ете калды. — Ж о т а г а карандаршы!
— Е, к е ш к о й , не кер 1нд! сонша? — дед1 жылдамдау бгреу
жекш.
— К 0 ШТЩ алд ы н д а ак ту кетерген к е к аттыга карандаршы:
ер-турманы т у ге л кум 1с, кунге ш агы лы сы п жалт-жулт етедг. А к
ту кетергеш — б !з бейбгт адамбыз д еген ). Туркы б1здщ жактын;
адамы ем ес-ау. А л ы с т а н келе жаткан б о л а р .
— Тек, у л к е н к ош екен, теп! Тен; арткан туйесщщ 0 3 1
кырык шакты. Т а у д ь щ капталы толган м а л , б1р болыс ел б1р-ак
кетершген б о л у к ерек .
 — Ойбай! - дед! манагы барк еткен дауы с. - Караты н болды!
Алдынан эпрет шыкты.
— 0й, бейб1т кош т! неге кырады?
Жотага шыга келген топ аттыны сайга тыгылган булар да,
кешш келе жаткандар да б!р сэтте кордь Кош бастаган кок
аттысэл бегелгендей болдыда, актуын тастай берш, ек1 колын
кокке соза шалкдлай барып кулады. Мылтыктын пырс еткен
уш Тазабектерге сонда жетп. Бэр1 шу ете калды. Жапатармагай
карсы беттеп карагайга карай кашты.
— Енд1 кэйтпк? — дед1 Агынтай алактай сасып.
— Атамды маган эпер 1ндер! — дед1 Т азабек атына каргып
М1НШ.
Агынтай мен Ж омарт картты жерден кос коддап котерш
алды. Сопыйа да суйесть Тшеул1 тютенш, дыбысын шыгармай
шыдады. Тазабек оны кундактаулы балаш а кушактап,
алдына ецгерш алды. Жота жактагы тырс-тырс, пырс-пырс.
шьщгырган, кылгынган дыбыстан асп ан тенкершп келе
жаткандай ед1. Кднгыган октын дыбысы ызындап, тиген октж 1
туншыгып шыгатынын Тазабек бшетш. «Кы рды -ау! К,ырылды-
ау!» - дед! жаны тургшпп. Калган журттыц кайда кашып
тыгылганын 61р кудай бцхсш, бул араны бес саусагындай
бшетш Тазабек карагайга шюсен сон, «т ур а ж ур», «онга буры л »
деп отырып, акырында буларды дэу шомбалтастын жалпак
твбесше экеп шыгарды. Тшеу/пш ж ерге тус1р1п, сол арада
Сопыйа жаракатын кайта карап, кайта танды.
— Санын тшш, окты суырып алсак, ж аксы болар ед1, - дедь
— Эйтпесе 1рщдеп кете ме, к1м бшедг?
— Сен тшесщ бе? К,орыкпайсьщ ба? — Тазабек бетше
кумэнмен карады.
— Атам аткан октан корыкпаганда, мен тыныш жаткан
октан коркам ба? М ен д е тек курал-сайман жок.
— Оны кайдан табамыз?
-Ж аладашта Сергейчук деген пелипр бар. ©31 келш караса.
тшт1 жаксы. Келмесе, курал-сайманын бере тур ар.
— Онда атамды эуел1 уйге жетюзешк. С о н а н сон Жаланашка
екеум1з барып кайтайык.
— Жок, Тазабек, сен эуре болмай-ак кой. Сопыйаны оз!м
апарып кайтайын. «С е н юмющ?» — десе, мен «куйе\'1\пн'>
дермш, ал с е н с е з таба алмай калы п, бек ер кудпс тудырып ал ы п
журерсщ.
— О й п ы р м ай , сеш мундай к ы зган ш ак деп им ойларан?
— К,ызранайын, кызганбайын, к елш ш еп м н щ бетен е р к е к -
пен кетш б а р а жаткднына калай ж ай барак ат карап турармын?
— Б олд ы -болд ы ! — Сопыйа ак ы ры н рана К,ожакты иы гы мен
какты. — К ы лж акты коя турып, э у е л 1 ж аралы адам ны н
жарцайын ойласандарш ы .
Тазабек д е р е у ез ойын айтты:
— Ж ом арт екеум1з карагайдыц ш п н е н ею-уш сырык тауы п
экелешк те, сод ан котерп жасайы к* С онд а атам да, 6 1 3 де
киналмаймыз.
— Б1рак бай к ан д ар, —дед1 С о п ы й а карттыц кдсынан б е р !р е к
келш. — М ы н а л а р Фон-Бергтщ б а с к е с е р л е р 1 болар. О н ы м е н
ойнамандар. О л жауыз сайдын аузы н барып жатуы мумкш.
— Беркш; ьам? — Тазабек тукке тусшбей, Сопы йа м ен
Кожакка к е зе к -к е зе к карады.
— М е н щ к а з а к 1шше б 1ржола келутме, шынын айтсам, с о л
Берг себеп б о л д ы . «Жаман сырын ай там деп, шынын ай т ад ы »
дейд1 рой; егер К р ж ак 1ренж1месе, ай ты п берешн.
— Айта б е р , елден еспгенше, е з щ н е н ееисш.
— С1здер б ш ес 1здер ме, б1лмейс1здер ме, менщ К р ж а к к а
косак бо лган ы м а бхр-ак кун етй.
— М ш е кы зы к! — дед1 Жомарт к у л ш . — М е н буларды баяры да
уйлешп алр ан деп журмш р о й . Б1рге журед1, б1рге ж атады ,
кайдан б ш ей ш ?
— 0т1р1к айтпа, Жомарт. Б1рге ж у р д ж , б 1рак б1рге ж а т к а н
жокдыз.
— Оры стар уйленгенше де е й т т -б у й т е беред1 дейд1 , к а й д а н
бшейш?
— М ы н а га н к ой дейтш б1реу б а р м а, ж ок па? Адамра, тег 1 ,
ауыз аштырмады р о й .
— К,ой, ей! Атамнан уялсацшы! Б е р ж деген б э л е н щ ктм
екенш б ш е т к те.
— Т а за б е к ага, оныц экес 1 де, ез1 де осы Жеркент ж ак т а
кызмет ж а с а п келе жаткан адам дар. Ф он-Берг д е г е т н е
Караганда, арры туб 1 таза орыс та е м е с шыгар. Кеше е р т е н п с ш
экем сы рттан суп-сур боп келд!. «К е ш е казактар Б а ш а р и н
мен Зубковтьщ омартасын талкандап, ездерш елпрмек боп-
ты. Бэр1 уй гшхмен тогайга тыгылып аман калыпты. Олар
бгзге де ти1су1 мумюн. Башаринге бары п, анык,-каныгын ез
кез1М1збен керш кайтайык», - дед1. Э к ем е агам екеу\пз шеспк.
Барсак, ауласы толган эскер. Санадым. Бергтщ езш косканда,
барлыгы жиырма тогыз адам. Берг ек1 кемекшкммен б 1рге
Башариннщ касында отыр екен. Э к ем жагдайды сурап едЦ
сол-ак екен, ал кеп Берг агытылды дейсщ , кудай сактасын,
ондай мактаншакты ем1р1мде керген емеспш . «М еж ротмис пр
Кравченконьщ е з 1 жумсады, - дед1, д эп б!р ак пагшанын 031
жумсагандай. Даусы да барабанньщ куысындай дункйхдеген
б1рдеме екен. «Орыстардьщомартасын киратып, ездерш урып-
согып жатыр екен казактар. Барып быт-шытын шыгар!» — деп
буйырыпты Кравченко. Содан Каркарадан шыгып, тунп б1рде
Талдыбулакка жетйгп. Тунп екще казактардын карауылына
кезшп, оны аткылап куып тастапты. К э д 1мп кан майданда
журген жауынгердей мактанады. С е зш е карасац, казак пен
орыстьщ арасында кыргын согыс ж у р т жаткандай. Тангы
бесте Туп езеншен етш, б1р ауыдцын, устш ен шыгады. Ауылд ын
шет1нде ек! карауыл тур екен, екеущ де атып салады. Ол карауыл
ма, жай турган адам ба, аныгын б 1р кудай бшмесе, ешюм
бшмейд1. вйткеш ол екеу! Бергке еш карсылык керсетпеген.
Берг олардыц касына бармаган да сейлеспеген, керген бетте
аткан да тастаган. Берг пен олар б1р-б1рше согыс жариялаган
ею мемлекеттщ адамдары сыякты. Э л г 1 е й карауылдьщ
елердеп айкайынан ауыл оянып, буларга карата бейберекет ок
атыпты. Бергтщ некерлер1 уралап ауылды шауып, тангы бесте
тэтп уйкьща жаткан казактын, елущ кырыпты. 031 «казакты
елт1рд!м» демейд1, «кетершсшшердг елт1рд1м» дейд1 мактанып.
Оньщ кетершгсшшер!, кердвдз бе, ауы лда бейкам уйыктап
жаткан казактар. «Кдлганы уй-жайын, мал-мулкштастап, та\та
кашып кетй», — дед1 бетт булк етпей. Кдрусыз катын-бала тауга
кашып кетпегенде, кайда кашып кетед! енд 1? Кдйта таудын
пана болганына игуюр! Жыным келген! сондай, зыгырданым
кайнап зорга тындадым. Кэд1мп ез1 тектес карулы эскермен
согысып жургендей беси: «Сол шабуылда А й са деген гаранты
ерлж жасап, ею кетершсшпп тапаншаман жайратып салды»,
- деп сокты. Кдрусыз казакты жайратып салганды да ерл1к
► санаган ессгзге не дерсщ?!
- Олардын 1Ш1нде тараншы кайдан жур? К,азакта о н ы н
кандай кеп б ар екен?
— Оны м ен кайдан быешн, Ж ом арт. Бергтщ айтканы с о лай .
Ол ауылды кы ры п салганнан кейш Т у п т 1 кулдай келш танты
сепзде тагы б 1р ауылга тап келштг. « Э л п ауыл 613Д1 к е р т ,
найзаларын устап б 1зге карсы ш ы кты », — дейд1 Берг. М у н ы н
кетерш1сш 1л е р 1 , кердщ1з бе, шетгнен ез ауылында ты ны ш
ем1р сурш ж аткан казактар болып шыгады. Эскерш ею т о п к а
белед1 де, ауылды коршап алып кы лы ш тап кырады. « С о л
колма-кол ш айкаста сексенш елт 1р !п , он еккпн ж аралады к»,
- дед1 кысылып-кымтырылмай. «К ,о л м а -к о л шайкаста», — д е д 1
рлмай, тап б!р казактар да кылыш у с т а л кдрсы шыккандай.
Айтуынша, мунда да «калгандары» тауга кашып кутылыпты,
уйлерш ертепт1, б1рак ол уйлердщ бала-ш агасы мен к аты н -
калашы кайда кеткеш жайында ау зы н ашпайды. Кдркарага
карай беталып келе жаткан жолда е з к олы м ен тары терт адамды
атып елпрш , о н уйд! ертеп, Б аш ари н ге кайта келш оты рган
кез! екен.
Мен шыдамай кетш: «Уйлердг ертегенде, ол уйдщ б а л а -ш а ­
гасы мен каты н-калаш ы н кайда жзбердшдер? Оларды да ер т еп
ж1берд1ндер м е?» — деп едш, Берг ор н ы н ан ушып турегелд!.
«Жауда бала-ш ага, катын-калаш д е ге н болмайды. Н ем ен е,
жаньщ ашып отыр ма?» — дед! т у к г р т шашырап. М е н де
орнымнан уш ы п турып: «0зщ1збен согы с даласында кездескен
жаумен емес, Ресейдщ ез журтын, е з халкын ез ауьшында,
ез ушнде уйыктап жатканда кы ры п салганьщызга с о н ш а
мактанганнан уялмайсыз ба? Тым куры са, бхр адамьщызды
атып елп рш , со л уш 1Н оларды к ы ры п салсацыз, онда м е н
С13Д1тусшер ед 1М. А л , айта койыцызшы, сонш а адамды к ан д ай
себеппен кь 1ры п салдыцыз?» — дедгм. Калшылдап, к о л ы н
екьуш рет наганы на апарып кайтары п, апарып кайтары п,
не 1стерщ бш м ей , эбден долданды. Акырында: «УЬ! С ат к ы н
каншык!» — дед 1 басын кекжите с!лк ш . «Т ар т тт д щ , турпайы!
Эке! Ага! С ен д ер де осы жауызды ж актап отырсындар ма?
Жазыксыз, карусы з халыкты кы ры п салганына мактанган
мыналар оры сты н жауынгер1 деген аттан садага кетсш !» —
Дед1мде, уйден шыгып журе бердтм.
 - Эй, айналайын Сопыйажан-ай! С ен сейтпесец, Сопыйа
болармысьщ?! — деп, Тазабек кушактай адды. Кезшен жас та
ш ы р ы п кетп.

- Мше, батыр деп осыны айт! — дед 1 Жомарт кулш. — Ал

экец мен ага к кэйтп? Ананьщ касында калды ма, жок сешмен
б1рге кетп ме?
- Екеу1 артымнан куып жетп. «К д й жерде калай сейлеущ
бшмейсщ. © з мемлекетще ез1нд1 карсы коясыц. Оны да,
Кравченконы да мемлекет жумсамаганда, и м жумсады рой деп
ен?» — деп экем секи. «Ещц б1зд! Кравченко да, казактар да
коргамайды, бос ка кырыламыз», — деп агам урысты. Кыскасы,
енд1 маган бул уйде бейбтпшк жок екенш туащцм де, б1р
киер1мд1 уст1ме 1ле сап, «Кожак, кайдасьщ?» — деп тарттым да
кетпм.
- Эке-шешен Кожакка тиш алганынды б1ле ме?
- Бшу! де, бшмеуу де мумкш. К,орадан шыгып бара
жащанымда шешем: «Эй, кайда барасьщ?» - деген.
«Кдзактарга» — дед 1м. Оны калай тусшгенш кайдан бтешн.
Мше, Жомарт мырза, Кожак екеум!здщ кенет табысуымыздын
купиясы осылай.
- Е, Берж зэл 1мнщ пайдасы жалпы казакка тимесе де,
К,ожакка тиген екен.
- Жанагы бейбгт кешт1 кырып салтан да сол. Ол —
Кравченконьщ осындагы колшокдары. Ертен; ол, сез жок,
ак ту кетерген бейб1т к еи т емес, кал ьщ кетершсппш кырып
салдым деп мактанады. Одан ете сак больщыз, Тазабек ага.
Кдзактардьщ каратайга тыгылганын керд1, одан кайткенде де
б1р шыгатынын о л бэле бшедь Б1р жерде бугып жатпасын.
- Б1з де бутынып барып байкармыз. Кетерп болмаса,
атамды атпен алып журе алмаймыз той.

***

Бугына-бугына, сактана-сактана сайдьщ табанына тускен

сон, тым ашыкка шыкдай, Тазабек пен Жомарт шок-шок
буганыц калкасына тьнрылып, бграз тьщ тындады. Куд1к
шакыратындай ештеце естйшедт
 — Кдрагайдын; гппмен жогарылап байкайык, — дед1 Жомарт.
Екеу1 кайтадан карагайдьтц йшне ю рдь — Берж деген бэле
Талдыбулактын тещрепнде т!р1 жан калдырмады. Оларды да
кырып кеткен б е элде кешш кеткен бе, Кемелбайдьщ да кздэы
журты жатыр.
Ол сездщ е з ш е арналган хабар екенш Тазабек бхрден тус1нд1.
— Бэлюм, агайын-туыстарын сагалап кеткен шыгар?
— Мен де со л ай жорамалдадым. Д эн ек ер д щ торгаш Тасашы
жакта рой. Ж е н сурайтын Т1р 1 пенде табылмады. Тапсам, сенен
шутпшш алатын ед^м.
— Жарайды, есю жараныц аузын тырнап кэйтесщ?
Калжындаймын деп, Ш эшнщ журепн ауыртып аларсьщ.
— Оцашада есщ е сап койганым гой энш еш н. Эйтпесем,
кылт еткещц кагып кетесщ ылти.
— М енщ аигым байланды, енд1 бэр 1 сешкз.
— Иэ, карык кылдьщ. Каз1р бэрг — б^лы щ ы р дуние. Кдтын
алмак турмак, ж а н сактаудьщ ез1 колымыздан келе ме, келмей
ме, б1р кудай бш сш .
— Токташы!
— О не?
— Тындашы! Кдаагыма б1р дыбыс шалынгандай болды.
— Иэ, б!реу ьщырсиды. Мына арада.
Ушкат пен к арак ат уйысып ескен ж ьщ ньщ тубшде камка
бешпенгй ж а п -ж а с жшт кан-жоса б о п жатыр екен. О д
колтыктан к ы лы ш п ен шауыпты. Т ук ы л ыйыктан аккан кан
белуарына д е ш н уйып, бозекпеше б е г ш калыпты. Тазабек
атынан тусе сап тамырын устап, кеудесгн тындады.
— Жаны бар! — дед1 куанып. — Ш а п , Жомарт, Сопыйаны
алып кел!
— 0зщ ш ап, м е н ол араны таба алм айм ы н.
Тазабек ж ануш ы ры п асыкканымен, С о п ы й а мен Кржашты
алып жеткешнше ж ас ж т т бакилыкка ж у р ш кетшп.
— Кансырап ел ген , — дед1 Сопы йа ары -бер! карап. — С э л
ертерек тапканымызда, аман алып к алган д ай екем1з. Бэлк1м,
будан баска б 1реулерге кемег1м1з тиер, беткейге дешн барып
керешк.
Эуелде уркектеп, жалтактап, бграздан кейш ептеп ундер1
шыга бастады.

726-4
 — Ойпырмай, т е д !р е к тып-тыныш к ой ! — дед! К,ожак жота
жакка кун сала к ар ап . — Теп, тук болм агандай.
— Ойбай, эне ж аты р!
Бар 1 Жомарт ж а к к а жалт карады. У й м е -ж у й м е тогыз ел!К
теднен шашылган мулжше тен ки ш -т ен к ш п жатыр екен.
Атпапты. Б1рш к у л ы ш п е н басынан е ю -у ш шапкылап, 61рш
мылтыктьщ ЮТ1Г1МСН элденеше ш анш ы п-туй реп елт1р п т .
0л1ктщ б1рде-б 1р 1Н 1 Н колында иэ м анайы нда не шокпар,
не найза, там куры са, бакан да жок, тек ш етк 1 жаткан ж т т
к,амшысын к олы н ан шыгармай сулапты. «Тогызын да б(р-
ак салдат елт1рд! м е екен? — деп ойлады Тазабек. — Кашып
бара жаткан журтты артынан куып ж е т т , б 1р т е н кейш б 1рш
кулаткан-ау?!» А т ы н ы д басын тартпай, м ед !р е у адамша кете
берген екен. Кенет аты токтай калган с о д , ес жиып, атынын
аяк астына карады да, б!реу мыйына и н е ш анш ы п алгандай
нймгркенш кетть Ш о ш ы н а турипкть Т а п алдында ек1кабат
эй ел ат-керпес!мен ж ай р ап жатыр екен. К,олтыктан кигаштай
шапкан кылыш э й е л д щ 1шек-карнын актарытт тастапты. К,ан-
жынга араласып ж ат к ан шарана шаканы кергенде, ьщырана
ектрш Ж1берд1.
— Жауыздар-ай! — дед1 уншщ птыккан- ш ы кпаган ын ©31 де
ест!мей. У ш к ем еШ н ен емес, журепнен шы ккандай болды.
К е з ! булдырап, бет алды кершбей, э л д е н е д е н , элдеюмнен
кем ек 1здегендей ж ан-ж агы н карманып, ат уст1нде тенселе
шайкактап кетп. Б1р адамы елее, бую л ауы лы бауырымдап
жылайтын казак к ы н ад а й кырьшып ж атканда неге унс1з? Б э р 1
елген бе элде намы сы ©дген бе? Намысты в л т 1ретш не, урей ме?
У р е й сонда ел1мшд е з ш е н де урейл1 ме? Ш ы н ы н д а , т1р! елжтщ
тартар азабы ш ы н ел1ктен элдекайда ау ы р, элдекайда зор
шыгар? Содан, с1рэ, е з ш щ де кезшен ж ас ш ы к д а й жылап келе
жатканы?! Б1рак м ы н андай жауыздыкка б ак ы р ы п жылаганын
жауап бола ма? О ган ж ауап — тек кек алу. Т е б щ д 1 ме элде ттзпнш
тартты ма, аты, ойтеу1р, ©л1к-ел1ктщ ар асы м ен оекырына
желхн кетп. Букш бетк ей жайраган ел!к. К е б т басынан, кеуде-
сш ен , кейбгрш ш п н ен , бгрен-саранын т е р т -б е с жершен шап-
кылап, туйреп, туралап , ит тарткылаган т у лак т ай дал-дулын
шыгарып тастапты. А л т е а , адам нанбаитын, кор1п турып, кез1н
сенбейтш сумдьщ! О сы нш ам аоры с еш1гет1ндей, муншамакек-
тенепндей бул байгустардын не кшэс1 бар ед1? Еркекй ер к ек
деп, колына к а р у тисе, карсылык к ерсетед 1 деп кы рсы н-ак,
ал эйел-ананы кылыштап 0лт1рген э с к е р кандай эскер? О н ы
адам деуге к !м н ш аузы барады? Ж ендет! Жай жендет ем ес,
кашшер жендет! Кдзак болтаны у ш ш тана кырылып ж аткан
кайран кы рш ы ндар! «Ат!» — деп Бергк жауыз буйрык береги-
ак;, алдында э й е л турганын, онын ж у к п екенш керген со н ,
кылышы к о л ы н а н туеш кетпеген к а н д а й хайуан? Оныц н е с 1
жауынгер? Э й елд 1 жау санап, оган мунш ама жауыгатындай
не кун туды буларды н басына? Ж ер бетш ен казак атаулыны
жок кылуды м аксат кылгандары к е р н п п тур. Эйтпесе эск ер
деген езше к ар сы шыккан эскермен ран а сотые пай ма? Бейбгт
журтта, к е м т р -ш а л мен бала-шарада н е эк есш щ к^ны бар?
Тазабектщ мыйы да, сез!м! де тас боп катып к алган
сыяктанды. Кейбдр ел!кке кез салмай д а ет ш бара жатты. К е р е -
кере кез 1 де у й р ен ш , ш ош ы на-ш ош ы на журеп де ш арш ап,
кен1Л1 де кендптп, елген адамша енд! е з ! де елг кезбен к арай
бастагандай. К,алай елт1рплер1 келсе, солай елйре б е р т т ь
Кум ары таркап, айызы канганша кырыпты. Б1реу!н де ж ем ей,
койды тек к ы р а беретш каекыр болуш ы ед1, кылыктары кандай
уксас?! Жазыксыздан-жазьщсыз к а н ш а м а гумыр, канш ам а
тагдыр тап а-тал тусте киьшып туст1?! О н ы юм санайды, клм
сурайды? К у д ай буларга неге мунш ама артыкшьшык берген?
Кдзактыц к а й кунэс! ушш? М о м ы н д ы р ы , озш 0 з! коррай
алмаганы у ш ш бе?
Урей олген адамныц козше т ы р ы л ы п , жанарыныц ш и н е
к!рш елед 1 ек ен . Кай адамньщ калай е л г е н сэтш коз!не к арап
тусшесщ. Б э р ш щ коз! шарасынан ш ы га жаздап шатынап,
б!рак ол ш ы р ы п улгергенше, адамнын ж аны шыгып улгеред 1
екен. Эр © л!кке караран сайын озщ де б!р ©лес!ц. Эр 0л1ктщ
жанарында е л г е н сэтш щ суреп сгресш тур. Мынау шал е з ш
елиргелг ж ат к ан ы н а сенбей турып-ак е л ш калган сыкылды.
Берю б1р ай д алад а, ез1 б!р айдалада жатыр. Кулак шекеден
шапкан кы лы ш бас суйепн кулагымен к о с а как белш тастапты.
«Маган не б о л д ы ? » — деп, не болраны н ан,-тац жанары сен ен
сурап жаткандай. К ем ш р 1 шалына к а р а й колы н соза сулапты.
Меш корга дед 1 ме екен элде езщ корран дед1 ме екен, бейбак?
Кдлай болганда да, колы узын ак п ат ш а бул кем тр-ш алды
 Мыцжылкынын, жотасында куып жетщ, акыры жазалапты.
Оларды Берж елт 1рд1 ме, Бержтщ ш ер!п влт1рд1 ме, буйрык ак
патшаныц аузынан шыккан сод, бэрш е сол юнэл1.
—Б1рде-б 1р т1р 1 калганы жок! — дед! К,ожак тандана курсшш.
—Жаралы болганньщ бэр1 кансырап ©лген.
Тазабек атыньщ басын тартты. Озгелер де токтады.
0Л1ктерд1 санап шыкпасак, енд1 аралап кайтем13? Бул
кергешлшд! умытсак, 613Д1 ата-бабамыздын аруаш да умытар.
Кайтайык.
Булар козгала бергенде, Сопыйа:
Токдандаршы! — дед1 ентчпп. Б э р 1 жалт кдрасты. —Мына
кырьшып жатк,ан ©л1ктерд1ц касында турып етшем: меш будан
ылаи орыс демендернн! Бугшнен бастап мен казакдын. К,ожак
ка ьыда лесе, мусылмандыкты да кабылдаймын. Кдзакгьщ
келшшш. Кожактын, катынымын. Албанмын. Софья да
емеепщ, опыйамын. Мен бшеем, казактьщ керетш1 эл1 адда.
алды улактыц поштасында отырганымда ез кулашммен
СТ1Д1М, казак; пен кыршзды жазалау уцпн, Жэркенттен,
рныйдан, Тэшкенттен, Шшпектен кунде жэрдем сурап
жататын. К эз 1рд 1ц ©з1нде казактыц к©ргеш мынау болса, ол
^ятт 0М КеЛШ жегкенде кун! не болады? Сондыкдан Кытайга
пгтян к 0Л1мнен кашу. Менщ ойымша, казакка аман калудыц
одан баска амалы калган жок.

***

Тгдеулщх О тэта (\л^

Жалацашка бапатым ^ ЮГе жетк'згенше кас карайды. Ертеа
конды да Т а зя ^ ь - лганДыктан, К,ожак пен Сопыйа сонда
ез ауылына келд1 тТУНДелет*п Жомарт екеу! Ею Ашадагы
булардьщ дуб! п т 6Шеа Мен Ж эмеш эл1 уйыктамапты,
Б(р кетсен ’ кдрындасы Дадага жупрщ шьщты.
салды. - Апам Кайда журещ? - деп, шыга бас
«Шэйщщ ауы лы н л 13 ССН1 уа**ымдап влетш болдык. Мен:
журген шыгар» & 0^асынан шыга алмай, шыр айналып
Урьгнып калды ма ДеиМ1Н, апам Кдрк;арага барып, б!рдемеге
бшгтболмайтын ж ум ба°РКаДЫ’ Сен*н: кайдажургенщ613ушш
 — А п ан д п а де, сеты де дурыс. Кдркарага да бар дым,
Ш эш ш кш де де болдым. Эдг1мемд1 уйге юрген соц айта
жатармын, алдымен ана Жомарт арацмен амандассащны.
— Ой, ага, амансыз ба? 0 з агамды аман кер геноме куанып,
с1зге тшт1 карамаппын рой.
— Кызды карататындай к,асиет1м!з бол маган соц, б!з байгус
шмге вкпелешк?
— Ойбай, Жомарт агамды екпелетш алыппын, енд! кэйтим?
Окпелемещзып, будан былай ец алдымен сгзбен амандасам.
— Т азабек и кушактагандай, кушактап амандас.
— М акул, сейтем.
Тш еулш ш жардайын еспген сон, Кдлиша катты муцайды.
— А лд а кудай-ай, нагып бгздг шыр айналдырып кетт!?
Шэшнт ж уы к арада тагы тус1ре алмайтын болдык, кой?! Ж эм еш ,
самаурыньщынды кой, Жомарт балам шай ндсш.
—А л а, м ен Жэмешке екпелеп отырмын.
— Неге, кендлще келетш сез айтып койды ма?
— Кдркарада Тазабек алыстан тиетш мылтык алып ш апса,
мен жанына барып шаншитын найза устап шаптым. Одан гор!
менщ ем 1р 1м каушт! бодцы. Б1рак Ж эм еш ез агасыньщ аман
келгешне куанды да, маган куанбады. С о л дурыс па?
— Онысы дурыс болмапты. Э й , Ж эмеш , Жомарт аганнын
екпесш жаз, кант-майынды шыгарып, жаксылап шай бер.
— Сойтем, апа, сейтем. Сойталдай адамныц екпес1 де
сойкандай болады екен, теп. Уйге к!рмей жатып айта бастап
еда, эл 1 бггер емес. Жомарт ага, в кп елей бермещзпп, агамнын
касында ам ан жургенйцзд! апам екеум1з де тыеймтз.
— Енд! м ы н а сезщнен кейш екпем таркады. Енд1 Тазабек
екеум1зге о к тимейдг кыздыц тш еп кудайдыц к у л а гы н а
еркектерД1к1нен тез жетедь
Тазабек мырс кулш Ж1берд1.
— Оны к ай кзтэптен окыдыц?
— О кы гандардан естщм.
«Осы б э л е н щ карындасыма кырындатысы бар ма?» деген
куд1п кылт ете калды да, ерпймей еш е койды. Ертес1 екеу!
туе ауа Орта М ерю ге карай шыкты. Ж одда Жомарт: «Ж эм еш
карындасьщ тым ерке, э?» — дед1. «Ы м -м », — дед1 де койды
Тазабек.
Кржак пен Сопы йа Жалацаштан тым кеш оралды.
 — Неге кешжт 1ндер? — дед! Жомарт олардьщ аттан тускешн
кутш жатпай.
— Ойбай, Ж е к е , кдйта аман кайтканымызга куан. - К,ожак
тургандарга кол б е р ш амандаса журш ж е н ш айтты. - Оларьщ
нагыз онбаган оры с болы п шыкты. «О л кайда журт жараланган
казак? Орыспен атыскан казак болса, сен щ неге оган жаньщ
ашып жур? Кдсындагы мынауьщ К1м? Байьщ ба? Казактан
бурын сенщ ©31НД1 атып елт1ру керек!» — деп, Сопыйаньщ езш
сеге женелдт
— Курал-сайманын берД1 ме? — дед! Тазабек тыцдай беруге
шыдамы жетпей.
— Бермед1, — дед! Сопыйа сурланып. — Мен олардьщ
суркынан шошыдым. Энеб 1р ед1рендеген ею шю адамды
0лт1ре салудан еш тайынбайды. «О л казагын Орта Меркшщ
кай жершде оты р?» — деп кадалып сураганынан сез1ктендш.
Турлер1 де, сездер1 де суркайы. Бул арадан дереу кешу керек.
— Огын алмасак;, калай кешем1з? — дед 1 Агынтай Сопыйага
жэутендей карап.
— Байкаймын, бул октан атама тенген коуш жок. вйткеш
1р 1Щ|;емед1. К уйген ки1з басканнан болу керек. Суйек пен еттщ
арасындагы ок каракотырланып жазылып кететш шыгар.
— Ойбай-ау, ок,ты алып тастамаса, © з-взщ ен калай жазылып
кетед1?
— Кулантаза жазылып кетпесе де, жанын кунде кинай
бермсйдт, ага. О кты алып тастасак, эр и н е, жаксы болар ед1,
б1рак оган курал-сайманымыз болмай тур гой.
—Тэуекел, м ен ертен, Кдрабелдекке барайын, —дед1Тазабек.
— Сонда кыргыз оташ ы бар, колынан б ор ! келед1 дейтш. Соны
тауып экелейщ.
— Елден естухмше, кьтргыздын жагдайы казактан да жаман.
Сондьщтан барсак;, топтанып бэр1м!з б!рге барайык, - ДеД*
Сопыйа. - Э й тп есе: «Кыргыздармен свз байласуга келген
Казаксьщ», — д еп , не камап, не атып тастауы мумкш. Ал
араларында мен болсам , «Е, 1ипнде оры с эйел! бар екен гой»,
— дейдь
Олар естщ с е з саудаласып турганда, уйден Шэш шыкгы.
— Экем б э р 1н д 1 уй ге юрсш деп ж аты р.
Арыздаскалы жатканы ма деп, Тазабек шошыпкегй.
 — Б]'р ж ерщ ауырып жатыр ма? Балаларды жайша шакырдын,
ба? — деп, Эж зкен де сез1ктенгеннен б э й е к болды.
Карт басын шайкады. Сонан сон ауырсынып, б1раз уакыт
унс!з К031Н ж умы п жатты.
— Тазабек! — дедг кенет кезш ашьтп. — Ш э ш екеущ жаныма
келип! Эй! — дед! Эжженге иегш кагып. — Ею баланнын
колын устат! — Э ж ж ен кызыньщ к о лы н Тазабекке устатты.
- Калганьщ колдарынды жайындар, карактарым! Кеште б а р
адамтацертец ж о к болатынзамантуды. ©мекецнщ аруагы разы
болсын, кеудемде жаным барда куда болайы к деген ©пиш ин
орындап, екз балам а атадык батамды береш н:

А, кудайым ондасын!
Пайрамбарым колдасын!
Дэм-туздарыд елден белшбесш!
Ул-кыздарын агайыннан ажырамасын!
Кудай б1р-б!рщ е мешр берет!
Косактары дм ен коса агаратын румыр береш!
Жазыксыз жаладан, мезгшехз ка задан сактасын!
Кдзактыц бакытты болтан кунш кергндер!
Халыкден б1рге ©сш-вншдер!
Эумин!

Буг!н косы лсандар да карсылырым жок, карактарым.

«Ораза-намаз токтыкта» деген. Токтык заман туып жатса, т о й -
томалакка оры н табылар. Кэз1рше, к ем ш р, колдан келер кэд е-
сэдещц1сте де, ек! балацныц басын кос!
Тазабек н е ютерш бшмей, б!р кызарды, бгр бозарды.
Кэйтем дегендей, б 1ресе Шэшге, б 1ресе Эжженге жалтактады.
Акырында:
— Ата! — дед 1 дауысы сэл кырылдап. — Бата-ыкыласыд ызра
рахмет! Кеудемде жаным барда Ш э ш ш жылатпаймын. Е ю
уйдщ б е р е к е -б х р лт н белш-жармай сактаймын, ата!
—Дегенще жет, балам!
Одан ары н е ютеу! керепн Эж ж ен де бшмей, шалы ж акка
жалтактай бердт
— Балалар кете береш бе, жо тары б!рдеме дейсщ бе?
 - Е н д т с ш Ж у з ж екеуш женде. К,алишага сэлем айт,
дайындалсын. С е н де аркаццы кенге салма, асык. Х,ытай
аспасак,, енд! м ун д а тыныштык жок;.
- Ойбай-ау, мы на турщмен калай асасьщ?
- Ассам, асармын; аспасам, жаным шыккан жерге кемш
кете берщдер. М е н ушш емес, ана уш кушшмдг аман сактау
ушш кашамыз. М е н ушш олардьщ ем1рш кэуш-кэтерге
байлаганша, солар ушш меш курбан етшдер. Шэшш купы
орнына кондырайык та, козралайык
Тацертец Тазабектер Кдрабелдекке к е г п де, Шэш менЖузж
тары малдарын жаюра шыкты. Тш еулш ! дэретке отыргызута,
эр!-бер1 козралтура Эжженшц шамасы келмейтш болтан соц,
Арынтай экесш щ касында калды.
Жайбаракат жанында келе жаткан Ж узж кенет Шэшш
женшен жулкып калды.
- Ждбек, анан; кара.
Нускаган ж ак к а Ш эй! жалт бурылды. Актогай жактан кеш
дешн десе, арткан уш мен жуп жок,‘ м ал айдатан жай адам
дешн десе, бала-шарасы мен итш де ертш алган б1р шотыр тура
булардыц ушне карай шубап келед1 екен.
- Орыстан каш кан казак кой, — дед1 Ш э ш жобалап.
- К1мде болса 61зд1 жаксы танитын б 1реу, — дед1 Жузж те тез
байымдап. — А ш мал Э31рше узап жайыла коймас. Жур, апама
конак куисешк.
Босып келе жаткан Султанбекгщ Эубэю рг болып шыкты.
Кдраколдын, абактысынан кашып ш ы ккан бетте Сарыкырда
отырган уйше сокса, бэр! Кытайра урю п кетшт!. Жалрыз
калран катын-баласын алып, уй-жайын тастап, малыньщ да
кебш калдырып, Кытайта кашкандарды куа шыккан беи екен.
Эдети аман-саулык сураскан соц, жастыгын бшкгетшш,
Тшеул! кеудесш кетерщюреп отырды.
- взгеден ееп сек , есеикеп болады, в зщ айтшы, Караколдын
турмесшен калай шыктыц? Кдсындары Жэмецке кайда, Узак
кайда?
- Оныц бэр1 узак эцпме. Тындау схзге де ауыр, айту маган
да ауыр. Руыскасы былай. Кдркарадан ж аяу айдап апарран сон,
Кдраколдыц камарында тура он кун жаттык. Он б1ршш1 куги
алты салдат к елш Жэмецке, Узак — ушеумтзд! юсенЫзбен
айдап шыкты. Ж эменке ауру, мен суйемелдепжурд1м. «Суракка
алатын шыгар. Сез1м1з б1р жерден ш ьщ сы н», — дед1м екеуше
сыбырлап. С от алдымен меш сур ады. « Ж п т беруге калай
карайсын?» — дед1 тшмэш аркылы. «Кдрсы мы н», —дед1м. А н а
ею шал естю 1 н деп, эдеш айкайлап сейледхм. - Сендерден
салдат алмай мыз деп, кдншама салы к салдындар, каншама
жун-журка жыйнадындар, уст1м1здег1 уйштзге дейш алдындар.
Жшт беретш б о л сак,, солардьщ бэрш кайтарындар», —деп ем,
«Бопты буйамайт» деп, сот меш боктап ж1берд1.
—О не д е г е т ?
— Е, ит бше ме, Тже? Орэ, эке-шешемдг сыбатаны шытар?
Эйтеу1р, катты ашуланды. Устелд1 устг-устше уш койып калды.
Онысынан ык,падым. Акыр б1р ел1м деп, аянтаным жок;.
Менен кейш Ж эмедкеге кезек келдь «С е н де жшт бермейсщ
бе?» —дед1 мыскылдап. «Бермеймш денДз», — деп ем, касымда
тартан салдат мылтьнъшьщ дум1мен мен! б 1р тушп калды. М е н
де оны б1р койы п калдым да, колы ндаты мылтытын жулып
алдым. Ш ет 1м 1 зден атып тастайды деп шошыса керек, бэрш щ
кез! бавдрайып кетй. Б1р1 салдатка урсып, екшинс1 тшмэшке
б1рдеме айтып, аяк асты эбггер болды да калды. Акырында
тшмэш жалынып, мылтыкгы менен сурап алды.
— Кдп, б1реуш атып салмаганьщыз-ай, ата! — деп калды
Агынтай.
— Онда э л 1 6 !зд 1 кырып салатынын бшмедгм той. Бшсем,
акыр б!р ол 1м деп, сейтер ед1м. «Бала бересщ бе?» — дед1 сот
кайталап. « М е н 75-теп шалмын, — дед1 Жэменке. — Берем
деп уэде кыла алмаймын. Б1реудщ баласы турмак, б и л т м ез
балама дажурмейдЬ>. «Неге журмещЦ? Кдзакулкедщ сыйлайды
гой. Берпз!» — дедг сот жекш. «Сен улкенд! сыйлап жет1ст1рш
отырсыд ба? О лар да уйренш жаткан ж ок па сенен? Беретш
балам жок. Бермед1 десец, менщ шандыр мынауымды кесш ал
да, пйлрш ж е!» — дед1 бутын кос колдай саптап. Тшмэш элг!
сезш аудартан сон, сот боктап, устелд 1 таты токдактады. Узак
б1рден: «Бала бер десец, б1зд1 босат!» — дед!. «Босатута буйрык
жок», — дед1 сот. «Ендеше абактынъщ шпнде жатып жыйып
беретш балам ж ок », — деп ед1, сот таты боктап, тактай еденд!
тепюлеп, булкан-талкан бодцы.
— Сурактарынын сыйкы жок кой, — деп калды Т 1л е у л 1
жактырмай.
 Эубэюрдщ зхрюлдеген уш б1рте-б!рте Шэйшщ крагына
жарып бара жатты. Анау-мынаудан ыра коймайтын, айтатынын
каймьщиай кай жерде де айтып салатын адам екенш сусы мен
туркы да ацрартып тургандай екен.
У Содан ушеум1зд1 кайта экеп абактыра тыкгы. Б1раздан
кешн б1р салдат Жэменкеге кумырамен дэр! экелш бердо.
«1шпещз! Андары ~ у», —деп ем, Уза к турып: «вйтш 61згекастьщ
кьша коймас. К,оркытып кояйык деп, домбытканы шьнар».
— деда. Ауруы жанына баткан сон шыдамады ма, Жэмецке
дэрш! 1ш1п салды. 1пгп де, двнбекьшп кетп. Талмаурап барып,
екщдще кез жумды.
— Жаткан жер] жайлы болсын жарыктыктыц! Жаксы адам
еД1' — Т1деул1 бетш сыйпаран сон;, бэрше косылып Шэш де
сыйпады.
— Ертесх канбоймен журш, Жэмецкеш мусылмандар
корырына жерледж. Одан кешн тары алты кун жаттык.
Жанымызда жет 1 орыс жататын, б 1реу1 — эйел. Элшерд!
«мунапас б о лд ы » деп босатып ж1берд1. Турмеде тек казактар
калдьщ. Тусте уш салдат еснтшзге келш : «Эубэюр батыр,
патшадан сендерге мунапас келд1 , сарат еюде шырасьщдар»,
—дед! кекетш. «Э й , токта! - дед!м елгшерге. - Ол мунапасьтн
барана орыстармен бхрге неге келмед 1 ? Одан да еюде атамыз
десенкп. 0 й , экецнщ аузын...», — деп салдым. Сонымен
елет1Н1М13 белгип болды. Кэр1бозды имам кылып бесшокдцык.
Ата-бабамыздьщ аруатына дура кы лды к Б1р кезде элп уш
салдат тары келд!. Арса-арса есжтен бэр 1 кершш тур: б1ршщ
колыяда бесатар, екшипсднде берде цке мылтык, ушшнпсшш
тапанша. К еле сап тем!р еактщ тес 1гшен 61ЗД1 аткылай
бастады. Бурк-бурк, айналамызды кек тутш басты да кегп.
Атып турегелш калпарымды кигенше ею ок аркамнан тидь
АЙнала бергетм де, уыпшш ок субеме кадалды. Жандэрмен
темхр есжтщ тасасына тырылдым. Кдсымдагы алты адам алты
жерде тснкиш калды. Акыр едд1м дед!м де, аткылап жаткан
бесатардын уцрысын шекпешмшн шеттмен шап берД1М. Темен
карай тартып к алып ем, салдаттын шенел 1 колыма коса шкть
Жулки тартканьгмда, элп корыкканынан бакырып ж1бердь
Ана екеу! келщ кемсктесят, мылтьщты жабылып тартып алды.
Салдаттьщ жыртылран етеп колымда кадды. Ушеу! адды-
артына карамай зытты. Неге ейтп десем, турмеш ездер! ертеп
жзберген екен.
— Кдп, кудай-ай, октан елмегеш отка кушп елсш деген
екен гой?! —деп, Эжжен турипгш кетть
— Сол кезде Узактьщ: «Ойбай, екпемнен ок тщц, — деген
дауысы шьщты. — Н е де болсажарыкка ш ыгып елешк, бузындар
кабырганы!» — дед 1 . Ыргап-ыргап, б ос ага жакган б!р тактайды
суырып алдым. Тактаймен ургылап жатып, есжтщ торт ш е-
гесш тус1рш тастап ем, зшдей неме сырткд карай шалкасынан
туст1. Журт дурю рей далага умтылды. Узак,, Сыбанкул ушеум1з
ец сонында калдык* Сыртка шыккан бетте коршагатг дуалга
карай умтылды к,- Узакты кетерш дуалдан асырып ж1берд1м.
К1сендеул1 бес кыргызды тагы ары лак,тырып ж1берш, ыргы п
031Мде дуалга ш ь щ ы м . Етепмнен у стай Сыбанкул да шыкты.
Каргып жерге ту се бергешмде, карсы уйдщ бурышътнда б 1зге
мылтык кезеп турган салдатка козгм туст1. «Сыбанкул, карты!»
—дед1м бакырып. Улпрмедг Ын к; еткен унш естщм. Оган сол
арада ок тид1 . "Узакты 1здеп таба алсамшы. Э лп ез1м лактырган
бес кыргызды кврд 1М, б|рак,Узак жок- К е к ала тутшнщ 11шнен
кашып шыгып, б 1р ногайдшне юрш кетш ем, ол какласынан
суйреп шытарып тастады.
—Апырмай, кэшр екен-ау, э?
— К ш б 1л е д 1 , Вж1ке, ол да жанынан корыккан шытар?
Кашкынды паналаттын, деп, бала-итагасымен кырып тастайды.
Сонымен койш ы, эбден элс1ред1м. Б1р тобылгы таяк тауып
алдым. Сол да таяныш бодцы. Ажалымныц жоктыгы шыгнр,
бузылган еск 1 кората тап келш, кара^гы тускенше сонда
тыгылып жаттым. Тушметт жаяу журш, Балпак деген таныс
кыргыздгктке тан; ата азар жетпм. О л оташы тауып экелш, уш
огымды соган алдырдым. Аскынып кетпесш деп, жауымнын
аузына мылтыктыц дэршн куйгы здым. Кыргыздар б1р ат тауып
берш, аулыма келсем, ел-журт тугел Кьгтайга уркш кетштг.
Катын-баламды алып, енд1 мше ©з1м де солардьщ содынан
куып барам.
— Уш октан аман калганьщ кудайдыд какканы шыгар. —
Эж1кен Эубэкдрге сойлеп отырып, кезгмен шалыньщ да бет-
шшщщ б1р бакылап койды.
—Жанды жер1ме тимей, жаным калып отыр гой. Эйтсе адам
бгр октан да калмайды.
 - Б г ! лс оме-мше кетем1з деп копандап оты рм ы з. Тек
а п щ н м н жамбасынан окты алы п т а с т а й т ы н адам тап п ай ,
балалар ал л ш аи кы н болып жур.
- К о н е . ага. корсйшилжаракатынызды. Кыргыз оташыньщ
субем н ен о к т ы калай алганына карап жаттым. Адам гстегенд1
адам 1СГСЙЛ1. Маган кемектесетш б 1радам калсын да, калгандар
шыга т у р с ы н .
- Бп ка мн когерс берей/к, - дед! Эжжеи келшше ымдап.
Э к сс! м е н Оубэюрдш касында калган Агынтай б!р кезде
ж у п р т иш гы п:
- Ж у11к, уйге от жак! - дед! елпектеп. 031 б 1р кушак отыцды
у й г е ;ПЫ 11 К ф Л 1 .
К е и п к п е й шанырактан тутш шыкты. Артынша Агынтай
тагы ш ы гы п , тагы 61р кушак отын алып юрдь Ыраздан кейш
уйден Жу пк те шыкты.
- Н е 1стоп жатыр? —дед! Шэй1 шьщамсызданып.
- П ы ш а гы п отка куйд1рш жатыр. Окты тшш алатын сыякты.
- О н б а й -а й . олт 1р!п алмас па екен?!
С о л д ен к е й ж Тйпеул1Н1Н тютене ыцыранганы еетшдь
А р ты н ш а: *А\!* - деп айкайлап ж1берд1. Содан кейш дабыр-
л ы б ы р . к у б 1р -к у б 1р есплгенмен, сырттагылар б!рде-б1р сезд1
а н ы к ту с 1н е алм ады . Б|р кезде тагы «Ах!» деп ауырсынгандауыс
ш ы к т ы да. ар т ы н ш а дыбыр да, куб1р де тыйыла калды.
Б1р кезде пора-пора болып терлеген Эубэюр самайын суртш
с ы р т к а ш ы к т ы . ШэГи жанынажетш барды.
- Ага, не болды ?
- Д уры с б о л д ы . Экен енш атка шауып кетедо.
- Ой. агатам-ай. с ш т келе калганыныз кандай жаксы
б о л д ы . Ы зу и н н куг боддыныз, ага.
- Аузына м ай. айналайын! Бакьпты бол!
...к ё ш д д е р ! жайланган Шай! мен Жуз1к туе ауа каитадан
М олдарына к е т п . кайырып, Ш эй батыс
Ж у л к м а д д ы н шыгыс жак ш си« ^ у
^ а г ы н а шыкты. Атын отка *16ерш, ем жалпакгау таска енд
° т Ыра б ер ген де. кенет батыс жак карагайаан сопан я ш м ™
Ц 'ыга келль Оларлын орыс екенш Ш эй. асынган
* е „ КН1М кн.стерженбфкнтаныды. Корыккан^анаяк-ко
" Р и л е п , Ж уз.кт, шакырайын десе. тамагы к ур м , дауыс
шыклады. Ж алм а-ж ан атына карай жугхрдь Ек1-уш аттай берш
суршш ж ы р ы л д ы . Тура берш тары суршд!. Эбден урей билед 1 .
Сонда да сурш е-кабы на атына жетп. Ш ылбырынан енд! устай
алганда, б!р оры с артынан келш шап берд 1 . Жалт карап, ентгге
дем алып туртан жирен муртты жас ж и тгп кердй Кулгеш ме,
южшгеш ме, тю ш акситып б1рдеме дед 1 .
- Менщ жазырым жок! —дед1 Ш э ш езш ш е орыска залалы
ж о р ы н бщцгрш. Урады екен деп, бетш келегейлей бергенде,

колынан ш ы лбы ры сусып кетп. Е цкеш п, оны т е берем

дегенше, екш нп орыс келш ту сыртынан капсыра кушактай
алды. Муртты Ж1 Г1Т ышкырынан элд ен еш суырралы жаткан
сыяктанды. Слрэ, бауыздамак болы п, пышагын шыгарып
жаткан сыкылды.
— Жуз1 - 1 -к! — дед1 шьщрырып. Булкынып, арт жарынан
кушактаган оры стьщ колынан сытылып кетп де, тары атына
карай умтылды. С о л сэт дэл кулак тубш ен мылтык туре ете
калды. К,орыкканынан жерге жалп ете туст!. Ж ы р ы л ы п жатып,
эл1 Т1р1 екеш н сездь Ок, байкауынша, жаны жылдам шыта
коймайтын ж ерш ен тиген секщцд. Ек1 оры с умар-жумар жабыла
бас салды. Бутан ба элде б)р-б1рше ме, екеу 1 дщк-дщк свйлейдь
Ту сыртындагысы Шэйшщ ею колын артына кайырып, ешки
жулкып ш алкасынан тус1рд1 де, муртты ж т т каррып кеудесше
М1НД1. К ей легш как айырып, етек кидоше кол салранын
сезгенде барып, оньщ ойы елпру емес, баска екенш ащарды.
Жанталаса тепкш еп, тыпырлай булкынды. К,олын кай ыртан
орыс куректей алаканымен ауыз-мурнын б 1р-ак камтып, тырп
етюзбей туншыктырып барады. Ж ер, э ле м — бэр1 булдырап
бара жатты. Балтыр жаты тыржаланаш, мудде коррансыз
калды. Шарасыздыктан шынтыра 0 кс 1д 1 . Баж еткен Жузпсгщ
дауысы дэл кулак, тубщен шьщты. «Э й , тиме оран! Маган кел!
Меш юте, иттщ баласы!» —дед1 ышкынып. Шатыньщ арасынан
жылымшы б!рдем еш сезгенде, «Кеш кдлдыц-ау!» - дедг ТТТэйэ
ел 1мс1рей ©кеш. «М е й л 1, елпрсе, атпреш ни!», — дед1 мына
кушнен г©р1 ажалды абырой санап.
Шэш 031нщ е л 1 екенш не т1р1 екенш туеше ал май,
шалажансар куйде б1раз жатты. Элдерам айкайлап, алыстан
мылтык атылтандай болды. Жузгктщ дауысы б1ресе жа-
кындайды, бгресе алыстайды. Жылап жур, боктап жур. Тап
жакыннан тагъл таре ете калган мылтык; И 1 эйш1 окыс т1рштш
Ж1берген тэр1зденд 1 . Басын квтерш калганда, муртты орыска
камшысын квтерген куш Жузжтщ ат-матымен омакаса кулап
бара жатканын кердь «Жузьык!» —дед1 дауысыньщ шыккдн,
шыкпаганын е з 1 де ес'пмей. 0 лу деген осыншальщ оцай нэрсе
ме сд1 деген сез 1М Шэшнщ санасында б1р жылт егп де, жалп
сендг букш тау, тас, карагайымен коса жалпак сай куз терецге
карай зыркырап кулап бара жатты...
Есш ж и ы п , кезш кайта ашканда, басын кушактап жьшап
отырган Жуз1кт1 керш, Шэш есшен тагы танып калажаздады.
- Ж1бекжан! — дед! Жуз1к ецкешп, кеудеехмен бет-жузш
жаба кушактап. — Сыр бермеуге тырыс, турегел. Агынтай мен
Эубэюр ага бар жанымызда.
Козгала берш, Шэш езшш колайсыз жагдайын корлана
сездк санындагы жабыскак суйык тагы томен сыргыды. Сьшк
етш жецгесшщ кушагына кулады. 0 л 1п кетпегенше еинд1.
0кс1П, мунын шага жьшады.
Суйемелдеп Жузжтщ атка мшпзгенш, сонан сод ез1 артына
мщгссш кушактап отырганын, агасыньщ ат басын жетектеп
келе жатканын — бэрш Шэш бшп келе жатты, б1рак соньщ
бэрше ес1 бар адамша есш жыйып карагысы келмедг Будан
былай букш ем1р1 естш ел1 мен Т1ршщ арасында, есш бшер-
бьчмес жагдайда ететш секщцендь
Агынтай мен Эубэюр аттан каумалап тус1рген сон, Жузж
Шэшш колтыгынан суйемелдеп отау уйге енйздг Он жак 1ргеге
текеметтесеп ж1берш, дереу тесексалды да, кшмшецжаткызды.
Ол кезде Ш эш есш де жиды, акылына да келд1, б1рак ес1 бар,
акылы бар адамша басын кетерш, тесектен турегелпп келмедЦ
ешюмд1 кврмей, ешюммен сейлеспей, бэршен безшш, осы
куш узшш кетк1С1 келш жаггы. «Орыс маскара кылып кеткен
муны Тазабек енд1 не кылады?» Солай ойлаганда, езшщ калай
анырап ж!бергенш ангармай калды:
- А па-а-а!
- Кулыным-оу! - деп, Эжжен жыгыла-сурше жетш бас
салды. - Бул корлыкты керсеткенше, кудай м еш неге алмады,
жарьным-оу?! Адам аямаганды кудай да аямады, енда кайтем,
кулыным-оу! Колыма туссе, ол жендетй паршалап влпрер ем,
амал не?!
 —Апа! —дед! Жузхкжеюгендей каткыл дауыспен. —Акырын!
Этиш естидг той. С 1з со кюшщ касына бара турыцызшы!
«Аттан ж ы р ы л ы п калды» дерс1з. А лд ы н ала жамандык,
шакырмайыкдиы! М ен бшсем, Жзбекке жамандык жасап
улгермед1 ол иттщ бал асы!
—А? Кайдан бшесщ?
—Керген сон; бшем. Клшкене шыра турьщызшы, эуел! уст 1 -
басын карап шырайын.
Элемтапырьщ ецше кенет кан жуг1рш, Эжжен Жузжке
ум^ттене карады да, ун-тунс13 ш ы р ы п кеттт
—Жбекжан! — дед1 Жузж есж жакка б1р жалтактап алып. —
Сен маран бэрш жасырмай айтшы, жаным. Муртты орыс мен
шауып жеткенше сатан тиш улгерд1 ме, ж ок па, соны айтшы?
—Айтатын нес1 бар, кврдщ р о й о з 1н : бэрш жыртып, бэр1н
сыпырып тастады, иттщ баласы.
— Оны керд!м р о й . Оны айтпаймын, баскасын айтам. Б!р
жерщда ауыртты ма?
— Бшмеймш. Алысып жатып ауырткан-ауыртпаранын
сезгем жок.
—Сол алысып жат кандыктан, аман калдыц ба деп умггтенш
турмын. 0 лш бара жатсац да оны байкамауьщ мумкш емес.
Аман болранын р о й байкамараньщ.
—0йтш алдама, Жузж. Санымпын су-су боп кеткенш сезш
жаттым р о й ?
— Саныд су болса, бола береш. А н а жарьщ... ауырмады ма,
соны айтшы!
—«Жок!» — дед 1м р о й саран, жок!
— Онда кудай сактаган екен, жаным. Аптыккан сорлы
сыртьща суршген болды. Ауырмараны — аман калранын.
—Жузж! Алдам а меш! Кдлай аман калам?
—Солай, жаным, амансыц. Енд! кетер басынды! Жасырып-
жабатын ештеце жок, Тазабекке бэрш ез1м туспшрем. Н ан-
баса, езщ кезш жетюзесщ. Болды, кайта тэубэ де кудайга. Э у ­
бэюр араны бугш ауылга келпре койран кудайдан айналайын!
«Ойбай, жорары жак;тан мылтык, атылды!» — деп, Агынтайдан
бурын со К1С1 умтылыпты. Сол ара теменнен мылтык атпаранда,
ана екз орыс ештенеден каймыкдай, сеш де, саран косып меш
де маскдралап кететш ед1. Ой, алла-ай, нанайын ба, нанбайын
ба, будан аман калармыз деп к!м ойлаган!?
—Мен сенщ аттан кулап бара жаткднынды кердхм. Саган ок
тиген екен, енд 1 курыдык деп, талып калдым.
—Меш атпаранда, атымды атты рой дейм1сщ? Край сет де,
меш де б1р сактауын сакгады, Шбекжан. Енд! Тазабектщ бетш
какда, кай куш эйел етем десе, ете береш.
—К,ойшы, айтпашы ондайды!
— Ол сен ойлагандай былганыш б 1рдеме емес, жаным.
Оле-елгенше еещнен кетпейтш ем 1рдхц улкен белес1. Соган
шггей дайындал. Ата-бабац мэн берген нэрсеге сен де мэн бер,
Жхбекжан. Жаным сол! Акылдым!
—Жок,, Жуз1к, олай болмайды! Айтпа маган ондайды!
—Жгбекжан, еркек эйелдщ бершш жаксы кергенш б1рден
багалайды. Б 1рдемеш бугш, жасырып жатканын сезсе, емгр-
бак,и сенбей втед!. Сондыктан куйеу1нд1 жаксы квргеннен
уялма, кайта жаксы кере алмаудан уял.
— Осыньщ бэр!н сен бэле апаммен акдлдасып алган
шыгарсьщ? М ен журмш уялмай-кызармай, апам ештецеш
бшмейд! деп.
—Келшнщ енеге н ет айтып, нен! айтпайтынын кеп узамай
езщ де бшерещ. Эз!рше менщ айтканымды 1стей берсещш.
—Сен залымсын,, Жузж. Бэрш кун! бурын ойлап, куш бурын
дайындап крясыц.
—Бурынгылар айтады екен <Жаксыньщ б!р аты бар залым
деген, Жаманныц б 1р аты бар момын деген» деп. Залымнын
колынан эйтеу 1р б1рнэрсе келед1 . Кдлай да карап елмейд1, влее
де б1р эрекет жасап еледь Ал момыннан не умгг, не кдйыр? Туяк
сергппей, арам катады. Мен залымдык жасасам, сенщ багыц
ашылса екен деп жасаймын, жаным. Оны мен жасамасам,
баекд ешюм жасамайтынын жэне жасай алмайтынын жаксы
бшем.
Ендт С03Д1Ц артык, екенш угып, Ш эш жецгесш кушактап,
бетшен суйд1 .
Акылды залымым! - дед1 козшщ жасын сыга сыбырлап.
.. .0 здер1 мынандай куйге душар боп жатканда, кезге шыккан
суйелдей болмайык дед1 ме элде, шынында, карацгылык
тускенш кути ме, Эубэгардш уй шп кеш бата удере козгалды.
 — Кем 1рш щ е юхпкене аялдармыз, — дед 1 ЭубэкАр Тшеул1ге.
- К,ытай Шзге кай кушак жайып оты р дейсщ? Малымызды
сактамасак, ж анымызды да сактай алмаспы з.
—Жольщ б о л с ы н ! Т1р1 журсек, ж олыгармы з.
...Шэшнщ жагдайы урейлерш уш ы ры п, Тшеулщен езген щ
бэр1 тушмен к о з шмей, тацга жуык кана талмаурап жыгылган.
Экесшщ уй сы рты нан жетелгенш ест! п , Ш э ш орнынан р ы п
турегелд1. Э к е с ш ш дал ага ез1 шыкканына куанганынан ж у п р т
шыга жаздап, к еш еп кесапат есше тусш , к,алт токтай калды .
Шыкса, бэрш экесх бет элпетшен б ш ш коятындай квршд 1 .
Жылап жхберем бе деп, езше де сенбедь С о л сэт Тазабекй тары
есше алды. Бэр1нен бурын ол кайтер екен? Орыс арамдады деп,
алмай кететш шыгар?

***

Булар ж окта б 1р тосын жагдай болтаны й Тазабек Жуз1к п ен

Шэшнщ бет-ж узш ен байкады. Б1рдемет булд 1рш алгам жок па
дегендей, Жуз1к Ш эш ге эдеттен тыс жалтактай берд!. А л Ш э й !
оган бЫ н ер -бш ш бес кабагын туйедг.
— Эпке, кайта-кайта Шэшге жалтактай берес1з, екеуш;
б1рнэрсе ж огалты п алган жоксыздар ма?
— Ж огалтканымыз жок, б1рак ж огалты п ала жаздадык-
Кудай ондап, Эубэк1р аганьщ аркасында аман сакгап калдык.
Жузжтщ туспалынан Тазабек бул ж о л ы кэд1мгщей Т1к с ш д 1.
Кыртыз оташы Т ш еул 1Н1 карап жатканда, ЖузЬс Сопыйаны
оцашалап отау уйге алып юрдг А рты нш а Ш эшш шакырып
алды. Сонын; б э р ш сырттай бакылап турган Тазабек: «Э й ,
мыналары бек ер емес-ау?» —деп туйд 1 .
— Э убэю р дурыс емдепта, — дед! кыргыз оташы сыртка
шыгыгт. — А й тп ад ы ма, оньщ турмеде ти ген октарын мен алы п
бергем.
— Оны сурайтындай болмадык. А с ы р ы с Кдлайга каш ып
барады екен, — дед 1 Агынтай акталгандай болып.
Сол арада С оп ы й а да отаудан шыга к еп Тазабекке ж ымьщ
етй:
— Келшшегащз шакырып жатыр, ага.
Ш эш жылап, Жуз1к оны кушактап оты р екен.
 - Кел, — дед1 Жуз!к каткылдау унмен, - келшшегщнщ
касына отыр.
Шэш женгесше кабагын шытып шамдана карады. — «Ел
кулагы - елу» деген. Бэрхбгр б1реуден естисщ. Дудэмэл болмас
ушш, бэршщ басы-касында болган менщ езхмнен есть
Тазабектщ туда бойы тастай суынып кетп. Ырак сыр
алдырмай, сазарып тындады. Жузж айта бастаганнан-ак Шэй!
бет-аузын орамалымен буркеп, элсш -элсш ексш отырды.
Жузж айтып б!ткенде, Шэй!ш бауырына тартып, Тазабек
шашынан сипап ед1 , кыз кушарына кулап еюрш жгбердг
- Орыс аямаса да, кудай аяпты гой, —дед1 Шэшш кушактап.
- Эпке, ырым-жырымыцызды кундгз жасап алыцыз, бупн
кешке Шэшш алып кетем. Апам мен Жэмеш кутшш отыр.
...Дереу кой сойылды, казан кетерщдг Кф1ргыз юсшщ ептеп
молдалыгы бар екен, некелерш сол кыятын болды.
Кдншалык куанып турса да, Ш эйш щ кецш тукшршен б^р
шрбец кулантаза кетпей койды. Ана е й орыстьщ тагы айналып
сокдауы мумкш емес сыякганады. Эубэюр сондарынан б1раз
жер куалап барып, б1реушщ од колын жаралап кайтыпты.
«Крлынан мылтыры ушып кетп», — деип. Овдайдан кейш
олар калайша тыныш жатады? Ж узж пен Сопыйанын, уйге
б!рге ирш, б 1рге шыгып, тым пгуй1ркелес1п кеткеш де Шэшш
кумэнге итермелейдг Амансыц деп, екеу1 муны алдапжурмегей.
- Сопыйа, Жалацашта керген е й орысыц кандай ед1?
Жирен мурт, арык ж тт емес пе? —дед1 Жузж.
- Иэ, кнн1С1 тура сондай.
- Улкеш пп?
- Ол туксиген, тур1 коркынышты, абажадай б1реу.
- Ендеше келген —сол екеуь Айнымайды.
- Айттым той олардыц ойы жаман деп. Тары айналып
сокдай турранда, бул арадан кешш кету керек. Эубэюр ара
б1реуш жараласа, онда олар, сез жок, пышактарын кайрап
жатыр.
К^гррыз оташы неке суын шпазгеннен кей!н Тазабек пен
Шэш ерльбайлы адам саналды. Казан тусгршп, дастаркан
жайылды. Т1леул1 акасакал мен Эж кен: «Осыны улан-асыр
тойдай керш, улан-асыр боп отырындар!» - деген ыкылас
бщщрген соц, кештщ билш Жузжтщ колына кешт!.
 — Ж эрм едкеде эншд1 жакыннап ести алмай арманда
кайтып ем, ез у ш м н щ тершде кесипп оты р ы п тындайын, э т т м
мен апамнын, д а квдщцер 1 б1р серпш сш , жада отау курган е к !
жастьщ к у р м е т т е шыркап ж1берпй, Сопы йаж ан!
— Сейте го й , айналайын! Ш алы м ш ауы п кетер ме екен,
кецтш б 1р котерш тасташы!
— Жузж ж енге, казактьщ зады бой ы н ш а, эуел 1 ауылдын
алты ауызы д еген болмаушы ма ед1 ?
— Сопыйажан-ай, сен де ойда ж о к нэрсеш ойга с алады
екенсщ. Ещц к э й гп м ? Жарайды, алты ауыз айтпасак та, б 1р
ауызга шамамыз жетш калар. Айт д еге н ге айта ж е н е л ге т м
дурыс бола ма, апа?
—Бупн с е т к ш щ бэр] дурыс, шырагым. Бэрш реттеп жур ген
езщсщ, елен д 1 д е е зщ бастап ж1берсед, о н ь щ еш свкеттт жок.
—Ал кетпм ендеше!

Ацшылар тау мен тасты аралайды

Кдшк^ан ац сай-жыраны сагалайды.
Ж ацсы лар б1р свз1мен жанды емдесе,
Ж ам андар сау жаныцды жаралайды.

— О, Жуз1к жедгем керемет влендш екен гой?! — деп,

Сопыйа м эз б о лд ы . — Домбырамен айты п дагдылангандыктан,
жецгемше айта беруден б!р турл1 ж урексйпдю реп отырганым.
— Айта бер, калкам. Балуанга оды да б 1р, солы да бгр ем ес
пе? —деп, Т ш еулг демеп койды.

— Ж айлайды 1ле бойын албан, суан,

К уга н ы к,ысы-жазы к^ызык; думан,
К,ытайга бас саугалап босып ж ат ы р,
Орыстыц озбырлыгы — бэрт цуган.

Болганм ен затым орыс, ж ары м — к^азак,,

Ол тартк^ан маган да орт а к, м уц мен азап.
Орыст ан к,азак, щашса, мен де цашам,
К,азаь;тыц келгт деп цылар мазац.

— Е, айналайы н, айтты-ау! — деп Эж гкен де, езгелер де м э з

болысты.
 Эннен эн ге кешш, Сопыйа кыза келе: «К,ожак та маган
крсылып айтады», — дедь Екеу! Шаншар акынньщ бул арага
кен жайылган «Сыргалы еркемш» косыла шыркап:

«Жузщ квркем-ай,
Кунде кврсем-ай/
Ахахай,
Сыргалы еркем-ай!» —

деп, б!р-б1рше еркелей жымиысты.

—Жарасып тур-ау!» —деп кызыкты Шэш.
- Кдзгрше казакты жактаган мен жалгыз о р ы с п ы н , - дед!
Сопыйа кинала к у л 1МС1р е п . —Б1р менщ жактаганым бгр Бергтщ
кырган кдзагын, эрине, кайта тгрште а л м а й д ы . Алайда жер
беннде эдйтеттш1к бар болса, «Б1з бейбгг адамдармыз!» —деп,
ак ту кетерш келе жаткан жазыксыз кейш кырган жауызды,
сез жок, келешек урпак айыптайды. Б1рак ондай кун туганша
б!з Т1р1 журем1з бе, жок па, оны ешкзм бшмейд1.
- Сен Т1р 1 журуге тшссщ, Сопыйа. Жазыксыз казактын
кырылганына сен куэ болмасац, к!м куэ болады?
—Жауыздар алдымен куэнщ кезш кгуртады гой? Мен кэз1р
оларга к;азак;тан да кэупгпмш. 0йткеш поштада 1стегенд1ктен,
олардыц Верныйга, Жоркентке, Ташкент пен Шшпекке эскери
кемек, кару сурап кандай хат жолдаганын, не деп мэл1меттер
мен буйрык, берш, буйрык алганын - бэрш бшем гой. Б1р
Бергтщ ез 1 Кдркдра мен Кдраколдьщ арасын кан-жоса кылып
кырды. Ертен; э лп калалардан кару мен эскер келгенде, казак
пен кыргыздьщ куш не болатынын мен тшп болжауга коркам.
Сондыктан кезс1з батырлык пен орынсыз намыска бармай,
бэр1М1з К,ытайды паналай турайык. Кыскасы, тойды осымен
догарып, кдшуга дайындалайык,.
Эцпменщ одан аргы туйшш Агынтай айтгы. Кыргыз оташы
осында конып, ауылына ертец кдйтады. Шэшш кэз1р кутты
орнына кондырысуга женгес1 Ж уз (к пен шкл — Агынтайдын
улкен р ш — Сэмен 1лесед1. Ал К,ожак пен Сопыйа, Жомарт —
бэр1 оларга сер! к болады. Мундагы малды ертен Ею Ашага ез!
айдап апарып косып, Жуз1к пен Сэменд! кер1 алып кайтады.
Содан оралган бойда ющрмей б улар да кешед]. Осында отырган
бэр1, кудай буйы ртса, Кем 1ршще бас к осы п , ары карай не керсе
де бгрге керед 1 .
...Шэшш э к е л г е н топ Ею Ашага ту н д ел ете жетп. Ондатылар
кутшш отыр екен , Тазабектщ бес-алты уйл1 туысканы уй пнш е
эп-сэтте толды да кетп. Шашуларын ш аш ып, келшнщ бетш
ашты. Кдлиша:
— А, кудай, келппмнщ кддамын кутты кыла кор! — дед!
кезше жас ала Ш э ш ш кушактап.
~ Айтканьщ ыз келсш, апа! —дед 1 Ш э ш де енесше ем гретп.
— «Апа» д еген аузьщнан айналайын! Бу кунге ж етызген
кудайдан айналайы н!
Шекс1з, ш етс!з куаныштан ш еш есш щ дуние-жумакгьщ д э л
тер1нде оты рганы н Тазабек турше карап, кеццпмен тусш д 1 .
Ананы куантудын, куШрет-лэззэтш жан-тэшмен сезш ш ,
бакыттан басы айналтандай болды.
Ек1 Аш аны ц ект сайында отырган бес-алты уйдщ адамы тун
ауганша той ласы п , «Орнында бар о н а л ар деген. ©м1рэл1шн
оты ешиед!», — дестг. Елдг сэл де б олса сергггешн деп, С опы йа
кулак курыш ын кандыра эн салды. Алдагы кушм1з калай
болады, ой н ап -к улш калайык дед 1 ме, журт майшамньщ
майы таусылтан ш а таркамады. Тазабек шешесг мен Ш эш ш ©з
отауына к1рг1зт акылдасты.
— Ал, к елш ш еп м , — дед1 кулш, — осындагы бес-алты уй
тугелдей э к е м м ен аралас, коралас е м 1р сурш келе жаткан
агайын-туыс. А л а р эйел!мд1 алдым, е н д т с ш ездерш бш деп ,
ертец ун-тунс13 кастарынан кешш кете берем бе, кэйтем? Э л д е
кэз1р Ж0 Н1МД1 айтып, не керсек те б!рге кврешк, бхрге к е ш е т к
дейш бе? Т о й устш де олай деген!м э лд е уят бола ма?
Ш ынымен м ен ен акыл сурап турсын; ба дегендей, Ш эйх
батжац етш к уй еу ш щ бетше секемдене карады. Оныц сазарып
сыр бермеген бетш ен ештеце ангара алмаган сон, жаутандап
енесше бурылды.
— М енен сураганьщ не, апамнан сурасаншы!
— Мундайда экец болса кэйтер ед 1 , балам? Соны ойла да,
езщ шеше бер. Ы з Ш эш екеум1з сенщ соцьщ нан ере беремгз
Кэз 1р п жагдайда К,ытайта кашудан баска кайла ж огы н
Тазабек тусш ген. Алайда мал-мул к I м ен баспанасын тастай
кашса, алдында суык куз бен какаган кыс тур, халык одан
капай сакганбак? А л малын айдап, к еш ш комдап каш кан
 казакты айдаган малы, арткдн жуг! жок орыс оп-оцай куып
жетш кырмай ма? Сондыктан акыр кашуга бел буран сон, эр1
кугын туспей турып, эр1 кара суык кыспай турып кешкендер1
акыл емес пе?
Осы ойын ортага салганда, б!р-екеу1 куцюлдегенмен, калган
агайыны батыл костап, тацертец алдымен малды айдайык та,
артынша уйд 1 жыгайык десть
— Жок, олай болмайды! — деп, сезге Эдшбек араласты. —
Кущцз К0 Ш1П козге туспеШк. Жаланаштын орыстары жаландап
андыпжур. Оларга кершбей, кеш бата козгалайык.
—Иэ, сейткен дурыс, - десп бэрг
—Келютж! —дед1 Тазабек те сезд! кобейтпей.
Уйдеп мен туздепш тугел жайгастырып бпкен сон, Жузж
арнайы тхгшген отаура Тазабекп жетектеп К1рпзд1.
— Жата бер, — дед1 тесекп ымдап. — Кэз1р келшшепнд1
экелем.
«Шынымен колымныц Шэшге жеткеш ме?» - дед1 Тазабек
квюрспн кернеген шаттыкка азар ие боп.
Кэз1р деген Жузж б1раз зарыктырды. Акыры б!р кезде кшз
уйдщ сыкырлауыгы сырт етш ашылды-ау!
— Мына арадан йр, - дед! Жуз1к шымылдыктын шетш
кетерш. — Бюмшлэ! Ал, жандарым, кадамдарынды кудай хош
керсш! Тесектерщ жумак болсын!
Сыкырлауык сырт етш жумсак жабылды. Ещцп жагдай
ез билМнде екенш Тазабек тус1нд 1 . Алдымен сол жамбасына
аунап, Ш эшге кдрап жатты. Сол жак б1легш мойын астына
созып ед1, басын сэл кетерш, кушактауына кыз 031 ыцгай
жасады. Уш лз озше тартып ед1, унс1з икемделш жатты. Сонан
соц кушактап бауырына тартты. Бар-жогы бшнбей жабысып,
кыз кушагына комшп, вз1мен кзрхгш кетп. Титтей тартыну
байкдтпады. Тазабек тагатын зорга тежедг «Кудай-ау, мына
кыз кушагымда туншырып ©лее де ундемей ме?» - деп ойлады
тацкалып.
—Жаным Щэйкешм! —дед1 к^шыгына елж1реп. — Кушак-
тайыншы! — дед1 кушактап жатып. Тамагынан шскеп, алака­
нымен омырауын аймалады. — Сен де кушакташы, жаным!
Отка кдръгп алмайын деген адамша кыздын колы калтырап
келш самайына тигенде, от тиген кау отынша Тазабектщ денес1
дур ертенш к,оя бердг бзш ертеп жаткдн Шэшге 931 умтылып,
70
бетше бетш у й к е л е п жанталасып кетт!. Е р н ш ерш тапканда, есг
ауып бара ж аткан секшдендь
—Агытшы омырауынды! —дедг алк^ш ы п.
Ш эш ундем ед!. Сэлден кешн е к е у ш щ колы туймебаудын
устшде токайласы п калды. От сез1м о д а н ары акылга билстпед!.
Устшдеп аспан астына кулап бара ж аткандай сезгммен П 1 э т
ею кезш таре щ м ы п алды.

***

— Оу, жас жубайдар, турындар! Жтбекжан, уйкы тэ гп м е,

Тазабектщ к о й н ы тэтп ме, — кайсысы? Айтпап па ем саган,
неге ерте айтпадьщ деп элх маган ур сар сы н деп?
—Туу, Жуз1к! — дедг Ш эш кврпеш д шетгмен бетш буркеп. —
Акырын! А п а м м ен Жэмеш естид! той.
— Е, естю е, ести береш. Бул те с ек к е кыз калпында а к е л ш
ед!м, енд1 келхнш ек куйщде экетсем , он ьщ нес1 уят? О л —
жецгелгк м ш д е т 1 м. Эдеш ел оянбай турганда ез1м оятайын д еп
келд1м.
— Эпке, та у ы к боп кеткенсгз бе, т е п ? Ж арык тускенше ж ата
турайык та. Т у т м е н кврсетпед1 , ж арыкта аддымен ез1м к ер ей ш
де келш ш еп м т ц жузш.
— О йбай-ау, Т1Д б т п , батыр боп к алы п сьщ той?! Б13 кеткен
сон,, к уш -тун ! аударыстырып к ер ш аларсьщ келшшегшд1.
Тапкан е к е н сш жарык тускенше ж ататы н жайлы тесекп! Ы з —
бупн кешет1н адам, сен — кететгн адам сы н, асыкканыц дуры с
болар, бауы ры м . Ботаканга ш оккен бура кусап, кайы нещ -
л 1мнщ кабы ргасы н сындырып ж1берген жоксьщ ба, эйтеугр?
Ж едгесш вд неге буйтш алагеу1мнен келш турганын Ш э ш
туешдь 031 д е оган куанышын тезгрек бцццруге асык едх. Б у л
бажылдап ара туспесе, ана ею орыс е й т ш асып-саса ма? А м а н
калганы — о с ы н ь щ аркасы.
Тазабек тьгека шыгысымен Жузгк к ер п еш Шэйшщ уетш ен
жулып алды.
—Жуз 1 к! — деп , Ш эш керпенщ ш етш шап бердь
— Ж а н ы м -оу, кутты болсын! — д ед 1 жецгес1 бас са лы п
кушактап.
 Ъкеу1 б1р сэт кешепш сске алып солк-солк, жыласты,
артынан сылк;-сылк кулш, сыбырласып жатты.
...КешеШк деген ойды ез1бастаган соц, оны уйымдастыратын
да ез1 боларын нитей уккан Тазабек тау бектерлеп барып
ойланды. Кдмсыз, уайымсыз жандардай тып-тыныш уйкыда
жаткан бес-алты уйд! беткейге ш ы р ы п б1раз бакылады. Таудын
карагайы етекке жете бере сирексшть Бул ауылдьщ енД1Г1
улкеш Эдшбек шалдыц уй! карагай шетшен ек>уш-ак кадам
жерде тур. Бугш кешем1з-ау, асыгайык-ау деген эб1гер эз1рше
байкалмайды, уй-уйдеп адамдар да, кора-корадагы малдар да
—бэр1 тыныш, тым-тырыс. Б1р сэт: «Осылар айнып калган жок
па?» — деп кумэнданды. Жок, ояна бастады, Эдшбек аксакал
ушнен шыга сап, жан-жагына карамастан, б1рден карагай
шпне енш кетп. Тазабек те шык, шоптщ тыкырлау жерш
дардап басып, карарайдын калын шогырына юрдк Орагыта
керлеп улкен шомбалтастыц желкесше кетерщдг Карсы
беттеп К едсу жакка кез тастады. Кекбиктщ батыс етепн
ала жаткан алып сай бул арадан кершбед1, келденец жота
келегейлеп калады екен.
Бтктщ аты бшк-ау! Адамды аркаландырып жгберетш ку-
д1рет1 бар. Бетш самая шарпыды. Шапаныныц шалрайын жел
турд1. Элдеб1р ыцырсыган сезгм журепн шымырлатты. Туган
жерд1 тастай кашканын ата-баба аруагы кеше ме, кешпей ме?
Тула бойы сол ойдан ттркешп кетп. Кецсудьщ сага тусын-
дары догал шьщра дудэмэл куйде кез кыйыгын тастады. Кара-
райлы, аршалы, буталы сай-сала да, шалрыныжайкалранжазык
беткей де — бэр 1 тап-таза, тацры ауаныц салкынына шомылып
шыккан куйде. Ауа емес, ражап б 1р нэр жутып турран секщщсщ.
Ата-бабаньщ кезшдей киел1 жер бутан жэуд1реп, элдене кутш,
жэутецдеп кдрап калрандай. ТЪн болса, дэл кэз1р б1рдеме дер
едьау деген ой кеюрепн тырнап, кемешн кырнап кетп. Мелт
ете калган к ез жасын сшкш тастап, болашак тагдыры белпсхз
бес-алты уйге тебесшен курсше карады. Уназ тютенген калпы
теменге тусе бастады.
Таудьщ кереметш тау кермегендер кайдан бшед!? Тау
дегещй тег!ст1ктен герг бшк жер деп кана ойлайтын шыгар?
Ал тау бшктгк кана ма? Шомбалтасы мен шыцы, калын
карагайы мен тутаскан бутасы, булагы мен бастауы, сайы
мен жырасы, шеб1 мен гул1 , ацы мен кусы, кудай-ау, кыруар
72
'прш тк-ты н ы сы — бэр 1 баска жерде болмайты н, баска жерден
табылмайтын тадгажайып кой! Б1рак с о л эдемшисй эрк!м к ер е
де бермеЙ Д 1 , к е р у ге келе де бермейдь © й тк еш таудьщ керш ген
шыга алмайгын куз-кыясы, кез к елген тусш е бермейтш кы р-
сыры толып ж аты р. Тебедепнщ кергенгн темендеп кермейдх.
Етекке тусгп тагы токтады. М ы на етектен караган адам
таудьщ нес!н керед1? Тек сырткы с ул басын рана. А л тау
тебецнен тон е к,арап, сенщ букш тула бойы нды актара кередх.
Баскалар бшмейт1нд1 бшегш, езгелер к ер е алмайтынды к ер е
алатын сирек адамдар да тау секшд1 , С 1 р э . Э кес 1 де сондай ед 1 ,
маркам! Эй, о н д ай болу кайда бутан! Т у н д е бэр!: «Ещц экеднш,
орнын сен б а с », — деп жатыр, баса алса, жаксы; баса ал мае а,
маскара да!
Ойдан о й туындап, ойды ой к уалап , Тазабекп ты ны м
таптырмай мазалады. взш щ гана ем ес, енд! езгенщ д е
тагдырына ж ауап беретш 1 кинайды. Кеш ем1з д егет — кашу.
Баратын жагы — Кдытай. Паналата ма, тон а п ала ма, — белгкпз.
Кдлай да к алм ак ауылдарын басып етет1ндер1 — анык. Олардьщ
емешеп казакха кай езгле койсын? К дш ы п барган буларга
ол арадагы казактьщ ез1 калай карары н да б 1р кудай бшед!.
Тэуекедден б е т е н суйенерлер! жок-
К,она ктар ы н ь щ да оянранын керш , соларга карай аяндады.
—Жас к е л щ н щ шайын йцешкте, б !з енд! жешм1зд1 табайык,
- дед1 К,ожак эзш деп.
— Иэ, сей т еш к , — дед1 Жомарт ш т экетш . — «Б1реу каты н
алып кашеа, бгреу боска кашыпты» д ем ек ш 1 , мешю боска каш у
болды. Э к е-ш еш ем меш орыс елт1рш к ет п деп жылап отырган
шытар?
— «Ж аксы с е з — жарым ырыс», ж аксы сез айтсащпы. Б1р-
б1р1м1зд1 кутит, енд 1 бэргмгз Кемгрш щ е бас косайык! — дед1
Тазабек.
...0здер1 оц аш а калган кезде Жуз1к ез-езш ен эб1герлен1п,
тез-тез киш е бастады.
— 0м1р1 буйтпеунп ед1, ж ур еп м н щ ерекпш турганын
карашы, — дед ! кеудесш алаканымен басы п. — Этшм кайталап
ауырып калган ж ок па екен?
— Бэлен к ун н ен бер1 шапкылап, шаршаган боларсьщ,
балам. Ж ен д еп тамак та нппейд1 ек ен ещ ез1. — Кдлиша ж уктщ
бурышындагы кебеж еш ашты. — М ы н а у м енщ б1р кшп сактап
койган камзолым ед1, осыны игйппне кшш! Саган кипзген
кит1м болсын.
- Кеп жасаныз, апа! Ештеце кипзбесещз де, мен
Кайынс1нл1мд1 кутты орнына кондырганыма куаныштымын.
Кем1рш1ге барганша Сэмештай эпкесшщ касында кала
турсын. Агынтай малдарды айдап келе жаткан болар, Тазабек
екеум1з алдынан шыга берешк.
- Мейлщ, айналайын. Балам, касына Биагацнын
Кенжегарасын косып алсаншы, мал кайырысуга ес катады той.
- ©31М де сейткел1 турмын, апа.
...Атынтай б]рак алдарынан шыкпады. Ауылга жакындаган
сайын аландап, Жузжтен мулде маза кетп. Б1р себеп барын
болжап, Тазабек те бэймаза куйге тусп.
- Уй жок кой! — дед1 Жузж кенет токтай калып.
- Кешш кеткен бе? —дед1 Тазабек танданып. Артынша-ак
карайган журттын коматын байкдп, б!р сумдыкдын болтанын
заматта сезд1. Кез! карауытып барып кайта ашылды. Не де болса
бекем болуга тырысты. Желш алдыга тусть «К,ап, мылтыгымды
ала шыкпаганым-ай!» — дедт еюнт. Квз1 керш, кулаш естш
келе жатты, б!рак ештемеш ойлай алмады, ештемеш тусше
алмады. Уйдщ орнында уйшп жаткан кул-кокысты кертенде,
журеп токтап калгандай кершд!. Жалма-жан Жузжке жалт
карады. Атынын жалын куша ес-тус жок талыксып барады
екен. Умтылып кушактай алды.
- Атты уста! — дед1 Кенжегарага. — Жерге туе! Аягын
узенпден шыгар! — 031 де атынан сеюрш туеш, Жузжп кетерш
апарып кек швптш уетше жаткызды.
- Жупр! Энеб1р тастьщ тубшде булак бар. Мэ, су экел! -
деп, басындаты туматын усынды.
Оны алмай, Кенжегара ез туматын устап жупре женелд1.
Бетше су сепкенде б1р сэт кезш ашты да, Жузж кайтадан
былк-сылк талып калды. Сейлей да алмады, жылай да алмады.
- Агата шап! — дед1 Тазабек Кенжегарага. — Тез алты-жеп
адам алып жетеш. Апам мен Шэшге эз1рше бщйрмей-ак
койсын. Бгздщ ошактын туб1нде суймен жатыр, соны ала кел.
Тазабек касына бармай-ак, барып кермей-ак бул да
кыргынныц б!р тур! екенш кул-талкан боп жаткан ею уйдщ
туркынан танвды. Кезшен жас шыкпады. Тула бойы кара тас
боп катып калгандай. Кеипкпей б1р топ адаммен Эдшбек жетп.
Танга жуык, тэтп уйкыныц кезшде орте ген болу керек,
шанырактын ш о р ы э л 1 сенбепп. Тш еул! мен Эжжещц, кыргыз
оташыны улкен уйде, Агынтай мен б1р ул, бхр кызын отау уйде
эуел1 елпрш, артынан ертеп шбершть Т1герге туяк калдырмай
малды айдап экеткендерше Караганда, кеп адам келш ,
корыкдай, аспай-саспай ютеген.
—Суйектерг де шала жанып кеппп, — дед1 Эдшбек кулагына
сыбырлап. — У йдш сыртына отын уш п ертепп.
—Енд1 не 1стейм13?
— Кдлган-куткам суйектерш жинап жерлешк. Баска амал
жок.
Ею уйдщ адамын б!р томпеьшк кылып Орта Меркш щ
етепне комдг «С о л ею орыс. Сол екеу 1 », — деген ой Тазабектщ
мыйын тесш жеп жатты. «Не ютесем екен?!» — дедг шпнде
улыган ызаны баса алмай ьщыранып.
0Л1 мен Т 1р ш щ арасында есещтреп жеткен Жуз1к болган
сумдьщты Ш эй щ ен жасыртпады. Кеш е келш тушрш куанган
ауыл бупн е л 1к шыгарып ексш жатты.
—Агайын, бул ара енд1 б1зге коныс болмайды, —дед1 Эдшбек
улап-шулаган журтка басу айтып. — Орыстыц осы алганы
алган, енд1 уысынан босатпайды. Кдйта айналып келем1з, туган
жерд! К0рем1з деп дэме кылмандар. Будан былай багымыз да,
сорымыз да К^ггай жершде болады. Бугш кошпесек, бупн тунде
б1зд1 де к,ырады. Орыстыц кол ын кагатын кудай да, куд!рет те
жогына коз жетп. влгенге жылайтын, жылаганды жубататын
жагдай жок. Кэз1р бэр1м1з де ол1 мен Т1р ш щ ортасындамыз.
Жайылымга айдагандай ыцгаймен малды кэз!рден жылжыта
берешк.
Эдтбектщ соз1 Тазабекп тастуйш етт1 . «Рас, кэз1р олш щ
емес, таршщ камын жейтш жагдай!» — дедг езш ез1 кайрап.

***

Тазабектер мал-жанымен кеш бата Кулык тауына карай

К9ШТ1. Орыстардан коркып, Кдркара мен Кдра^оддыц орта-
сынан етуге журектер! дауамады. Тунделете жетш, Шыбышы
деген кдрагайлы тауды паналады. У й т1кпей, тендерш шешш,
ки1з-текеметтщ уст!не кшмшец кисая кетютк Ертеа Акшокы
айналып, тун жары мда Актастыга жетш дамылдады. Содан
кейш п туш бгр к,исык сайды калкалаган топ адамнын касына
конды. Ерте оянган С эм ен Тазабекке жуг 1р т келш:
— Жайдак Булакта б1збен керш1 отырган К,ожабек аталар
екен. Самсалы деген баласы екеум1з б^рге ойнайтынбыз, —дедг
Кдйгылы жагдайды кайдан, калай ести ен ш юм бшсш,
журт жаппай оянып, кыбыр-жыбыр тгршшпс басталган кезде,
К,ожабек бастаган б 1раз кемшр-шал Жуз1к пен Шэшге келш
кейш айтты. Т ен -тен н ш ортасында отырып, ашык аспанньщ
астында шай шпст!. Тазабек пен Ш э ш н ш уйленгешн естш,
кутты болсын айтысты.
— Тацгажуык басталган сол атыстан 613 зорта аман шыктык,
— дед! К,ожабек э ц п м е н щ ауанын ангарган сон,. — Элде кгмдер-
дщ жол сштеугмен бгр топ орыс тунде к е л т Ж айдак Бул акты н
астындагы кек тебеге жасырыныпты. А д ам кершетш алагеу-
1мде ал кеп ауылды аткылай бастады. Бузау байлауда, козы-лак
кегенде, пгул! уй т1гул 1 калпында калды, б э р 1м 1з тек балаларга
жуг1рд1к. Ею жасар Рауанымды шешесх тесектен тыржаланаш
суырып эпердг С е о з жасар Самсалыны артыма мщгеспре сап,
Кецсуды кулдай К еген н щ езенше карай каштьщ. Кенсудын
аргы бетше жеткешм1зде, Епмбайга ок тидт Т ш тартпай кеттг
Баласы Калды бек бакырып, экес1н шыр ай н алы п жылап жур.
Атымнан тусе сап, койнымдагы тыржаланаш улымды жерге
коя сап, Калдыбекке урыстым. «Экенмен к о с а езщ де окка уш-
айын деп турсын ба? М ш атыца!» —дед1м де, экесш алдына ен-
герш берд1м. Ш ыбы шыга экелш жерлед1к. Ж астар тунделетш
барып, калган уй-жайымызды, тапкан малды айдап экелд1,
эйтеу 1р. ©лгенмен б 1рге еле берсек, артымызда ел болатын юм
калады? Сондыктан т1р1 калганымызга т эу б э дешк. Бэршен де
Тшеул 1 аксакалдын тутш ш тутететш С э м е н н щ аман калганына
мын шукгр деп отырмы н.
Кржабек аксакалдын сез саптасы м ен эн г 1ме айтысын
Тазабек экесше уксатты. А з сэттщ 1Ш1нде ©з1мен 1лест келе
жаткандарды тугел таныстырып шыкты. Б э р 1 де аталас адамдар
мен солардьщ ур1м-бутакгары екен. К е к ш е Н р деген келшше
кеб!рек кешл аударды. Асыдан ауып келе жатканын айтты.
Кф1зылбер1к болысы Серпсбай деген ш й п т н эйел!, айтулы
кыргыз батыры Кржекенщ кызы екен. Тш -т)к отырып, т т -
т1к журетш э й е л екен. Елдщ назары взш е ауатынын бшш, сыр
бермеуге тырысатын сеюдщ.
Кджабек аксакалдыц ауылымен бгрге козгалып, Тазабектер
ол арадан Кемдрнлге келш б1рге аялдады. Бурыннан таныс
адамдар б1р-б1р1н суйеу керш, ел 11шне келгендей сез1нд1.
Кем1рш1 — таудын, кунгей беткеш ндеп туйык шаткал.
Кунгейде болганы мен, кун тусе бермейтш Т1К шат, тар табан
сай. Кун туе кез1нде рана б!р жылт етед! де, кайта жок болады.
Тыгылуга к олай лы калка. Тар эр 1 кыска шаткалдьщ ер жары
догаланган аш ык жазык. Кэд1мп кед кора секщщ. Элп жер э р 1
ык, эрх мал жаюта ете колайлы. Босып келген халыктьщ букш
малын бала-шага осындажаяды. Кем1рш1нщ эс1ресе суы езгеш е.
Шомбалтастан, куз тастан ер1м-ер1м боп тамшылап агады.
Журт оны Там 111 ы булак, Кдсиетп булак дейдь Осы арада булар
б1раз аялдады. Ойткеш тосын жолыккан ею ауылдыц адамдары
тез арада бауыр басып, б]р-б1ршен ажырагысы келмедг Ж эн е
де хабар-ошарсыз кеткен Серйсбайдыд б 1р хабарын бшмей кете
бергенд1 К,ожабек езше мш санады. Акырында Кржабектщ
агайын 1Н1С1 Нусшбек: «Сержбайды м ен 1здсп кайтайын. Эр1
бауырым, эр 1 курдасым. Оны мен 1 здемегенде, кам 1здейд 1 ?
0лсем, елерм ш . Одан жаным артык па? Ередндерщ ерщдер.
Ермесендер, ез1м кете берем», —дедк
Ары ойласы п, бер! ойласып, Э ш м бек, Келгембай атты
курбылары ш есетш бодцы.
— Мен де бгрге шыгып, Кожак, Ж ом арт деген достарымды
1здеп кайтайын, — дед 1 Тазабек.
Шэш куйеуш е урейлене карады. О ны сы сылтау екенш т л
сездь Алайда ана орыстарды 1здегел1 барасьщ гой деуге батылы
жетпед!.

***

Кен; далада ел калмапты. Сай-саланьщ калтарысына

тыгылган санаулы ауыл болмаса, букш Кдркара мен Кегеннзн,
жазыгында не Т1р1 жан, не Т1р1 мал карандамайды. Эр сайдын
1Ш1 мен эр кырканыц ар жагында орыстыц о р ы ажалынды
дайындап туррандай коркътнышты. К^ыр ку йе кт 1н кара суьны
сэл ашылган жер1НД1 м уз тигендей кариды.
Тазабек Ж аланаш ка, ал Нусшбектер Тем1рл1к аркылы
Кыргызсай мен К етпенге согатын болып, Кдйкынын тусында
ек! ажырасты. Кенсудын, етегш бектерлей е т ш бара жатып, ана
жер-мына жерде каIп ап жаткан кап-кара темпеппкке Тазабек
тандана карады. Б уры н бул арада мундай н эр се болмаган. Не
екенш бшешн деп, солай бурылды. Ж акы н д ап келгенде, ез
квзше ез1 сенбед1. У й м е твмпеийктер © ц ш ец вртенген уйдш
кул 1 екен. Дэл ата-енесш ертегендей отын ж и н ап экеп ертепп.
Каптаган кайдагы уй? К,айдан келген уй? Булар кашканда,
бул арада ешк1м ж о к болатын. Уйлердш, арасы жи1, уйме-
жуйме тгплшт!. Э р и н е , кашкан казактар. К азган ошактарына
Караганда, б!рер кун аялдаган. Атынан т у с т , ек1-уш журттары
кулдг агашпен аударыстырып карады. А дам ы жок уйлерд! жук-
мупмен ертеген сек±пд1. Адамдары аман кутылран болу керек.
Муншама уйд1 шетгнеи ертеп келе жаткднда, кашан меш ертер
екен деп, кдлгандары карап жатсын ба? Уйсгз, мул1кс1з адамньщ
алдары куз бен кыстап оз 1 де аман калмайтынын ертеушшер
тусшген. Кашкандардын акылы да кдшып, кугандардьщ акылы
да асып турган зам ан -ай десецпп!
Шет Меркшщ карагайлы жотасынан б1р елж атып алды.
Жаландштыц ж е л к е с т е келш, шагын унг1рд1н аузына токтады.
О йы — осы арадан орыстарды байкау. К,аран;гы тускенше
ел1ктщ етш как,тап жед1. Ер-токымын жастаыып, унпрге тунед!.
Тадертен бшктен Ж аланаш ка карады. Б1рен-саран кершген
казак-орыс согыс жагдайында жургеидей тугел мылтык асынып
алыпты. Оган бару кепе-кернеу шпмге б ар у екен!н укты. Кек
ал мак, ойы да сап суынды.
Кдйтарында карагайлы жотамен Ек! А ш а аркылы Талды-
булакгагы Жомарттын ауылына сокты. О н ь щ тып-типыл боп
жатк;ан журтын керд!. Эйтеу1р, ©рттен аман. Оран да тэубэ дед!.
Алайда Кемгрипге неге сокдаганын ойм ен де болжай алмады,
Ж аман о ига баррысы келмед!.
Жлщшкелеу бул акты н; жайылма етепн ай нала берш, жай-
рап жаткан уш влйкке тап келд1. «Астапыралл[а!» — дед1 жагасын
устап. Кдраколга бараты н куре жолдан кь 1рык-елу кадам
шетте тенкиш влш б1р эй ел жатыр. Омы рауы кул-талкан, етег1
туршген, жаланбут. Б1р1 бозбала, екшш1С1 эл1 сэб и — ею улы ею
жагында елш жатыр. Ушеушен эр 1ректе он ею —он уш жасар
баланьщ басын кылышпен как айырыпты. Оган да айызы
канбай, тодкайтып койыпты да, арткы тестн аумагымен
ойып алып тастапты. Ол да ана эйелдш бал асы ма, баска ма, —
белпс1з. Б1р атаньщ тукымы осылармен тыйпыл болды ма, к!м
бц1ед1? Бар казак карсы болса да, эй, о с ы тертеу1 ак патшаныц
жарлыгына карсы бола койган жок шытар?! Тш п, ак патшаныд,
кара патшаныд гам екенш бщд1 ме екен?
Тазабектщ капы басына шапшьщы. «Шынымен 613 адам
емесшз бе элде орыс адам емес пе? — дед1 кушнш. — Кудай
неге мундай жауыздарды артык кылып жаратады? Кай кылыты
УШ Ш ?»
Кеш бата аласа сайдьщ кылтасында отырган жалгыз уйге
тап келдь К еш етш келш де, кара жумыска беретш баласы
да жок к е м т р -ш а л екен. 1ленщ арты бетш е узаткан ею кызы
козгалмаган с о д , булар да козгалмапты. Кдрт жалгыз атымен
аргы-берг1 тендрекп тугел аралапты. Кдйкы ны д асуына жетпей,
Шолан Кулатан деген жерде б!р топ туткынды орыстар тапа-тал
тусте атып тастапты. Б1рак атылгандардыд и м екенш бьлмед!.
Нусшбектер 1здеп журген Сер1кбай соньщ И н д е шыгар-ау
деп Тазабек жорамалдаганымен, карт оган айгак болар э д п м е
айтпады.
Ертес! тау саталай бектерлеп, Тасашыдагы Кржактыд
ауылына ж ол тартты. Жолмен журмей, эдеш жота асып
желке тусынан шыкты. Жалпак кед сайдыц ещршен не б 1р
уй, не адам, д е карайган мал кермей, адасып кеткен адамша,
ацырайып турды да калды. Сайдыд табадына тусуге дэт1
бармады. Элдеьам элдеб!р арада а д д ь т жаткандай секемдедд!.
Мылтыгын ердщ касына к елд ен ед тед одшап койды. Б ул
жан-жагын аддып, муны жан-жагы адды п б1раз турды. «Ж а у
шапты, жау алды деген — осы», — дед 1 тудше курсшш. Кржак
пен Сопыйадыд, Дэнекердщ ауылы осы арада болуы керек
ед1. Жотамен сактана ешстел, б!р жыраны калкалап, Кегенден
Нарынколга ететш кара жолга жакындады. Жырадан шыга
келгенде, ж ол жиегшдеп агашка асы п кеткен элдею мдщ
денесш кердк «А сы п кетйт», «ш а у ь т кетпгп» дегещц к оп
естггеннен болар, одан шошынбады. Будад ары бармаймын
дегендей, аты токтай калды. Тебшш, асулы турган жаладбут
еркекке ту сыртыдан такамак болы п ед 1 , оскырынып, аты
 оган кенбедь Аяыстау б!р агашкд атын байлап, сонан соц жаяу
жакындады. Шашылган жун-журка, тер!-терсек, карай-куран
б1рдемелерден аттап-буттап етп де, орагытып, асулы адамныц
алдыцгы жагына шыкты. Бетш кергенде, тебесшен б1реу б1р
койгандай болды: асулы турган К,ожак, едИ Аузына еркектж
мушесш тютетш кетшн. Б!раз кун осылай турган болу керек,
бузылган и ю 1н де байкдды. Б э ю ст алды да, щрнын басып
барып, мойнындагы жшт! киып шбердт. Какайыгт калган дене
какайган куй! кулады. Бетше карамай, жолдан аулакка суйреп
апарды. Сол арадан жарлауыт шуцкыр таптыда, тмшысымен,
екшесхмен топырак кулатып, ел!ктщ бетш жапты. Жырткыш
ац казып журмесш деп, мацайдан дэу-дэу тастарды кетерш
экелш устше уйД1. К,олы-басын кагып, ез! уйген бештке ез1
ацтарыла карады: «Иттер-ай, орыстьщ кызын катын кылганды
керсетешк деген екен той? Сопыйаны кэйтй екен? Оны да
елт1рд1 ме екен?»
Тасашыдан узаганынша тун болды. Кдрайганныц бэр1 езш
андып турган каракшы сыкылды. 0л!м себшген далада ел1мнен
корыкдау мумкш емес ед!. К,орыкканнан жаны калса, казактЬа
калар ед1 . К,орыкканынан емегенде, батырлышнан кырылып
жатыр ма? Жастыгын ала жатуга жараганы да шамалы. Т!пт!,
«Жэмецке мен Узактыц кегщ аламыз!» — демейд!, «Жэмецке
мен Узактан жанымыз кымбат па, влсек елермхз!» — дейд!.
0луд1 ерлж санайды. Анау артын ойып алган баланыц, мына
аузына мушесш тютетш кеткен Кожактыц кегш им алады?
Епшм. Кашып, босып бара жаткан журт кек алуга жарай ма?
Осындай сумдыкты кердш деп Тазабек юмге арызданады? Юм
тындайды? У й шп ме? Олар одан бетер урейленбей ме? Айтуга
да коркады. К,оркудан баска колынан ештеце келмейд1. Нагыз
корлык; — осы. Орысты коргайтын патшасы, эскер!, зацы бар,
ал казактын корганатын каруы да жок,-
Кем!рш1ге тунделетш кете беруге батылы бармады,
бхрак келшшегш катгы сагынганын сезд1. Бул жокта ей
кез! жэутендеп, сенер1 мен суйенерг жок Шэш кайта-кайта
сайдыц аузына жалтактап журген тэр!зденд1 Журег! шым-
шым сыздады. Анасына, Жуз1к пен Сэменге - бэрше жалгыз
прек ез1 екенш осы айдалада есше алды. Олардан алыстаган
сайын олардыц жакындыгын сезше бастады. Ойлап караса,
муныц амандыгы езшен гер1 соларга керепрек. Ары айт та, бер!
айт, амандыктын ез! — ем1р. Кездейсок, орыс тун гшшде атып
тастаса, он ьщ зардабын елген бул ем ес, Т1р1 солар тартады.
9йтш ©ле салгы сы келмедь Ж арлауы т сайдыд калкасына
тыгыла жатып тунед 1 . Ертеслнде Кем1рнпге кеш бата жетт1.
Шешес1 мен карындасы, Жуз1к пен Ш э ш — бэр1 жабыла бас
салды.
— Кдсындагылар кайда? — дед1 апасы езгелерден бурын ес
жиып.
—Олар К,ыргызсай жакка кеткен, м е н Кегенде калга м.
—К,ожак п ен Жомартты 1здеймш д ем еп пе ен?
—1здед1м. Е кеуш де таппадым.

***

Эйел сатыыышыныц кушрет ш эр б этш Ш эш жан-тэн1мен

татты. Тесекке азар сыятын Тазабект! кушагында кантша ерз-
тт1. Айтпайтын сезд 1 куштарл ы ры ергкс1з айткызып: «С агы н-
дым!» — дед1 балкып. «Жаным!» — дед1 Тазабек те дегб!р1 к а­
шып. Суйген жар рана сыйлай алатын сикы р бакыттан Ш эш н щ
басы айналды. Ешб1р сез, ешкдндай эуен жетюзе алмайтын
эсер екеуш д е есш ен тандырды. «Б1р тунщнщ рахаты букш
гумырыца с э у л е с ш шашып турады», — дегеш Жузгкгщ ш ы н
сез1 екен. «С э у л е м !» дегенд! сол ушш айткан екен казак.
—Жаным! — дедх жар кушаты ж анын к1рг1зш.
— «Ж аны м !» деген аузьщнан айн алдым! — дед1 Тазабек
аузынан сушп. — Кекте кун кандай ж алгы з болса, жерде маган
сен де сондай жалгызсьщ!
Жанын к1рг1зе Тазабек кушактаганда, суйсшгеншен
Шэшнщ жаны кеудесшен ш ы р ы п кете жаздады.
— Мен саган ат койдым, — дедг Ш э й ! куйеушщ аркасын
алаканымен сипап.
— Кдндай ат?
— Сен м еш Ш эй кен десен, будан бы лай мен сеш «Т э й к ен »
деймш.
—Бутан апам калай карайды?
— Апама да айттым, куанып кетт!. Батыр атамыздыц атын
атамаганын дуры с дедк
 ***

Шэш Тазабекке тэшрдщ сыйындай табынады. Егер оган

сол туш тиш улгермесе, б!р атадан туяк калмай кырылатын
екен. Эс1ресе Сэменнщ ере келгенше айрыкша тэубэ кылады.
Жузпсп ез1мен жалгап турган — сол. Егер Тазабек кастарында
болмаса, булар — енкей эйел — баягыда им кершгенге жем
болмас па ед1?! Тэубэ! Буларга кррган болсын деп, Тазабекп
кудайдьщ ез 1 аман сактаган сыякты.
Самаурынга шок, салып жатып, ту сыртынан тыкыр сспд1 .
Б1р бала ерткен Кекшепр жецгей екен. Бурыла салып сэлем
салды.
— Кеп жаса, ул тап, айналайын! Кдйным келд! деген сон,
келш турмын.
—Иэ , келд1. Уйге юршдз.
Ки1з ес1кт 1 кетерт, сыкырлауыкты ез1 ашып бердт. Кек-
шепрдщ келюйрш кшм кшсше, салмакты журшне, юс1ге тура
карап тш кататын эдетше - бэрше Шэш кергел1 бер1 тэнть
Байыпты, байсалды, батыл сейлейтш батыр эйел бола тура
ешкашан эдептен аспайды. «Елдщ шаруасын сыртта Сержбай
шешед1, агайынныц жагдайын уйде Кекшепр жендейд!», —
деген сездщ тегш тарамаганы эр кылыгынан кершп турады.
— Кайным, не аньщтап келдщ? — дед! Тазабекке, курак
керпенщ шетш ала отырып жатып.
— Б1з куанатындай б1рдеме бше алмадым, женге. Жен
сурайтын да женд! адам жолыкпады. Акшокыныц туб1ндеп б1р
койшыга кыргыз досы: «Кегеннен б 1р топ адамды Жэркентке
айдап барады екен, шйнен Сержбай болысты таныдым», —
депт!. Соны естйен соц, Нусшбек агалар солай кетп де, мен
Талдыбулак пен Тасашьщан кайттым. Кдракол турмесшен
кдшып шыкканнан кейш Эубэюр ата Шэшнщ экесше
энпмесш айткан екен. О кю1 Сержбай аганы Караколдан
кврмеш! С оган Караганда, кыргызды н керген! рас шыгар.
—Эйтеу1р, т 1р] шыгар деп дэметем!з. Т1р1 болса, Т1р! екенш
уш-терт айда б1р бщд1рмейпндей адам емес еда. Уми елмейдг
деупп ед! бурынгылар, рас екен, —дед! Кекшепр курсшш. Оган
косылып Кдлиша да курс1нд1.
 — Болыска м^ндай кун туганда, кара казактын куш не
болады десендш!? Алдынан шыкканын аямай кырып жатыр,
албаннан адам калмайтын шыгар.
— «Кы ры к ж ы л кыргын болса да, ажалды еледЬ> деген, апа.
Кудайга жалбарынганнан баска кдзакта амал калмай тур ро й .
— «К,удай е з 1 берген жанын взг алады » деуни ек, кудай
емес, жанымызды орыс алатын болды . К^аласа, атып тастайды;
каламаса, кдмап тастайды, ойына келгенш ктейдь С о л
Сержбай ел сайлаган, ездер1 калаган б о лы с емес пе ед1?
— Не к ш э такканын 613 де бшмейм1з. Кетершде орыс
хатшысына: « М е н келгенше Т131Мжасама. Жагдайды оз1м бш ш
келем», — деген. С ол сезш жетюзушшер болды ма, и м бшедх?
Оныц устше, тамыздьщ уппнде ойда жокта б 1р шатак болы п
ед1, сонын да к ес 1р 1 тиген болар деп болжаймын.
— Е, б!з ест1меген шатакты орыс кайдан естид!?
— Олар оры ска кдтыстынын бэрш естид 1 , апа.
—Е, орыска не гстеп койып едщдер?
—Жаз ш ы к ш ы казактардын м алы н т1з1мдеп санап жаткан
орыстар бар ед 1 ауылымызда. Ьшнде А н н а дейтш эйел ме, кыз
ба, эдемйне б1реу бар. Соган кырындап журетш К дны ноп
деген улык он бес некер1мен тамыздын; басында сау ете калды.
Казакты коркытуга орыс улыгы шетшен шебер гой, езшщ улк ен
бастык е к е т н керсетш, ана эйслдщ алдында мактану уш ш :
«Маган кара жумыска баратын казактардын; Т131мш корсет», —
дейд!. «Т131М ж о к », —деШц орыс хатшы да, сол арадагы казактар
да —бэр1 . «Н е г е ж ок!» «Сержбай Кднайыш мен келгенше п з 1 М
жасама деген». «Жасайсьщ. Бес сагаттын шпнде т1з1мд1 жасап
окелмесендер, осы тургандарынды тугел атып тастаймын. Б ол
тез!» — дейд1 акырып. Карсылык айткан терт-бес аксакалды
санакдпылар жаткан кшз уйге камап тастайды. «О карт-
тардыц не жазыгы бар, босатыцыз», — деп, жшттер алдына
уш рет барады. « Т 131МД1 улкен к1с1лерс1з жасай алмаймыз,
юмнщ канша жаста екенш солар б1лед1», — дейд1 тусгщпрш.
Тындамай, бэр ш куып ж}бередг Отагасы жокга ел-журт ойран
болмасын деп, у-ш у болып жаткан ж ерге мен де бардым. Каны
карайып, казактын, жшттер1 катты ш иры гы п тур екен. «Сабы р
епндер!» — деп басу айтып тур ед1м, э л п эумесер: «Кет!» — деп,
кеудемнен итерш калганы. Кдмсыз турган адам шаткаяктап
барып шалкамнан туейм. Меш тургызбак болып бес-алты ж т т
 тура умтылып ед1, элп эумесер езше тап берд! деп коркып,
тапаншасын аспанра атьш-атып ж1берд1. Не болганын тусшбей
калган касы нд агылар, атуга буйрык бершген екен деп, б1здщ ею
адамды атып тастады. Кайыргелд1 деген ацшы кдйным бар ед1,
табан астында ол да олардьщ б1реуш атып елт1рд1. Кдлыц казак
аз орысты каумалап б!рдемде коршап алды. Жан керек екен,
олар одан кешн ок шыгармады. М ен жалынып, аксакалдар
арага тусш, эйтеу1р, ек1 жакты азар ажыраттык. Сонымен
бурыннан санак жасап жургеш бар, кейш келгеш бар —барлык
орыс ауылдан жаяу шубап кашты. Кьтскасы, куып шыктык.
- Ойбай-ау, кэд1мгщей согысыпсындар рой? - дедг Кулиша
тацыркап. — Кепшшк б1р1кпейд1 гой, б1р1ксе, анау-мынаура
бой бере ме? «К еп коркытады, терец батырады» деген рой
бурынгылар. Сонымен не болды?
- Не болсын? Куып шыгарымыз куып шыгып алып, ар-
тынан корыктык. Б1ракб1реркуннен кейш: «Е, олардан бгр адам
елее, бгзден екеу елд1, сонымен эцпме бггп», - дедж те, журе
бердгк. Сойтсек, жаяу шубырган орыстар Тургенмен кулдап
керни ауылга барыпты. Бэрш булд1рген элп эумесер сол арадан
б!р ат тауып мшш, тура Алматыра тартыпты. Барган адам мен
кшэл1мхн дей ме, «Кдзактар карсылык керсетп, Т131Мжасамады,
б1р К1с1м1зд1 атып елпрд!», - дейд1 де. Оньщ жамандауынан
кейш Алматы б1зд1 жазалауга арнайы эт1рет ж1бершп. Томенп
ауылды кырып салыпты деген хабар куларына тиген журт алды-
артына карамай кашты. Тпуш уй т1гул1 калпында калды. Малга
карайтын мурша болмады. Урей билеген ел еткел 1здеп эуре
болган жок, кез келген жерден сеюрш тусш, б1рталай адам
бекерден-бекер сура батып елд1 . 0л1мнен кашкан адамныц
ел1мге 031 барып кырылып жатканын керд1к. Кдншама эйел,
каншама бала кез алдымызда езенге агып, кез алдымызда
езенге батып жатты, - есеп жок. Эрюм ез басымен кайры,
езше ел 1м тенген адам езгеш ойламайды екен. Б1з де кашып
кайнаралардыц касына келдж. Осыныц бэрш ктеп отырран
орыс б1здщ отагасын аяйды деймйпз?
- Жаца езщ айтпакдпы, «кырык жыл кыргын болса да,
ажалды елед 1». Орыс аямаса да, кудай аяр, карагым, кайдан
бшешк.
- Казак кашеа да, кашпаса да ажалдан кутылмай тур р о й ,
апа.
 ***

Буран д ей ш Сержбайды жоктагандар енд1 оны гздеп

кеткен Н усш бек, Эшмбек, Келгембай — ушеуш коса жоктай
бастады. Тазабекпен б1рге шыккан о л а р ЭЛ1 оралмады. Эсгресе
Кржабектщ кабыргасына бул жагдай кдтты батты: б1р бауырын
1здеймш деп, екгнппсшен тары айрылды. Енд1 оларды 0 3 1 !здеп
кайтуга бекшд!. Оган Сержбайдын, кенже шю! Турлыбай,
тагы б1рнеше адам шесть Турлыбайдын 03 м ы л т ы р ы бар екен,
Кожабек Тазабектпан алды.
— Кдтын-калаш, мал-жан — бэр1 саган аманат, — дед!
кетершде Тазабекке. — Сайдьщ аузын к©зден таса кылмандар.
Туткиыл келш , кырып кетш журмесш.

***

Казактын, ©лу!, орыстьщ 0 лт 1ру 1 адам танданатын о кита

болмай кадды. «А н а у елшп», «ананы атып кетнгп», «мы наны
шауып кетш т!» деген сез кэз!р еш й м ге эуелгщей эсер етпейд!.
«Бала бермейм13» дегешм1з ушш д э л булай кырып салады д еп
б!рде-б1р казак ойламаран. «Бгзбен де санасар» деген сандалбай
сэуегешнкке сенген. Кдз1р, мше, кашудан баска кайласы ж ок.
Онда да тун ж амы лы п кана. 0з жершен, ез елшен безш, езгеден
пана 1здеуге мэжбур. Еркег1М13 бугш елмесе, бэр!б1р ертен
елед1 дей ме, кэзгр эйелдер куйеуш ен бурын бала-шагасын
корраштайды. Оны сы акыл ма, туйс!к пе элде урейдщ уйреткен
у м т ме — о н ы Ш э й ! бтмейдь Т алай нэрсеш Жуз1кке карап
тусшедь Балалармен б1рге мал багып журген Сэмещц о л б1р
сэт козшен таса кылгысы жок. О нсы з кушм карац деп угады.
Шэшге де С э м е н — жалгыз бауырынын; к©31. Оны коргенде,
букш ортен ген уй 1Ш1 кез алдына келедь Солардан калган
саркыншак санайды. Туске таман ж енгес!:
— Жлбекжан, журни, Сэмендерд! б1р байкап кайтайыкдпы.
Жакын жер го й , — дегенде, соньщ б э р ш тусшгеннен Ш э й ш щ
журеп б!р сэт токтап барып, кайта ж урш кеткен тар!зденд1.
 - Апам ж1берсе, барайык, - дед 1 Кали шага кез киыгын
тастап.
- Бара гой, кдлкдм. Жалгыз емеспш, жанымда Жэмеш бар
гой.
- Оньщ да бгзбен бгрге баргысы келетш шыгар?
- Жецгец екеущнщ оцаша эцпмелерще кедерп боп кэйтем,
ездерщ бара берщдер.
- «Бара бер» десед, бара береюк.
Былай шыккан соц, эцпмеш Жуз1к бастады:
- Мен бакытсыз боп калсам да, сен бакытты болдыд,
Ж1бекжан. О л да маган медет. Тазабек — теки бала. Аргы-
берпш —бэрш ойлайды, экесше тарткан.
- Маган оныц кек алам дегеш унамайды, Жузк. Айтпайды,
б1рак байкаймын, еткен жолы К,ожабек агалармен б1рге
кеткенде, Жалацаштагы ей орысты 1здеп кайтты. Оларды
елпрем деп журш, оз! елш кала ма деп коркам. «Ашу акылды
азайтады», —деуш! ед1 гой апам.
- Коркуын коркасьщ гой, Жлбекжан. Б1рак елдщ кегш
еркек кайтармаса, енд1 им кайтарады? Озщ ойлап карашы,
мен жес1р болатындай, сеш мен Сэмен жедм калатындай не
жазыгымыз бар? К,олымнанкелмейд1, келсе, мендекепмдг алар
ед1м, эттец! «Судыц да сурауы бар» дейд 1 казак, сонда немене,
халыктыц каны сураусыз ба? Оны мен бшгенде, Тазабек бшмей
ме? Бшед1 . Тек шйнде ит елш жатса да, сыртка шыгармайды.
бйткеш ол — еркек. Нагыз еркек солай болуы керек. Сен оныц
айткан С0 зщ емес, айтпаган сезш тусш.
- Ол ушш мен де нагыз эйел болуым керек кой?
- Сен де нагызсыц, тещсщ.
- Жузгк, мен бгр сыр айтсам, мазак кылмайсьщ ба?
- Обай, мед сен! кашан мазак кылып ем?
- Уялам.
- Бурын мен эйел, сен кыз кезщде уялам дегешц орынды
ед1, енд1 екеумхз де эйел болганда, уялам дегенще жол болсын.
Эйел эйелден уялушы ма ед1? Айта бер.
- Мен бурын еркек тек бала сую ушш керек деп
ойлайтынмын.
- Сейтсед?
- Сейтсем, ол, теп, сан турл1 едер! бар сикыршы секций
екен гой: суйсшш, кумартып, б1ресе жаныц юршжанталасасын,
 б1ресе жан ы н ш ы р ы п бара жаткандай жанталасасыц. Кудай-
ау, жанынды к о я рта жер таппайсьщ. Бакайьщньщ тырнарына
дешн б а л к ь т бара жаткандай боласын.
— Солай ма? Есшде ме, баярыда: «М ун д а й екенш неге ерте
айтпагансын деп, ЭЛ1 маган бэле с ал ар с ь щ » дегешм.
—Болды, болды . Жана мазактамаймьш дегенсщ.
...Шешес1 м ен эпкесш керш, С эм ен кастарына ез1 келд 1 .
— Балам-ау, сырт КШМ1НД1 шешпей ойнасаншы, муздайсын
р о й , —дед 1 Жуз1к баласын кеудесше кысы п.

—Бэр1 ш еш ш тастады, ыстыктап кетпк.

Ш эш Сэменд1 кушактап, шашынан шскед1.
— Тер катып калмасын, ойнап бггкен соц тез кшнш ал.
Карныц ашкан ж ок па? Кдлтамда б1р курт жур екен. Мэ, аузына
сала койшы!
—Экел, эп ке. Кетйм, апа.
—Бара р о й , кулыным. Байкал жуг1рш1!
Жузж п ен Ш э ш кездер1 жасаурап, Сэменнщ соцынан
елж1реп карады. Екеуше де болашак е м 1рлер! Сэменмен б 1рге
шапкылап бара жаткандай кершдо.
— Кудай енд1 осымныц к ы з ы р ы н керсетсе, ештецеден
кенде калдым деп кынжылмаймын. Тукымымен типыл б о п
жаткандарды еепгенде, бул кунгме де йптей тэубэ кылам. Б1р
Тазабектщ ортамызда журген! — ол да кудайдын б!зге жасаран
кдйырымдылыгы. Ол болмаса, ецкей катын жылап-ещреп, ес
жыя алмай ж уретш ек.
— М ен с е н щ аман калганьща, со л куш Сэмещц ала
кеткешм1зге т э у б э кылам. Сэмен ек еущ болмасандар, менш,
кушм не болаты н ед1? Туу, басым айналы п кеткеншпй. — Ш э й !
Жузжтщ иырына басын суйед!. — Кай-кайдагыны ойлаганднс!
ме?
—Жтбекжан, бер1, маран тура карашы! Журегщ айнымай ма?
— С эл-п ол.
— Кудай к у т т ы кылсын, жаным! К е т е р ш калрансыц рой .
— Койш ы, теп-тез-ак, па?
— Жада е з щ де мойындадыц р о й бэршщ теп-тез б о п
жатканын.
— Туу, саран бекер айткан екем соны . Кайта-кайта бетгме
баса бересщ е н д 1 .
 Б1р1 вкпелегенсш, екшппс1 екпесш таркаткансып, ею
келшшек б1р-б1рше суйкене, б1рше 61р1 суйене сылк-сылк
кулш уиге кайтты.

***

Кырык шакты адам мал-жанымен, кеш-квл1пмен

Кемгрппге тунделетш жетй. Токтамай, ертес1 танбозынан тагы
кешт1. «Орыс жазалайтын эскер шыгарыпты. Енд1 албаннан
т1р! жан калдырмайды», - дед1 бастаушысы артык сез айтуга да
сабыр таппай. Урей билеген бэршде ец-тус жок. Ертес1 убап-
шубап тагы елу каралы уй етй. «Орыстар токтамай ататын
мылтыгын, от шашатын зецб1регш суйреп келед1», — дедг.
0здер1 кермесе де, езгеш урейленд1ре айтады. Калай дегенмен
де, кдшкан ел жишей бастады. Соларды керш, Кожабектщ
эйел1 Бебек жылайды. «Кытайга калай жетем!з? Б1зд1 к!м алып
етед]?»—дейд1 уайымдап. Ашып айтпаса да, айга жуык хабарсыз
жогалган К,ожабект1 елд1ге санайды. К^имаганмен, Т1р1 екенше
Тазабек те кумэщц, тек айтуга аузы бармайды. Жазалаушылар
келш кырып кетсе, кепшшкгщ обалына калармын, енд1 б1р-ею
кунде еш хабары болмаса, онда акырындап шегарага жакындай
берерм1з деп туйген. Кешюсш апак-сапакта Кожабектер сау
ете калганда, куанганнан балаша жупрш кетп. Бгр екш ш тс 1 ,
Нусшбектерд1 булар да таппапты. Кдрабулак, Таушшк, Саты,
ЕспспДурген, Кыргызсай,Т астыкара, Кетпещцтугеларалапты.
Тек Кектал мен Жэркентке бара алмапты. 1леден атпен етуге
эл1 муз катпапты, орыстардьщ вткелегше баруга, тексеред1 деп,
агайындары жолатпапты. Нусшбектерд! Карабулактагы ел гана
керыгп, баска еш жердеплер не кердтк, не естщк демеггп.
— Б1р жырага ушеуш кеме салды ма, юм бшед1? — деп
курс1нд1 К,ожабек. — Асыгайык, ырталып-жыргалатын заман
жок;.
Айдаган малдьщ жауга буйырары да, езще калары да белгклз
болгандыкган, журт б1рер малын сойып, етш какгап алуды
уйгарды. Сонан соц дур кетершш, Сумбе деген жерге барды.
Казак пен кыргызды косактап куырып жаткан казан шуцкыр
осында екен. Орыстар артынан куады, кытайлар одан ары
етшзбейд!. Плшпектен, Кдраколдан кдшкдн кыргыздыц кеб1
малсыз, уйс13. Оранран кшмшен ©зге не баспанасы, не устшде
дыпасы жок. Кихз жамылран кемш р-ш ал мен терке оранран
бала-шараны, бута-бутага жун-журка жауып, соньщ астын
паналаран каты н- калашты кергенде, Тазабектщ тебе шашы т!к
турды. Ж айсыз, куйс13 журт жал анаш араштай жутаган. Аш тан
кырылранша жыбырлай туратын к е б 1 аз куннщ рана адамы.
Буларра не кытайдын,, не орыстьщ жаны ашымайды. Бурал кы
иттен бетер бейнет тарткан халык. И е с 1 де жок, ел1 мен ж ер 1
де жок. Ж анашыры да жок. Не квкке ушып кете алмайды, н е
жерге ырш кете алмайды. Еннамге керекс1з.
Казак пен кыррызды юрттэр к ы лы п , калмактыц тш еуш
кудай берйтп. Т а у арасынан туткиыл шыра келш шабуылдай-
ды екен. М а л ы й айдап, эдем1 кыз-келш ш егш ецгерш экетед1
екен. Сол экеткеннен кейб1р1 кайтпай калып жаткан кершед1.
Аштан елгенш е, калмакка катын болай ы н деген шыгар, бэлк !м ,
елт1рш тастаран шырар, анырын ешкгм бшмейдк Кебш б 1р тун
асырып кайта экеп тастайды екен. С елге аккан салындьщай
не ец жок, не туе жок, селб1решп кайтады екен кыздар. Ж аны
олжа болган с о д , калранына кез жумады екен бэр!. К,оррансыз
жандардьщ тезуден езге шарасы жок.
Шегарара уйлыккан журтгы аралап кайткан соц: «Б ул —
Албанра к елген акырзаман», — деп баралады К,ожабек. С олай
екенш касына ерген Тазабек те туеш д!. Шегараны кузеткен
кытаймен де, олармен сыбайлас калмактармен де сейлесш
керш, кэй терш бшмей, б1ршщ бетш е б 1р1 карады. « М е н
К0 штер1нд 1 аман-есен етктзт берем. Т е к он жылкы, елу к о й
жинап берш дер», — дед1 б1р калмак. О ньщ сейте алатынына
булар сендь вйткеш оныц К1рш-ш ы р ы п журген жер 1не
езгелер мацайлап та бара алмайды. Б1рак оньщ сураран м алы н
жинап берсе, ездер 1 осы кыста-ак аштан кырылып кал ар едТ
Сондыктан о н ь щ шарты «Егер маран ем1р1нд1 кисац, мен сен щ
ем1р1нд1 сактап калар ед1м» дегенмен барабар-ды.
— Кенем1з бе, кэйтем1з? —дед1 К ож абек кынжылып.
— Баска ам ал жок болса, квнбегенде кайтемгз? — дед 1
Тазабек те унжыргасы туеш.
—Эуел1 е лм е н акылдасайык, —дед 1 Кожабек. —Екеу1 шешт!,
613 бшмей калды к деп журмесш кейш . Клмде канша калды
екен, м алдьщ да есебш алайык.
 Екеу1 ауыл к,онган мацга жакындай бергенде, аргы шеттен
баж-буж еткен шу тттьтктьт. «Урып кетп!» — деген Сэменнщ
дауысын Тазабек жацылмай танып, тура шапты. Балалар
тебелесш калган болар деп болжады. К,ожабек екеу1 жетш
келсе, бгр Сэмен емес, Самсалыньщ да, екеушен ересектердщ
де бет-ауызы мен бас-кез1 кан-кан, жырым-жырым.
Б1р топ к,алмак булар мал жайып журген жотаныц арты
бетшен шыта келпгп де, шокдармен, камшымен, таякпен ше-
тшен урып жытып, бар малды тук калдырмай айдап экетшть
9йтеу1р, епнамд1 атпапты, б1рак; асынтан мылтыктары да бар
екен. Астындаты атынан баска еннамде мал калмады. Натыз
акырзаман енд1 туды. Аштан елудщ осылай басталатынын
Тазабек тус!нд1. 0л1мнщ езшен гвр1 елем-ау деген кэуш зор
секщць «Енд 1 кэйтпк?» - деп, каты н-кдлаш, бала-шагада ес
калмады.
- Тазабек, — дед1 оны Кожабек онашалап, - жаны алкымта
таянганда, адам ец акырш амалта барады. Ыз де сейтпесек
болмас. 0зщ Дэулетбай деген атамызды кершжурсщ, Кекшепр
келшнщ жакын кайнагасы. Жасы жетшстен асты. Осьщан
туп-тура елу алты жыл бурын бу юс1 казактын колына тускен
тугкын еда. Он алты жасар калмак, болатын. Оны Сержбайдьщ
агасы асыкты жш1к усатып асырап алтан. Кдтын эперд!, уйль
баранды к,ылды. бетшен какпай вс1рд1. Он алтыдагы бала онын
бэрш бшед1 . Б1рде-б1р1м1з ол жайлы кезшше сез козтап керген
еместз. Кэз1р тотыз улы бар, бэрг казак, бэр1 албан, бэр 1
кызылберж. Ещц, амал жок, сол энпмеш эйгшеуге тура келш
тур. Ойтпеске ары ойлап, бер1 ойлап, амал таппадым. Мына
б1зд1тонап, шауып экетш жаткан калмактардын б1рдекеш осы
ккпнщтуган 1Н1С1 Кдргаекен. Сотан енд1 Дэукещц жумсамасак,
к1мд1 жумсаймыз? Ес бшгел1 аталап келе жаткан адамыма «сен
калмаксыц» дегещЦ бет1м куймей кдлай айтам? Кешке уйге
конак шак^ырайын. Сен менен гер1 сырт адамсьщ, энпмеш
Кекшепр екеущ бастандар, ар жагын мен алып кетермш. Бутан
калай карайсын?
— Кожеке-ау, оньщ не «кдлай карайтыны» бар? Кепшцнк
ушш бет куймек турмак, жан куйщ жаткан жок па?
...Кешккпн энпмеш Тазабек кдлмактар айдап зкеткен
малдан бастады. Малдан айрылудыц арты жаннан айрылута
апаратынын ескертп. Одан ары узак; оспактатканды орын-
сыз санап, к ал м ак йшнде Торге, Ж ы р га л, Батмолда секш -
Д1 кесемдер! бар екенш, солармен келюпесе, ю терш щ
оцалмайтынын кадап айтты. С оларды н шйнде Карга деген
ерекше батыр, атакты кесем1 бар е к е т н айтканда, Дэулетбай
селк ете к алгандай болды. Сонан сон; т е т е л е й келш:
— С ол К дргага ортамыздан Д эу летб а й аганы жумсамасак,
баска амал к ал май тур. К,иналган м ы н а ел1 ушш, каты н-
баланыц камы уш ш , агамыз оган ренждмес, — деп токтады.
—Неге м ен баруым керек? —дед1 Д э у л е т б а й элдеб1р астарды
ангарып.
—Ата, ай ы пка буйырманыз, —дедг К е к ш е п р сезд1 цип э к е т т .
— Бар сенер1м1з с1з болган соц, буран ам алсы з барып отырмыз.
0 3 Щ13 бшесгз б е , бшмейс1з бе, ол жары бгзге беймэл1м, б1рак,
сол К,арга д еге н батырдыц с1зге Ш1 е к е н ш елден естщж. Естгген
кулакта жазык, ж ок, соны естш, сезд щ ш ы ны керек, куандык.
«Кырылудан, аш тан елуден аман калаты н болдык* Кудай бала -
шатамыздын к е з жасын керген екен », — деп куандык- в й т к е н !
1Н1Ц13 болса, о л Кдрга С13Д1тындамаганда, К1 МД1 тындайды?
— Сонда сендер меш казак ем ес, кал мак деп жумсап
отырсындар м а? Соган кездерщ м ен жетш стен асканда жетт!
ме? Т орыз б а л а м мен катыным казак та, мен каямакпын ба?
Бул не корлы ктарьщ ? —деп, карт е ц ю л д е п коя берд1.
Булд1р1п а д д ы к па, енд] кэйттгк дегендг ацрартып, Тазабек
Квкшег1рге карады. Ол кезш жумып, басы н шайкап, ундем е
дегенд! укты рды .
— Ата! — дед1 сэлден кейш сезд1 ез1 бастап. — М ен схзге
келш боп турранда, балаларыныз б е н женгем1з казак б о л ы п
турранда, с1з к алай калмак боласыз? Б1рак калмак та б о л са
Карга бауы ры ны з р о й , в з казагыцыз у ш ш вз бауырыцызга б 1 р
ауыз сез айта м а деген тшек кой 613Д1К1.
Содан к е й т карттыц 1й1 ж1биш дед1. Бас калар да каумалап,
аштан к ы р ы лм ас ушш, амалсыз с о л а й ютеуге тура к е л ш
турранын айткансы п жатты.
Каргага т е р т К1 С1 аттанды: Д эулетба й , Кожабек, Тазабек
жэне К ек ш ег 1р. Олар ауылдан узап бара жатканда, Ш эш ес1к
алдында турран. У ш атты уй сыртынан етш бара жатты. К ен е т
ец алдынгысы тгзпнш тартып, буран бурыла карады. О н ь щ
турш кергенде, Ш э й ш щ журег! су ете тустк жазда жэрмецкеде
керген жадпак бет калмак. У рей лен ген н ен вне бойынан э л
кетш, ес1кке дейшп ею-уш кадамды эрец аттады. Енес1 бетше
б1р парады да, кушактай алды.
- Каргам, не кылды? Б1р жерщ ауырды ма? Жата койшы!
Жузж, Жэмеш, жупрсендерпп! Кудай-ай, пищдепс1 аман болса
екен!
Бэр1 Ш эй ш 1 каумалап, текеметтщ устше керпе тесеп жан-
тайтты.
- Аяк, асты не бодцы? Квзще б1рдеме кер1нд1 ме? — дедг
Жэмеш басына жастык тосеп жатып.
- Кез1ме ол кершгенше, шайтан кершгеш жаксы ед1.
Естер1нде ме, жэрмецкеде Сопыйаньщ энш еститш куш дэу
б!р калмактьщ касынан мурнымызды басып кашып едж кой?
Жаца соны керш, тартан жер1мде к^лап кала жаздадым. Меш
таныды-ау деймш, бурылып, б!р сумдык карады. Кайта оралып
келш, бэр1м1зд1 кырып кетш журмесе жарар едь
- Мен Эдшбек атамаайтайыншы, Кенжетарасын касымызга
ж1берсш. Еркеп бар уй екен деп, каймыгар, - дед1 Жэмеш.
- Сейтешк, — дедгЖузгк те костап.
...Кешю аггак-салакта еспегщ алды кенет тасыр-тусыр етп.
Жупрш шыкдак болтан Жуз1кт1 элдеюм кеудесшен итерш
жгберш, уйге юрш кедщ.
- Ойбай, Сэмен, атама жупр! — дед 1 жытылып жатып.
Ецгезердей торт-бес калмак эй-ш эй жок Шэш мен Жэмепгп
бас садцы. Кдлиша мен Жузж бажылдап ара туспек болып ед1,
екеуш еш жакка ушырып ж!берд1. Есжтщ алдында тагы уш
калмак ат устшде эз1р тур екен. Жэрмецкеде керген жалпак бет
калмак Ш эш ш ецгерш алды да тура шапты.
- Мен кдлз емеспш, катынмын! — дед1 Шэш далбасалап.
Дэу калмак, кыцк деген жок. К^улатына Жузгктщ дауысы б 1р
жетш, б1р жетпедх. Байкауынша, арттарынан кугын туспедь
Калмактар кашпай-пыспай тау ш ш е К1рд1. Э дегенше кас
карайды. Енд1 тшп кугын туспейтшш Шэш сезд1. Кожабек
пен Тазабек болмаса, бул ауылдьщ ауыл болмасын осы жолы
байкады. Кдлмактьщ кдрасы жиырма шакты ед1, кеб1 жолай
белшш кетп де, акырында ушеуг калды. Бажылдап келе жаткан
Жэмештщ де уш енгп.
бзгел ершен белшш шыккан е й калмак тау пттше енш
барып токтады. Екеух ею жатынан устап, Шэшш жерге тус1рд1.
Жулкынып ед1, екеу! ею иыгынан басып тырп етюзбедг.
Оздершше бгрдеме десть Элденеге к елю е алмай турран секшд!.
Осы арада зорлам ак-ау деп, Ш эйш щ зэрес1 ушты.
— Маган тим ендер! - дед1 олардын уятын ояткьюы келш .
— 1иимде балам бар. Байы бар эйелмгн. Сендердщ эпкелерш,,
карындастарыд жок, па? Жылатпандар м е т !
—Эпкем1з д е, кдрындасымыз да бар, тек сендей катынымыз
жок, —дед1 б 1р еу 1 кекете кулш.
— Казак пш нде журш, казакка кас кыласындар ма?
Жлбер1ндер мент!
— Кеп сезд1 кайтесщ, буран деш н казакка катын болсад,
енд1 калмакка каты н боласыц, —дед! ж анагы ж т т жекш.
Кдсы ндарысы капсыра кушактап турды да, ек!нш!с! аузы д
орамалмен б уы п , колы н жшпен тас к ы п байлап тастады.
—А л енд 1 эдгаменд! айта бер, — дед! кекетш.
Сонан сон д э у калмак тары внгерш алды. Булкынып байкап
ед1 , оны анау кумырсканын кыбырлаганындай да кврмедг С э л
журген сод алдарынан ит урд1 . М алк ор ан ы айнала алкакотан
отырган бес у й л 1 ауылга келдь Жеке б1р уйге кетерш юрпзд1 де,
аягын коса бай лап , текеметтщ уст1н е дедбекш е тастай салды.
ЕС1КТ1 сыкырлатып, тыкырлатып уза к жапты. С1рэ, эбд ен
мыктаган б о л у керек. Сырттан дабы р -дубырды ест!гешмен,
не болып ж атканы н тусшбедь Э л д е н уакыттан кешн д э у
караныц 0 3 1 к !р д ь Устше тон жапты да, ун-тунс13 кайта ш ы ры п
кетп. Аузы м ды аш дешн деп жер тепкш еп ед1 , тшт! мойнын да
бурмады. Ес1кте, тундж те жабык, тас карадры. Негеэкедш, неге
кол-аягын ш еш пейд!, — тус1шкс!з. Бекерден-бекер экелмейуд,
бекер кол-аярын байламайды, ол — тус!ш кт!. Сонда не ютемек?
Олт1рсе, айдалада-ак влнрш кетпес пе ед 1? Ш ынымен-ак
зорлап катын кылмак па? Осы ой дан Ш эш нщ тула бой ы
турш тп кетт!. Балагынан жылан ж ы лж ы п келе жаткандай
тыжырынды. О сы м ен ем1рцпц б г т к е т ме? Экеден, шешеден,
бауырдан, туган ел мен туран жерден — бэршен айрылса да,
эл! Т1РШШ1КГ1Н таукыметш Тазабекпен бгрге татайыншы д еп
талпынып ед 1 , оны да кудайдыц к е п керген! ме? Эттец-ай,
колына б1р к ар у тисе, дэу турмак, тау калмак болса да алысып
елер ед1 ! К еуд есш ен жаны шыкканша кеудесше мш пзбес
едИ Орыска да, калмакка да кор кы лган кудай-ай! Будан да
жаратпай-ак к ой са кайтетш ед1?!
 Аузыбайлаулыболсада,ойыбайлаусызШэтшарасыздыктан
шывдырыпж ыл ады.Бгракжуреп ш ыцгырган мен, уш шыкпады.
Бауыздалган койдыц бакылындай б1рлеме ез кулагына азар
жетп. Буынып ©луге де мумюндт жок мкжш дэрменс1здпстен
булыгы п ©к с 1д1.
Б1р кезде есж ашылды. Б1рак есйстен ешкандай жарык
юрмедг Есжтен енген карацгылык; тыныштьщты бузбай 61 раз
турпы. Сонан соц есжт1 шпнен мыктап жапты. Элденемен
байлады. Жакыцдап келд1 де, устшдеп тонды акырын алып
тастап, жанына жантайды. Жат т с те жакындады. Артынша
кушагымен какпанныц шаппасынша кеудесщ кысып алды
да, зщцей калмак бар салмагын салды. Эйел бойында дулей
кушке бвгеу болатын еш куд1реттщ жоктыгына Шэшнщ кез1
жетп. К у и т ш токтататын куд!реттщ бгр! — уят. Таты б 1р 1 —
аяушылык- Жэне б1р1 - мешр1м. Муньщ б1рде-6\рг бойынан
табылмаса, онда купт не 1стесе де, бэр 1 —зан.
Калмак аягындагы жигп алды да, аузы мен колын шешпедь
Бэрш тус1нд1: бакырмасын, карсьшаспасын дед1. Ещреп
жылаганнан ©зге ештеце колынан келмед1. Уш шыкпаган соц:
—Тэй-кс-е-ен! —дед! журегшш, даусымен шакьфып.

***

Карга косем десе, дегендей адам екен. «Казактар келд1»

дегеннен-ак, дайындалса керек, орнынан турмай, бэрше
бажайлап б1р-б1р карап етт1 . Элдене кенет есше тускендей,
Дэулетбайга кайта жалт карады, сонан соц есше ештеце тус1ре
алмаган адамша кабагын шытты.
—Иэ, таныса отырайыд, жендерщ 1зд1 айтыныздар, —дедг.
Аддымен К,ожабек сейлед1.
— Менщ атым — Кожабек. М ына 613 Д1 бастап кеп отырган
аксакалдыц аты —Дэулетбай. М ен бу к!сшщ 1н1с1 болам.
—Мен Тазабекпш. Кожабек аганьщ 1шс1 болам.
— Мен Дэукецнщ келйпмщ, кыргыз Кожеке батырдын
кызымын. Экемнщ койган аты — Каныкей, албандардын
койган аты — Кекшепр.
 Бас шулгып тындап отырган Карга орнынан ушып турегелдг
— Апы рмай, Кожеке батырдын кы зы мын дедщ бе? С ен щ
экеннщ калай елгенш ез кез1ммен керш ем, айналайын.
Кы тайл ар к ы п -к ы зы л шокка йрщ ей лактырып ертегенде,
кьщк деп б1р ды бы с шыгармап едИ С о н ы керген калмактар
куш бугшге д еш н тусшен шошып о я налы. — Кекшепрдщ
алдына келш к олы н устады. Бетше суйсш е карады. — М е н щ
ушм — сенщ д е уйщ , К,ожеке батырдын кызы: Торге шык! —
дед1 колтыгынан суйеп.
— С1з мешн; экемд1 ардактайтын адам болсаныз, С1здщ уй
маган да уй болмаганда, клмге уй боладьт, К,арга ага?
— Д эл айтасын, Кожеке батырдын кызы. А л енд1 дурыстап
жондер1нд1 айтындаршы, меш к алай таптындар, кайдан
келесщдер, кандай шаруамен журсшдер?
— Оны Ж э к е м айтсын, — дед1 К екш епр Дэулетбайга
бурылып.
Дэулетбай эн п м есш казактарга калай туткын болганынан
бастады. К,олы н какпай, мандайынан шертпей, казак э к е с 1
каншама багы п - каккаттымен, ез елш , эс1ресе кйнкентай 1ш с 1н
коп жыл б о й ы умыта алмаганын айткднда, К,арга орнында
отыра алмай козгалактап кегп.
— Д эулетбай — менщ казак экем койган ат, ез атым —
Дорбежш, — д еген кезде, орнынан К арга еш умтылып тура
алмай, ушшипсхнде эрец турды.
— Эй, ж ур еп м сезш едьау! — д ед 1 Дэулетбайга карай
татпректей аттап. — Сезш ем-ау сен щ Т1 р 1 екенщдд!
Дэулетбай турегелген бойы туры п калды. Ек! бауыр
кушактасып, енкш деп едэу1р жыласты. Оган казак,тар жарты
жумысы бггкендей жымындасты.
—Калай умы тты н, калай? —деп, Карга басын шайкай бердг
— Кашан балалы-шагалы болганша умыта алмадым, ес1мнен
шыкдадын*
— Апырмай, бала бауырды умыттырады екен-ау, менщ
умыта алмай ж ургеш м баламньщ ж октыгынан екен гой? — деп,
Карга кезше тагы жас алды.
— Бауырдын баласы бауырга бетен болмайды, с1з бугщ ага
гана тапкан ж оксы з, агамен коса бала да тауып отырсыз, Карга
ага. Жылайтын ж ош щ з жок;, —дед! Кекшеггр.
 - Дуры с айтасыц, К,ожеке батырдьщ кызы. Дурыс айтасьщ,
- деп, Карга ©зш ©31 зорлап, азар жымиды.
Дэулетбай содан кейш неге келген жендерш айта бастап ед1,
сездщ мэшсш тусше койган Карга орнынан турды да, агасына
карап колын кусырды.
- Болды, болды! Алдыма Кожеке батырдьщ кызы келсе,
колга тускен агамды к р етпей, ул еткен казактар келсе жэне
жай келмей, б1р агамды тогыз улдан ербпен б!р ауыл етш
екелсе, мен казактардыц кандай шаруасы болса да шешш
беруге дайынмын!
Карга буларды байтал сойып конак егп. Кетерлер1нде
казакы женмен буйымтай сурады.
- Кам жемей кайта бервдер. Малдарынды им алса, соньщ
езше апартып берпзем. Шегарадан кай куш етет1ндер1НД1
бшд!рсендер, со куш шер1ктерге тапсырма берпзем, бэр 1
ойдагыдай болады, —дедь
Кдргадан карык боп кайткан бул ар уш кыз бен Шэшш
калмактардьщ тартып экеткенш естшенде есецпреген адамша
ес-тусс1з узак; отырып калды. Жарык; дуниенщ тунд!п жабылып,
жер элемд1 капас карацгылык кымтап алгандай квр1ндь «Енд]
Кэйтом?» — дед1 Тазабек тущлш. Озшен ез1 сурап, езше ©31
жауап бере алмады. Жауабы да жок,, шеш1м1 де жок тыгырык
Т8р13Д1.
- Каргам, — дед! шешеа дем берш, — экец елгеннен кешн
де ем1р сурш жаттык кой. Т 1р1 адам тгршшктш тозагын да
тартады, азабын да керед1, одан тек ©Л1 адам гана кутылады.
1илнде урлагыц бар эйелд1 жауда калдырма. Ол — с е т и
болашагьщ. Тек шпндепа аман болса екен! Кдрыидасьщ да
агам куткарады деп сенш жаткан шыгар. Бэр1м1з б1р саган с е н т
журм1з, шырагым.
Тазабек анасыньщ айтканын да, айтпашн да тусшд1 .
«Кеудемде жаным барда Шэшш жылатпаймын!» деген уэдес 1
де есшде.
- Сабырынды жогалтпа, — дед1 Жузпс Тазабек мылтыгына
кол созып жатканда. - Ана ек! кыздьщ агайын-туысы да
дайындалып жаткан. Дэулетбай аганын ей улкен баласын
касыца алсан;, онда Карга тагы кемектесетш шыгар?
Дэп осы акылдьщ дер кезшде айтылганын тусшш, Тазабек
Жуз1кке суйсше карады.
 ***

Ертеш кас карая дулей калмак, тагы келгенде, «Будан да

елгешм жаксы едИ», — дед! Шэш туншш.
—Кдтын болуга кенемющ? —дед 1 калмак; ецкейш.
Шэш басын шайкады. Анау б!р к олы м ен капсыра кушактап
алды да, екшип колымен аягын шеше бастады.
- Тэй-ке-е-ен! — дед1 Ш эш тунш ы га шынгырып. Т ула
бойы тыпырлап кашты. Б1рак жанын да жаралаган, арын да
арамдаган карангылыктан кутыла алмады.

***

Тазабек бастаган алты ж тт Кдргага тагы келдь Ол буларды

ун-туне 13тунерш тындады.
- Тер ген щ адамдары екенш айтуларьщнан болжап
отырмын, — дедг кабагын тушп. — Малдарынды айдап экеткен
де солар. Б уп н кайтарып беруге т т с . Жтттер1м оны ездер 1
жайгастырады. А л мынаган ез1м араласпасам, болмас. С1здер
шай 1Ш1П жайгаса турьщыздар, мен ж т т т е р т д 1 эз1рлей берейш.
Жиырма шакты сакадай сайланган ж т т эп-сэтте жиналды.
Кдрганыц соды нан тау бектерлей тисе солтуспкке тартты.
Дэу кораны тендректей отырган бес уйл1 ауылга булар туе ауа
жетп, К,арга элд ен е деп калып ед1, ж1пттер1 лездемде эр уйд1
терт-бестен коршап ала койды. Сонан сон ез! алдыга шыгып,
аспанга екг дур ю н ок атып еда, бар уйдщ адамдары сыртка
ытып-ытып шыкты. Текушшпп уйдщ е с т ашылмады.
- Эйелщ ана уйде, - дед1 Кдрга с о л уйд 1 Тазабекке иепмен
нускап. —А л ы п пащ !
Мылтыгын журе кезеп, Тазабек солай беттедг Аягы
байлаулы, аузы танулы Шэшш юрген бетте бас салды. Эуелг
аузын шепгп де, кетерш алды.
- Енд1 м еш езщ де алма, калмакка да катын кылма, елт1рш
кет! —дед1 Ш э ш баж етш.
- Шэш! — дед 1 б1ршш1 рет оган жекш. — Егер осы сезщд1
елдщ кезшше тагы айтатын болсад, онда, шынында, елт1рш
кетем! — Сыртка кетерш шыккан сод, аягындагы ж1бш еддщ
козшше бэккпмен кееп де, Шэшш кетерш экеп атка мшпзгел!
жатканда:
- Тура тур! — дед1 Карра камшысын кетерш. - Атты да,
ерд1 де мынау тауып бередь — Тазабек жалт карап, Кдркара
жэрменкесше жылда келетш жалпак, бет калмакты б1рден
таныды. М ы л т ы р ы н соган карай кезене бергенде, тагы Кдрта
токтатты. — Сабыр кыл, Тазабек! Эуел1 эйелще ат алып келсш!
- Акырып бгрдеме деп ед1, дэу калмак уш жакка емпендей
женелдь Артынша ерттеугп ат жетектеп экелд1. - Енд1 ана атка
эйел1нд1 мшпз!
- Карындасым мен баска кыздар кдйда?
- Оларра б1зд! осы дэу бастап бар ад ы. Бэрш де табамыз. Ал
енд1, Тазабек, мына дэудщ бойжетш отырран ез карындасы
бар. Жазасына сен соны токалдыкка ал!
- Ал, Тэйкен, ал! —дедг Шэй! ашына ун катып.
- Атасы мынандай болганда, карындасы кай овдан дейсщ,
Карга ара? Алмаймын!
- Онда кетт1к.
Ж эмецт, тагы еш кызды тауып алранша кас карайды.
Буларды шыгарып салып турып, К,арра дэу калмакты атынан
тус1рд1.
- Муны атып тастаганнан калмак азаймайды, казак
кебеймейда, Тазабек. Кдмшынды ал да, ашуындыбас!
- Атып тастаныз! - дед1 б1р кыздьщ арасы ашуланып.
Атынан тусш, камшысын салмактап, Тазабек дэу калмактьщ
карсы алдына барды.
- Карга ага, как мандайдан урсам, мына дулей тш тартпай
кетедг. Б1рак одан, езщ1з айтпакщы, калмак та азаймайды,
Кылмыс та азаймайды, казак та кебеймейд!. Оныц устше,
с1зден жаксылык керш турып, б 1р кандасыцыздыц канын
жуктеп кетсем, с1здщ абыройынызра дак салып кеткендей
болам. Алайда С13 руксат берш турранды пайдаланып, мен муны
елт1рмей, мугедек кылып кетешн. ©ле-елгенше есщде журсш,
езгеге де сабак болсын.
- Уэй, —дед1 б1р калмак куджтешп, — ол камшыга елмейд1!
Тазабек т!стенш кезш жумды. Букш ашуын, ыза-кегш
бшегше жинады. Кдлмакка карама-к;арсы турып, сол аярын
алдыра созды да, бгр орнында ары-бер! тецседд!.
 — Ах! — деп , акыра сштеп кал ганда, енкиш турган калмак,
шеккен туйеш е еюрш етпетшен тустг. Тумсыгымен жер сузе
жыгылды. У ш калмак, жнтп жуг1рш келш, жерден кетерш
тургызбак б о л ы п ед1 , ол жаны ш ы р ы п бара жаткандай
шыцрырды. Он, иыгы салбырап, бос арканньщ ушынша к олы
мен жещ саландады да калды.
— К,ольщньщ каттысы-ай! — дед! Кдрга басын шайкап. —
Танданганы ма, дэу калмакка жаны ашыраны ма, оны Тазабек
ажырата алмады. — А л енд1 жолдарын болсын! 0тет1н куш ха­
бар берсендер, осы ж1гггтер1м карсы алады.
— Карра ара, скзгс мьщ да б1р рахмет!
...«Кег1м кдйтты ма, екшшпмнщ орны толды ма?» — дед 1
Тазабек езш ез1 1штей тергеп. Катыны н зорлады, карындасын
корлады. Бар калмакты кырып тастаса да, орны толмайтын
опык. Бакырып жыласа да, акырып аттандаса да, болар 1 с
болды, енд1 он ы ешкандай куд!рет калпына келттре алмайды.
Зорланран катын, корланран карындас т^рмак, букш халы к
корган таппай кырылып, кор болып жаткан жок па? Кырылып
жаткандарра Караганда, йршщ ем1р1 т э у б э емес пе? Сондыктан
жасыганын жауы т^рмак, досы да кермеу1 керек. 0йтсе, о л
да жецшгс. Ш э ш де, Жэмеш те кшэсгз. Ойткеш корраусыз
калган оларда корранатындай шама жок. Еркек басына 1 с
тускенде сыналады. Басына 1с туеп. Ж а у корларан катыны м ен
карындасын ен д 1 ез ел1 корламауы керек. Жаудыц жауыздырын
кергеш ушш, карындасы карындас, катыны катын болмай
кала ма?
0зщ ез1 кайраран Тазабек кату м ш езбен жан-жагына ка-
багын туйш карады. Шэшге жанаса келш , т1зпншен тартып
Жэмешке карай жакындатты.
— Ецселершд1 кетер! — дед1 езгелерге де ес'прте. — Жарты
элемд1 караткан Шьщгысханньщ да катынын жаулары тартып
экеткен. С ол Берте кешн оран жер бетш де тендеа жок терт
ул туып берген. Сендер де, кудай буйыртса, казактьщ кегш
куатын каЬарман уд-кыз туарсындар. Б1з тарткан корлык пен
зорлыктьщ есесш солар кайтарады.
 ***

Кдлмактардан эйел1 мен уш кызды кайтарьгп экелген соц,

журт Тазабект7 батьф атады. Эсгресе оныц аташн жалпак бет
калмакты камшымен калай урыл жыкканын айтып хелуннлер
жайлы. Араларынан корран боларлык; б!р рщыц шыкканына
\ 1к сн -к 1ш1 тэубэ десп. Алайда дуниенщ етек-жещ 61рте-
б|рте тарылып келе жатканын бэр1 ангарды. Совдыктан эргам
о згеден бурын ез камын ойлаура кедт. Кдлмактын кылраны
мынау болса, кытайдын керсетер! шгп зор шыгар деген оймен
Кдлиша баласына ойда жок отшил айтты:
— Балам, ары етпей-ак, Жузисгщ эке-нгешесшщ касына
барып, Курметшш б1ркуысын паналасак кэйтетшед1?
—Апа, калмак - б]р кезде казактан женшгенжау. Кднгелд!,
Ырайымбек бабаларымыз оларды елден, жерденкуыпшыккан.
Ат орыс —61зд1билепотырран ел. Таудьщкуысытурмак, жердщ
жег! кат астына тышлсак та тауып алады. Тукымымызды
гуздай куртады.
—взщ бы, каргам. М ент эншешн боска эб!гер боламыз ба
деген эй елд ж энпме рой.
Сумбенщ солтуспк тау бетше казактар жиналса, езен
бойлап, жазыкка кыргыздар уйысты. Олардьщ жагдайы адам
шошырлык. Кебшщ не баспанасы, не суыкта киер сырт кшм1
жок. Бфак бала-шагасы кеп жэне эйелден еркеп аз. Кдйыр
сурап, кэз1рД1н езоде казакарасында кащыпжургешканшама.
Кыстын б1р суырынан кала ма, кзлмай ма, край б!лед1, 031
ле ел 1м аузында журш, оларра казактьщ кайыр беретйпн
кайтерсщ?!
Кас карайран кезде кыррыздар жактан тарс-турс мылтык
атылды. Олардын у-шуы казактарды да шошьпты. Ет шсцлм
уакыттан кейш эрен тыныпггалды. Не болшшн б!лу ушш,
Кожабек ертес! Тазабектт ертш барды. Каптаран кыртыздан
азын-аулак калранын буяар 61рден байкады. Кюз жамылып
отырран жудеу эйелден жен сурады.
- Бала-шаганы басып кете жаздап, бгртопаггышауыпкедд1
де: «Ойбай, орыстар келш калды, кдшыедар!» - деда- Артынша
тарс-турс мылтык агыдды. Б^реу ойбайлады, б 1р е у шыншрды,
балалар жылады, тещрек опыр-топыр болды да кет. Жур
жапатарматай шегарара лап к,ойды. А лд ы нан шыккан к,ытайдъщ
шер1ктерше д е токтамады. Токтата алмаран соц, олар да атты.
Журт батпаккд баткдндарды баса-кектеп кашты. Сура а г ь т
бара жаткдндарды керш турып, сура сек!рш жаткдндар болды.
Ырталайы к олы н ан тусш к,алран баласына кдйрыла алмай
зытты. Ь^удай е з 1 кепйрсш, талай катын колындары баласын
тастай кдшты. ©зеннен ете алмай кдншасы кырылранын бгр
кудай б1лед1. М е н э дегенде суршш ж ы р ы л д ы м да, сол орнымда
елген юсйие жата берд1м.
— Орыстар саран тимед1 ме?
— Кдйдары орыстар? Калмактар екен бэр1. Журт тура
катпкднда караусыз к,алран малды ту гел куалап экетшт1 . Ендх
аштан елетш болдык.
Кожабек п ен Тазабек езен бойындары елжтерд1 керш ,
жагаларынустады. Керш турып, ез квздерш е ездер1 сенбед1 . Э р
жастары ж иырма шакты бала кдйранга батып, батпактан ш ы га
алмай, тунгг суыкта сол куш катып блш ти К,ол р ы н беретш б 1р
адам табылмаганы р о й ? «Сураусыз ел1м !» — дед1 Тазабек е зш е
ез1 сыбырлап.
— О не? — дед1 Кожабек бетше карап. — Б1рдеме дедщ бе?
— Айтьщ ы зш ы , ара, осыныц б эр ш с кшэл1 б1реу бар ма,
жок па? Э лд е ез кшэм1зден кырылып жатырмыз ба? в й тк еш
патшаньщ сураган адамын берсек, оры с та, калмак та 6 1 3 Д1
булай кырмайтын ед 1 р о й ?
— Оны м е н де ойладым, Тазабек. Б1рак намыс е л 1м н е н де
к уп т р о й , б э р ш намыскд шабамыз д е п б а с т а д ы к , е м е с п е ?
Б1зге еттттам е ш т е м е ш жеидеи т у с 1 Н Д 1 р м е й , «Бул жабайыларра
т у с ! щ ц р е т ш т у г 1 ж о к , айт та, а д а м ы н ала б е р ! » —д е д 1 р о й . Ж уас
халы кты ж у н д е й сал ам ы з деп о й л а д ы .
—Ж ундеущ жундед1 рой, керш келестз!
— Э-эй, Тазабек-ай, жаны ш ы р ы п кетпеген соц, кзм барып
ез ерктмен к ер ге юре койсын, болашактан б1р жаксылык
кутумен етсм 1 з де бэр 1м1з.
 ***

Квшт 1 Кдрганын жшттер1 Мыстыц суынан етюзш, Атгын

тауы деген жерге алып келдь
— Осы мацайга орналасыцыздар, ешым тимейда, - дел!
оастап экелген адам.
Олар кеткен соц, кесшд! сезд1 К,ожабек айтгы:
— Б 0 р 1 М 1 3 б 1р са й га с ы й м а й м ы з , м ал -ж ан н ь щ ынгайына
карай б ел ш е ш к .
— Б1з бор1М13 ана б!р сайга сыярмыз, —дед1 Тазабек шил
езект1 алыстан байкап. — Кдын-кыстау кунде кабатынызга
алганьщызга, К,ожабек ага, с1зге мьщ кайтара рахмет! Алда да
араласып турармыз.
— Б1з де саган бауыр басып каддык, Тазабек. Терт
кызымызды калмактан кайтарып ж еп, улкен кдйрат кылдын.
Дэу кал м ак,тьт камшымен калай урып жыкканынды жтггер
жыр р ы п айтып жур. Кек кайтарып журмесш, абай бол!
...Тазабек Эдшбек аксакалды балаларымен касына алды да.
сайдьщ аузына отырды, ал езгелерд! сайдын тубше ж1берд!.
Отыз шакты койы, ею бузаулы сиьфы, ею вш , ею бие.
алты аты, жалгыз туйеа аман жеткен ол келе сала шаруасын
ыцгайлауга юрють Касына Сэмендо ертш алып, эуел! бута
шауып экелд! де, сонымен коршаулап кора жасады. Батыс
жак сайда б1р уй калмак отырады екен, суды соньщ булагынан
таситын бодды. Эдшбектщ балалары мен баскалар да булан
кергенш 1степ жатты.
- Апа, - дед1 Жузк ертецп шай устшде. - Тазабек болмаса,
б!з де кыррыздар кусап Сумбенщ бойында кырылып калатын
ба едж, и м бшсш?
- Е, картам, бэрше тэубэ! Сэменщ де серж боп касында
журген жок па? «Орнында бар оцалар» деген - осы.
Ертесшде Тазабек калмактьщ койын жайып журген
казакден жолыгып, женш сурап ед1, ол.
- Е, бауырым, - деп ацырай женелд1, - кейде адам елмеи
калганына да еюнеда екен. Эке-ш еш емнен, бгр ага, бф ш.мнен,.
олардын уй шп, бала-шагасынан; е з 1мнш ей ул, Ф кызым ^
тугел айрылып, 51р катын м ен « р балам,. аман а. п
ш ы кканы ма да тэубэ деп журген бейбакпын. Бэр! суга
елд1 . Катынымды жетектеп, кенже р ы м д ы кушактап, баска
сшюмгс к ем ек жасай алмадым. Буйтш т1р1 калганы курысын!
Енд 1 мше аштан елмеу ушш, катын-баламызбен калмакка кул
боп журм1з.
—Кдлмак уй берд! ме?
— Уй дейтшдей уй емес, дегеымен, эйтеу1р, баспана.
Жаркабактын, астын уцпп куыстап алдык Енкешп ю р т ,
ецкешп шыгамыз. Э л 1 оцалып кетерм 1 з деген умгг кой эншешн.
—Ум1ттен улкен не бар дейсхз, ага? Атыцыз им?
—Амал бай.

Кдрашаньщ аягында кар жауытт, кыс туст!. Сыгырайган

бштешамньщ жарыгымен бэр1 кешкд тамакка бас койган кез
ед1. 1ргенщ сыртынан гурс етш элде не суйкене кулады. Бэр1
урейленш, б1р-б!рше карасты. Тонын ыйыгына т е сап Тазабек
тыска умтылды.
—Байкашы! — дед1 Жуз1к сактандырып.
Артынша Тазабек б!р эйелд1 уйге суйреп юрйзда. Жаны бар
екен, ернш кыбырлатты.
—Б1рдеме айткалы жатыр-ау, байгу с! — деп, Кдлиша касына
барды. Эйел к езш б1р жумып, б1р ашты.
— Касында тары б1реулер бар-ау, С1рэ? - дед1 Жуз1к
жорамалдап.
Тазабек тары сырткашыкты. Ды быс бпгше ме деп, тещрект!
61 раз тындады. Кдрацгыга кв31 уйренген сон, эйелдщ карга
тускен 131Н байкады. Соны куалай барып, етпетшен кулаган
ересек бал ага тап келда. Элпш кетере сап уйге алып к 1рд 1 .
Кеудесш ашып тындап, тамырын устап керш, т1ршщ!к бел п сш
таба алмады.
—Байгус бала етпетшен жыгылганда, карга туншыгып олген
тэр!зд1, —дед! топшылап.
— Бул эй ел щ н , куйеу! де болу керек, балам, кдрап келпп!
- дед1 Кдлиша. Тазабек тагы тыска умтылды. 1з куып, дауыс
жетер жерге д еш н барды. Енд1 кер! кайта бергеншде, б у т р л е п
кеткен тагы б!р 1зд1 байкады. Сэл журген сон, суршт ж ы ры лды
ма екен, бута ту Синде бук тусш жаткан еркектщ устшен тусть
Алаканын м урны на тосып ед1, жылы л е п бшшгендей болды.
Оны кетерш ек е н ошактьщ касына жатк,ызды.
— Эйел байгустын, ЭЛ1 бггкен екен, — дед! Кдлиша, — узшш
кетт!. Еркегшш ж ан ы бар ма?
— Бар, — дед! Тазабек дереу оны н аяк-колы н кармен ыс-
кьшай бастап. — 1Сшмдер1 жука, жиураган, аш та шыгар,
калай жетп ек ен бул арата? К л 1М1не к а р а г атща, кыргыз болу
керек. Жары кары сы п калган-ау дейм !н? Б1р касык жылы сут
урттатшы, Ж уз 1к!
— Ойбай, м ен коркам, апам ш н азсш ш ь
— Экел сутшдИ Т1р1 калса, бала-ш агам а сауабы тиер.
— Мэ, апа. С о м е т м с сауабы тисгн.
...Кетпен-куреп ж ок Тазабек е л ген эйел мен баласын
жаркабактьщ асты на апарып б е т т жасырды. Еркек туе ауа
эрен, басын кетердь
— Балам? — дед! Тазабектш, бетше эр1 умггпен, эр! куд1кпен
карап.
— Б алан ш е ш е с ш щ касында...

***

Ею кун толастам ай жаутан кар ж ер элемдд буркеп тастады.

Кой мен сиыр корада камалып, ж ы л к ы екеш жылкы да
тебгндей ал май калды. Муньщ туб! жут екенш Тазабек бол-
жады. Сасканы нан шеп сурап корпи калмакка барып ед1,
«Житаным ©з м алы м а да жетпейд!», — деп, ол шынын айтты.
Енд! не де бо лса деп, экесшен естггеы эрекетке кдр1СТ1. Ен; эуел1
Эдшбектщ Кенж егарасы мен Сэменд1 ертш, таудан ек1 ку
карарай кесш э к е л д ь Б1реуш ушке белдд де, жуан беренесше
дэл ортадан ж ет ек жасады. А л к ар сы жары на ею жерден
басыткь1 какты. С вй тш дайын суйретпен! ушеулеп жотанын
кунгей бетше агтарды. Ек1 басыткыга К енж егара мен СэменД1
отыргызды да, вз1 жетегшен тартып т ем ен ге суйред1. Суйретпе
беткейдщ бос кары н сыпыра ж е н е л д !. Аршылтан кардын
астынан когажуа тауып алган Т а з а б е к е й балата керсетш
ед1, тагы табамыз деп, олар одан бетер кулшынды. Ушеу1 мэз
104
болып, беткейге он шакты рет тусш шыкканда, эжептеугр
жайылым аршыды. Кайтер екен деп, корадагы малды коя берш
ед1, беткейге жабысып, кун батканша туртшектед1 де жатты.
Ертесшде барлы к уйдщ улкен-кшпс1 арпадысып, осы эдюпен
жайылым ар шуга юрють Тары б1р куш Тазабек бута мен шид1
шауып экелш , балтаман турап араластырды да, малга жем
жасады. Агайындарына да соны 1стетт1 .
- Арамтамак болмай, мен де б1р жагына шыгайын да, —дед 1
жаца-жана оцалы п келе жаткан кыргыз ынгайсызданып.
- Кыс узак,. СЛзге де эл1 жумыс табылар. Эз 1рше куш жинай
беродз, —деп кущц Тазабек.
Кыргыз Ыстыкдвлдщ сарыбагышы екен, аты — Табай,
кырьщ сепзде. Б1р агасы, б!р ш1с1 уй шпмен Текеске дешн бгрге
уркщ келппт де, орыстар зецбгрекпен аткылаган кезде, ю мнщ
кайда кашкднын бшмей, быт-шыттары шыгыпты.
Улкен ею. улынан да сонда адасып калыпты. Кенжесш
жетектеп, катынын алдыга сап эрен-пэрец бер! втпгп. К дл-
гандарын кутш, ек1 кун сол мацайда аялдапты. Талгажу етш
журген курттары да таусылып, акырында аштан ел етш болган
соц, кашкдндарга ерш тент!рей бершт!. Терт кун бойы не
казак, не калмак не уйше ирпзбей, не тамак бермей, эбден
элс1репт1. Е н д 1 елдж деп, бэршен кудер узген кезде, кенет осы
уйдщ от жарыгын кдтыныныц кез 1 шалып калыпты. Алдыга
тусш умтылган екен, ажалына асыгыпты, башу с!
Жаз бен кузде жендеп коц жинай алмаган кой малы, Тазабек
каншама тырбанса да, кунара жауган кардыц кысымына тетеп
бере алмай, елгеш елш, елмегеш кетерем болды. Кектемге
салым корасында он шакты койы, жетг жылкысы, б1р сыйыры
мен бгр туйес 1 гана калды. Уцдары б!тш , еттен баска коректщ
бэр1 таусылды. Аман-есен кокке ш н се, осы малымыз да асырар
деп умптенд!. Б1р куш кеппасш:
- Бауырларым-ау, барсындар ма? — деп, Жомарт уйге к1 рш
келгенде, елген адам Т 1рйпп кеткендей, эйелдер шу ете калды.
Бэр1 жылап квр 1ст 1. Жылапжурш кул!ст 1 . — ©цкейтасбауырлар,
елш калсам да м е ш 1здемейсщдер, — дед! ол да кез1 мен мурнын
кезек-кезек суртш.
- Кем 1рш 1ге келмей, езщ гой кашкан, - деп, Тазабек
акталган болды.
 - Ауылымызды орыстар тун ншнде аткылап, кайта эке-
шешемд1 аман алып шыкканымды айтсаншы. Кем1рийге
келмек турмак,, керге к!рш кете жаздадык,.
- Айналайын-ай! —дед1 К,алиша кимешепнщ ушымен кезщ
суртюлеп. — Е л к о ш т келгендей куанттьщ той бэр1м1зд1!
- Апа, мына юе1ш танымадым той? — деп, Жомарт тебеген
аткд Караганда й Табайга секемдене к,арады.
- Ол — менщ кыргыз шпнде журген бауырым. Ел
аласапыранда б 1р-б 1ршен адасып жатса, бзз табысып калдык.
- Е, кутты болсын, апа. Жэмешке уйленш алтан бхреу ме
деп, журепмнщ су ете калганы.
-Жомарт ага мен жайында, эйтеу!р, жаксыойламайды.
- Куйеуге тигенд! жаман деп там айтты? Жаман болса, сатан
жаман шыгар, бтздщ колымыз отан жетпей жур.
- Сонда калай, с1здщ куйеуге шьщкьщыз келш жур ме?
Бэр1ду кулд 1 .
- Апа, мына к;ызыцыз не болып кеткен? Меш келеке кылып
отыр той!
Калишадан б^рын Жузж жауап катты:
- взщ той « б 1 здщ колымыз отан жетпей жур» деген.
- в зд ер щ ес1мд1 шыгарып Ж1б е р д 1ндер шулап. Куан-
тандарынды д а , ренж1гендер1нд1 де а д а м бшмейдт
К,ожак пен Сопыйаньщ жатдайын Жомарт б!лмейтш боп
шыкты.
- Мен сендерд1 1здеп Тасашыта бардым, — дед! Тазабек
б1рщцп рет сол сапарыньщ сырын ашып. — Кожакты жол
шетшде атып тастапты. Сол арата кемш, бейшн таспен
бастырып кеттш . Сопыйадан хабар-ошар жок-
- Иманды болсын! Жаксы ж1ггт едь Оны елт1ргендер
Сопыйаны аман калдырды деймгсщ? Кдза кка тидщдеп, тгрщей
сойган шытар?!
- Б1зге оны айткан жок, — дед1 Жуз1к басын шайкап. -
Кдйран К,ожак;-ай, жаткан жер1 жайлы болсын!.. взщ 61ЗД1
Калай таптьщ?
—^ Кемхршще жолыкпатан со ц , сендердщ меш вл1ге
санайтындарынды бьщцм. Б1рак ж е р бетен, ел бетен, 1здеп
щыгугажурекс1нд1м. К ел е - кел е ко з 1му й р е нд I, кецшморныкты.
Алдымен Текес е щ р ш б(р сузш ш ы тайы н деп ойладым. Талай
адамга жольщ тым, талайдан сурастырдым. Сойтш журш,
Кржабек деген ккпш таптым. «О , Тазабект 1 бшгенде кандай!»
—деп, К,обыландыны жырлагандай зулата женелд!. Со кклнш
сштеугмен тебелерщнен топ ете туст1м.
—К,ожабек агалар кайда отыр екен? 1здеуге муршам болмай,
уят болды. Сеш м ен б1рге барып кайтпасам болмас.
— Айтуына Караганда, эу баста о юс! де осы м а д а й га
токтапты. Б1рак малга да, адамга да ж а й лы тимеген сон, кыс
1шшде Текестш, кун гей 1нс кешш барыпты. Калмактар кокандап
керген екен, ыркына кенбепть «А тасы женогсн калмактьщ
баласын да женд1к», —дед1 маган.

***

Кржабектщ ауылына бара жаткан жолда Тазабек Жомарттан

Дэнекер жайын сурады.
— Не езш кермедгм, не хабарын ест1мед1м, - дед! Жомарт.
...Кджабектщ ауылы екеушщ к е л г е т н е эр1 жыл ап, э р 1
кулш, артынан ю ш т р ш жиын-той жасап Ж1берд1. Ауып к елген
ауылда алгаш рет эн айтылды. Калмактар алып кетш, б1р айдан
кейш эрен оралган бхр эйел сай-суйект1 сыркырата энге садды:

— Жайлауында Каррара ж ат уш ы едт,

Топт ап малды базарга сатушы едт.
Байм ен щатар кеде иге ш ы ры н салып,
Ш а ш етектен борышща батуш ы едт.

Былтыр цулын —биыл тай ,

Б у гт кедей — ертец бай.
Дшрменнщ тасындай
Ш ы р айналран дуние-ай/

Кереуетте кержп жатушы ед1к,

Туске шаман тунд1кт( ашушы едт.
Ж эрмецкеге мал сатцан цалмац келсе,
Мурнымызды сасьщ деп басуш ы едт .
 Ендг цалмаК) к,ойнымда ер1м болды,
Бул не деген, журтым-ау, кергм болды?
Пацсып жатцан мамыцта к^айран басым,
Босагасы цалмацтыц твргм болды.

в з орнына ел цайтып к^онар ма екен ?

Осы щорлык, кецтден к,аларма екен?
Тентгретпей ел-журтын, тепк 'метпей,
Б1р азамат тгзгтдг алар ма екен ?

Тазабектщ тебе куйкасы шымырлап кетп. Бул зарды б1р

эйел емес, букш ел айтып тур ед1 . Ошак, басындагы эйелден
осыншама зар шыгар деп ойламаган. Бэр! бас амандыгынан
басканы ойлай алмай калган заманда булайша мун шагатын
эйелдщ табылтанына тангалды. «Ел есш жыя бастаган екен»,
— дед1 езшше ой тушп. «Дшрменнщ тасындай шыр айналган
дуние-ай!» —дед 1 1штей кайталап.
Сол сэт сырттан алкам-салкам б1реу аптыга юрш келд!. Ею
езу1 ею кулагында, беры колында. Шыркымызды бузады-ау
дегендей, оган бэр 1 жактырмай карасты.
- Бауырлар! — дед1 элп басыньщ буы буркырап. - Курыят!
Курыят болды!
- Мынау не дейд1? «Курыяты» не? — деп, Жомарт Тазабекке
карады.
- Эй, курып калгыр, «курыятьщ» не? — деп, б1р эйел жеки
сурады.
- «Курыятым» сол, ак патша кулапты. Кдшкан казак пен
кыргыз ел1м1зге кдйтатын боппыз.
- Оны саган к!м айтты?
- Керпп ауылдан уш шпт келш, жагалай шушняй сурап
жур, солардан естццм.
Журт сенерш де, сенбесш де бшмей сенделш калды.
- «Жаксы сез — жарым ырыс», айтканьщ келсш! - деп,
Кржабек бетш сыйпап ед1, бэр1 жапатармагай беттерш
сыйпасты.
 ***

Табай м ен С эм ен малга карап, Коалита мен Жэмеш уй

жинап, б1р с э т о наша калган Жузнс пен Ш эш кора айналып
кегп. Жуз1к капсыра кушактап, Ш эй ш ! езше тартгы.
— Ш ынынды айтшы, Тазабектщ ык,ыласы бурынгыдай ма?
«Кдлмак; не 1стед1?» — деп сурамады ма?
— Ештеме айткан да жок,, сураган да жок,-
— Эй, жаным-ай, нагыз еркек кой! 031 калай 1р1 болса,
М1нез1 де сондай 1р 1 . Б1реудщбес балалы катынынадакызыгып,
бурынгы аталарымыз тартып алы п уйленед 1 екен. Жаксы
керген сон; сейтет те. Тазабек те сеы1 жаксы керед1. Ж аксы
керед1 демекш 1 , Жомартка сен калай карайсыц, осы?
— «Кдлай караганыц» не? Соны жаксы керш калдыц ба?
—Е, жога. С ен де кайдагыны айтады екенсщ.
— Енд1 е з щ гой «жаксы керед1 дем екни» деп отырган.
— К езш ен байкадым, сол б1здщ Ж э м е п т жаксы керетш
сыякты.
— М умкш . Б1рак Жэмеш бейш бере кояр ма екен?
— Екеулеп ш ш керсек кэйтед1 ?
— Кереш к. Сенщ меш шгенщ сыякты.

***

Ак патш аньщ кулаганы, оньщ орны на Уакытша ую м еттщ

орнаганы, К^ытайга кашкан казак п ен кыргыздьщ оз Отанына
кайтатыны — бэр! шындык б о лы п шыкты. Кржабекпен
акылдасып, Тазабек жакын кундерде Аттьщ тауы деген ж ерге
жиналуга к елю тг Куантайын деп, бул жацалыкты Тазабек
Амалбайга да айтып ед1, алайда ол куанбады.
— Туган-туыстын бэршен айрылдым, едце мен! юм кутш
тур дейсщ? К еш етш келшм де жок, орта жодда бекер аштан
олермш, — дедг.
Тазабек не дерш бшмед1. Аузына с е з туспей састы. Кдсынан
кете берш:
— 03Щ13 б1лщ 1з, — дегенд! зорга ай т ты .
 ...Аттын тауына елдш алды боп К,ожабек ауылы келгенш
естш, Тазабек кешуге асыкты. К еш ш тузеп, енд1 жургел1
жатканда, шауыпкел! мен тауыпкедщ ертш сол аранын
акалакдгысы келе калды.
- Кеш к елж т! болсын1 . - дед1 ыкылас бЬщрщ. - Кдшып
келген казактарды тугел кайтар деген буйрык, алдык. Б1реу-
М1реу калып коймасын, тагы кайда бар?
Айтсам ба, айтпасам ба деп, Тазабек сэл ойланды.
- Келес 1 сайда калмактьщ койын баккан б!р уй бар.
...Журт Аттьщ тауына жан-жактан жинадды. Баласы мен
эйелш алып Амалбай да жетп. Кшмдер1 жыртык, жамау;
басында уш , астында аты жок, жаяу. Жагдайынын, шынында,
киын екенше Тазабектщ анык к©31 жегп. Алайда аяганнан
баска оган не 1стей алады? Адамныц азганы, кшмнщ тозганы
эргамнен-ак адгарылады. Бэр1 тек амандыгына риза. Малда
да сиык калмаган: арык-турак, жаман-жэутж. Кекшепр мен
Турлыбай ауылы катар келдь Сол туш кар жауып, туте ген
боран сокты. Арык-туракдан аздаган гана туяк калды, кекке
шнсе, квтерШп кете ме деген дэме жузеге аспады. Кдрдын
калындыгы соншалык, елген сиырды керсетпейкемштастады.
Сиырыньщ устше кшзден жабу жауып, саулык койын босагага
байлап багып, Тазабек куш-туш тыным таппады. «Сиырым
мен эйел1м б1р кунде босанып калмас па екен!?»-дед! эзцщеп.
Не уш жок, не жендем кшм1 жок Амалбайды бала-
шагасымен ез отауына ирпзш алды. Он кун шинде кун кайта
оцалды. Кекек айынын шуары жерд1 де, едд1 де жылытты.
Алайда малдьщ коды кайта кетершгенше журт амалсыз б1раз
аялдап калды.
Кытайдыц улкен-кшп бастыктары кашып еткен елд1 ку-
алап кайтар а бастады. «Кдшып келгендерд) б!р кун устап
калганьщ — уймет буйрыгына карсы шыкканьщ» деп, адам
жасырып калгандарды катан жазалай бастады. Кул мен кунге,
кыз бен келшшекке карык боп калган калмактар онай олжадан
айрылгысы келмей, сан алуан айла-шаргы жасап жатты.
Еркекп вз туысым, ол да калмак десе; эйелд! вз токалым,
ежелп эйел1М деп жатты.
Мамырдьщ басында Аттыц тауындагылар елге бет урды.
Жук арткан туйес1, ей епз1, аздаган койы мен буаз сиыры
бар Тазабек езгелерден жагдайы кеш шгер 1 екенш кешш келе
жатып байкдды. Уш де, малы да жоктардыц ^скыны адам
шошырлык: кездер 1 шущрейтен, жактары суалтан, мойнында
ши кабыскан дорбасы немесе ыйыгында мыж-тыж коржыны
рана бар; ш бш журедь ыбылжып сейлейдг, кеудес1ндег1 жаны
калай шыгып кетпей турганына кайран каласыц. Осыншама
азап пен аштыкка тететш келе жаткан бар куаты —тек «Т уга и
елге жетсек, туган топыракта ел сек !» кана. Адам сенбейтш
акдкат.
Кере-кере елжке де Тазабектщ кез1 уйренд1: аш адам
эуел1 ауырады екен, ал ауырып элсхреген адам журе алмай
тэлт!ректейд! екен; б 1р кезде жыгылады екен де, кайтып
турмайды екен. Кдлтандап кетш бара жаткан эйелдщ ш еге
кулаганын, с о л кулаганнан турмаганын ез кез1мен керД1.
Атынан тусш, тамырын устаса, жыгылган бетте-ак журш
кеткен екен байгус. Жол шейнде керпеге орантан калпы катып
калган келшшек, шапаныньщ шалгайын жамылган куш сгресш
калган карт, шешесшщ баурында катып елтен бала — бэр ш
керд1 . Шегарага жетуге б1р кун калганда, тау етегше токтасты.
Кешкен журтта туырлыкден жапкан к!ш тр1м темпеппк жатты.
Бул не кылган туырлык деп, Жомарт б!р пушпагынан тартып
калганда, астынан б1р-б1рше тыгылган куй! катып калган алты
К1С1 Ш Ы К Т Ы .

Кдпмак п ен кытай шерш казактарды мал багып журген

жершен айдап экеп орыстарга тапсырып жатты. Шегарага жете
алмай жолда е л ш жаткандарда кисап жок. Кдшканда калай
кырылса, кайтканда да солай кырылып жатыр. Не ана жактын;,
не мына жактын жаны ашымайды. Б 1р 1 ары куады, б1р 1 бер!
куады. Былтыр куалап кырган орыс биы л кайта етктзш алы п
жатыр. Неге ейтш езгере калганына казактын; акылы жетпейд!.
0т деп турганда, туган жерге жетш алайы к дейд1 бэр1.
Мал тыныксын деп, б1рер кунге аялдаган ауыл абыр-сабыр
болып жаткан. Б 1р кезде Табайдын, ойбайлаган жаман даусы
шыкты:
- Ана жерде б1р топ адам елш жатыр!
Тазабек ез кезш е ез 1 сенбед!. Баласын кушактап кырынан
жаткан эйелд1 эуел 1 уксатты, артынша таныды: Дэнекер.
Катпарланган мандайынан, шалбарланган бетшен бейнет п ен
азаптьщ табын танып, соган езш де кшэлг сезпщ. Ецкешп,
алдымен баланы ажыратпак болып ед1, тас кып кушактап алган
екен, босатпады. Тартып алайын деп, баланы колынан устап
ед1, алакдны эл1 жылы керщщ.
—Табай, мэ, баланы алшы! - дед!. — Кдрашы, жаны бар ма?
—Мойны жылы.
—Апар апам мен Жузшсе!
Жомарт, Табай ушеу! Кемелбай мен Дэнекерд1 б1р белек,
кдлганын тобымен жырага апарып бетш жасырды. Шешеа мен
Жузж от жарып, баланы тыржалацаштап куйрык; маймен сылап
жатыр екен.
—Т1р1 ме? —дед1 Тазабек т1р1 екенш керш турса да.
— Адам болар-болмасын *ам бшед1, эз1рше, эйтеугр,
кеудес1нде жаны бар, - дед1 Жузж. — Сэмешме серж болады,
аман калса, асырап алам.
— Керген мен той, мен бала кылып алам, - дед1 Табай
талаеып. — 0лген балаларымныц орнына крайдыц маран
берген олжасы шырар?
—К,атынын жок;, сен к;эйтт багасыц? Элг1рш аласыц р о й , —
дед1 Кулиша ара тусш.
— Екеуще де бермеймш, мен алам, — дед! Тазабек ой ы н -
шыны аралас. — баланыц жанын алып калган - менщ шешем.
Сондыктан бул бала маран 1ш болады. Элде езш1з бала кып
аламыз ба, Шэш? Кэне, сен айтшы!
—Апам юмге берсе, сол алады. Б1р-б1р1м1зге бетен емеспгз
РОЙ.
—Апа, айтьщызшы, жол да, жен де менш емес пе? - дед1
Табай дегбгр таппай.
— Иэ, с е н т , —дед1 Кулиша жымиып. - Б[рак айтгым р о й
сен бага алмайсын деп. Балара экеден бурын шеше кажет. Егер
Жуз1к шеше болуга келюсе, онда бала сенш.
Бэр! ацырайып, б1р-б1рще карасты. Табай шын-епрюн
ажырата алмай, б1ресе Калшпага, бгресе Жузшсе жэутендеп
отырды да калды. Баланы кдмаган сод айтканы-ау деп тусвдц.
—Ала, шын айтып отырсыз ба? —дед1 Жузжте бетше сенер-
сенбес карап.
— Е, шын айтпаганда. Жарты-жарты боп жургенше, бупн
болгандарын дурыс емес пе?
 — 0 з щ 1з д е н а л ы с т а т к д н ь щ ы з б а 6 13 Д 1?
— Сеш де, Табайды да ез!мнен алыстатпай, б1ржола касыма
байлап койсам деген ниет м е тк г. Маган сыйлас керек,
Тазабепме туы с керек. Сейтш к ебеш п септеспесек, б1зге б 1р еу
сырттан к елш суйеу бола ма?
—Сэмеш м ес бшш, адам болып калды , экесшщжылы етп ей
жатып ондайды ойлаганым кунэ емес пе, апа?
— Саган бугш-ертец тие кой д еп жаткан мен жок, сеш
тап кэзгр ала кояйын деп отырган Т а б а й да жок. Сездщ рет1
келген сон;, ретш айттым, калганын ездерщ ойлана-толгана
жатарсындар.
Баланы Жуз1к бауырына басты. А т ы н Сэменге уйкастырып
Эбен койды.

***

Шегарада Тазабектерд1 алты орыс карсы алды. Бастыгы вз1н

Иван Карагозин дед1 ме, Каразогин дедг ме, эйтеу1р, керен,ге
айгайлагандай, дауыстап таныстырды.
— Здрастите! — дед1 Тазабек колы н усынып.
—Ага, здрасти, — дед1 Иваннын; касыпдагы орыс оскырына
карап. —Тарт ары ак патшага ок аткан колынды! Кдныц жугады.
Иван керм егенсш колын алмады. Тазабек т к с ш ш ,
алты орыстын; турше карады. Б1рде-б1ршен жылы ыкылас
ацгармады. «А л д а п отюзш алып кы ры п тастамас па екен?» —
дедх сескенш.
—Тазабек, не дейд 1 мыналар? Б1з д е бшейпс, айтсацшы!
— «Ж омарт, жольщ болсын! Хош к елш сщ !» —дейдь
— 0т1р1к айтпа, ондай турлерш к е р ш торгам жок.
— Будан бы лай тек осындай турд1 кересщ , уйрене бер.
— Кутан оры с баска, шакырган оры с баска деп ойлап ем,
олай емес-ау, с1рэ?
— Сенше, немене, кашкан казак баска да, кайткан казак
баска ма? — д ед 1 б 1р орыс тап-таза казакдга сейлеп.
Жомарт ж ы м болды.
Шегарадан еткен сон, онша узамай б1р сайга конды. М а л
да, К0 Л1К те, адам да арык болтан сон;, К,ожабекгщ ауылы екеу 1
б1р-б1ршен к,ара узбей, кунше он-он бес шакырымдай рана
жылжып отырысты. Б1р куш Есек Арткан деген тау бектерше
жетть Кег! кетершш калган ш^райльт жер болган соц, мал ушш
бес-алты кун аялдай турайык дестг Тунде жылкы жаюга кеткен
Табай тацертец шапанына орап б!р кушак арпаныц масагын
алып келд1.
- Муны кайдан экелдщ? Б1реудпан урладын ба? - дед1
Жузж тацыркап.
- Бектердщ кунгеш толган масак. 0ткен кузде салдаттар
шсш турган епнд1 ертесе керек. Сабагы жанган кезде, дэн толы
масагыез салмагыменузшптусе берген. Кеб1куймеген, кейб1р1
жартылай жаныпты. Кузде жанбырдьщ, кь1ста карльщ астында
жаткандыктан, аздап даттаныпты, жуып ж!берт кепт!рсен,
жей беруге болады.
—Жумай-ак жей берсе кэйтед;?
—Онда ппщ 0тед1.1шщ еткен сон, берекец кетедь
Ертещнде Калиша, Жузж, Шэш, Эбен - тертеушен
баскасы тугел масак теруге шыгып, уйдщ 1ргесш сол куш-ак
арпага толтырып тастады. Кожабектщ ауылы мен Амалбай да,
артарынан келген бхрер уй — бэр! жаппай масак тсрш жет1сш
калды. Токшылык аштыкты аз-аздап ыгыстыра бастады. Эзш,
кулю жыл кусымен кабат кайта оралып жатты.
- Табай балам едцщ алгысын алды, - дед1 Кдлиша,
С1рэ, эдеш сез козгап. Кез киыгымен Шэшш б1р шалып
ети. - Тшеущ кудам мен Эжжен кудатиым кандай ед1?! Ею
перзент1мен б1рге кеткен Атынтайды айтсацшы! «Тшеулгмен
куда болам!» —деп куанып, сол кудалыгыныц кызыгын б!р кун
де кермей Тазабектщ экесг де кеттг Жазу солай ма, жауыздык
солай ма, бэршен айрылдык. Б1зге тана емес, букш елге келген
нэубет болтан соц, «кеппен керген — улы той» деп отырмыз.
Елге жетш, ес1м1зд1 жисак, бэршщ жылын б1рге косып берсек
пе деп ойлап журмш. Оны Тазабекпен акылдасармыз. Содан
кейш куйеуге тием десе, Жузжке де, эйел алам десе, Табайта
да руксат етерм!з. Сейтемгз бе, Шейх? Элде сенщ баска ойын
бар ма?
— Баска ойым жок, апа. Жузж матан кэз!р жецгеден де
жакын адам болып калды, езщ1з бшесгз. Сэмен екеушсгз еш
емхр суре алмайтын сыяктымын мен.
 Екеу1 — эке-шешемнщ де, бауырларымныц да кезь
— Солай екеш солай, айналайын! Буйтш калармыз деп
к1м ойлаган? Астац-кестещмгз шьщса да, аман-есенд1г1м 1 зге
тэубэ дейм1з. Т1р1 калган соц, Т1рш 1л т м 1зд1 жасамасак, тагы
болмайды.
—Апа, бхрнэрсе айтсам, 1ренж1 м ей с 1 з бе?
—Айта рой, неге 1ренжшн.
— Табайдыц, Жузжтщ жайын айта берес1з, неге Ж эм еш
жайында тук айтпайсыз?
— Е, оныц неменесш айтам? Айтатын б1рнэрсес1 болса,
сендер айтындар.
—Балацыздыц Жомарт деген досы бар емес пе?
—Е, оган не бопты?
—Сол б 1 здщ Жэмешке кезш с у з т журген кершед!.
—Оган бгздщ *уыз калай карайды?
—Агасынан коркады.
—Е, агасына Жузж екеущ неге айтпайсындар?
— Б1з де коркамыз.
— К,орыкпайтын жерде корка кал ад ы екенсшдер эшейш.
Кыздыц ез 1 карсы болмаса, агасы кайда барушы ед1? Жузпс
екеущнен артыла коятын жумыс па сол?
—Болды, апа, болды. С1здщ алдыныздан етпк, —дед1 Жузпс
кулщ. — Енд 1Г1 СШ Шэш екеум1з Ж0НДеЙМ13.
—Жондендер. Куйеус1з калу — ханныц кызына да кем1стпс.
Жоктан бар жаксы, жалгыздыктан жуп жаксы. Жаксыра
умтылганньод нес! секет?

***

Мол масакдсд бола, оныц устше терт койы коздап, козысы

аяктансын деп, Тазабектер Есек Артканда ею апта аялдады.
Кешкенде Кржабектерге де, буларта да шеспей, Амалбай
сол арада к;алды. Аз кун болса да дэмдес-туздас болдык деп,
Калиша оларга б1р кшз1 мен кврпесш бер1п кегп. Тагы еьа
конып, баяры Комхршде жетп. С о л арада Кожабектермсн
кайта бас к;осты. Сержбай болыстын Мыркасым дейтш баласы
Караколда окы п журш, кетершю кезхнде уй 1шшен кез жазып
к;алган екен, сурастыра журш, отбасымен Кем1ршще кездест1.
Содан уш кун еткен соц туе элетшде сайдыц аузынан б!р топ
атты бауырымдап коя бердь Жанылмай, тура Квкшепрдтне
тартты. Женш бшмекке бгр жагынан К,ожабек, б1р жагынан
Тазабек келш, есж алдында жолыкты. Сэл токтап, екеу! инке
К1рд 1. Кекшепрдщ:
— Ел 1 уиин елген ардагым-ау!
Басыца б1р уыс топырак салмадым-ау! —дегеншен-ак топ
шпт Сер1кбайдын казасын ест1ртуге келгенш туеше койысты.
Алдаберген атты кец жауырынды, отты кез жтт эцпмесш
айтты:
— Шшденщ он б1ршде албанныц аксакал-кексакалдары
Кдркаранын желкейндеп Айт твбеге жиналды. Сонын
1Ш1нде болдым, — деп бастады. — Бала бермеуге кел1спк.
Мен Шалквдедеп ауылыма кайтгым. Болыстыц пес1р1 Т131М
жасап жур дегенд1 естщм. Содан пес1рд1 тауып алдым да,
кшэгесш тартып алып, жыртып тастадым. Уш-терт куннен сон
Эбдщалык, болыска жолыксам, «Сеш улыктар тап деп жатыр,
жур, барайык»,— дед1. Барсак барайык деп, Клрэпшщкеге
келд1к. «Т131МД1 неге жыртасыц?» — деп, ол меш б1рден тергеуге
алды. «Елден жасырып, ешюммен акылдаспай жасаган Т131М
екен», — дед1м. «Узактыюндеп жиында болдыц ба?» — дедь
«Жок», — дед1м. Сурак-жауабымыздьщ болган-б1ткеш сол
рана. Содан кешн ЭбдЬсалыкгын касына апарып абактыга
жапты да тастады. Сержбай да сонда екен. Сейтш орыстын
колына ез1М1зд1 ез1М1з тапсырдык;. Ею кун жатып, ушшил куш
ушеум1зд1 кешке таман уш атты салдат Кдраколга карай жаяу
айдап шыкты. Алдымыздан б!р арбалы орыс карсы кездесп.
«К,ыррыздар атысып-шабысып булшш жатыр», - дед1. Уш
салдат не ютерш бшмей урейленш турранда, артымыздан
жасауыл куып жетп де, Кдркарага кайтадан алып келдь Экелш
абактысына к;айта тыкгы. Ертецше уст1м1зге он ей тараншыны
экелш тагы косты. Келес1 ел жатарда уш казак, он ей тараншы
- он бесш1зд1 Жэркентке карай он бес салдат тура епзше
томпылдатып куалады. Б1р кезде Мансур деген тараншы
болдырып, мулде журе алмай калды. Жолдастары каумалап
б1раз жер кетерш журш едг, болмады, сулап жатып калды. Б1р
салдат ат устшен мылтыгыныц к т т м е н шаншьщы да тастады.
Байгустьщ к^лындагы даусы шыкд’ы. Бхздщ зэре-кутымыз
калмады. Кдлганымызды танга ж уы к Кегеннщ поиггасына
айдап экелдь Салдаттар сол арада ш ай кайнатып ш т . Б1р-б1р
ожау б!зге де бердь Сонымен тандай ж1б1ттж.
Тазабек Алдабергеннщ эцпме айтысына риза болды:
орагытпай, оспактамай, нак-нак айтады. Ысылган, кезшде
болыс болган К1 С1 екен.
— Салдаттар тагы журуге дайындалды. Сол арада Сержбай
турды да. «Б1з 0бд1халык екеум1з б^дан ары журе алмаймыз.
Акыр ататын болсандар, екеум1зд1 осы арага атып кет», —
деда. Салдаттар езд1-ез1 былдырласты да, б!реу1: «Журшдер,
жаца кеткен тараншыны куып жетш, сендерд1 соны н
арбасына отыргызайык», — дедь К ен дж . Кдйкынын асуына
жакындаганда Эбдгхальщ пен Сергкбай мулдем журе алмай
калды. Сол арага б1раз демалтты. Орыстар мылтыктарын октап,
тасты атып, бхраз ойнап-кулш отырды. Тагы журдж. Б1раздан
кешн Эбдгкалык пен Сержбай тагы шаршады. Керген кез1м
жазыкты, с о л арада салдаттар екеуш аттьщ бауырына алы п
камшылад ы .
— Иттер-ай! — дед1 Кекшепр со л сэт ышкына ун катып. —
Казактыд ардагын кэшр сабады деген не сумдык,?!
— Содан кешн Сержбайды мен демеп алып журд!м. Ш ар-
шап, бэр1М13 де к 1 б 1рт1кгеп калдык. С эске болды. «Мыналардын
суркы жаман, — дед1 Сержбай кулагыма сыбырлап. —
Иманымызды ушрешк, булар б!зд1 атады. Кушактаса кулайык,
сонда, бэлктм, б1реум1з аман калармыз». Сержбай да соны
айтып бггт1, арт жагымыздан м ылты к таре ете калды. Д э л
алдымызда келе жаткан тараншы жалп ете тусп. Ыцк деуге
де муршасы келмедь Сержбай м ен ! куш актай алды. Тарс-
турс аткылаи жатыр. Екеум1з кабаттаса куладык, Айналамыз
кек тутш. «Э й , Эбджалык, кетер басынды!» - дед1 Сержбай
айкайлап. Серж бай меш баса кулаган, козгала берш ем, «Ж ат!
Жыбырлама!» — дед1 Эбджалык жекш. Жалп етш уст1ме со л
кезде б1р тараншы кулады. Бауыздаган малша кырылдап, жаны
шыкдай б1раз тыпырлады. Содан кейш атыс токгады. М е н
эл1 Т1р1м1н. Б1р заматта узенг! бауын салдырлатып, б!р салдат
бас жагыма к елш атынан тусп. М ы лты гы н сытырлатып октап
аткалы жатыр. М ен жабысып жерге ктрт барам. Кеудемде
жаным бар ма, жок; па, бшмеймш. ©лш бара жаткан секщцмш.
Кенет дэл к^лак, шекемнщ тусынан мылтык, так ете калды.
0ЛД1М деп ойладым. Жер-элем санамнан еипп кетп. Б1р кезде
орыстардын, дабыр-дубырын ести бастадым. Эбдщалыкдьщ
устьбасын тштт1-ау деймш, ет1ктершщ тыкыры дэл кулак
туб1мнен ш ы р ы п жатты. Б1реу1 алкымымнан кетерд! де, койны-
коншымды актарды. Тшмдг салактатып, елген кМше дем
алмадым. Сылк етюзш тастай салды. Сол кезде еамнен танып
калыппын.
—Айналайын-ай, ажальщньщ жоктыгы гой! - деп калды бгр
кемшр.
— Кднша жатканымды б1р к^дай бшед1. Б1р кезде ана
дуниеден мына дуниеге кайта орала бастадым. К,анмен топырак
араласып, б 1р жак; шекем шокпардай болып катыпкалыпты. Ею
кез1м кермейдь Шыгып кеткен екен деп шошыдым. Кез1мд1
жапкан канды топыракты сипалап, аз-аздан угтп алып
тастап ем, кезхм ашылды. Мше мына кулагымды керд1шздер
гой, ок тесш етптп. Дэл касымнан шак ете калганда, осыган
тиген екен. — Алдаберген тымагын шеплп пзесше койды да,
койнынан сусар берж шыгарьтп Кекшепрге усынды. — Мше
мынау Сержбайдьщ ок тиген берю.
Кокшепр бас сап кеюрепне басты.
—Ардарым-ау, ажальщ орыстан болган екен гой!?
— Келш, сабыр кыл! — дедх К,ожабек. - Ол ок — б1р
Сер1кбайга емес, бэр1М1зге атылган ок. Ажалдымыз олд1к,
ажалсызымыз кдлдык. Ол октьщ эл 1 каншага атылатынын,
одан кдншамыздыц елш, каншамыздьщ аман калатынымызды
б!р к$дай бшмесе, баска ешюм б1лмейд1. Бэр1 тып-тыныш, бэр1
тап-таза бола кдлады дегенге баска сенсе де, мен сенбеймш.
Иэ, Алдаберген, созщд! белш ж1берд!к пе, содан кейш кэйттщ?
—Кэйтуп п ем? Тура сап Акшокыньщ тауынакарай каштым.
Б1р пшлеугг жерге жетш бугындым. Т1р1 екешме аю сенер-
сенбеспш. Андып жаткан орыстар атып сала ма деп, жан-
жагыма алак-жулак караймын. Тш м аузыма сыймай шел
экетш барады. Журе беруге журекспшм эр1 эл1мде калмапты.
Шапанымнын шалгайымен бет1мд1 келегейлеп жата кетш ем,
кез1м шшш кетшть Еющц кезгнде б1р-ак ояндым. К ш к е н е
журш кеп бтр бастау тауып алдым. Су 1шш ем, сол арада тагы
уйыктап калыппын. Кеш бата ояны п, жаяу салпак,тап к е ле
жатканымда ек 1 атты юс1 жолыкты. Б 1реу 1 мщгеспрш алы п,
Актастыдагы ауылга жетюзт салды. Сонда конып, ертесг
терт адам барып Сержбай мен Эбд1кал ы кты, он б!р уйгырды
Шотан К^лаган сайына жерлеп кайттык. Сонда Сержбайдын
берюн алып карасам, ок; оньщ басынан тшпт! де, каны м ен ш
бет-жуз1мд1 жауып кетшп. Сол канды м е н т деп ук,кан
салдаттар м ен! де едщге санатан сыкылды. Ойлап карасам,
менш жанымды сейтш Секен; маркам алып калган екен. С о л
ушш Секещ йн аруатына разымын, ал у рп аты на еле-елгенш е
карыздармын!
Алдаберген кезше жас алып ед1, отыргандар косыла п ы -
сылдасты.
— А л к эз 1 р кайдан келесщ? — дедг Кржабек эщтмеш ары
жалгастыргысы келш. — Кекш епр д щ мунда екенш калай
бшдщ?
— Былтыр К,ьттайга кашканымда, уй 1 ипмд1 осы Квм1рш1де
куып жеткем. Шегарадан еткен сон , токтамай К р ж а н ь щ
тубшен ат басы н бгр-ак тарттык- М а л жок, баспана жок, азы к
таусылтан. © луден баска болашак калмады. Т 1р1 калганыма
тэубэ кылмастай жатдайта жетпм. Акыры б1р кызымн ын
аркасында кытайдьщ ушн кыстап шьщтык. Курыят дегенд 1
естш, елдщ алдымен кайта оралдык- Оздердщ Есек Артканда
аялдагандары нызды жалпак ел бшш отыр. Кем 1ргшге
жеткендер1 н 1 зд 1 естццм де, Секемнш; шпмш еспртуге эдейт
келд1м.
— Е-е, ж ен , жен, — дедг Кожабек соза курсшш. — Ел деп
бэр!М1з ещ реп келемгз, елде не кутит турганын б!р кудай бш сш!

***

Мамырдын екшыпжартысы мамыражай бодцы. Кем 1рш щ ен

кошудг К,ожабек бастады.
— Тазабек, — дед1 кешершде журттын кезшше, — койш а
урюп К,ытайта бхрге бардык, кугын м ен корлыкты бхрге тарттык.
Кудайта шуктр, тутан жердщ топырагына табанымыз б1рге тидг
Кеше тана кугын-сурпнге салтан орыстын питылы окыс езгере
калды дегенге езге сенсе де, ез1м сенбеймш . Бшиктен шьгккан
б1р буйрык, бар шыгар. Кдлай болтанда да, елге кайтарганы
- адамгериплж. Б1з саган ауыл-аймагымызбен бауыр басып
калдьщ. Кдыншыльщта табысып едж, жаксылыкта да жуп
жазбасак, калай карайсын? Кдраб^улакка бьзбен б1рге барсац,
кэйтед1?
— Сейтсеннп, кдйным! Сейт! — деп калды Кекшепр де.
Бурын бауырым деуий ед1, бул жолы кайным дед1 штартып.
— Мен де с1здерге бауыр басып калдым. Б1рге журсем
де, белек журсем де, енд1 еле-влгенше бауыр боп етем. Б1з,
балаларды коспаганда, экеммен агайын-туыс бес-алты уймгз.
Соларды шашыратпай елге жетюзу — менщ мшдепм. Ата-
бабамныц алдындагы борышым. Кдрабулак пен Жылысайдын
арасы агайынды жатбауыр кылып ж1 берет1ндей алшак жер
емес. Менщ жешм осындай, К,ожабек ага.
—Жен екен. Онда б1зге руксат ет, елге карай жылжиык.
—Жолдарыцыз болсын!
—Ага! Ага! —деп жупрш келе жаткан Сэменге К,ожабек те,
Тазабек те жалт карады. - Шушнпп! Шэш эпкем босанды!
— Ала кой пгушншщд1, ала кой, балам! - деп, К,ожабек
Сэменд1 бауырына юысып. —Бшдщ бе, им келпгп ем1рге?
—Ул, ата, ул!
— Шушншще менен б!р тай мш, балам! Кдлиша эжене
айта бар: эр 1 елге аман-есен оралганымызга ырым кылып, эрг
Тазабекке уй кдстырып, немересшщ атын Оралбек кояйык.
— Болсын, ага, С13 айткан атты коямыз! - дед1 Тазабек те
Сэменд! кушак,тап.

***

Тазабектер орналаскан Жылысай Кулык тауынын

терюкейшде, Жалацаштыц солтустж шыгысында, ал
Кожабектердщ Кдрабулагы Жаланаштьщ батысында. Ею
ауылдын арасы — жарты кундж жер. Жалацаш - осы ещрдеп
казак-орыстард ьщ орталыгы, жуз елу-жуз алпыс уйД1 улкен
ауыл. Казактар ушш ете урешп мекен. вйткеш ондагы
тургындар: «Сендер ак патшага карсы шыккансывдар», —
деп, оларга кект1 . Ал кек деген б1р кезде бггетш, таусылатын
120
нарсе емес: Шреу кек алса, екш ш ш щ онда они кетедг; о л
еппн алса, ананьщ кеп к;айта оянады, сейтш жалгаса беред!,
токтамайды. Сондыктан кепмхз к етп деп тусшген орыстарга
8 лх жеткен казакты ^рып кету, оцашада елт!рш кету тук те емес,
тартынбайды. Себеб! занды бшетш де ездер 1 , занды ел йшнде
журпзетш де ездер1, ешюмнен каймы к,пайды. Кдзактьщ оларта
карсы келетшдер! кырылып бггкен. Осылардьщ бэрш ойлай-
ойлай, акд>1рында Шэшге эл1мжетт1к жасап, ата-енесш бала-
шатасымен задрып кеткен ею орыстан кек алмай-ак, к,ояйын
деген шеиймге Тазабек пптей икемделе бастады. 0ткен нщ
еганшп кеп болганмен, бугшп берекеден айрылып кдлмауды
да ойлады. К е к бэр1б1р еткеннщ олкы лыгы н толтыра алмайды.
Кдйта одан бетер каусатып кету! мумкш. Кеткен есенд! тек
тыныштык, к;ана етейд1. 0 сш-ену мен квгерш-кектеудщ одан
езге онтайльт жолы жок,. «Орнында бар оналар» детевдй, казак,,
С1рэ, осыны ойлап айткдн.
Намыс деген тек, эйтеугр, карсыльтк жасап елу ме? Э лд е
акылмен айла жасау ма? Кеше казакты кырган сол орыс эл1
казак;ты би леп отыр. Бшйк юмнщ к;олында болса, к^рьщ та
соныц колында. Курыктаулы асау бул кы нганмен, курыктан
кугыла ала ма? Кутылар ед1, егер асаудыц шамасы курык;
салушыдан асып турса. Ондай заман туып та кала ма, ктм
б1лед1? Тек эз1рге к;одцан келетш карсылык — кырылып азайып
калмау. 0 йткен 1 «Жалгыздьщ уш ш ьгкпайды, жаяудьщ шацы
шыклайды». Кдзакка кебеюден езге ум!т жок;.
Тазабек шшденщ соцында экес1 Омхрэлшщ, кдйнатасы
Тшеул1 мен енес! Эжшеннщ, кдйнагасы Агынтай мен оньщ
ул-кызынын жылын берд1. Карабулактан К,ожабект1, Асьщан
Кекшепрдх, Тасашыдан Жомартты шакырды. Ел таркап,
кенщдер! жайласкдн сол туш Ш э т мен Тазабек ашылып
сырласты.
— Соцгы кезде туйыктау, жумбактау болып барасьщ. М ен ен
жершш журген жоксьщ ба? —деп, э н г 1 мен 1 Шэш бастады.
— Сенен неге жершем?
—Орыстын к;орлаганы —анау, калмактыц зорлатаны —анау,
соньщ бэрх к ещ лщ е юр байлайтын шыгар, кайдан бшешн?
— Онын б э р 1 ойда туратыны рас. Есгме тускен сайын кек
кдйтарсам д еп арпалысам. Сеш солардан моргай алмаганыма
корланам. Бхрак ондай корлык; пен зорлыкты сен гана керш ,
оран мен гана кетп жургем жок, кой? Оны б1р сен, б!р мен
емес, куша казак, бастан кепт. Ел кергенд1 екеум!з б1рге
кердж. Юнэм13 — тек казак болганымыз. Халык кутыла
алмаган нэубеттен 613 де кутыла алмадык. Алдабергеннщ не
дегенш айттым той; б1р кызын кь1тайдьщ койнына салып, кыс
бойы сонымен кун керши. Сол енд1 жаймашуак заманда казак
гстешн кьшык па? Амалсыздьщтын,, аман калудын кайласы.
0зге урпагын влт!рмеудщ амалы. Ен бастысы, сен — менщ
урпагымды 0 С1рет1н анасьщ. Калганыныц бэр1 - бупн, бугш
болмаса ертен умытылатын еткшин нэрсе. Сен мен ушш сол
баягы Ш эш калпындасьщ. Кдзак орыстан женшп, казак
калмактан корлык керд1 деп, ез халкымнан терю айналып
кетпеймш ро й , сол сыякты сенен де мен ешкашан суымаймын.
бйткеш мен сенщ тэшщц де, жанынды да табынып жаксы
керемш. Табыну дегеннщ не екешн тусшесш, бе?
—Неге тусшбешн, тусшем гой.
— Тусшсец, элпндей эйелдхк сезшд1 будан былай маган
айтушы болма!
—Тек шынынды айт, меш аяп алдама! - Шэш кезше жас
алды.
— К^хзыксыц, Шэйкен, сеш алдаганым ез!мд1 алдаганым
емес пе? Сен керген корлыкты карындасым да керд1. взщ
ойлашы, соган бола Жэмеш енд1 карындасым болмай кала ма?
Сен де сондайсьщ: оган дешн де эйел1м болгансыц, одан кейш
де эйелгмсщ. Сен кьшмыс жасаган жоксьщ, жасаган — орыс
пен калмак. Олардыц кылмысы ушш сен неге жазыкты болуьщ
керек?
— Ел керд1, ел естщ, содан коркам, сен! кемспедьау деп
кысылам.
— Елдщ аузына какдак бола алмайсыц. Айтады, айтады да
кояды. «Ит уредг, керуен кошед!» де де, журе бер.
—Елдщ бэр! сенше тусшбейд1 гой!
—Саган менщ тусшгешм жетпей ме, жаным-оу?
—Соны укпаган мен акымакты несше жаксы кересщ?
—Жаксы катын болган соц, жаксы керем.
—Мен де сеш елердей жаксы корем, жаным!
—Ол деген каншалык? Керсетцй!
—Керсетуге кушагым жетпедг!
 Шалкайран эй ел 1 , енкейген еркег1 кугшактаса кетть Артынан
энпме-дукен ары жалрастьт. Тагы Ш э й 1 тутатты:
—Оралбектщ тур-туе] н байкдцын, ба?
—Нарыпты?
—Орыска уксап барады.
— Иэ, солай сыякты. Сонда калай, сенщ кыз екешщй ©з
кез1ммен керд 1 м той?
—«Орыстьщ урыры кеткен», —дейдг Жузхк.
—«Кеткен Ь> калай?
—Сыртка акканда, шпне де кеткен кврщедЕ
—Одай б о ла ма екен?
— Болтаны той. Енд1 не ютейм1з? Оны едден калай
жасырамыз? Э лде баланы б!реуге берш Ж1берем13 бе?
— К,ой, кайдарыны айтпа. Адам е з баласынан ез1 бас тарта
ма екен?
— Соны есектеп, душпандарын сагынды сындырар деп
коркам.
—Осек те, сез де б!зд1билемеуге т т с , Шэйкен. 031М13Д1е з 1 м 1з
билеймгз. Ондайра опырыла калатын меш юм деп журещ? М е н
ем1р суруге, о л ем 1рд1 тек сешмен бгрге суруте бгржола б е к т г е н
адаммын. Д эт!м берж, кудпетенбе!
— Жаным! Сеш кудай эке-шешемнщ, туран-туыстьщ —
бэршщ в т е у т е берген шыгар? Кушакташы! Жалрызым!

«Кыррыз Сайта кетш бара жатыр е м » , —деп, К,ожабек ж олай

Жылысайта сокты. Кдсында кыяк муртты кара торы ж т т
бар. «Байрабыл деген жакынымыздын баласы, аты — Кдпез,
Ыстамбулдан окып келдЬ, —дептаныстырды. Жинакы, карылез
жгпт Тазабекке б1р кергеннен унады. Адам жатыркамайтын
ашьщ-жаркьгн екен.
— Патша кулатанмен, орыстар орнында рой , —дед1 Кожабек
кушп. — Б1з кырылдьщ, кашкын болдык, ал орыстар бгздщ
иесхз калган малымызра ие болып, шетшен байып алыпты.
Енд! 031М13Д1 с о л малды баратын малай кылып жатыр.
 Кдзакта кэз1р мал да жок,, бай да жок;. «Кедейшшк жттке
к,ой бактырардьщ» кебш кшпшз. Жан багыс ушш мен де Сам-
салыма Кепзш деген орыстыц малын бактыргалы отырмын.
Екеу1 б1р-б1рш бурыннан б1лед1 екен, «Маган малымды багатын
б1р-ек1 казак тауып бер», - депп Байгабылга. Касына Табайды
косып, Сэмещц ж1берсенди соган. Самсалы екеуше бас-кез
болады.
- Оган орысьщыз кенсе, тым жаксы болар едь
- Кдпез екеум13Д1ц шамамыз Байгабылга жетед1, ал ол
Кепзшп кедей куншен бшедд екен, кещцрер. Оны уайымдама,
сенщ уайымдайтыньщ баска нэрсе. Орысшац бар, жазасыц,
олардьщ кыр-сырын бгр к!с1дей бшесщ, казакдт айтканда,
кезщ ашык адамсьщ. Сен секшд! елге сез! етедьау дейтщцерд!
орыстар оцашада елпрт кетш жатыр. Соган Караганда, сейту
керек дейтш олардьщ кулыя р ы м ы бар. Байкал, сак жур.
- Кайдагыны айтып, коркыта бермещзпп, К,ожеке.
- Тазабек-ау, кайдагыдан корка беретш сен емессщ, кай-
дагыны айта беретш мен емеспш. Андыган жау алмай кой-
майды, капы калып журме. Абыйыр Туркебаев дейтш енд1-
енд1 елге танылып келе жаткан жптг бар ед1, орысша окыган,
ез бшгенш казак балаларына окытып журген, соны кдлтарыс
жерде елт1рш кетшть Кдракол жактын орыстарына малай боп
журш орысша уйренген Бекмырза дейтш б1здщб!р бауырымыз
бар ед1, оны да тун йшнде уйшен алдап алып шыгып, урып
елт1ршт1 . Б1ркасым Сержбаев дейтш 1ШМ13Д1де елпрмек екен,
ол, эйтеу1р, сезш калып, кашып кутылыпты. Булар езд1-ез1
сейлескенде, казакты мецзеп: «Ею аякты ац атуга барасын
ба?» —дейтш болыпты. Соныц бэрш кере-бше турып сактык
кылмасац, калай болганы?
- 0 з1м1з ейтш олардан корыксак, онда неге олардьщ малын
балаларымызга бактырамыз?
- Кепзш алгаш арып-ашып Ресейден келгенде, Байгабыл
оньщ отбасын б1р жыл багыпты: сауынга б!р сиырын
берш, кшм-кешеп мен казан-ошагына, ппш-жемше дейш
кдрайласыпты. Ал Кепзш кэз1р Жалацаштьщ атаманымен
жаксы сыбай, сондыктан оган орыстар сокгыкрайды. Сонын
бэрш салмактап отырмыз мен де, Байгабыл да.
- Онда щ р ы с екен, ага.
 ***

«Табай м е н Сэменд! Жаландшкд жетюзсш» деген Д1

Тазабекке К дпез айтып келд!. Тазабек Кожабекпен
Байгабылдын уйгнде Тогызбулакта жолыкты. Содан Т абай
мен ею баланы ертш Кожабек екеу 1 Кобзевтпане келдг. Жуз1
жылы орыс екен, булардьщ Байгабылмен б1рге келгешн к ерш ,
орнынан турегеп амандасты.
— Менде, ек! баламда — ушеумхзде ек1 жуз каралы сиы р,
торт жузге тарта кой, б1р ушр жылк,ы бар. Кыскасы, ж умыс
кеп. Улкен балам Константиннщ ауласы кец, мал да, сендер де
сонда сыясындар. Кигз уйлерщмен к е л 1ндер, менде беретш уй
жок, —дед 1 К обзев.
— Келуш келерм1з-ау, б1рак б1зд! бузакы орыстардан коргай
аласыз ба? — дед! К,ожабек.
— Кортай алмасам, кел!ндер деп нем бар? — дед! К о б зев
кулш. — Б у п н ке л сендер де мен дайынмын. Корыкдандар,
балаларга да, баскага да ешим тимейд 1 .
...Бул ш еш 1 мд 1 Тазабек отбасына жетьазгенде,
— Ойбай, мен кэйтем? Сэмецщ ешкайда жгбермеймш! ■
деп, алдымен Жуз1к шоршып тустх.
— Сеш е ш и м балацнан ажыратпайды, б 1рге барасыц, — д ед 1
Тазабек ол ж агы н ойластырып койранын ацгартып.
— Сонда калай, 6 13 Д1 белек шырарасындар ма?
— Б е л е к ш ыгарамыз. Шэш екеу1м 1 здщ отауымызды ал асы н.
Б13 жаз ш ыкканша апаммен б 1рге тура турамыз. Кож абек
аганьщ касында боласындар. Сэмен м ен Самсалыга Табай бас-
кез боп ж урсш деп шештж.
—Табай кайда турады?
— Оны енд1 далага жаткызбайтын шыгарсьщ?
—Апа, м ы н а балац не дейд1 ?
— Е, не дейд1?
— Табаймен б1рге турасындар дейдо.
— Е, бгрге турсан, ткггеп ала ма? М ынандай булшген заман -
да балан; екеугнд! коргайтын да б 1р еркек керек шыгар?
— Ы дгайыцызды байкадым, апа. М еш балац екеущ
байлап б е р г е л 1 отыр екенстз. Ж лбекж ан, сен не дейсщ? К алай
кисая сы ц ?
 - Сэмен — менщ жарты журепм болса, сен менш бхр
препмсщ. Екеучщп де кез1мнен таса кылгым келмейд1 .
Ойткеш сендерден езге менде терюн жок,. Сен эке-шешемнщ
де, бауырымныц да кезющ. Саган апамньщ да, Тазабектгн де
жамандык; ойламайтынын жаксы бшесщ. Олардьщда ойлаганы
Сэмен екеущнщ кдмыц. Соныц бэрш керш, бшп отырып, мен
не дешн? Табайдьщ Сэменге, Сэменнщ Табайта калай бауыр
басып кеткенш озщ де керш журсщ той. «Ею жарты — б1р
бутш» болгандарьща мен карсы емесшн.
- Апа! —деп, Жузж тагы б^рдене дей берш едк
- Болды, маран ештеме айтпай-ак кой, - дед1 Кдлиша.
Сонан сон: — Балам, - дед1 Тазабекке, —б!р койьщцы сой да,
кешке Эдшбек атанды шакырып, Табай мен Жузпсгщ некесщ
кидыр. Эуелг Сэменнен сура. «Сен кетсесщ бе?» де. Ол келюсе,
езгем13 кайда барамыз? Сейт, балам. Тойра шамамыз келмесе
де, мусылмандыктьщ ырымын жасайык.
- Мак^л, апа. Бхрак бутан Табай кенбей койып мае кара
кылмасын.
- Е, ол кенбесе, Жузжжылап кдлар деймкщ? Б1р эйел, ею
балата бгрдей ие болганга кайта оныц журеп жарылып кетер.
1 сще к1р1се бер, балам. Табаймен мен элдекдшан сейлесш
койгам.

***

Кржабек пен Табайдьщ кшз уш Константиннщ ауласына

катар Т1ГШД1 . Т абай жылкыга, Самсалы сиырга, Сэмен койта ие
болды. Табай мен Жузжп кеппркхп келген Тазабек кетерщде
эзшдеп кулд!:
— Эпке, байкацыз, орыстыц жылкысын айдап куйеущ
кыргыз асып кетш журмесш.
—Сейтер ед1м, - дед] Табай да карап турмай. - Ол жактан,
эттец, Жузпетей эйел табылмайды; эйел табылса да, Сэмен мен
Эбендей бала табылмайды; тшт1 олар табылса да, тап сендей
туыс табылмайды, - деп, Тазабеюд Табай кушакгай алып,
жылап ж1берд1. — Сондыктан сен ещц будан былай жаман
жезденд! вдррыз-кыршз деп конаштай бермей, казак-казак
деп колпаштай берсещш!
 — Сезще кгуттттктк! Сеш колла штамаган да, юмд! к,олпаш-
таймын? Жузгк, Сэмен, Эбен — тертеущ жер бетшдеп ен
жакынымызсындар б!здщ. Ушм1з б е л е к болганмен, п р л т м т з
61р.
—Сол б 1рЛ 1 КТ1 курган сенсщ, —дед 1 Табай кезш суртюлеп. —
Сен аман жур. Б1з саган аткосшы бола ал сак та жарар.
...Тазабек Жаланашкд жш келш туратын болды. «К е р ш
келий!» — деп Ш эш жумсайды, «Б ш ш келий!» - деп шешесх
жумсайды, езш щ де келпс1, к е р г 1 С 1 келш турады. К,ираган,
куйреген ем1рд1 кайта курсаулаган Жузхктщ кылыгына кайран
к;алып риза. Табайдьщ кыбын тауып, б!ресе: «Сэменнщ атасы-
ау!» — дейд1 , бгресе: «Эбеннщ экесг-ау!» — дейдь Дардай еркек
соган далактай болады, соны эр естгген сайын басы бакыттан
б1р айналмай, мьщ айналып кетедг-ау, С1рэ?! Б1р к елгетн д е
Жуз1к еш кашып, урейленш карсы алды.
—Не болды? вн,щ кашып кетшт1 гой? —дед1 Тазабек тхксшш.
— Ойбай-ай! Жана рана баягы ек 1 жауыз орыстьщ б1реу!н
кердгм, — дед! дэл сол орыс алдында тургандай калшылдап. —
Екеум1з де б 1р -б 1р1м 1зге бажырая карап калдык. Таныды, иттщ
баласы. О л атты, мен жаяу. Тап беред1 екен деп, пзем дгрщцеп,
жыгылып кала жаздадым. бтш барып, артына бурылып карады.
Сыртымнан кай корага юргешмдг бакылады ма, жок па, онысын
бшмейшн, м ен артыма караудан коркып, уйге зорга жеттгм.
Эй, бекер келген екем1з Жалацашка. М енщ куйеугм екенш
бшсе, ол алдымен, кудай бшеда, Табайды елт1ред1. Балаларга да
зиян жасай ма, ьам 61 лед1. Сен сак болш ы . Енд! б1зге кеп келе
берме. К езш е туссен, сеш андиды. Жалгыз-жарым казакты
кезге туспейтш жерде орыстар елт 1р ш кетш жаткан квршед 1 .
Ондай С03Д1 осындагылардан кунара естим1з.
— К е р г е т н кайсысы?
— Жирен мурт жастауы. Шштиген арык- Кез1 б1рак е н -
менщнен етед 1 : сондай суык, ызгарлы.
— Менен бурын Табайды сактандыр, езше де, балаларга да
абай болсын.
Тагы б1рер куннен кешн Тазабек Жаланашка келш, кештеу,
б1рак кун батпай кайтты. Тогызбулакты басып, Жылысайга
Актогай аркылы етпек болды. Актогайга жете бергешнде кун
батты. Неге екенш , «Сен сак болшы» деген Жузжтщ сез! ес!не
туст1. Жан-жагына карады. Кдрацры тускенше Актогайдан
етш кетерш болжады. Атын тебшш, жеделдете журд1. Элдеб1р
сактыкпен теменп еткелге бурылмай, Саркамыс жакка ерлеп
кетп. Сол сэт вткел жактан мылтык таре ете кадды. Зын
еткен ок желке тусын жанай етп. 0 л 1мнщ уреш вне бойын
муздатып ж1берд1. Жалт карап, мылтык кезенген ей аттыньщ
озен жактан шыра келгенш кврд1 де, тура шапты. Етпнттпоктьщ
атылганын ту сыртымен ест1Д1. Саркамыстыц корысына юре
бергенде, уипнци ок тап касындары шырранакты юрш етюзш
киып тусть Ажалдын айналсокгап жургешн журепмен сезд!.
Калын агаштын арасында жол — б1реу, адастыра алмайды,
атпен тыгыла да алмайды, не 1стеу1 керек? Не де болса тэуекел
деп, Шарын езеншен етпестен атынан каррып туст!. Кек
шубарды кдмшымен б1р-ею салып жтберд! де, ез1 оц жактагы
Акторайдын калыцына койды да кетп. Кугыннын кел ггг
каларын болжап, онша узамай жата калды. Ею орыс кырык-
елу кадам жерден кокавдап ете шыкты. Орньшан турып,
анныц жымы ма, малдьщ 131 ме, б!р таптаурынра тусш, ордеп
Мойнакгьщ жотасына карай тартты. Торай б1р жерде шалан,
б!р жерде кальщ, жалтактап, сактана кашты. Б1раздан кешн
ойлана бастады. Екеулеген орыс куткармауы мумкгн. Акыр
ел етш болтан сон, жастышмды ала жатып, тымкурыса б1реуш
мен де елт1рей1н деп бекшд1. Кенет ат юре алмайтын корыска
жата калгысы келд1 де, ат юре алмайтын жерге ок юре алады
рой деп, кайта кобалжыды. Квкшубардьщ уетшде иес1 жок
екенш керген сон, сез жок, ею орыс кер1 кайтады. Сонда кайда
барады, муны кайдан 1здейд1? Жаяу адам езеннен ете алмайды,
сондыктан олар муны Шарыннан етш алган сон тырылды деу1
мумюн. Б1р шатасса, содан шатасады. Олай ойласа, екшпи рет
шатасып, онда езещц кулдай кашты деп куады. Ал егер езеннен
етпед! деп есептесе, еткелдщ тек ер жакта екенш бжед1, онда
езенд1 бойлай куады. Алда-жалда оран да, буран да дудэмэл
болса, онда екеу1 ею белшш, б1р1 езендг кулдай, бцн бойлай
1здейд1 . Кудай сэтш берсе, сонда б1рге б1р кездесш калуы

мумюн. и .
Каранры тускен сайын Тазабек батылданайын дед1. Каша-
каша тогайдын шетше жакындады. 0рп вткел осы арада.
Жаяу адам торай йшнде байкалмайды, ал атгы адам алыстан
 карандайды. О лар будан карсылык, кутпейд1, кашкыннын
максаты тек кдпгу, кэйтсе де кутылу деп санайды. С оны
пайдалануы керек. Откелдщ тусына келш б1раз ойланды.
Курын аргы беттен келсе, осы арадан берг етед1; берп жактан
келсе, ары етед1. Будан кешн тырылатындай тогай ж о р ы н
бшед1 , сондыктан осы арадан устаймыз деп сенед!.
бткелдщ бер п бетшдеп сэмб1 талга кез 1 туст!. Шашактары
жерге жеткенше салбырап, курган шымылдыкдпа д в ц гелетп
тур екен. Соган тырылса, кершбейтшш б1рден болжады. Судан
етш келе жаткдн кугыншы, сез жок;, содан — сэмбх талдан
- секемденедг. А л жолдыц екшнп жарындары итмурынды
елемейд1. Б1рак, ол да б1р адамды калк,алай алады. Сез1ктенген
адам сэмб1 талра аландап келе жаткднда, итмурын жактан
атылып барып бас салуы керек. Сол ой га бекшд 1 де, камшысын
онтайлап итмурынныц тубше ты ры л д ы .
Кдран еткен аттылыны Тазабек арры беттен байкады. К о л -
аяры суынып к,оя бердь Ол —атты, бул — жаяу. Оныц м ы л т ы р ы
бар, бул кур кол: камшысынан баска к;аруы жок. Оныц алдын-
да Тазабектщ жазыры жок, ал ол м уны н букш кайын журтын
кырып салып, алралы отырган э й е л ш зорлады. Онымен
коймай, енд! езш елт 1рмек. К,эз1р кайсысы кателессе, сол еледь
Олда сак, бул да сак. Бэрш сэттйпк ш еш ед!.
вткелден етш келе жатып, кугыншы сэм б 1 талга жалтактай
берд1. Ол езеннен ©те шыкканда, Тазабек итмурыннын
тасасынан сакпанша атылды. С ол колымен атыньщ
шылбырынан шап берд1 де, оц к олы м ен етегше жармасты.
Мылтыктыц дум 1мен урмак боп, орыс колы н кетере бергенде,
бул камшымен к;ак бастан б1ртартты. М ы л т ы р ы колынан сусып,
жирен мурт ею. буктетшш ердщ касына кулады. Тазабек аттан
жулып алды да, кеудесш т1зес1мен басы п турып, шылбырдын;
б1р ушын кендрдегше орап, екшпп уш ы н ышкына тартканда,
кьшрынган орыстыц тыпыр етуге гана шамасы келдь
Тазабек тез кимылдады. Эуел 1 орыстыц атын арашка байлап
койып, езш кетерш апарып езенге агызып ж1берд1. Сонан со д
м ы л т ы р ы н алы п, атына мшш, еткелден аргы бетке еттк Екшыи

орыс аман кетсе, тагы тыныштык; болмайтынын тусшдь

Сондыктан енд! соны андыды. Егер о л езеннщ теменп жагына
кетсе, ол арадан муны таппаган соц, сез жок, кер1 оралады.
Оралады да, сершн 1здейд1.1здегенде, осыеткелге келмеген к-
кайда барады?
Сол ойы дурыс болып шыкты. Б1раз журген сон карсы
алдынан атты адам карайды. Танытпау ушш, Тазабек ерлш
успне етпеттеп жатып алды. Ол муны ез сертмдеп ойлап:
— Ты чо? Чо с тобой? —дед1 дауыстап.
Тазабек тым жакындасам, танып кояр деп, басын кетерс
берш атып салды. Анау ьщк дед! де, жалп ете калды. Котерш
апарып оны да, ей мылтыкды да Шарынга лактырлы. Сол
арада еы аттьщ ер-турманын, токымын сыпырьт альт. о-л
мшген аттьщ жугеншен баскдсын тугеддей езенге агьпып
шберд]’. Бос аттыкуыпЖ2берд1 де, оз1 екшийаттыжайдак мшт
Жылысайга жетшалды. Сонан соц оньщ жугенш, шылбырын
бэьасхмен турап-турап тастыц астына бастырып кетп. Ауыл
мацын айнала карап журт, Кекшубарын жайылып турган
жершен тауьш адцы. Аман келдщ бе дегендей, аты окыранып
карсы адцы.
—Жануарым! - дед] жалгыз куэш басынан кушактап. - Б1р
аман калуын каддым, адца екеушздо эл! не кутштурганын К1м
бшед!?!

Жалацашка барсам ба, бармасам ба деп, Тазабек коп

толкыды. Бармаса, бэршен бурын Кобзев куд]ктену! мумкш:
барса, Жузшсе бэрш ез1 бщщрш коюы кэд1к. Ары ойлап. оср!
ойлап, «Жаравды, Жуз!к б!лсе, б!ле берсш», - деп шешп.
Табайдшне юрш, Эбенд1 бетшен суйшжатканда, Коб к.в и
кшй баласы келш:
- С13Д1экем шакырып жатыр, -дедь
Жузйшен журе амандасты да, шыга женедда. Кобзев ..
кезш сыгырайтгы.

: в«™. »■ «-«"
КОС^5С м оммен адам а ю т керген жоксынб»?
- Б 10-ей рет окгалдым, б1рак реп келмда
_ К Г б о л м а с а , айтшы, кай кеда « п и н *
 —Б1ршип рет экещц атып кеткенде. Еюнпп рет ата-енемд1,
кайнагам мен оньщ ек! баласын елт 1рш, елпетерш уй-мулю.мен
б1рге ертеп кеткенде.
—Оларды к1м елт1ргенш бшемющ?
—Экемд1 0 лт 1рген Кдрэпшщкенщ эскер 1, ал эйел1мнщ эке-
Iпешее! мен бауырларын шгпрген — Жалацаштьщ ею казак
орысы. Олардьщ аты-женш де, тур-туеш де б!лмейм!н. 0 йткен 1
ез1м оларды кергем жок;.
—Керсец, кэйтер ец?
—0 лт 1рер ем.
—Дурыс. Сенщ орнында болсам, мен де сейтер ем. Ал енд!
екеум13 былай кел1сешк. Сен будан былай бурынгы кеггнд!
умыт. Кшэл1 ек! казак орыс елд1, и м е лт 1ргеш белгклз. Оларды
сен елт1рсен де, мен сеш кднэламаймын. Ойткеш олар е з т е
ТИ1СТ1 жазасын алды деп санаймын. Олардьщ ондай адам
екенш мен де бшетшмш. «Сакдыкта корльщ жок;» дейсшдер
казактар. Сактанып, мылтыгьшды будан былай гакымына
баса жур. Э с 1ресе айдалада. Кдруыцныц бар екенш бшее, к1 м
де болса каймыгар. Ал егер менщ тш1мд1 алсац, жагдайыц
келсе, не Жалацаища —Табайдьщ кдсына, не Тотызбулакка —
Байгабылдьщ к;асына кыс тускенше кеш ш ал. Сенщ Жылысай
мен екд арада жалгыз журе беретшщ маган унамайды. Жаным
ашыган соц, сенщ мына туыстарынды жак;сы керш калган соц
айтып отырмын муны. Адамныц адамга жаны ашуы керек к;ой,
солай емес пе?
— Солай. Шешеммен акьшдасып керешн. Табайдьщ эйел1
- менщ катты сыйлайтын адамым. Э й ел 1м де оны менец артык;
кермесе, кем кермейд1. Солар ушш гой ею арада шапкылап
жургешм.
—Оныц жаксы. Адамды сыйлаган адам — жак,сы адам. М ен
де сеш сол уш ш сыйлаймын.
...Жузжтщ зарес1 ушып отыр екен.
—Неге шакырыпты? - дед1табалдырьщты аттар-аттамастан.
Жагдайды Тазабек тусщщрген соц, Ж узж оньщ бетше б1р сэт
сез1ктене карады. — Бэсе, б1раздан бер 1 кершбей кет!п едд.
Шынынды айтшы, сенщ ешкандай кдтысыц жок; па? Осы
жолы б1зге узак; келмей кетгщ гой?
—Оларды мен влтгрсем, кепмнщ кайткдны; баска елт!рсс,
кудайдын жазасын бергеш; ал саган кереп олардынелгеш емес
пе? Сондыктан оны сез кыгг кэйтесщ, одан да кешш келешк
пе, жок па, соны айтсацшы.
— Оны Кджабек агамен акылдассащиы, кепт1 керген шс!
РОЙ.
...Кржабек б1рден куптады:
— Салт басты, сабау к,амшылы емес, мал-жаныц бар
адамсьщ, Жалацаш саган кол болмайды, Тогызбулак таяк
тастам жерде, мешн, акьшымды алсац, Байгабыддьщ кдсына
кеш. Айналасы ашык, мал устауга колайлы.
Осы ойды шешес1 Кдлиша да, ауылдьщ аксакалы Эдшбек
те куп кердг. Шэш тшт! куанып кетп. Сейтш карашаныц
кара суыгында кауырт кешетш бодцы. Ауылымен коштасып,
агайындарын шайга шакырды. Эдшбек аксакал кутпеген
кошемет керсетт1:
— Жас болсац да, б1зге бас болдыц, - дед! Тазабекке. -
Ырхгш журсек, баскага жем болмайтынымызга кезшзш
жетюздщ. Саган арка суйеп ары еток, аман-есен бер] етпк.
Б1реуден шгер!, б1реуден кейш кун кешшжатырмыз кэз1р. Бас
аман болса, бэр1 б1рте-б1рте орнына келер. 0 з отауындыезгеге
берш, алыс-жакынныц жагдайын жасапжатканыццыбэр!м1зде
кер1п-бцт1п журМ1з. Сенщ де басыца адамтезбейтштеперпптер
тусть Сасатын жерде саспадын, жунжитш жерде жунжшедш.
взщ тупл, езгенщ камын жедщ. Мен акецнщ бауыры эр1
езщшн агац репнде саган дэн ризалыгымды бшйрш, кенже
улымнын жаца отауын келш екеуще сыйладым. Онысенменш
гана сыйым демей, осында отырран езще барша агайьганын
сый-сыяпаты, курмеп деп тусш.
Тазабек не дерш бшмей, тек. «Ой, ага! Ой, ага!» - Дейбердь
— Ад, кайным! — дед1 Эдшбектщ эйел! энпмеш эдей!
жылдам жалгастырып — Мен саган кэр! даусыммен б1р эн
салып берешн.

Дуние кызыл тулкг булацдаш,

-

Бак, тайса, ерге дэулет щралмаган.

Кутне мыц б1р пэле жолык,са да,
Сонда да кудер узбе б\р амадан!
 - Мьщ жасаныз, жецге! — деп, Тазабек келш кушактап
жатканда, Ш эЙ 1 жецгесшщ басына ак; тубгг шал1 экелш жапты.
Журт мерекеге тап келгендей мэз-мейрам болысты.

***

Байгабыл Тазабектщ ею ушн ©з касына кондырды.

Келген куш -ак ерулжке шакырды. К1ш1г1р1М той жасагандай
курметтеп, Кдпезге эн айттырды. «Балам, шешец екеум1з ас-
суымызды бердж, енд1 сен эншд! айт. Бауырларынды бауыры на
тарт!» — дед1. «С1зден р^ксат болса, неге айтпайын?!» — деп,
Кдпез домбырасына дереу кол созды. Кезш жумып, с э л -с э л
тецселш, узак унс1з тартты.
Мунды сарынды Тазабек ттр к ен е тындады. Кдпез кабагын
шытты. Домбырасы кенет каткылдау унге кепгп де, артынша
Кдпездщ даусы аркырай женелдг.

— Шалтабай —менщ а т ы м, экем Алпар,

О лецге жас кезгмнен болдым щкэр.
Орыстыц мыц салдаттьщ багасындай,
Тазекем вт'ш кеттг-ау щайран сущар.
М е н щ атым Шалтабай,
Асылдан соццан балтадай.

Уй кенейш далага айналып кетт! ме, дала уйге ю р т , уй

кецешп кетт 1 ме, Тазабек тусше алмай калды. Кдпездш 0Н
айтысы адамды сыйкырлап тастайды екен. Соншалык эсер
еткен сез1 ме, э т ме, ажырата алмай калды. «Кдзакка атым
шыккан кыран ед1м, Кдйрьшып канатымнан жарта кондым»,
— дейд1 кайран Шалтабай атам. Тазабек агасыныц езш де,
заманын да ацсайды. Атын ардактаган казагы араша тусе
алмайды: шарасыз. 0з елш, ез жерш коргаганы ушш жазыкты.
Бэршен туцшш, бэршен кудер узш, дауысым кудайга жете ме
деп южще булкынады.
Домбырасын унсхз куйлед1 де, Кдпез еюнпп эщй шыркай
женелдк
 — Ауылым кошт барады таудан, асып,
Таудан асцан бултпенен араласып.
Квштщ соцы кеткенде кекке сщп,
Бауырымды жыладым жерге басып.
Эридай, кекем,
Бгр кеткен соц квкемдг
Кврер ме екем ?!

Эр 1 сагынран, эр1 екшген сез!мд1 Кдпез соншалык б!р

айрыкша эуенмен жетюздь Тазабек тусщщ: энге косып ез
мунын да шакты. 031 де байкдмай, Тазабек катты курсшш
калды. Капез бетше жалт кдрады. Жанары жалт ете туст!.
Тазабек ынгайсызданып, козгалактап калды.

— Жалацаштыц тауынан кекшк кудым,

Жетшзбейтт болран соц, секгрт кудъш.
Квшще ерген квцШмдг жубата алмай,
Жалацаяк, соцыцнан вктт кудым.
К,айран еркем,
Кбайта айналып взщдг
Кврер ме екем ?!

Тазабек алкурец тарткан Кдпезге тесше, сыр тарта карады.

Анандай сезд! ешбхр энып энш ейш айта салмасын сездь

— Кайран еркем,
Ыр кермей-ак; взщдг
Олерме екем?!

- Болды! Кдйдагыны айтып кеттщ, - дед* Байрабыл

жактырмай.
— М е н емес, эке, ел рой бул эщи шырарган.
— Е , мен де б!рдеме б!лем, елдщ эшн жамылып, езщнш
сырынды айтып отырсыц.
Байтабыл Тазабектщойын тап басты: эуен балганме
е л д ш ,

ондар'ы мун Капездш ед! Сол жорамалын аныктай тусу УШ1

сырткд шыкканда К^пездщ езше сауал тастады.
- Б1р ражап кыздан айрылып к;алгансын-ау, фз.
 - «Тажап» деген жай сез гой, о л куддрет болатын. Оны
керген сайын мен кайта тугандай болатынмын.
- Ендеше неге айрылдьщ?
- Ьйм гздеп Ы стам булга кеткеншн, екйпгш гой!
Осы куннен бастап Тазабек Кдпездг эулиедей сыйлайтын
болды. Оньщ шыркаган кез1 турмак, ьщ ы л да п эн салган сэтш щ
031 журепн суырардай суйсштетш. Н е деген сикырлы дауыс?!
Мамы к, ун, аскак сез1м, мунды еюнпп, ерке мшез, тапкыр ой,
назды кылык, сыпайы пейш — бэр 1 оныц эншен, турленген
уншен сыгалап, сезшш турады. Аш ы к-ж аркин адалдыгы мен
даусыныц м елд 1р тазалыгы астасып, адамды ершлз баурап
экетедь Адам тусшбейтш 61р куд1рет1 бар.
Карагай кесюш, мал корасын жасасып, К,апез коп
кемектестг Б1раз жас юшцпгше карамай, Тазабекпен тец
курбысынша калжындасып кетп. Кершшершщ пейш-ыкы-
ласын керш, Кдлиша мен Шэш кутты коныс таптык, деп
риза. Жумыстыц ауыры мен жешлше карамастан, Кдпез ы лги
ьщылдайды да журедг. Анда-санда даусын шыгарып: «Ажарыц
аппак екен аткан тандай», —деп, кез алдына келш б1р сулу тура
калгандай, басын шайкдп, тандайын кагып коятыны бар. Ек1-
уш рет байкады: Шэйшщ ту сыртынан кез алмай карап калады.
Кызыга ма, суйсше ме, неге ейтед1 ? Тазабек ыцгайсызданып,
байкамагансиды. Б1рак урлык жасап койган адамша кепке
дешн езтне ез1 келе алмай журедг Акыры б1р куш айтып салды:
- Жецген;е карагыштай бересщ, кызыгып журсщ-ау,
шамасы?
- Кдп, байкап калдыцыз ба? Уят болды-ау! Шэйшщ сэл ка­
ра торылыгы болмаса, букш туда бойы мен айрылган адамнан
айнымайды екен, Тэке. Эс1ресе кю ш щ ш ш керш тургандай
жалт карайтыны гажап уксайды. Жадылап койгандай, умыта
алмай-ак койдым соны. Калай екен, б1р керш кайтайыншы
деп, еткенде ауылына да бардым. Еппам бшмейдг Кдлтайга
кашып баруын барыпты, б1рак кайтпай калган сыякты. Куйеу1
кызганып, эдеш сейгп ме деп те ойлаймын. 0з1м есецгхреп
журш, кеццпшзге келетш кылык жасап койыппын, айып
етпещз, Тэке!
- Е, кайдан бйгейш, эйелщнщ эдем1 болганы да б1р п эле
екен-ау! —деп, уайымдап калып'ем.
 — Уайымдамацыз, Тэке! Жаманга жаман калай ^ксаса,
жак;сы да жаксыга солай уксайды екен, Шэтжецгемд1 керген
сайын кандай асылымнан айрылганымды бшп, ж^ртта утып
калган итгей кецшш аяк; асты бузылып кетедь 0з1ме ез1мнщ
шамам келмей калады.
— Онда со кызды елестетш б!р эн айт!
—Айтайын. 031МНЩ де айткдлм келштур.

«Ажарыц аппак, екен атщан тацдай,

Нурлы. екен еш квзщ ж ащ ан шамдай..,»

«Кдндай гажап!» - деп тавданды Тазабек. Сагынышын да,

щкэрлшн де - бэрш эуенмен жетшзш, еркелетш, аялап, бар
дуниеш табаньша тесеп тастагандай айтады. Ш1рюн-ай, естш
Шэшге бул да б1рэн арнаса-ау!?

***

Бхр тун1 Шэю Тазабекке тосын кьшыккерсетп.

— Жалацашка неге сенщ жакын келгенида шпм сезед1,
— дед! тесше алаканын салып. — Еркектщ кер-жерд! эйелше
айта бергенш унатаймын. Сондыктан купия сактаганына
ренжшеймш. Б1рак сенщ кейб1р сырывды сезш журем.
Сенщ амандыгынды ез1мнщ амандыгымдай керген сон,
кейде кэуттенем. Жакында Жалацаштьщ ей орысы хз-тузстз
жогалып кетшт!. Оны осы вщрдщ орыстарыда, казактары да
айтып жур. Сол баягы Жузж екеум1зге жабылган жауыздар
кершед1 . Соцгы кезде тусщде шошитыццы шыгардын. Мен
соган карап, солардыц жогалып кетуше катысьщ бар-ау деп
шамалаймын. Жузжгщ айтуына Караганда, менщэке-шешем
мен бауырларымды елттрген, шгпргешмен коймай ертеген,
031МД1 зорла ган солар кершедк «Батыр - бар октык» деген
гой бурынгылар, байкап, орыстардан аулак журсецпй! Зад да,
заман да солардш боп турган жок; па?
— Ондай оймен басынды катырып кайтесщ? Бар жаудан
жок жау жак;сы емес пе? Ею орыс едщ екендеп, буйл казакты
орыстар кырып тастамайтын ншггар? Казактын да талайы
 таяай жерде елш жатыр р о й . М е н щ м ы л т ы р ы м бар екенш
Жалацаштьщ барлык, орысы б1яед1. Кдзакка керек жан орыска
да керек. Сондыктан мен олардан калай сактансам, олар да
менен солай сактанады. Соньщ 0 3 1 — мен ушш жещс.
— «Андыран жау алмай коймайды», андыспасацшы! С енен
баска менщ Т1рег1м де, панам да жок. М енщ сешмен етк1зген
ен бакытсыз к ут'м езге эйелдщ ен: бакытты кунше берпсгз.
Сенщ баганды бшуден, кэд1рще жетуден баска менде бетен
ой жок- Д енем нш татмдей тушрше деш н сеш ансап, сарынып
турады. К ерм еген корлыкты керш, тартпаран азапты тартып,
не ел! емес, не т1р! емес шалажансар куйде жатканымда,
«Егер осы сез1нд1 елдщ кезшше тары айтсан, онда, шынында,
елтгрш кетем!» — деген ектем дауысын меш керден суырып
алгандай эсер еткен. Мен оны еле-елгеш мш е умытпаймын!
Еркектгк ер лш д е, кесш свйлейтщ мэртйгще мен акы л-
санаммен бейшмш. Барыма жолыккан байым деп тэубэ кылам.
взще жолыктырран Жузжке сол уш \н ризамын. Жаным мен,
тэнгммен, вне бойымда не бар, сон ьщ бэрхмен с е т елш -еипп
жаксы керем. Сондыктан сенен айры лу — мен ушш тек елхм.
Осыны умытпашы, жаным! Жалгызым!
Тазабектщ кезше ушршген жас кемейш е куйылып, туй!р
тамшы тамарына кептелш турды да к алды. Кдпез ге сенер-сенбес
куджпен жургеншде, Шэйшщ м ы н а к ы л ы р ы коргасыннан
бетер балкытты.
— Жаным! — дед1 уш кырылдай ш ы р ы п . — Акылдым!
Кушакташы!
— Алдымен езщ кушакташы! С ен енкешп, тенш келе
жатканда, ен е бойым кун енкешп келе жаткандай куанады.
Соны бшесщ бе, Тэйкентай?
—Будан бы лай бшем, Шэйкентай! Ашшы кушарынды, кунщ
ецкейш келе жатыр, жаным!
—Енкейнн, жаным, келий! Енкейе берпй!
 ***

К еген , Жалацашка карашаныц ортасында кар тусп. Казак

пен оры стьщ арасы капы у шыкты. Сонш кезде Жаланаштын
аиналасынан тана алты казактьщ елш табылды. Тунп
журютен казак пышак кескендей тыйылды. Урей улкен-юипш
тугел билед!. Т1р1 жургеннщ бэр! эзтрше шга т!р! жургендер
секшденд!. Кдй казактьщ да болашагы орыстъщ колынан ету
тэр!зденд1.
- К утлш кун болмай калды гой, кэйтем1з? - дед! Тазабек
Кдпезден сыр тартып.
—Кэйтуш1 ек? Т03СМ13, - дед1 ол да осысурактыкупижурген
адамша жулып алгандай жауап катып. —Эрб1р адам сыякты
халыкта да тагдыр деген болады. Казактьщ тагдыры осындай.
Орыстар 613Д1 сыйламайды, тнги кеб1 адамга санамайды. Неге?
0йткен! олар бхзд! менсшбейдо. Казак жервде турганмен,
казакден олардьщ ешкандай рухани, мэдени байланысы жок.
Тарихымызды, салт-дэстур1м1зд1, эдет-гурпымызды бшмейдь
Кейб1реу1 б1зде ондай халыктык ерекшелк бардеп ойламайды
да. Ойткеш бекерден-бекер 61з д 1 жабайылар демешй гой.'
Тарихы, енер-бМш, салт-дэстур1, ештецес! жокханыкты, в ин
ойлашы, олар не ушшсыйлайды?
— Ой, Кдпез, сен не айтып турсыц? Сонда олардын бнл/
адам санамаганыдурыс па?
- Эрине, дурыс емес. Бграк оларды кэйтш ез!мпбсн
санасатындай кыламыз? Ол ушш 613 алдымен солардлн
уйрену1м!з керек. Осыншама орыс жердщ тубшен неге осы
арага келш жатыр? Орыс мемлекетш кушейту ушш. Онын
жерше жер косып, улкейтуушш. Ал кай казакказактыкушейту
ушш б1рдеме ютеп жатырмыз? вз басымыздан асып жаткан
б1зде ештеме жок. Бэр1 кара басымыз бен карнымыздын камы
ушш.
- Ойбай-ау, енд1 казак вз жер!нде отырганыушшде орыскл
жазыктыма? ...........
- Казактьщ жазыга элшздшнде, бшмеадгше: уш
карсы туратындай каукарынын жоктыгында. е ‘ ,
жок, не эскер 1 жок казак™, взш ойлашыом сортам ^
Кортаусыз жаткан елд! патшасы бар, эскер!
де алды. 031 мемлекет кура алмаган елд1 мемлекет1 бар ел
барындырды. Б1з б1р1кпед1к, б1р-б1р1м1зге барынбадык, ез1м1з
секшдх б 1р бауырымызра барынранды кор санадык, Акырында
жат журткд жем болдык. Бул — б 1р куннщ немесе б1р жылдыц
емес, узак жылгы алауыздыгымыздыц нэтижеа. Б1р1гетш
кезде б1р1кпед 1к, б1р-б1р1М1зд1 колдайтын кезде кдлдамадык,
енд1 соньщ зардабын тартып отырмыз. Осы кушм1зге жазыкты
ата-бабамыз баягыда жер астында жатыр, олар б1зге жауап
бермейд!, 6 1 3 оларды жазыктай алмаймыз, б1рак соларра
сыйынамыз, соларра кулшылык жасаймыз: «Ата-бабамыздыц
аруары, колда!» —деп. Мше казактын; жагдайы осылай.
— Сонда осы барынранымыз багынран ба? Ел болудан
б1ржола калдык па?
— Оны айта алмаймын. Букш халыктыц тагдыры турмак,
031МД1К1Н де болжай алмаймын. Кэзгр орыстыц аз кез!нде
кун1м1з мынандай болса, кейш олар кебейгенде кандай
болатынын бгр кудай бйшесе, мен бшмеймш.
— Сенщ сез 1ц К1СШ1Ц зэресш алатын сез екен. Олард 1К1
дурыс болса да дурыс, бурые болса да дурыс болады деип.
— Дурыс айтасыц. Зорланран кыздай ез1М13 жылап, ез1м1з
жубатып, ю н э зорларан адамда емес, зорланран кызда деп,
ез]М1збен 031М13 кшэлесш ететш шырармыз, им бшед1?!
— Кдйдарыны айтып, кеццпмд1 кулазытып жгбердщ гой,
теп. Казактын жагдайын «Жапалакды таспен урсац да жапалак
елед1, таспен жапалакты урсац да жапалак елед1» кылдыц.
Шынымен-ак казактын ешкандай болашагы жок па?
— Жок деуге аузым бармайды. ©йткеш болашакты болжай
алмаймын. А л бграк жараласып, ©лкзпей беркшеуге казактыц
мумк1нд1Г1 бар.
—Кандай?
—взщ ойлашы, андысканда, акылды жеце ме, ку жеце ме?
Тазабек тез жауап бере алмай ойланып калды.
—Мына сурагын жумбак сыкылды екен, ит бше ме кайсысы
женетшш?
—Казакка осыныц екеу1де керек. Ацкаулырына, ереназдМне
мактана бермей, алды-артын ойлайтын, болжайтын дэрежеге
жету1 керек. Казактын колынан келетш ец басты кару ~
кайтсе де азаймау. Азайды бттп, бэрш ен айрылады. «Ею ауыз
 бциксе, б 1р ауыз жок болады» дейд! той, тура солай болады-
он алтыншы жылдыц ец ауыр зардабы сонда, казак мулде
азаиып калды. «Патшаныц жарлыгына карсы бодцьвд» деген
сылтаумен жазьщтыны да кырды, жазьщсызды да кырды
Еркек-эйел, бала-шага деген жок, бэрш, мажа дежн кырды'
Эдеш азайту ушш, жер бетшен жойып ж1беру ушш кырды.
Будан^ былай кыцк етпесш деп кырды. Былайша айгканда,
жагдайды жаксы пайдаланды. К^ырылган казактын орны ендI
ешкашан толмайды. Кеп жыл еткен соц, кебейсе кебейер,
бфак бурынтыдай каулап-каптап еспейд1: елгендердщ орны
ущрейед1 де турады.
— Сонда калай, есш-ену ушш, патша жарлышна карсы
шыкпауымыз керек пе ед1?
—Кдрсы шыкдасак, эрине, дэл булай кырмасед1.Ондаез1тз
елмесек те, намысымыз ел етш ед1, орыс коныстанушылары
басынып, бурыншдан бетер агылатын ед1. взщ ойлашы, кэз1р
казак бурынрыдан бхраз езгерд1 : сен б1зд1 еяпрсец, 613 де сеш
елт1ре аламыз дегенд! ангарта бастады. Оны мен халыкгын
ояна бастаганы деп бшем.
—Кырылмай турып оянудьщ жолы жок паед1?
— Бар ед1 , эрине. Бграк оган кепшшктщ кезш жетюзу
— ете киын жэне ете узак 1с. Ол жол —агартушылык Онын
МЭНЮ1 — окыган, 61Л1МД1 адамдардан уйрену, солардьщсонына
еру. А л б1зде бш1м де, бшмд! де аз. Сондыктан б1р-б1р1М13Д1
тындамаймыз, ейткеш б1р-б1р!м1зд1 тусшбейм13. Тусшбейтш
себебгшз — бцпмдшщ айтканын бшм1 жок адам укпайды.
Укпаган соц, куптамайды.
— Кдзакка окы деп жаткан да, окыма деп жаткан да ешкш
жок, калай 61 Л1МД1 боламыз? 0зщ кусатыл баласынЫстамбулда
окытатын кай казакгьщ жагдайы бар?
— Дурыс айтасьщ: окыма деп те, окы деп те жаткан еддам
жок. Демек бул жагдай ез1м1зге байланысты: вз1М1зде окуымыз
керек, балаларды да окытуымыз керек. Б1рак балалар окысын
деп, ю ртш тен мектеп салып берген кай албаннын байын
бшесщ? Бшмейсщ. Мен де бшмеймш. Жан багу ушш, эрине,
байлык керек. Алайда мыкты халык болу уши, бшм керек.
Бшмд1 халыкпен бэр1 санасады. Бшшс1з халыкты бар! алдаиды,
еппам менсшбейд!.
 — М унын кулакка юредь Менш; де окыгым келед1 . Б1рак
кайда барып окдмын? Орыс мектебше барам ба?
— Кдзак, окысын деп, мектеп салып жаткан вюмет жок,.
Мектеп те, оымет те орысша. Б1рак соган карамастан
жагаласып, тал асып, ез1м1з мектеп ашып окымасак, орыстын,
келен,кес!нде осы калганымыз калган. Патшасы, эскер1 бар
халыкка багынбаска б1зде амал жок- К у н т куштшйтн керсетпей
тура алмайды. «Патшага карсы шыкты» деген сылтаумен,
карашы, каншама езше пайдалы ютерд1 жасап жатыр?
«Орыстын: каны тегшген жерлердг орыстарга б1ржола берем Гз»,
— деп, кыргызды н; каншама жерхн, казактьщ Кдркарасын
тартып алып отырган жок па? «Куштгнщ кет1 дшрмен тартады»
деген — осы. Оган кенсец де кенесщ , кенбесец де кенесщ.
взщ кырыласьщ, езщ жэне жазыкты боласыц, кердщ бе калай
мэжбур ететйпн?
— Кдпез, сенщ сезщнен басым айналып, зэрем ушып кетть
Патша 0к1мет1: «Эскерге адам бермедщ » деп кырды, оны
кулаткан екхмет б1зге курыят жариялап бостандыкберд1, сонда
сен оган да, бутан да сенбейсщ бе? Ж урил, эцпмем1зд1 Ш э т н щ
шэЙ1н шип отырып жалгастырайыкшы!..
Екеу! уйге кзргенде, Кдлиша О ралбекп уйыктатып жатыр
екен:

— Элди, элди, ак, бепем,

Ац бестке ж ат, бепем.
К/ара ала иттщ к^йрыгын
Бвкпен етт береш н .
Куйръщ жунт щырщып ап,
Шекпен етт берешн.

— Мше саган мысал, - дед! Кдпез кулпт. —Апам Оралбекп

калай алдап уйыктатса, орыс та казакты солай алдап жусатады.
Бала эуеншн эдемшгш гана ажыратады, сезщ уга алмайды,
казак та орыстьщ эдем1 сезше м эз болады, ал оньщ т у т а
максатына з1ш жетпейдг.
 ***

Оралбекп уйыктатып койып, сыртка шыккан енесше Шэш

ез ойын айтты:
- Апа, энеукуш сойган койдьщ шшайы мен куйрык майын
косып шыжгырып алсам кайтед1? Кежекатыкка тонмай керек
кой.
- Сейтсен сейте гой. Тэйкенщ шыжык жегещц жаксы
керед1. Ыстык нанмен жесш, табаны да козга коя сал.
- Сейтешн, апа. Балацыз шыжыкты жаксы керсе, шыжык
берем, сонда меш де жаксы керш журер.
- Йемене, жаксы кермей жур ме ед1 ? вйтш айтпа, балам.
Эрюм ез баласыньщ сырын буге-гшгесше дешн бшедг. Сенщ
Тэйкенщ — аумаган экесь Ол маркум да эрб!р Ю1 мен эрб1р
кадамын куш бурын ойлап, алдын ала бэрш шеиип, шшш
коятын. Тэйкен де дэп солай. Ол сен ойламаганды ойлайды,
ез1 бекем болып алмай турып еш эрекетке бармайды. Одан
сезпстенбе де, кущктенбе.
- С13 бэрш бшесхз бе, апа?
- Менщ бшмейттшм биттщ шпнде, шырагым.
- Сонда да жаксы кереш бе меш?
- Неге жаксы кермешн? Балам жаксы керген адамды менщ
жек керген1м кудайш ылык па? Сенщ кандай жазыгыц бар?
Сенщ орнында мен болсам, ол корльщты мен кермес пе ед1м?
Сопыйаны алганы ушш орыстар К,ожакты агашка шш, кетш
аузына тютетш кетп. Б1з кыз-келшшег1м1зд1 кынадай кырса
да, б1р орысты агашка шгемгз жок. Куштшш, зорлатаны - зан,
элс1зд1н корганганы кылмыс саналган заман болды. Мына
еюмет орнамаганда катын-кыз гана емес, буюл казак корлык
пен зорлыктан кез ашпайтын ед1. Кдйта кудай бар екен. Б1р
аман калуын калдык, арты не боларын б!р кудай бшсш.
- Бул еиметке де сенбейш бе?
- Кушт1 к уш ттгш керсетпей турар дейм1сщ? Едцг эрюм
баскарады, эр баскарушы эр жакка тартады. Тарткылай берген
сон;, элс1з жершен эрнэрсе де жыртылады.
- Тэйкен б [р м е ш емес, бэр1М13Д1 к о р га п калды гой, апа.
- Кудай жар болган шыгар, Ш эй кен тай.
- Тек Оралбекке салкьщцык керсетпесе екен деп коркам.
 - Керсетпейдь Мен ез баламды сенен артык бшмесем, кем
бшмеймш. Арал ас кдннан туган немесе асырап алган баланьщ
тукымы кеп болады деп отыратын экесг. К,азак, улды бауырына
тартады, кызбен елд1 бауырластырады. Тэйкешм — сондай
тэртштщ адамы. Кдйта сен оны салкындатып алма!
- К э й т ш салкындатам?
- О, кудайдьщ кулы-ай, сурамайтынды сураганынды
карашы. Ш еш ен мен Жузж айтк,ан шыгар. Баягыда казактьщ
Эз Жэшбек деген ханы болыпты. Сонын сулу бэйб1шес1
болыпты. К,ай заманда да ханньщ катыны кеп болар. Б|рак Эз
Жэшбек кунде бэйбпыесшщ к,асына жатады екен. Сойтсе, ол
бэйбинеш кунде койнына кыз болып келетш кершедь
- Кдлай?
К,алай болушы ед1? Кунде жупар ш еп пен хош шст1 гулдерд1
кайнатып, соган шомылады екен. Колтыгын, шабын, аузын,
омырауы мен бакайларын жупар шеппен тазалайды екен.
Сейтш кун сайын кыздай болатын кершед!. Сен де сейтш
жуынып жат, жатарда дэрет ал, турган соц гусыл куйеу1нд1
де солай жаса, жуыцдыр. Сонда екеущ б1р-б!рще бугш
уйленгендей боласындар. взщ ойлашы, жанындажупар анкып
жатканы калай, касьщца шс-коцыс шыгып жатканы калай?
- С1з менщ туган шешем сыяктысыз, апа. Кудай с!зге узак
гумыр берсе екен!
- Сен менщ баламды тиген кунщнен бер1 бшесщ, ал мен
кетерген кушмнен б!лемщ. Сондыктан, Шэйкентай, маган
сен. взщ ойлашы «Жанында жупар ацкып жатканы калай,
касында шс-коныс шыгып жатканы калай?»
- Жаным, апа, кеттш. Майымды шыжгырайын, табамды
кыздырайын.
...Тунде Тазабекке енес1 екеушщ калай эцпмелескенш
куана-куана айтып берд1.
- Крйшы-ей, апам сейдед1 ме? — дед 1 Тазабек танданып.
- Мен енд1 ет 1р1к айтып жатыр гой деймклн?
- Апам а тадгалып жатырмын. Апамды сыйлаганыц менщ
ата-бабамды сыйлаганыц гой сенщ.
- 031 де сол ай .
- Клшкентай алтыным!
- Ойбай, акырын! Жанымды шыгарасьщ.
 - Жанынды юрпзешн бе, шыгарайын ба?
- Иэ. Эуел 1 шрпз, сонан соц шыгар.
Екеу1 б1р-б1рше жабысып булк-булк кулдь
- Шэйкен! — дедг б1р кезде шалкасынан жаткан Тазабек
Шэшш езше тартып. - Еркек эйелд1 не ушш коргайды?
- 0йткеш ол оган урпак сыйлайды.
- Ал урпак унпн неге жанын кияды?
- 0йткеш ол ез1 ушш гана емес, халкы унпн де кымбат.
Урпагы калмаган халык, каншама данышпан болса да, туптщ
туб1нде курып бггпей ме?
- Иэ, сейтед!. Кудай курып бггкеннен сактасын!
 КЕШН

ыстын к и ы н д ы р ы мен кардын кал ындыгынан ба

К элд е баскалай бгр себеб1 бар ма, казактарды айдалада

атып кету, елпрш кету пыш ак кескендей тыйылды.
Жалацаштын; орыстары ез1мен 031 болып, курт езгерш кетть
Кеп кеипкпей «Булардын патшасы тары кулапты, тенкер1с
болыпты», — деген эцпме тарады. Б1рак оньщ мэшсш казак
гурмак, э л 1 орыстыц 031 де б1ле коймаган секшд1 . вй тк ен !
;штене айтпайды, айткысы келмейдо. Соган Караганда,
эздерше де о л жаналык онша унамайтын тэр13Д1.
Шэш: «Жуз1кт1 сагынып кетт1м», — деген соц, Оралбек еке-
дн алып Тазабек Жалацашка келген. Табай мен Сэмен малда,
Эбен мен Жузхк уйде екен. Ею эйел амандасыпжатканда, Э б ен
эрнынан уш ып турегеп:
—Ассалаумэлик1м! —дед1 колын созып.
— Элик1салам, Эбен батыр! — Э беннщ саусактары дэп 0 3 1-
йкшдей жуантык екен, кез1 тускенде, денес1 Д1р ете калды.
Кддай айнымай калган?» —дед1 шошып. Бетшщжалпакгыгы,
асынын калындыгы мен кезшщ двн;еттшеу айналасы — б э р 1
улжымай тартыпты. Байкамагансып, самбырлай женелд!.
Улкен Ж 1Г1Т болыпсьщ р о й ! Кдлай, эке-шешеце колгабыс
ылура жарап журсщ бе?
—Апам а даладан отын экеп берем.

726-10
 — О -о! Жуз1к эпке, балацыз ж т т бопты шй. Отын экеп
берсе, одан артык, кандай кемек к ерек с1зге?
— Кудяугря игуюр, Сэмешм м ен Эбешм ержетсе, маган
кемд1к керсетпес.
— «Кдра шалым аман болса» деп Табай байгусты да косып
койсацызшы!
— Е, ам ан болсын. Еъа бала десе, байгус 1шкен асын
жерге кояды. М енщ балаларымды кэйтесщ, мына ез балана
карасаншы! Бетшен шскешн десем, ойбай, жаман неме,
жатыркап жолатпайды тшть — Ш эш н щ колында турган
Оралбекке карап жудырыгын туйдь — Э й, кухшк, апанды 1здеп
келгенщ ш ы н болса, неге енд! ап ан а келмейсщ? Турщнен
айналайын, турщ бар болгыр! К удай-ай, келгендерщ кандай
жаксы болды! Тазабек, шыщны тврге. Жо, сен шыгып журсш
гой, Ж б ек ж а н шыксыншы! Ж андары м-ау менщ!
...Табай мен Сэмен шам ж акканда келдь Сэмен к!рген
бойда Ш эй п п бас салды.
— Кдркаранын жэрмецксс1 бгздш уйге кешш келшт1 шй?! —
деп, Табай д а табалдырыкты кенщ цене аттады.
— Уш мд 1 жэрмецке жасадындар, былгадьщцар деген! гой,
Шэйкен, уйд щ иесш ренжггпешк, к,айтамыз ба, кэйтем13?
— К,ойшы, Тэйкен, кайдагыны айтпай! «Ушмд1 базар
кылдындар. Балаларынды алып келгендерщ кандай жаксы
болды!» — деп куанганыгой аганын.
— Солай ма? Кдзакша сездщ магынасы кыргызша баска
болады екен-ау, э?!
Табайдьтн аягына оралып, Э б е н бойы жеткен жерден
кушактай алы п ед1, колтыгынан т1к кетерш, Табай оны
кушырлана тамагынан Шскед1. С о н а н сон Шэйш1 кушактап
бауырына кь 1сты.
' Кудайдыц ез 1 жолыктырган жаны м, карындасым! — дед!
мандай ынан суйш. — Оу, апасыньщ алдында ец улкен конак
отыр екен гой, кэне, келе койшы маран! — деп ед1, етцп-енцп
Жузгкке уйренш келе жаткан О р а л б е к жатыркамай Табайга
карай талпынды. — Кеп жаса, квгершхшм! — деп, Табай колына
алып, бетшен суйд 1.
— Бэрш суйдщ, кушактадьщ, сонда Жузж екеумхздш
жазытымыз не?
 — Сендер ез 1м боп кеткен адамсындар, адам езш ез1 кэйтш
кушактап суйед 1?
— Кап, мынаныц карынуын-ай, э?! Жауабы да даяр,
калжыцы да даяр, эбден баптап койыпсыз гой, эпке.
Ею еркек б1р-б1рше мешрлене кушактасты.
Табай ет жерде Кржабек пен эйел1 Бебекп шакырып алды.
Эцименщ Т13Г1Н1Н алган Кожабек жакыннан бер1 Атаманньщ
жылкысы 1 Ш1Нде кыск;а жалды, шолак куйрыкты жирен каска
артымактын; пайда болтаный сез кылып ед1 .
— Иэ, ол атты мен де кердхм, — дед 1 Табай. — Жылкышы:
«Б13ДХН кожайынд1К1 рой», —дед1 де койды. Канша такактасам
да, артык етптене айтпады. Соган Караганда, б1р купиясы бар-
ау. Олай дейтш 1м, тацертец б1р топ орыс ж !гт ацра барамыз
деп, Жаладаштан шырып кетед! де, кешюсш аттарын кансорпа
кылып кайтып келедь Б1рак б 1рде-б!р ан атканын керген
емесшз. М ен бшсем, булар б1рдемеден коркып не сактанып
жур, не казакка карсы б!р пэле ойластырып жур.
— Не ойластыруы мумкш? — Тазабек энпмеш айткан
Табайра емес, сураулы кескшмен К,ожабекке карады.
— Оны бакылау керек. Капы калып журметк, —дед1 ол бул
энпмеш кэз 1 р естш отырран кейш танытып.
Осы эштмеден кешн Тазабек Жаланашка жш келетш болды.
Табай мен Сэмен б!р пэлеге урынып кала ма деп корыкты.
Кожабекпен акьшдасып ед1, ол куд1гш одан бетер ериптш
ж1берд1.
—Табайдьщ сезшен кейш мен де сезжтенш журмш, — дед1
ол абыржып. — Ыр пэленщ бары бар. Кез! ашык кой деп,
Капезден сурасам, Уакытша уюмет деген уыметп кудатып,
Бэлшебек деген уюмет орнаганы рас дейд1.
—Ол кандай угамет?
— Ит бше ме? «Бэлшебек» дегеш «кешшлк» деген сез
кершедц. К,ыскасы, таккд таласкандардьщ кепшшк жагы
жецген болу керек. Оньщ айтуынша, бул ушмет кедейлер мен
шаруаларды жактайтын квршед1.
—Оган кедей мен шаруадан не пайда?
— Кедей мен шаруа квпшЬпкке жатпай ма? Олардьщ
«бэлшебек» аталганы соларды жактаганы уппн шырар?
—Сонда оган байдар керег! жок; па? Олар адам емес пе?
 - Оньщ берш бшп торсам, мен де орыс болып кетпей-
мш бе, Тазабек? Кдйдан бшешн? Б1рак, б1р байкаганым,
жаца уюмет байларга онша унамайды-ау. вйткеш Кепзштщ,
Кекершнщ, атаманнын да кабагы бздэынгыдайемес, салыцкы,
К1С1МСН сулесок сейлесед1. Бурын 6 13 Кдытайга кашып едж, енд1
Кытайга осылар кашпасын де. Себеб1 тун баласы Жалацашта
тыныштык жок;, аттын дуб!р1 б1р тыйылмайды. Тунде далага
031м де шыкдтаймын, балаларды да шыгармаймын. 0 йткеш
куэнщ К031Н куртып Ж1беру1 мумюн. Тан, ата, мен намаз окитын
кезде, Жалацаштын тус-тусынан мылтык; асынган орыстар
топ-тобымен К1р1п жатады. Неге олар б1р арадан ирмей, эр
тустан келед1? Тушмен кайда барып, тацертен кайдан келед1?
Олар, с^рэ, куд1к салмау ушш сейтедк Б1рак оны керген адам
калай куд1ктенбейд1? Мен куджтенгешммен, курмеуш шеше
алмадым. Б1рак, калай болганда да, муньщ бекер емес! балага
да белши.
- Э р и н е, бекер емес. Б1рак, айтуъщызга Караганда, булар
кашуды емес, карсы шыгудыжоспарлап жургенге уксайды гой?
- Иэ, дурыс айтасьщ, соган уксайды.
Ертес! туе кез1нде К,ожабек жупре басып Тазабекке келд!.
- Журил, тебеге шыгайык, кешег! айтканымыз басталды-ау
деймш.
Екеу! уй 1ргес1ндег1 тебеге енпге басып шьщты. Булардан
бурын жеткендер де, енд1 ентелеп келе жаткандар да бгр-
б1р1мен дабырласып жатты.
- 9не, ана Жылкыбайдыц сайы жакка карашы! - дед1
Кожабек бурын кектемде кой телдетш, кузде кузем алып
журген твбес! ашыктамдарды керсет!п.
Ес1з, канырап калган он шакты тамы бар жерд1, Жылкыбай
деген К1С1Н1 сол арада кутырган каекыр талап оллргенджтен,
журттын Жылкыбайдыц сайы, Жылкыбайдыц жотасы атап
кеткенш Тазабек бшетш.
- Ойбай, Кдрашокыдан К,обыга карай кеп атты темендеп
келед!, —дед1 дурбю! бар Кабылбек деген юсь —Жылкыбайдыц
бслшдеп тамдарды Жаланаштыц орыстары бекшю жасап алган
екен, бор) соган юрт-шыгып жур. Ана теменде келе жаткандар
оны бшмейд1-ау.
Кабылбектщ дурбю1мен журт Жылкыбайдьщ белше кезек-
кезек карасты. Тазабек дурбш! алтанда, жогарьщан келе
 жаткандар мен тамда тыгылып жаткдндардыц арасында атыс
бастадды да кетть Мылтыктын даусы Жалацашка ап-анык
жетш жатты. Келгендер им, неге атысып жатыр, онын б!рш
бшмесе де, тебедеплер тым-тыракай кашып уйлерше тыгылды.
— К 1м болса да, ана келгендер казак-орыстарга карсы
б1реулер, — дед! Кожабек ез жорамалын Тазабекке ашып.
— Оларга карсы болса, элг! кедей мен шаруаны жакдайтын
ук!меттщ адамдары болды. Барлау жасамай келш, боска
кырылды байгустар.
Тазабек ундемед1, ейткеш Кржабектщ болжамына сене
коймады, басканы колдаса да, орыстын, ешб1р уюмет1 казакты
колдай кояды деп ойламады. Ертесг Тазабек Табайдыкше келш
отырганда Кржабек оны тебеге тагы шакырды.
— Тездет! Тагы басталды! — дед 1 арык акбоз атын тебшш. —
Кешей сап тузеп келгендер, кудай 6 1 лед1, карсылык, болатынын
бшмей капы калды. Бупн топ-топ болы п эр тустан асып келе
жатыр.
Дурбюш алып Кдбылбек те кастарына келд1. Эп-сэтте
тебенщ уст 1 улкен-кшдге толды да кетт 1 .
— Ш Ьпк жактан келгендер етектео жазыкка жиналып
жатыр, ~ дед] Б^абылбек дурб1сш К,ожабекке берш жатып. — А л
кешеи карсы шыккандар бупн жок-
— Ендеше бул келгендер — кедейд! колдайтын бэлшебектер.
Кэз 1р келем, — дед! Кржабек ушне карай асыгып. Сэлден кейш
колына ак таякка байлаган ак мата устап тебеге тагы шауып
шыкты. — Э й , Дуйсембек, кел мшгес! — дед1 буйырып.
—Е, не боп калды?
— Жур, аналардьщ аддынан шыгайык! «Казактар кашып
кетп. Жаланашта жау жок», — дейж. Казактардын кашып
кеткешне Караганда, булар бгзге тимейтш адамдар. Екеум1зд!
елтгргеннен оларга не пайда? Жур, корыкпа!
М !нгескен екеуге журт кез алмай карап турды. Жазыктагы
жагдай дурб1с!з де кершетш ед1 . Екеух аман-есен жетт!. Аз-кем
эцпмелескен болу керек, б!р кезде мшгескен екеу алдыга тусш,
келген топ бер1 карай козгадды. «Апырмай, муныц арты не
болар екен?» дед 1 Тазабек, б1р жагынан, Кожабектщ кылыгын
сеге алмай; ек!нш! жагынан, Кытайга ур1ккен казакгы ез
халкым деп кайтарып алган еюметт! кия алмай. Еюудай сез!м
 ек! жакка тарткылады. «Ею туйе суйкенсе, арасында влет!н
шыбын» казак, болып журмес пе?»
Б1раздан к ей ш ектудай сез1м Т а з а б е к п ею жактап талай
бастады. Кайсы сы н жактайды? О г а н акылы да, бш1М1 де
жетпедь Б олаты н нэрсе будан сурамай-ак болып жатыр.
ЕщЦпсш емтрдщ ©31 керсетер.
Кдлын, салдат калага юргенде, журт журексшш уйд1-ушне
тыгылды. Т азаб ек неде болса деп, К,ожабектщ касына жетпек
болды. С о н ь щ арасынша К ож абектщ атымен Дуйсембек
алдынан шыкты.
— Кел ш н ге с , К,ожабек келсш деп жатыр! — Бастыктьщ
буйрыгын ж етк 1зген шабарманша ш акы лдай калыпты.
— Жарайды, жаяу-ак, барайын, — дед1 жымиып. — Андагы
атьщыз екеум1зд1 кетере алмай омакасар.
— Сойту! кэд1к, — дед! Дуйсембек Тазабектщ туркына куле
кдрап.
Орысы к е п , казаны аз журтшылык ииркеудщ алдындаты
тебеге шогырланыпты. Тазабек ш етщ ала турып, жан-жагын
шола карады. Жаланаштьщ шетш салдаттар айнала коршап
алыпты. «Б эр !м !зд ! кырып салгалы жинаган жок па екен?» —
дед1 Т1КСШШ. С о л кезде кезше Крж абек туст1. Б!р топ салдаттын
как; ортасында колын сштей се й л е п тур екен. «Орысша
бшмеуни ед1» , — дедг танданып. С ейт!п туртанда, Жалацаштьщ
б1р аяты ш о л а к атаманы Александровты арбамен алып келдт
Садцаттардьщ кэмэндгр! болу керек, ыйыгынан асыра тарткаы
кайыс белбеу 1 , жамбасында тапаншасы бар орта жастаты орыс
ортага шыктьг. Н огай такдялы арык Ж1Г1т касына келш турды.
— Жолдастар! Ресейде патша ек1мет1 де, Уакытша уюмет
те кулады. О н ь щ орнына жумысшылар мен шаруадардын,
еюмет! орнады, — дед1 кэмэщцр орыс. Оны ц айткднын нотай
Ж1пт к,олма-кол аударды. — Ол — кедейлер мен кембагалдарды
жактайтын е к 1мет. Байдьщ кедейд! канауына, кушпнш,
элс1зд1 адам санамауына карсы екдмет. Б 13 сол езшген
халыкты корлыктан, канаудан куткдрута келдпс. Мына арбада
отырран атаман Александров — карапайы м халыктын канын
сорган патша ектметшщ екнй. О н ьщ баласы Василий — ак
патшаньщ эп и серь Сол бастаган казактар кеше каншама
б1зд1ц жазыксыз жауынгер!м!зд1 капы яда кырып тастады?!
Сол жаулык эрекетх уш1н, болыыевиктер екгметше карулы
кдрсылык, угйымдастырганы унпн, мен атаман Александровты
ату жазасына буйырамын! Буйрык орындалсын!
Уш салдат аддыга шыкты. Арбада отырган калпы
Александровты атты да тастады. Б1реулер бетш басты, б1реулер
ойбайласты. Алайда жана еюметпен ойнауга болмайтынына
бэршщ кез1 б1рден жетть Кэмэщцр тагы сейледк
— Енд1 кедейдщ куш туды, жолдастар! Бупннен бастап
Жалацашта ецбекшшердщ мудесш коргайтын революциялык
кэмитет, ягни ревком кщрылады. О ньщ бастыгы етш кедейден
шыккан Секерин жолдасты тагайындаймын! Секерин жолдас,
ортага келщгз!
Ол орысты Тазабек бшетш. 0 з шаруасымен журетш, как-
согы жок карапайым шаруа. Соны сайлаганына Караганда,
жаца вк1мет кедейд1 жактайды дегеннщ жаны бар тэр1зд1.
Орыс атаманды орыстыц атып тастауы да адамныц ойына сый-
майтын окига. Шынында, улкен тенкерю болтан секщщ. «К а з ­
актын кез жасын кдаайдыц керген1 ме? — дед1 б!ртурл1 кендл1
босап. — К,ой, кайтайын, жаца еюметтщ кыр-сырын Кдпезден
бше жатармын». Бурыла берш, салдаттар жакка б!р карап ед1,
езше карай ентелеп келе жаткан К,ожабекп керд1.
—Кеше эт1ретпен атыскан казак-орыстар ьз-тузш бщдгрмей
б1р жакка кетпгп, —дед1 келе сап. — К,ыргыз жакка ма, Кддтайга
ма, — ешк1м бшмейд!. Тун пшнде туткиыл шабуылдаса,
Жалацаштын халкын кырып тастауы мумюн. Солардьщ
кайда кеткенш аныктау ушш, барлауга жумсайтын жас бала
керек болы п жатыр. Сотан Сэменд 1 жумсасак кэйтед1 ? Ж ок
1здеген боп журш, елдщ сезш елеус!з тындауы керек. Соншама
эскердщ жан адамныц кезше туспей жасырынып калуы мумкш
емес дейдь
—Ондай 1 ске баланыц елеус1з болатыны рас. Б1рак, К,ожеке,
Жуз1к оны баскаша тусшсе, баламды кэуигп жерге жумсады
деген куд1кке калам рой.
—Иэ, сейтухмумюн. Тэуекел, онда Самсалымдыжумсайын.
Сонымен барлаушы болып Самсалы кетп. К,ара танага
мшш, Жалацаштьщ желке тусынан «жок 1здеуге» шыкты.
Ол куш ешюмге жолыга алмай кайтты. Ертес1 батыс жакка
беталып, Дегерес мацайына жол тартты. Туе ауа бере танасын
танаулатыгг асыгыс оралды. К,ожабекке шесщ Тазабек те
алдынан шыкты.
 — Не болды ? Б1рдеме бшдщ бе? — дед! Кожабек баласын
тананьщ устш ен котертп алып жатып.
Самсалы багж ан етш экесше б1р, Тазабекке б!р карады.
— Айта бер , аган вз 1м1здщ адам.
— Дегерестен томен тусш келе жатсам, б1р адам пышылдап
сайдан жаяу шыгып келе жатыр екен. Бурылмай кетш бара
жатыр ем, айгайлап шакырып алды. Кдтай дегеннщ жылкысын
багатын ккд бар ед! гой, соньщ шю1 Кдратай екен. Агасына
келш-кетш жургенде кергенмш. О л да меш танып, жылап
амандасты. «Амансындар ма? Жаландштагы казактарды
бэлшебек деген бгреулер кырып тастапты деген рас па? Соны
бшп кел деп, улкендер мен! жумсап ед 1, журепм дауап калага
юре алмадым», — дед1. «Б элш ебек деген еыпамд! кергем
жок,. Б1рак, Ш1л1к жактан кеп салдат келш казак-орыстармен
атысып, атаман Александырыпты атып тастады», — дед1м.
«Кдйдан бш ей ш , кырьщ-елу салдат Саты жакка етт барады
екен, ел солардан ест!се керек», — дед!.
— Уйге бар да, шайынды пп, балам . М е н келгенше Тазабек
аганнын, кдсынан шыкпа!» — дед1 де, К,ожабек дереу атына
мшщ шауып кетп.
Онып салдаттарга баратынын Т азаб ек сездь Сол кеште
Жалацаштагы салдаттар суыт бар жак,ка аттанып, ушшпп кун1
кайта оралды. Кржабек оларга ж о л ы ш п , ау-жайларын б 1 л т
кайтты. К дш кан казактардьщ Тауш1шкке карай кеткен 1*н
бшген сод, салдаттардьщ кэмэнд!р1 ж о л бшетш ею казак
жнтгш Кейсу аркыл ы Кдракдлга аттандырады да, ез1 Саты
асуы аркыл ы казактардьщ соцына туседт. Кдраколдан кем ек
дер кезшде улгер ш , Талдысу деген ж ерде ею жактап, Кьттайга
кдшпак; боп ж аткан казактардьщ быт-ш ы тын шытарады. К,ол-
га тускендерш Кдракрлга айдап экетпгп де, Жаланашка кдйта
оралган салдаттар ертен Шйпк аркылы Алматыга кайтады екен.
Самсалынын ен беп ушш кэмэщцр К,ожабекке улкен рахмет
айтып, к,олына емш-ерюн журш-туратын куэлж катаз берпгп.
Он алтыншы жылы жогалып кеткен ш1лер1 Нусшбек п ен
Мукейдщ б ал ал ары мал багуга ж алданы п, бьштыр Шйпк ж акка
кешш кеткен болатын. Солардьщ ж агдайы н сендермен бгрге
барып бшш к е л сем бола ма деп, К р ж а б е к кэмэщцрден сураган
екен, «Б 1з — в з щ сыякты кедейлерге камкорлык жасау у ш ш
журген ж андарм ы з», — деп, эпретпен б1рге алып кетп. С од ан
б1р аптадай журш, шшершщ балаларын тугел Жаланашка
кеипрш экелд1. Кэмэндгрдщ бул адамгершшп Тазабекке
к;аттыэсер етп.
Салдаттар келш кеткен соц, казак пен орыстыц арасындагы
кугын-сургш токтап, Жалацаштыц ел-журтьт ес жыя бастады.
Жаца еюметтщ бул саясаты Тазабектг катты тацдандырды.
Эс1ресе казакты кепе-кврнеу кыргыннан сактап калганы на
кдйран калды. «Н е ушш?» деген суракты ез акылымен 1ндетт
шеше алмады. «Шынымен, ендш екдмет тек орыспю емес,
ортак, бола ма?» — дед1 дагдарып. «Тагы б 1р алдаудыц жаца тур!
емес пе екен?» — деп те куд1ктенд1. Б1рак мына жасап жаткан
къшыктары оган жыга дэлел бола алмады. Акырында кудпчн
сен1М1 ыгыстыра бастады.

***

Эбеннщ Тазабекке уксайтынын Ш эш карсы отырып

кддганында байкады.
—Жузгк-ау, мына балац б!здщ Тэйкенге тартып кеткен бе?
- дед1танданып. — Кас-кдбагына карашы!
- Туыскан болган соц, тартканы шыгар? — Женгесшщ
уш берекес1 кашып божырап шыкты. Урлыгын бцщрщ алган
адамша жузш будан тайдыра бердь Оньщ ейтш аякасты эб1герге
тускеш Ш эйш щ сезтн кушейте туст!.
- Жуз1к, не болды? Саган Тэйкеннен туып алыпсыц деп
жаткан еппам жок кой.
— Ж1бекжан-ау, сен ейдемегенмен, баскалар сейдесе,
кэйтем? Табай да еткенде тангалып: «Бгздщ Эбентай кун еткен
сайын Тазабек агасына тартып келе жатыр-ау!» —деп калды.
Не дер1мд1 бшмедгм. Содан бер1 сезгк ойдан мазам кегп. Сендер
байкдганды баскалар байкамас деим^сгц? Сондай есек тарап
кетсе, маскара-ай!? К1мшц аузына какпак боламыз?
Шэйшщ мыйы шаншу тигендей шым ете калды.
—Шынында да Тэйкеннщ баласы шыгар? —Сол сез аузынан
шыккан замат Шэшнщ есше жэрмецкенщ желкесшде кетш
бара жаткан салт атты эйел сап ете калды. — Элп сен айткан
эйелдщ баласы емес пе екен?
Жуз1ктщ кез 1 шарасынан шыгып, зэрес! ушып кегп.
—Кдйдагы эйел? Саган мен кдшан айтып ем?
 — А йткансы н. «Еркектер е м т -е р к ш журед!, саган дешн
бгреумен б о л с а болган шыгар», — деп меш жубаткднсын. Енщ
есще туст! ме?
— Э бен д ! сол эйелдщ баласы дем ексщ бе?
— О б е н н щ эке-шешесш ж ерлеген Тайкен мен Жомарт.
Шындыкты сол екеу! бшедх.
— Бшсе, екеуш щ 6\р\ сезд1рер е д 1 гой? Койшы, Ж1бекжан,
кай казакка кай казак уксамай жатыр. Аласапыран заманнын
меш де б1р аяганы шыгар?! Сен сез^ктенбесен, басканын есек-
аяцы маган пинту гурлы да болмайды . К,ара жер кетергешп
катын да котередИ Мен бэрш де кетерем, сенде кетер!
— Эй, зэл1м жецгем-ай, тагы м еш тэрбиелегел! такымдап
келемющ? О бенге бола Тэйкенм ен араздасып калар деп
коркам ысын? Керген корлык-зорлыгымыздьщ кайырымы
шыгар.
— Ж аны м, с е т эл 1 ишкентэй д е п журсем, ез1мд1 уйрететш
зашм бопсын, гой!
— 031н1н; тагдыры кым-кыйгаш адам езгенщ кисык-
кьщырын кепйргпн болады екен. О р а л б е к п кушактап, шскеп
отырганын кергенде, Тэйкен маган жай куйеу1м емес, тап
б!р кеменгер болып кершед!. М ш е з 1мен, кылыгымен м е т ,
эйтеугр, е з м е ыгеспрш жетелеп келед!.
— Жаным Жхбепм! Бакыт деген — сол. К,ол жетпейттнщ
бэр! — кыял. К,олындагыга ие болу, басындагыны багалау —
акылды адамнын кл. Акылыцнан ай л алдым! Ой да адам д ы
ойсыратып тастайды екен, тштк Табайды н Эбенд! Тазабекке
уксаганын айтканнан кейш ел Тазабектен тауып алды дей ме
деген есектен кашып терюшме кетш калсам ба екен деп те
толкыдым. Бграк олардьщ не ел1, не т1р! екеншен хабарым жок,.
Кырылып жатырмыз, кутындалып каш ы п жатырмыз, одан
кайта кешш к е л ш жатырмыз; ат 1зш салган б!р1 жок; аман ба,
жок па деп, оларды да уайымдай бастадым.
— Сен т е р к т ш е кашып кетсен, м ен кайда кашып кетем,
Жузж? О ралбектщ орыс сыякты е к е н ш жасырам деп, жердш
астына кзрш кетем бе? Сеш мен С э м е н д 1 кермесем, куса боп
елмеймш бе?
Ею эйел б 1р 1н -б 1р 1 кушактап, к э з д е р ш е жас алды. Болган
1СТ1 кайта взгерту колдан келмесш екеух де тусшдк Откенге
0 К1НШ те, буг!нг 1ге тэубэ десш те жыласты.
 ***

Жаца вшмет б и лт н жеделдете журпзш жатты. Байыган

орыстардыд малый батута жаппай жалданып жаткандыктан,
Жалацашта казактар эжептэугр кобешп калды. Сондыктан ба
элде жаца ек 1меттщ казакка деген жанашырлыгы ма, ревком
Секерин Тазабеклт шакыртып алып: «С ен маган орынбасар
боласыц. Орысша бшесщ, хат танисын, осы араныц мен 6 1 -
летш казагы мен орысын сен де бшесщ, —дед1 карсы сез айтуга
аузын аштырмай. — Б1рлесш 1стейм13, б 1 лмегешм1зд1 б1рге
уйренем1з».
«Б1рге уйренем1з» дегеш баурап экети. Келкть Кожабек
те, Табай да бул жадалыкты куана карсы алган мен, Жуз1к пен
Шай1 шошын а тындады. «Адцап курган какпаны болмасын?!»
- деп, Жузпс сезжгенсе, «Кызмет1 курсын, тып-тыныш журе
бергенщ жаксы емес пе ед1?» — деп, Ш эй! де жактырмады.
«Мен бармасам, баска барады, казакка пайдам тимесе, зыяным
тимес», —деп, Тазабек сезд! ез! туйшдеда.
Ертес1 Секеринджше келген Тазабек оныц касында
Сергейчук отырганын керш, босагадан аттай бере бегелш
калды.
—Кел, Тазабек, кел! - дед1 Секерин калбалактап. —Жаксы
келдщ, 613 де жумыс жайын сез кып отыр ед1к. Пет1рД1 бшесщ
р о й , ютелген ж^мысты, буйрык, жарлык дегендерд1 жазып

отыратын хатшы керек екен б1зге, с оган Пет1р Сергейчукты

алдык. Енд1 ушеу болдык, встш-естт кебейемгз.
— Мен де сол накты кандай жумыс аткаратынымызды
акылдасайын деп едгм.
- Акылдасатын нес1 бар? — дедг Пет1р б1рден сез Т1згшш
алып. — 0к1мет — кедейлердпа, демек байлардыц кезш курту
керек. Б1р атаманды атып тастаганнан олар курып кетт! гой
деймющ? Атаманмен ауыз жаласкан Кобзев пен Стариковты
да атып тастау керек.
- Кызбаланбасащпы, Пепр. Б\з ец эуел1 елдг б1рпсг1ре
бшу1м1з керек. Б1з бай деп б1реулерд1 ата бастасак, олар да
613Д1 ата бастайды. Орыстыц бэршде кару бар, езщ бшесщ
гой, он алтыншы жылы астыртын улест1ргенщ. Б13 оларды
атып бдкенше, олар 613Д1 б1р-ак кунде тас-талканымызды
шыгарады. Жогаргы жактьщ н^скдуы солай: орыс пен казакты
жауьщтырмау. « Э , 16-жылы оры ска мылтыкты еюметтщ ез1
улест1рген екен рой ?» —Тазабек оны шине б1р тушп койды.
— Ек! бгрдей Ш1МД1 ш трш кеткен казактармен мен калай
тату турам?
— Оларды орыс елт1рд1 ме, казак елйрдг ме, кайдан
бшесщ? О н д ай дэлелсхз свзд1 айтпау керек. Егер олар казак
ауылына барса, 613 кердпс деп ендйт б 1реулер айткан болар
ед1. Он алтыншы жылгы кыргынга патша еюмеп к1нэл1 деп
большеви ктср ашык айыптап отыр. Сондыктан 613 соган орай
кызмет жасауга м1ндетпм13. Оны мойындамасак, 613 ез1М13 бул
еюмсттш жауы боп табыламыз.
Жуас саналатын Секершнщ соз1 Тазабектщ айызын
кандырды. Сергейчук сазарып отырып калды.
—Тазабект 1 орынбасар, езщд1 хатшы етш тагайындаганымды
буйрыкка ж аз да, ертец соларды алы п Жэркентке журш кет.
Кандай тапсырма болатынын, алда не 1стейтпп.\лзд1 — б эр ш
бшп кел.

Табай мен Сэменшн кештетш келгеншен Шэш т ж е ш т

калды. Бграк, кабактарына карап, кобалжуын тез басты.
— Апамны ц тамагын сагынып келд1к, — дед1 Табай куле
амандасып.
Агынтай арасынша жымиып турган Сэменд1 эй-шэй жок;
бас салды.
—Алтыным-оу, эпкещц эбден сагындырдын гой! Канатьтм,
эке-шешем! Сорайган бойыцнан айналайыным-оу! А п а ,
карашы, айнымаран экес1 гой!?
М эре-сэре куаныш бгразга созылды. Табайдьщ
жезделт, Тазабектщ балдыздыгы екеуш эзш-калжьщсыз
амандастырмайды; сез кагыспен бастайды, тес кагысып
токдайды.
—Жузш калай? Эбендерщ жшт болды ма?
Кдлишанын, дэстурл1 жен сурасыыа Табай толыктай жауап
кайырды:
 - Калай дерщдз бар ма, апа? Сэмен екеумгз - орындаушы,
Жузж пен Эбен — 6 1 ЗД1 жумсаушы. «Барындар!» - дед1, келдж;
«Айтындар!» — дегенш айтамыз, сонан сон; кдйтамыз.
- Е, тэртштерщ тэу1р болды гой онда? Аит дегенш айт
ендеше.
- Ол айта салатын жай сез емес, апа. Буйрык. «Эке-шешем
бар еда. Бгр бауырым, келш!м бар едт К елш ш сонгы кергешмде
ауыраяк еда. К ер 1 спегш1м1зге уш жыл боп барады. Уй пшмьзбен
ертенш жатырмыз, ауыл-аймагымызбен кдшып-пысып
жатырмыз, б 1р ат 1з1н салмаганына Караганда, олардьщ да куш
куй емес. Тазабек меш ертш барсын, Ш э ш келш шалым мен
балаларыма карасын», —дедь
- Жен, жен, — дед1 Кулиша алдына алып отыртан
Оралбекп жерге тусгрш жатып. —Бундай буйрыкты булжытпай
орындаудан баска ылаж жок. Балам да, кел1н1м де дайын.
- Болды, апа. Сэмен екеум1здщ жумысымыз осымен бггп.
Енд! Ш э ш н щ шэшн 1шеЙ1к.

Жол бойы Жузж Тазабектен, Тазабек Жузтктен сыр тартып,

эбден энпмелестт Тазабекп састырган Жуз1ктщ б!р сауалы
болды.
—Эбен К 1 м н щ баласы, эке-шешесш бшесщ бе? —дед1.
■Бшем. Табай мен Жузцсгщ баласы.
—Жок, маган шындънын айт.
—Шындыты сол. 0 з эке-шешес! елд 1 , е н д т эке-шешес1 —
Табай екеуш,. М ен басканы бтмеймш.
— Сети, еш катысъщ жок па? Эбеннщ тур1 саган тарткан
той.
—Кдзак казакка тартпаганда, Табайга тарта ма?
—Жупрмек! Жасырып келесщ.
— Жок, жасыртаным емес, эпке, тус 1нд1рген1М. Шын эке-
шешесш бшгеннен Эбенге де, С1зге де келш кетер! жок. Ол -
килы заманньщ кь1юы келген б1р кл.
Булар С аты дан етш, Курметтге жакындаганда ымырт
та жабылды. Ы к койнауда оты ж ы лт-ж ы лт еткен уш у й ^ н
к;ой корасы кендеуше карай Жуз1к ат басын бурды. Абалап
алдарынан ек1 ит шыкты.
—Жолдаяк,, жат! — дед1 Жузж у лк ен итке еркелете жекш.
Жолдаяк жатпады, аттын, аятына орала жаздап куйрыгын
булгандата кынсылады. С1рэ «таныдым» дегеш болу керек.
Уйден енгезердей жтт шыкты.
— Эпке? — дедг дудэмэл дауыспен.
Жуг!р!п к елш Жузжтш, атын у стад ы. Аттан колтыктап
тус1рд1 де, бас с алып кушактады.
— Аск;ар тауымыздан айрылып калды к кой, эпке! — деп
ещреп коя берд!.
—О-оу, бас ием-ау! —деген уйден де егде эйедцщ ун! естщць
Жуз1ктщ экес1 жакын арада кайтыс болганын Тазабек тусше
койды.

***

Жузштщ ш еш ес! алпыска биыл келйтп. Отагасы озшен бес

жас улкен екен. К,ойын багып, мал-жанта ие боп журген ет1 ттрз
к1с1 кершед1. Тан,ертен койын К ел сан жакка ерпзш, артынан
торы атымен е з 1 де ергске кетнт. С о л кеткеннен мол к ет н т .
Кундеп уак,ытында кой ер!стен кайтпаган сон, кудштешп,
«Экен неге жок;? Б1рдемеге ушырап калмаса, келетш уакыты
болды гой», — деп, баласын жумсайды. Баласы бытырап
жаткан койды табады, экесш ары 1здеп, бер! 1здеп, таба
алмайды. Адасы п кетп ме, аттан ж ь и р ы л ы п калды ма деп, мьщ
сан жорамал жасап, тушмен жылап-сыктап шыгады. Ертес!
ауыл боп 1здеп те еш дерек бше алмайды, 13-тузс13 жогалыл
кетедь 0 лд1 д еш н десе, е лт н таба алмайды; Т1р1 дешн десе, т!р1
адам кайда кетед 1, — тусше алмайды. Ж ер жутып кеткендей. Н е
0Л1нщ, не тгршщ белг!с! жок- Сейтш сергелдецмен жургенде,
туе ауа калын ка рулы кол ауылга сау ете калады. 1шшде ею -
уш казаты бар. «Э скер келд1 ме? К,айда кетт!? — деп сурайды.
«Кормедж, бшмедлк» дегенмен, сол с^рактын астарында б 1р
сумдьщтьщ жаткан ын журектер1 сезед!. С о л куш Колсай жакта
кыртын атыс болыпты. К1мд1 шм атканын, юмнщ кашып,
юмнщ куганьгн булар бцшейдь Б1рак куып келгендер жендп,
158
кдшкдн эскерд 1 тугсл туткындап Кдраколга айдап экетедь
Жол керсетесщ деп кашкындар отагасын зорлап экеткен к©'
ршед1 , атыс басталганда кдшкан б о лу керек, жауырынынан ок,
тиш жан тапсырыпты. Соныц бэр 1 Василийдщ эт1рет1 гстеген
эрекет1 екенш Тазабек тусщщ. «Ек1 туйе суйкенсе, арасында
шыбын ©лед!» деген осы екен-ау?» — дед! курсшш.

***

Курлеуггке барып кдйткдлы жаца ею метке Тазабек шындап

жылы кабак таныта бастады. О ньщ кекейше ен конганы —
адамга деген жанашырлыгы. Казак-орыстардын колынан
каза тапкан Ж уз 1ктщ экесш кэмэндхр кшз уйге ез1 кетерюш
ю рпзит. «Будан былай казак та, орыс та ©иметан ез адамы.
Оларды кортау, тец санау, камкорлык жасау — еиметтщ ен
басты мшдет 1 », — депп. Кэмэщцрдщ й с ш 1гш Жузжтщ шешес 1
мен бауыры айтып тауыса алмай отыр. Соган Караганда,
казакты н б атын б 1р ашса, осы жана ©к!мет ашатын сыяктанды.
Тазабек Жузжтщ басын тауга да урып, таска да урып
таусылмай, экесшщ казасын солай болуы тшс нэрсеше
сабырмен карсы алганына кайран калды. Устамдылыгына, езш
де, езген! де тэубеге шакыра бшгегане суйсщдь «К,ойды сен
батып журсен, олар сен! елтхрш кететш ед1 гой», —дед1 ш юш е
кгсшщ ойына келмейтш ой айтып. Солай екен-ау дегендей,
содан кейш шешес 1 де сункылдап жылауын сап тыйды.
Тазабек пен Жуз1к Курметще бес кун болып кайтты. Бес
куннщ де к еп кун екенше Тазабектщ кез! Шэшш кергенде
жетп. Булар сэске ауа Жал акашка келгенде, бэр1 уйде екен.
Табай, Ш э й 1 , Сэмен, Эбен — б э р 1 шуркырап амандасты.
Кезшщ астымен де, успмен де ынтыга карап, эаресе Ш эй ш щ
дегб1р1 кетг1. Б1р сэт жанаса берш: «Жеттщ-ау эйтеу1р!» —
деп калды. С ол сез шине от тастап ж1бергендей эб 1герлетп\
Самайында сыргыган б!р шеюм шашы кайта-кайта кезш е
сыргып, он ы ШэЙ 1 кайта-кайта кешн сшкш, сЬгюгенге
кенбеген соц, саусагымен ысырып кулагыньщ устше ныгарлай
кыстырып кояды. Сэдцен кейш ш ею м шаш тагы самайына
карай сыргиды. Тагы сшкидо, тагы саусагын созады. Жанары
Тазабектщ жузшен тайганап етед 1. Екеушщ кез1 елш-внпп
тутсед1. Е лд щ сезш кулактарымен естш, ездер! кезбен
сейлесед1. Табайдьщ Жузжке:
— У й бар екенш, уйде куйеу1 мен бала-шагасы бар екенш
мулде умытый кеткен шыгар деп ед1м, — дегенше екеу1 де
езулер1мен кудщ, ал квздер1 б!р-б1рш щ вне бойын актарып
жатты.
— О й бай -ай , мына жаман да экесш сагыныпты! — деген
Жузгктщ дауысы Тазабек пен Ш э ш ш селк етк!зд1.
Мадцас курып отырган Тазабектщ оц йзесше Оралбек келш
отырып жатыр екен. Б1р жастан асып, тэлт!рек басып журген
Оралбектщ бул щллыгы «сендер не десендер де эке мешш» деген
ектемд!к секщдендг. Тазабек баланы ем1рене бауырына тартты,
тыкырлап к,ырган бас куйкасын ш скед 1. Кдллтапак шаш иег1не
батты. К ун кдккдн кургак,, жып-жылы бала икл кемарегше
мешр т0 кт 1 . Кумарлана кущагына кысып ед1, сэбидщ сут тех
танауьша л а п койды.
— УЬ, ш сщ нен айналайын-ай, ом1рдщ, т!ршшктщ икп гой!
—дед! суйсш ш .
Бетше Ш 0 Й1 бар ыкыласын тегш жалт карады. Далада кек
твбет урд!.
—Дет! — дед! Оралбек оган ж е к т . — Дет! —дед1тагыкдйталап.
Крпац етш, кайта отырды да: — Дет! — дед] жумсак унмен.
— Тазабектщ баласы тебет1м1зд! тэртшке шакырды гой?! —
дед!, Жуз!к Табайга куле суйсшш.
— Экес! бастык, болганын баласыньщ да бшгеш гой.
«Бастык;! — дед1 Тазабек пнтей куб!рлеп.
Елд! бастаушы да бастык;, едд1 басып-жанпгушы да бастык.
Бастык басуы керек пе, бастауы керек пе?»

***

— М ектеп ашсак деген ойым бар , — дед1 Секерин Тазабек

пен Сергейчукке сыр ашып.
— Ашайык;, дедг Сергейчук сезге келмей.
— Оган уй керек кой, - дед1 Тазабек.
э, уй керек. Атаманньщ уй!н сурасак.
 — Неге сураймыз? - Сергейчук орнынан ушып турегелдй —
Тартып алу керек.
— Петр, кднша айтам саган: «К^ызбаланба!» — деп. Ж ес 1р
эйелдщ уй ш тартып алсак, ел 613 Д1 бандит деп ойламай ма?
—Онда Кобзевтщуйш алайык- Атаманньщ ен; сешмд1 адамы
сол болатын.
— Кобзев — ез ецбепмен байыган адам. Оган тшссек, букш
орыс бет1м 1 зге тук!ред1.
— Ендеше ©з уйщщ бер. Не меш кш , не мына казактьщ ки!з
ушн бер.
— Осыны ойландаршы. Окитын бала канша екен, оны да
шамалайык,- Барындар.
«Сэмен мен Самсалы окиды гой. Эттен;, ез1м де окыр ем !» —
дедг Тазабек жасыньщ етш бара жатканына екшш.
— Бастык теп, бетгмгзге де карамайды гой! —дегенге, жалт
карады. К обзев екен.
—А-а? Ойланып кетшгпн. Амансыз ба?
— Ойланганьщ дурыс. Бэр1м1з де ойланып журм13. Журпй,
б1зд]к1 не, бгрге ойланайык.
Эйел 1 де, балалары да б1рде-б1р 1 булардын устше к!рмед1 .
— М ен бул арадан кешешн деп журмш, — дед1 Кобзев
тжесшен. — Адам вз1нщ амандыгын жау шапкан соц емес, жау
шапканга дейш ойлауы керек.
— С1зд1 шабатын кандай жау?
— Ол жау — Сергейчук. Ол ревком болды дегенше, менщ
кушм санаулы дей бер.
— Сергейчуктщ устшен карайтын Секерин бар гой, ол
ойына келгенш ютей алмас.
— Сергейчуктщ елген улкен шлеп Секериннщ эпкесш щ
КЬ1зын алган. Секерин эл! ерте ме, кеш пе оньщ торына туб1
тусед1. С ол кезде меш ешкдйсьщ куткара алмайсьщ.
— Сонш алык оган не 1степ койып едщдз?
— М ен оган емес, ол маган 1стед1. Осыдан он бес жыл бурын
613 1ленщ аргы бет1нде Аралтебе деген жерге турактаганбыз.
Он алтыга толган кь1зым - туцгышым тым эдем! ед1. Кудайдьщ
маган берген б 1р байлыгы деп ойлайтынмын. 0 -ой, жанымдай
жаксы керунп ед1м-ау! 0 з баланды ейтш елш-ешш жаксы керу
де кунэ ме деп ойлаймын осы куш. С ол кызым саньтряукугтяк
теруге ею курбысымен б1рге кеткеннен кайтып оралмады. Екеу1
жылап-сьщтап ауылта эбден кеш ю сш келд 1. «Сацыраукулак
кеп екен. К^гзытынатусш, ушеум1з уш жакка кеткем1з. Б1р кезде
жан-жагымызга карасак, еш жерде В а л я жок. Таба алмады к», —
дейдь М енщ о л кушмд1т1р1 адамнын, басына бермесш. 0л1 мен
т1ршщ арасында журд1м. Елдщ с е з ш естимш, езш керемш,
б1рак басым !стемейД1, тушмен А ралт еб ен щ тендрепн тшт-
ылей б ер ш п т . Акыры тан ата талып жыгылыппын. Танертен
кызымнын 0 Л 1Г1Н арбамен журт ауылта алып келд!. Зорлап,
корлап елтгрштт де, бетш аташтын, бутагымен жауып кетшт1.
Жалгыз адамнын; ейтуге шамасы жетпейд!. Т1р1 калдырматаны
— танитын адамдар. Б1рак к!м екешн тап басып бше алмады к.
Кызымды жерлеген сон кеудемде жанып турган шамым
сенш калган дай сумдык куйде журд1М. Ыр куш уйыктагалы
жатканымда б 1реу какданы какты. А ш с а к , шеп терт, сонымен
едд1 емдеп журетш кемшр бар ед1, с о л екен. Урланып, жан-
жагына жалтактап, уйге щруден де корыкты. «Кызын елетш
куш мен Кайынды езеншщ бас жатында шеп терш жургем.
Сергейчуктщ ек! шю!н керд1м, взенд 1 бойлап тау 1шше к!рш
кетй, астындагы аттарын да таныдым», — дед1.
Тушмен уйыктай алмадым. У й л ерш ертеп ж1берг1м
келд1. Жазыксыз бала-шагасын аядым. Клрш барып атып
тастатым келд!. Оган да батпадым. Кемптрдщ «керд1м» дегенш
шмге дэлел кьшамын? «М еш сатпа, ешюмге айтпа», — деп
жалынган сон;, «Сатпаймын, еинамге айтпаймын», деп, оган
да уэдемдэ б е р ш койтам. Акыры ганертен мылтыгымды октап
Сергейчуктщ у ш н е келд!м. «Ею ш ш д ! атам. К,ызымды елпрген
солар. М ал батып журген б1р казак; к е р н т » , — дедгм. Жан
керек екен, Сергейчук кашып уш не ю рш кетп. Мен б!р рет
аспанга атып ж!берд1м. Керш1лер 1 ш улап, ел жиналып калды.
Бэр1 жабылып, мылтыгымды колы м нан тартып алды. М ен
жылап-сыктап ушме кайтгым. Семен деген кертшм бар ед1, сол
кетерш экелгендей суйреп экедц1. «Н ем енене сенш олармен
жауласасьщ? А н а ек1 юшкентай улынды аман сактагын келсе,
олармен ж ауласпа?» — дед1 кулагыма сыбырлап. Сол сез мен!
сабама тус1рд 1 .
Не ага, не ш жок, жалгыз е к е т м еске тусн. Бэр1б1р ол
арада ем1р суре алмадым. Кешш 1ле ш н бер п бепндеп Кь1ртыз-
сайра келд!м. Сол араны бгр кыстаган соц, Жалацашка келш
жан саугаладым. Кушм кун емес ед 1 . ЕкА р ы м эл1 кшжентай.
Эйел1м куш -туш жылай беред1 , ез1м де оцып тортам жок,, б 1р
епз, б1р сиырымнан баска байлыгым да жок. Байгабылдыц
жаксылыгын сонда керд1м. 031 не жесе, маган да соны берд1.
—Ал Сергейчук мунда калай келш жур?
— Соны ©31М де бшмей жур едгм, бгр жолы Жэркентке
барганда, Аралтебенщ атаманына жолыгып калып, содан
сурадым. М е н кошш кеткен соц, кай казак айтып койды деп,
ею ппс1 сол арадагы казактьщ бэрше ти!с!п шыгыпты. Барады
екен де, «Б1зд1 и м таниды?» — деп сурайды екен, бас-кез жок.
«Танымаймыз», — дейд1 екен олар. «Неге танымайсындар?
0 т1рж айтып турсындар!» —деп, еркек-эйел демей бэрш сабап
кетед! екен. Акыры ашынган казактар атка мшш, колдарына
найза-шокпарын, барлары мылтытын алып, орыс ауылын
коршап алыпты. Уш жуз каралы колга карсы шыгу кайда,
орыстар сасканынан екеуш устап бермекке айналыпты. Содан
туган-туыстары атаманга жалынып: «Ертеннен калмай бул
арадан кетейж. Кдзактарды соган кенд!рщ1з!» дейд!. Ею жак
соган кел1сшт1. «Секерин келш-кетш журетш, соган бар-
атынын бшгем», —дед1 атаман. М ш е сен бшмейтш б1раз тарих
осылай. Еш 1шс1 олген сон,, енд! басылар деп куткем. Кер!сшше,
тшт1 жауыгып алды. «Ею Ш1МД1 шгпрткен — осы. Кдзактарды
жалдады. А н а малын батып отырган казактар болу керек», —
деп, сеш м ен К,ожабект! коса каралап жур. Оньщ жактастары
баршылык, Кржабек екеущ сак жур, э с 1ресе сен.
— Е, солай дещз. Сдз кетпесенДз, мен кушт! болар едгм,
кеткешщз меш эларетш кетейш деп тур. Кетпей-ак
койсацызшы, бгржсек, бой берместз оган.
— Эрине, бой берместз. Б1рак оныц эдктер! — аяусыз
эд1стер: тек елтгред!, куш кврсетедт А л мен тыныштыкты
унататын адаммын.
— Тыныштыкты юм унатпайды дейсГз?! Б1зге керек
тыныштык Сергейчукке де керек шыгар?
— Оны ек!мет коддайын деп тур гой. вюмет коддаган адам
кез келгенд1 коркыта алады. Ал коркытатынын бисе, Сергейчук
ешкашан ешклмге тыныштык бермейд1 .
—Сонда Сергейчуктен кашып кайда бармаксыз?
 —Жаркент жакка. Тау 1шшде, судын бойында Китщ деген
жер бар. Мал га ете колайлы жер. Аралтебеде б1рге болтан б1р
орыс досым сонда екен, уй салуга керектг агаш та тауып бере
алады. Ект улымды сол арадагы орман-тогайга бакылаушы
етш орналастырам деп отыр. «Сенгенщнен суйенгенщ мыкты
болсын» дейд1 гой казак. Суйенетш адам тауып отырмын. Мен
сеш ете жаксы керем, Тазабек. Саган сенген сон, сырымды
айтып отырмын. Сен тастан да берпс адамсыц. ©зщ гана
бшетш, езгеге ем 1р1 айтпайтын сырларьш бар адамсыц. Сейте
тура мешрлющ. Табай мен Жузпске сенщ калай камкор болып
жургеншд! керш, ете риза болам. Сендей сешмд1 туысканым
болса, мен бакьггты болар ем.
—Онда туыскан болайык.
—Сейтейткпп
— Онда уйге жур1щз. Отбасыма барып, екш ага
болатыньщызды ез аузыцызбен айтьщыз.
— Жур, айтам. Кэз1р атымды мшш келешн. Байгабыдды
кермегешме де кеп болды.
...Екеущщ келгенш керш, Байгабыл жогалткднын
тапкандай куанды. Дереу кой союга ыцгайланды.
— Жок, коя тур, — дед1 Кобзев оган. — Бугш Тазабектщ
койын жейм!з. Бупннен бастап мен оньщ еюл атасы, ол менщ
екш 1шм болады. Соны сендерге айткалы келдЬс.
■ Е, онда ек! уйден ею к;ой жейсщ.
Шынында ект уй ею кой сойды. Кдпез эн айтгы. Шэш ею
уйдщ де тамагын эз1рлеп тыным таппады. Кобзев кымыз шип
отырып:
" Байгабыл! — дед1 досына елжхреп. — Мен Тазабекп сенен
де жаксы керш кетйм. Муньщ колынан бэрг келедг. Кдзакты
осындай адамдар баскаруы керек.

***

Кобзев Тазабек кутпеген тагы бгр кылык керсетп. Кдзактын

аиырты салтымен оган шанырагын керсетш, ежелп досы
аига ыдды жэне Табай мен Кожабект! коса шакырды. Бэршщ
квзшше муны кушактап, екеугнщ бауыр болтанын айтты.
закдиа кой сойды, табакпен ет тартты. Байгабылдан бата
сурады. «0 й , сен казактан да асып кеттщ р о й !» - деп Кожабек
КУДЦ1.
Еттен кейш тары шай экедщ. Артка сактаган сырын сол
кезде айтты:
— Мен жакында не Жаркент жакка, не Кдраколра кешейш
деп отырмын, — дед1 конактарына багамдай карап. — Егер
Тазабек карсы болмаса, Табай мен Жузпш ез1ммен бхрге
экететш ойым бар. Тазабек екеу1м1з бауыр болган сон, кай
бауырдьщ касында журсе де оларга бэрхбгр емес пе? Бауырмыз
дегенд1 куры сез жузшде айта бермей, соньщ дэлелг болсын
деп, уш б е л мел I ушм мен кора жайымды тугелдей Тазабекке
берш кетпекпш.
Отыргандар б 1р сэт демш жуты п тып-тыныш бола калды.
Бэрш кутсе де, ешюм Кобзевтен д э л муны кутпеп ед1 . Т1пт1
Тазабектщ тусше де юрмеген.
— Эй, тамыр! — дед1 Байрабыл басын шайкай ун катып. —
Орыстын эйел1 казактьщ катыны емес, байынын айтканына
бас шулги беретш, кемшрщ оган келюе ме?
— Мен кел1спесем, ол буйтш е с т сейлей коймайды р о й ? —
дедг эйел1 Маша.
Журт та, Кобзев та оран ду кул1ст1.

***

Кобзевтщ «Табайды ез1ммен б1рге ала кетейш» дегенш

ест1гел1 бер 1 Шэшнщ мазасы кетп: арасыныц жалгыз
улы Сэменд1 кермей калай кун керед 1? Акыры шыдамай
Торызбулактан Жалацашка жаяу келд!.
Жуз1к алдынан жупрш шыкты.
—Ж1бекжан, жайшыльщ па?
—Жайшыльщ, жецге.
— Нагып жалгыз журсщ?
— взщ м ен оцаша акылдасайын деп кедц1м.
Ею эйелдщ де ойы б!р жерден шыкты: б1р-б1рш1зд1 кврмей
калай 0 м 1р сурем 1з? «Б1рак„», —дед 1 Жуз 1к кенет есше элдене
тусш.
Йемене «б1рак?» —дед! Шэш кабагын шытып.
 — Бграк, еркектер 61ЗД1 тындай ма? Бэр1б1р солардьщ айт­
каны болады гой. Оныц устше...
— Тагы немене айткалы отырсын?
— Мен жукт1 боп калдым, Жгбекжан.
Шэш не дерш бшмедь Куанарын да, куанбасын да бшмей,
дагдарып отырып калады. Жуз1к езш ен алыстап, Табайга
б1ржола жакындап бара жаткандай сезшдк
— Куцайым-ай, Агынтай енд1 елген екен гой!?
— Ж1бек, ейдеме! Аруакты козгап, менщ де, езщнщ де жа-
нынды ауыртпа. Б1здщ басымызды б1р1кт1рген — Табай емес,
Тазабек. С о л калай шешсе, солай болады.

***

Шэш мен Жузжтщ жагдайын Тазабек тус1нд1. Б1рак куптай

коймады. Б1рден жауап катпай, ундемей ойгтанган куш отырып
калды. Ш эш эдептен асып такактай алмады.
Тазабек Кобзевке жолыгып, екг эй елдщ жагдайын тус1нд1рш
айтты.
— Е, еш оттьщ ортасында калган екенсщ гой, - дед: Кобзев
кулш. Ол да ойланып, бет-аузын сыйпап б1раз отырды. — М ен
Ресейден осында неге кедд1м? С оны сен бшесщ бе, Тазабек? —
дед1 уйкыдан шошып оянган адамша багжац етш.
— Кайдан бшейш.
—0йтш буландама, бшесщ: жан багу ушш келд1м. Мол жер-
су бар, мал багуга, егш егуге колайлы жер бар деген соц келд1м.
Байгабылды байытайын, Тазабекке акьш уйретешн деп келгем
жок. Кэз1р, кудай га шуюр, бала-шагамды бага алатын шаруам
бар. Егер келмесем, тапкан-таянганым аузыма жетпей, б1реу-
дщ босагасында бурсец кагып журер ме ем, им бшсш, эркгм ез
камын ез1 ж еу 1 керек. Мен казактын, камын ойлап келгем жок,
ез камымды о й лап кедщм. Мен сенен, Байгабылдан жаксылык
керд!м. Колы м нан келгенше соньщ есесш кайтарайын деген
ой мениа. С е н 1 мен тусшем: эй елщ н щ де, оныц жецгесшщ
де, Табай мен Сэменнщ де камын жейсщ . Ал олар неге сенщ
камынды жемейд!? Мен Сэмещц де, Табайды да ез бетшше кун
керуге уйреткем. Олар сатан кемекпп болады. 1ленщ аргы бет 1
казактьщ жер 1 емес пе, немене? Кдзак, кай арага барса да, ез
жер1м деп, е з жерше ие болуы керек емес пе?
— Байгабылдан жаксылык, керш сщ , рас. Ал менен не
жаксылык кердщ?
— Жарайды, жэд1гейленбе, жаман катты, бшмей журген
шытрсын. Сергейчуктщ ек! хшсш сен жайратпаганда, мен
жайратты р о й дейм1сш?! Ол жаксылырын, упин мен сенщ
табанынды жалауга бармын, бауырым. — Кобзев Тазабекп бас
салып кушактады. Кезтщ жасын жещмен суртш, ек! т1зесш
жудырыгымен соккылады. — М енщ колымнан келмеген сенщ
колыннан келд 1 . Ойткеш сен батырсын, мен к;орк;акпын.
Акыры, м ш е, тагы кашып барам.
—Жок, сен коркам емессщ, акылдысын.
— Акы лдыныц кеб) коркак. Н е болса соны акылга салады
да, акырында не 1стерш бшмей кашады. 031 айтпаса, ©м1р1
сурамаспын деп жур едгм, жаткан жыланньщ куйрыгын езщ
бастьщ, енд! сол ек1 жауыздын кезш калай жойганынды айтып
берш! маган. К,ызым пршп келгендей куанайын.
— Айтайын. Муны адам баласына б1ршш1 рет айтып
отырмын.
— Бшем. М ен сеш сол ушш де сыйлаймын. Сырра берж
еркек —жау ала алмайтын камалмен бгрдей.
Тазабек езш еш орыстын калай влпрмек болранын,
акырында ездершщ калай мерт кылганын бастан-аяк; айтып
берд1 .
— Эттен, — ДСД1 Кобзев тындап болып, — не орыста, не
казакга э л ! эд!л сот жок;, бар болса, сеш дэл сол к ы л ы р ь щ унпн
ешюм айыптай алмас еда. Сен — бар-жоры езгнд1 езщ корраган
адамсын* Б эрш саясат билеп кеткен заман туды р о й , эйтеу1р!
— Ал, арасы, сен енд1 маран осы саясат дегеннщ не екенш
дурыстан тус 1 нд 1р1ш!
—Саясат па? Бул —не епрпс те емес, не шын да емес, сарымра
оранран сикыр нэрсе. Саясаттын туб1н саясаткерлердщ ©31 де
тус1нбеу1 мумкщ. Ойткеш оньщ нэтижес1 неше гасырлардан
сон рана белгйп боп жатады. К,ап, калай тусцщрсем екен?! Э,
мысалы былай: ез^мгз керш-бшш отырран жагдайга кел ей ж.
0зщ б!лесщ, он сегазший гасырдьщ соцын ала б1раз орыс казак
жерше ауып келдж. Кэз1р эжептэу!р кебешп калдык. Орыс
мемлекет1 эрине, алдымен ез орысыныц камын ойлайды. Оган
казактын; жаксы жерш алып бергкп келедг. Алайда: «Кдзактьщ
шурайлы жерлер1 орыс коныстанушыларына алып бершсш!»
- десе, онысы буйрык болады. Жэне озбырлык болады. Оган
казактар, сез жок, карсы тирады. А л егер «казак жэне орыс
шаруаларыньщ турмыстык жагдайын кауырт жаксарту ушш
Жетюу ендрдндегс шурайлы, ьщгайлы жерлер епншшер мен
бау-бакща ес 1рушЬтерге бершсш!» — десе, оран казак та, орыс
та карсы болмайды. Бхрак 1с жузгнде ол жердщ басым кепшшт
егш егетш, бау-бакдпа ес1ретш орыстарга тиесйп боп шыга
келед1 . Саясат деген шамамен, осы.
—Апыр-ай, 0 ?! Акьщдынын анкауды алдауы екен рой?
—Олай деущ де орынды шыгар. ©йткеш саясат —бш1Ммен
акыдцьщ, айла мен кулыктьщ, зэл 1мд 1к пен адамгершшктш, —
бэршщ бэсекеге тусетш жер1.
—К,ой, курысын, муны бшгеннен гер1 бшмегешм дурыс едь
Енд1 айналамнын бэргне куд^кпен карап маскара болармын.
—Сез жок, сейтесщ. Кезщце мен де сейткем. Бграк казак
айтады р о й , «битке екпелеп тонынды отка тастама» деп.
Саясатка карсы сен де саясат уста.
— Кэйтш? Орыстар казакты алдап жур деп, саган карсы
шырам ба? Орыс пен казакты жаца еюмет тец кердд екен
деп пдтей куанып жур ед1м, жанагы сезщнен кейш оран да
кумэнденш отырмын.
—Рас, бул еюмет екеуш тец кврейш деп отырран сыякты.
Б1рак еюмет тен кергенмен, Сергейчуктер тец кермейдг гой.
виметтщ сезш, зацын жузеге асыратындар солар рой. Ж1к осы
арадан шыгатынын бшп кой, менщ де басым аманда барар
жер1ме барып алайын деп отырганым сондыктан. Меш шын
бауыр санасан;, Табай мен Сэмещц маган сенш тапсыр. Керсш,
уйренсш, т с с щ , акылдьщ кайда керегш, неге кажетш вм!рдш
езшен уйренсщ.
Кенддм. Сенщ нарыз бауыр екенще сещцм. Екеум1зд1
ортакжау б1р1кг1рген екен, кудай баяны н береш!
 ***

Кобзевтш сезшен кейш эр1 Жуз1ктщ ьщгайын бЬтген сон,

Шэшнщ квндл1 нщцей бузылды: Табай мен Жузж Жэркентке
кетсе, олардан жырак, Сэменд1 кврмей, брг калай ем 1р суредг?
Кусадан-ак елмей ме? Букш туган-туыстан аман калган жалгыз
бауырын коз алдында журизе алмаса, онда муныц юмге кад1рл1
болтаны? Егер оны Жэркентке ж^беруге кенсе, онда Тазабектщ
муны жаксы кврген1 —етхрж.
Осы ой м ен о л тущыш рет Тазабекке карсы шыкты.
— Кетсе, ездер 1 кетсш, Сэменд1 сен алып кал! —дед1 втшш.
—Оны ютемесен, онда саган еле-елгенш е екпелеймш. 1шкуса-
дан ©лещ демесен, осы тшепмд1 орында!
—Ш эйкентай!
— Жок, оны ютемесен, мен саган еш кандай Шэйкентай
емесшн! М е т ейтш ет^рпс еркелетпе!
— Жарайды, дэл кэз1р асыгыстык жасамашы! Табай не дер
екен, эуел! соньщ шепимш кутей ж.
—Ол не дейд1? Кепйкпей ез баласы болады, ол енд1 ЖузЬсгщ
айтканынан шыкдайды.
«Э, Ж уз 1 к жукп екен гой?!» — деп, Тазабек шине б 1р туйш
койды. — Ж узж те акымак эйел емес кой, ол да бэрш а1дылга
салар.
— Бул ж олы сенщ жал пак шеппм жасаганыца кенбеймш.
Сэмен — м енщ эке-шешемнщ, бауырларымныц б1рден-б 1р
кез1 , ол квз 1 мнен таса болса, мен ауа жетпей туншыгып влем.
Мен елмесдн десен;, дегешмд1 юте.
— М уны мен шешпеймш, Табай шешед1.
— Жок, сен шеш.
— Ш ешпеймш.
— Онда, меш елд1ге сана.
— Санамаймын. вйткеш: « Будан былай менщ жаным
сешмен б1рге», — дегенсщ. Ашуынды басшы, сонан сод
апаммен акылдасайык.
 ***

Ш эш нщ аш ы на сейлегеш Т а з а б е к а т1ксштт1 Б1р Караганда,

дурыс секшд 1 . Алайда ем1р бойы Табайды пзпндеп устау
адамгершш1кке жата ма? Б1р рет жаксылык жасаган екем1з
деп, оны унем1 уысынан шыгармай устауга булардын кандай
какысы бар? О л да ездер1 сыякты кудайдыц кулы емес пе? 0з
отбасына оз! ие болугатшс кой.
Б1рак Ш э т ш калай токтатуга болады? Буюл туган-туыстан
айрылу оган да, эрине, ондй емес. Кендлше каяу тус!рмей
токтата алатын эдю бар ма?
...Жаландшка келген сон,, бгрден Кобзевке бармай, эуел!
Тазабек Секеринге жолыкканды ж е н к©рдь Сергейчукта сонда
отыр екен. Екеу1 элденеге келюе алмай калган секигдендк
кабактары каткыл, б1р-б!рше карамай, кияс отырыпты. Му-
ныц сэлемш Секерин орнынан турегеп, колын берш алды да,
ал Сергейчук: «К е л , отыр!» — деп, кы ска кунк етть
—Кдбактаръщ жаксы емес кой, не боп калды? —деп, Тазабек
Сергейчук ну ската! I орындыкка бары п отырды.
— Бшем, сен де оны жактайсьщ, — дедг Сергейчук ез пзесш
©31 бгрер токдактап. — 031 «Казак балаларын окытатын мектеп
ашу керек», — дедг. Соган Кобзевтщ ушн алып берешк, онын
ею баласында ею уй бар, бгреушщ к олы н а барып турады десем,
«0ЙТ1П бгреудщ баспанасын тартып алуга ©юмет карсы», —дед1.
«Онда мектеп ашам деп айтпай-ак к о й », — деймш мен.
— 0йтш бгреудщ ушн тартып алу, шынында, кыйянат нэрсе
той?
— Эне, айттым гой, сен де соны жактай кетесщ деп. Сенщ
онымен ымы-жымьщ б!р, буюл агайынын мен ауылдасын
соныц м ал-ж аны н багады.
— Ал сен оган не ушш карсысьщ?
— Карсым ьтн. О л — канаушы тап. Бай. Кедейлердг канаушы.
—Жалацаштагы жалгыз бай сол гана емес кой?
— Онда барындар, Секерин екеущ сонын кетше юршдер!
— Т 1Л 1НД1 тарта сейле!
—Тартпасам, кэйтесщ?
Тартасьщ, Кобзевтщ кетше м ен сен! тыгып ж1берем!
й, ей, койындар! Сергейчук, ревком атынан буйырамын:
шык, бар!
 Буп жагдайды Тазабек Кобзевке айтпады. Ырак оньщ
кешем дегеш дурыс шеппм екешн 1штей мойындады. С ен щ
Табайьщ с е н 1М Д 1 жшт екен, — дед1 Кобзев кулш. — «М е ш
кинамадыз, мен еле-елгенше Тазабек кайда журсе, тек соньщ
касында журем. Кудайга берген уадем бар», —дедь
Тазабек не дерш бшмей бегелш калды. Неге ейтй екен
Табай?

***

Кеппасш апасымен акылдаспак болып, енд1 ьщгайлана

бергеншде, сырттан Шэй) аптыга к1рд1.
—Апа! Табай ага келдь
— Е, келсш , балам.
— Апа, айтьщызшы: бармасын Жэркентке! С1з айтсацыз,
тындайды, апа.
— Балам, алдынан шьщ! ~ дсд 1 Кдлиша келшше жауап
бермей, Тазабекке карап.
Табай эдетшше сырттан сейлей к1рд1:
—ЬТлги мактап журем, ьшги сары самаурын кайнап турганда
келем.
— Енд1 сен мактамасац, 61 ЗД1 ьлм мактайды?
— М ына баладыз соны бшмейд1 р о й .
Жен сурау узакка созылды. Ш э т дастарканжайды. Б1р кесе
шайды ундемей отырып 1шкен Табай кенет ез-взшен мырс етп.
— Туу, Ш ей ш щ б1р кесе шайы тамагымнан зорга етт1
гой! Не айтар екен, неге келд! екен деп, бэрщнщ меш багып
отыргандарынды керш, кур шайга кдкалып калажаздадым.
Табайдьщ дэл тауып айтканына бэрх мырс-мырс кулд1.
— Сенщ бекер келмейтшщда бшем1з, езхндг де, сезшд! де
сагынып отырамыз, —деп, Кдлиша бетше куле карады.
— Карга адым жерде отырып сагынып каласыздар,
Жэркентке кеппп кетсем, кусадан кырылып калар деп коркып
келд1м. К еп зш дегенщ казакка берг1с1з орыс кой, тусщ дь
«Сенен кеп жаксылык керд!м, оны умытпаймын, ал Тазабек
—менщ жанымды алып калган адам. Кез1м прще оны тастап
баска жакка бара алмаймын, — деп ем, бас салып кушактай
алды, бэтшагар. «Кдндай бауырмал хальщсындар!? — дед!
аркамнан кагып.
Мен де к ец ш ш аулап: «Бграк С эм ен екеум13 малынды
айдасып бары п келешк, — дед!м.
ШэЙ 1 сурш е-кабы на барып Табайды бас салды. «Агатайым-
ай! Акы лды м-ай!» — деп, солкылдап ж ы л ады.
Кдлиша д а кез киыгын алаканымен сипалап, басу айтты.
— Енд! аганды кур шаймен аттандырмай, казан кетер!
— Екеущ рана емес, кастарынд Кенжегара ш!мд1 де
косайын, — дед! Тазабек курдел1 !ст!н курмеу! онды шешшгенше
кещлдешп.

***

Тазабек малдарын батута К д п ез екеу! шыккан. Малга

каратаннан герд Кдпезд! кызыктаумен болды. Ацкылдатан
бала мщездь* елеускз нэрсете елец ете калады, ойьща юрмейтш
нэрсеш ой лай кояды, аякасты мунайып, кезд! ашып-жумганша
кулш шыга келед!. Жалпак таска сек !р!п шыгып, шыркап коя
берет!н1 де бар. Оньщ ец К1С1 кь1зыктыратын тусы — сол сэт.
Енпкпейд1 , кысылмайды, атып ж ат к ан булактай кемейшен эн
кубылыи тетшед!.
— Тэке, м е н э н айтканда, ш е п т щ басына карашы, кулак-
тары тпарейш тындап калады, — дедг кулш.
' Шептш; кулатын кайдан б ш еш н , менщ кулатым тпарей-
мек тур мак, кулак шекемнен узшш тусе жаздайды.
— М ен ж акы нда Тасашьтта барам . Б1раз кун не Табай,
не Сэмен экем е кемектесе турсын, екеум13 б1р серуендеп
кайтайык.
— Барсак барайык. Менщ карындасым сол жакта тур-
мыста.
^ - Ыстамбулда б!рте окыган Б э к е н деген досым бар. Ол да эн
айтып, домбы ра тартады. 1^ыз керсетем д е п ед1, керш кайтсак
Кайтед1?
—Тптп тамаша!
 ***

О р ал бект 1 енесше калдырып, бул ар мен б!рге Ш э ш де

шыкты.
— Ж е д ге , Оралбекп бекер калдырдьщыз-ау, - дед1 К дп ез
калжындап. — К,ыз керем!з деп м э з болы п келгенде, кь 13 ек ен
деп, С13Д1 б 1р е у алып кашып кетсе, Т э к е ц екеушз жер согы п кап
журмешк.
— К е з 1 карайган жынды болм аса, бала ем1зген ана екен1мд1
б тм гм н е н агарарар.
Тазабек п ен Кдпездщ ортасы н да Ш эш шат кулш келе
жатты. Т а заб ек п ен б1рге ел кы ды р уга шыкканы б 1рш пп рет.
Ж арыктык таулы даланьщ кец ты ны сы -ай! Атка ем ес, ас-
пандагы б у л тк а мшш келе ж аткандай желпшесщ. Кулагы е ю
Ж1ПТТ1Н, эн,г1месш деэ кенш еткенд! б1р елестетед1, кеткенд! б1р
жоктатады. О рта Мериден етш , А р а л га цпге бергенде, Ж а й -
дак Б ул акты ц карагайлы желкесш е к е з 1 тусть Селк ете калды :
сол беткей де сол ею орыс элг сы галап тургандай сезгщц. 0 з 1 де
байкамай аты н ы ц басын тартып кал ган болу керек, Т а за б е к
жалт карады .
— Ш эйкен!
— Ж ец ге, не болды?
Тазабек п е н Кдпез ею жагынан каум алай келш устай алды .
— Ж а й д а к Булактаты кыргын е с ш е тускен рой, —дед1 Т азаб ек
Кдпезге т у с ш д 1рш . — Аттан тусесщ бе? — дед1 Шэшге кар ап.
— Э к е -ш е ш е м н щ басына согайыкдпы.
К уйген суйектерд1 уйген тем п еп п кк е келш ушеуг аттан т у с т ь
Он ал ты н ш ы жылдьщ кузшде д э л Ш э ш екеу1уйленген тун !
болган к ы р гы н д ы Тазабек Кдпезге с о л арада тус1нд1рд 1.
Элдеб1р нэрсенд кез алдына ел естетк ен адамша тем п еи пкке
узак тесйге караган Кдпез кенет Ш э й н е бурылды да, б ел ш ен
кушактап бауы ры на тартты.
— М ен бул энпмеш еспгем, ж ен ге. Б 1рак окиганыц о р н ы н
бупн к е р ш турмын. Дуга окиын.
Кдпез к в к к е т1зерлеп оки ж енелд!.
Э д еп Кдпездщ уш естш геннен-ак Шэшнщ вне б о й ы
шымыр ете калды. Сез1 тус 1ш кс 1з, макамы кущретп д уган ы
букш аи н а л а уиып тындап калгандаи. Экес! Т 1леул1, ш еш ес!
Эжжен, б а уы р ы Агынтай, А гы н тай д ы н р ы мен кызы — бэр!
де осы д^ганы елж!реп тындап ж аткан дай . Шэйшщ, кезш ен
парлаган ж а с иегш ен сыргып ом ы рауы на теш ш . Б 1рак
суртпедь С у р т с е , дуганыц касиет1 к ем и тш д ей керпш.
Талып к е тк ен 1 ме, талыксып к е т к е н ! ме, 031 де тусшбей
калды, Т а з а б е к пен Капез каумалап кетергенде тана ес1 к!рд!.
Бгрдеце д е г !с ! келд!, б1рак дей алм ады ; тандайы жабысып
калган ба э л д е тш ! курмелш калган б а , — тусшбед!. © 3 1 калады
ма, Тазабек тартты ма, оны д а б ш м е д !, эйтеу1р, куйеушш
кеюрегше ш е к е с ш суйеп с о л к -с о л к жылаган сон тана есш
жиды...
...К едсудан е т ш , Кекбш ктщ у с т ш е ш ыккан кезде он жактан
Ею Аша ж а р к ете калды. Баска а уы л , баска адамдар. Ырак б!р
турл! ж урекке ыстьщ . Келш боп т у с к е н киел1 мекен! Бэршен
айрылган, б э р ш щ етеуше Т а й к е н !м е н табыскал тун! осы
Ею Ашада. О р д а г а берпс13 отау тп ск ен жер1. «Жараткан нем,
муньща да т э у б э !» — дед! 1Д эш п н тей куб1рлеп.
— Ойга т у с п е й -а к осы жотамен к е т е берсек кайтед!? — дед!
Тазабек к д сы н д а гы екеуше карап.
— Карнымьтз ашады р о й , Т эк е. С а й 1шшце б1реуд1к!нен шай
ннейнс. Б1р т ы н ы р ы п алмасак, ж е н ге м де шаршар.
— М ей л ш . Ш эйкен, сен алды га тусш ь Мен Кдпезге бул
араньщ 031 м к е р г е н б1р сойканын а й т ы п берешн.
Бергтщ б е й б !т кеш т! шауып, б е й к а м келе жаткан адамдарды
калай к ы р ган ы н айтып бергенде, К д п е з терец курсшд1 де,
кепке деш н уттдемей, атыныц к у л а гы н а н арыга карамай журд!
де отырды. К д р н ы жарылган к а т ы н -к а л а ш , кан-жоса болтан
кыруар ел !к Т а з а б е к т щ де кез а л д ы н а н кайта етш жатты. Екеуш
де Ш эйш щ д а у с ы оятты.
— Ана б!р а уы зд а е й уй отыр.
— Солай б^рылайык, —дед1 К дпез ойланбастан.
Ушеу! ж акы н даган да караша у й д е н каптаган кара домалак
упарга к а р сы ш ыкты. К,ьгзы м ен р ы аралас. Ересектеу е й
ул, 1р кь1зы б^лардьщ атын устад ы . К э д 1 м п ересектерше кос
колын ерш ам андасты . Турмы сы ж уп ы н ы болса да, тэрбиес!
тэуф алалар е к е н щ Шэй! оларды ^ !зет кылыгынан а н г а р д ы .
^ Т^СШ’ „ Ул а Р Уйге беттегенде, алдарынан орта жастагы
гтяг^ят.°ИеЛ1 ШЬ1К'ТЫ- Ш эй! о л а р д ы н конакжай пигылын
амандаскан у н д е р щ е н -а к таныды.
 — О-о! — дед! еркеп келгендер1н к о ш керш . — 0м1рал1 ара м ен
Байрабыл аганын, балалары бхзд! гздеп келшт1 рой. Эйел 1м н ен
коркыи, ж ас ет жеудщ сылтауын таб а алмай жур ед1м, ж аксы
болды. С ен Тшеулт аганьщ кьхзысын гой?
-И э.
— Бшем. Е стйем . Иманы жолдас болсын!
Тазабек к о й сойдырмады. «Арнайы келгенде соярсыз»,
— деп Э31ДДСД1. «Журек жалрасак та ж етед 1. Барар жер1М13 э л 1
алые», — д е п , оны Кдпез де коштады. Бул ар шайра отырранда
керцп уйден кумб1р-кумб1р дом бы раньщ уш шыкты да, кш т
басыла калды. Кдпез елец етш, уй и е с ш щ бетше карады.
— Э , бгздщ екшпй ул домбырара э у е с , — дед1 огагасы о н ьщ
мэшн укты ры п. — Менщ тукымымда эн -к уй ге ушр ешкзм ж о к ,
мынаньщ эк ес1 мен шешесг де, атасы м ен эжест де эжептэугр
ен айтатын кюшер. Наташысына тар ткан болу керек, дес!
кайтпаеын д еп , бхр жаман домбыра ш апты ры п берш ем, б1зден
кашып бары п карарайдьщ шине ю р т к етш эн айтады.
— Онда о ган енер конран бала р о й , шакырыцызшы! - д е п ,
Кдпез катты кызыкты.
Элдеб1р таны е эннщ ыррагы Ш э ш ш Тазабекке ж алт
каратты.
— С оп ы й а салатын эн рой!? — дед 1 елец етш.
Калактай кара домбыра устаран калактай кара бала уй ге
К1рД1.
— Келе гой! Жацары б1р эншд1 б 1зге айтып берш!! — дед1
Тазабек ул к ен д ж танытып.
Жалтан е т ш бала экес1мен ш еш есш е карады.
— Агаларын; айт дегенде айта р о й ! — дед1 экес!.
Бала кы сы лган жок. Текеметтщ ш етш е б 1р пзерлей оты ра
калып, дом бы расы н карып-карып ж1берд1.

— Шар болат жарщылдаган тастан шытр,

Онерпаз вршеленген жастан шыгар.
Ацдап бас аятцды, беу, замандас,
Ка с душпан цасыцдагы достан шыгар.
Ж узщ квркем-ай,
Кунде керсем-ай,
Аха-хай,
Сыргалы еркем-ай.
 К др гадай баланын, гажап у н ш е Шэй! катты тангалды: абден
эн ай ты п уйренген адамша ер*он шыркдйды екен.
— О й , даусьщнан айналайы н-ай! — дед! Кдпез край
суй сш ш . - Отагасы, бул бала б 1реуге елжтеп, б!реуге кызышп
эний б о л а ты н бала емес, кудай туганнан энии кылып жараткан
бала. Ж а н а гы эид\ кгмнен у й р е н д щ , бауырым.
— 1л е н щ аргы бетшде мынанын, Шаншар деген агайыны
бар, с о н ь щ э ш , — деп, отагасы эйелш е карап б1р жымын сип
койды.
— Ж а к с ы э н екен, тагы б1р ж ак сы эн айтшы!
Бала б у л жолы батыддау, э н д 1 бабына келпрщюреп айтгы.
Кдпез о р н ы н а н ушын турегеп б ар ы п баланы бетшен суйдь
— А ты н К1м?
— К др атай .
— О та га сы , бупннен бастап Кдратайды касыма кос. Мен
енд1 м ун сы з 0м1р суре алмаймы н. Кдратайдын уш кулагьгмнан
кзрш, ж у р е п м е сщш кетть М е н адам танысам, Кдратайды
кудай казактын; энш кекке к в т е р с ш деп эдеш гудырган. Б р
жай энып болмайды, кемей б 1тк е н н щ квсем! болады.
— К д п е з-а у, сонда сен езщ к 1м боласыц?
— М е н акыл айтатын арасы , колга устайтын байрагы,
касындагы кайрагы, жол к в р се те тш устазы болам. Кдратайдын
буганасы катканда мен эн а й т п а й -а к коям.
— Е н д е ш е бупнше б1зге езш, б!р э н айтып бер.
— А й тай ы н . Кдратай ш!м кул агы н а куйып алсьш...
...Ш эй ! д е гштей соны тзлеп отырган, Тазабек соны тап
басты:
— О тагасы , о н алтыншы ж ы л ы осынш а бала-шагамен кайда
болдьщыз?
— К д й д а болушы ем? М ен д е елге шесш Кытайга кдыггым-
Э ке-ш еш ем , е й агам, б1р ш1м, ект карындасым — бэршгз бгр
тунде котары лды к- Бауырларыма Караганда, кудай менщ
м1нез1мд1 к и сы ктау кылып ж араткан. Кдшып Кдкпакгын аузына
барганымда, кун екшдде таяп калды . Экем мен шешеме карап.
«Кдлтайда к а й куда-жекжатымыз тур? К,ыс бойы Какпактын
1шш паналап шыкпаймыз ба?» — деддм. «Ойбай, ол жайлау гой.
Кдры кал ы н , кы сы катты, мал кырылады, мал кырылган сон,
613 де кьф ы ламы з», — дед1 экем. « С е н езщ кал», — дед1 кшй агам
жактырмай. «Кдлсам, пес1 бар? К ддам », — дедш китыгып. Елу
176
 шакты к,ой-ешк1, он шакты сиырым, жиырмата тарта жылкым,
ею туйем бар ед1, бэрш белш алы п айдадым да, Кдкдактыц
шпне сол кеш те-ак юрш кеттш. С о н ы м ушш кудай жазалады
ма, эке-ш еш ем де, бауырларым д а елмен б1рге К,ытайдан
кайтпады. «Эйтеугр, т1р1болса екен» деп кудайга жалбарынам.
— Ал Кдкпакта калай кун керд1щ з? — деп, Кдпез тандана
сура к койды .
— К дкп ак жынымды кагып алды. Кудайдын, б!р ондаганы,
613 кусап кдш ы п тыгылган он каралы уй бар екен. Солармен
септесш к у н кердж. Кдр ерте ту сть Сиыр дегенщ суы кка
Т931МС13 м ал екен, алгашкы кар тускеннен-ак колга карап
калды. О га н беретш пшп кайда? Б1р-ек1 айдьщ 1шшде тугел
кырылып бггп . Жылкы мен кой ж ары кты к кар тепкшеп кун ш
керед1 екен. Е ш кщ де мал екен, тебш деген жылкы мен койдьщ
13Ш куалап ж урш ол да ез кунш к е р ш шыкты. Б1р акылды
шалдын айтуы м ен, эйтеу1р, бала-ш араны аман сактап калдык-
«Эй, балалар, — дед 1 кар тусш, к ар а суы к кыса бастатанда, —
б1зге жан сакдау керек пе, жок м ал сактау керек пе? — дед!,
«Е, мал жанымыздьщ садатасы», — дестж. «Ендеше, м ен щ
акылымды тындандар. Какпак — кы стау емес, жайлау. К дры
кальщ болады . Оран сиыр малы шыдамайды. Сондыктан
конды-конды деген екьушеуш кэзгрден сойып, кактап
алындар. А я манд ар, акыр елш калады . Одан да агыл-тегш ет
болсын. Ы лри ет жей берсец, т1сщ тусш калады. Сондыктан
кар туспей туры п кап-кап жуа терш алындар, - дедк М ен уш
сиырымды со й ы п алдым. Элп аксакалдьщ айтканы келд1, он
шакды кой м ен бес-алты жылкы ны азар аман алып шыктым.
Эйтеу1р, е д улкен олжам — катын-балам аман.
— Е-е, ер екенс 1з! — дед1Тазабек суйсш ш .
Кдпез коярда-коймай кара баланы кара домбырасымен ез
касына к о сы п алды.

***

Б1раз ж ер ундемей келе жаткан Кдпез кенет басын ш ай -

кап Кдратайды камшысымен турттк - «Кдс душпан касьгн-
дагы д остан шыгар» дейсщ, э? А пы рм -ай, казактьщ кейб«р
 сез! уйкьщ нан шошытып оятады. Шаншар наташынды
кердщ бе езщ ?
—К ер гем жок, «Апарып а у з ь щ а туюртем» деп жур той экем.
—М ундай С03Д1 менщ экем д е айтып отыратын, —деп, Шэю
энпмеге араласты. —О юс1: «Елдщ камын ойлайтын б1р ул туса,
оны кабатын б1р ит коса туады» д еп отыратын.
— К,ариялар айтса, керш -бш ген сон айтады, ал Каратай
айтса, бул оны кайдан бшед! д еп , кулагьщ турипгед1 екен.
— Сондыктан Кдратайдын: «Алдап бас аятынды, беу,
замандас», —дегешдурыс. Солай ма, Шэйкен?
—Каратай, Тасашыгажеткенше мен сатан б 1р эн уйретешн,
—дед! К ^пез таматын кенеп. — Ш ш эн деген болыс шыгартан
эдем1 б1р о н уйренш ем, тындашы.
Баяу, ат жургсшщ ыртатымен Капез коцырлата шыркады.

К,анша урсац цан шыщпайды кара тастан,

Дуние агып жаткан Сарщан, Баск^ан.
Ыз-дагы /сетем13 гой ак;к;ан судай,
Кеткендей талай жайсац аскан-тасцан.
Дуние ш1ркт,
Отедг бгр кун.

Кэне, Каратай, айтып кернп!

К^ра бала юд1рген жок. «Ж аксы эн екен», — дедг де,
конырлата женелд!. Шэш баланы н утымталдырына кайран
калды, э н д 1 д е, сезшдеайнытпай, бузбай, Кдпезден кем туспей
катып алыпты.
—Кудай сеш натыз куймакулак кылып жараткан екен, —дед 1
Кдпез де суй сш ш . Узецп катыстыра келш Кдратайды иытынан
кушактады.
— Кас душпаныц касындаты досьщнан шыкпасын! Сеш
кабуга туган иттщ тасты кауып тю 1 сынсын!
Эумин! дед1 Тазабек бет!н сипап.
Шэй1 де т ы н пешлмен бет1н сипады .
— Сен ен д! эл и взщнщ «Сыргалы еркемйш» мына кеп
далада тагы бхр айтшы, дала да ты нда сын!
—ж* Да ^ аратай оп~°йнакы куйде кысылмай айтып берд 1.
ецге, с 1з бул энд! орыс кы зы айтты дед!щз бе?
 — И э, С о п ы й а деген орыс кызы жэрмецкеде де, бгз уй л ен ген
туш у т м г з д е де салып едь
— Ол к ы з кдйда каз!р?
— 1з-тузс1з ж ок, еппам бшмейд!.
— ©л1-т1р1сш ешюм бшмейтш ад ам кобейш кетп гой... ©те
К 0П .
— К э з1р , К,апез, сол С оп ы й ан ы н куйеу 1 Кожаштьщ м ен
жерлегеы каб!р1не барайык;. Д у г а окы . Артынан С о п ы й а
екеуш щ т а р и х ы н сатан онаша а й т ы п берешн, — дед1 Т а з а б е к
сезге ар ал асы п .
У ш еу 1 Т а заб ек к е унс1з шесть..
К о ж аш ть щ басына курам о к ы га н со д , Тазабек пен К д п ез
кайсы уй ге т у с у жошнде аз-кем кел гсе алмай калды. « Ш э т ш
карындас ы м д 1ю н е калдырып к е те й ш » , — дед1. Ал К ап ез:
«Б1рте келдгк, кайда барсак та, б э р 1М13 бхрге болайык», — дед1.
Сейтш т у р га н д а Каратай: «Тэте, « Б ел ш ген д! бер! жейд1» д е ге н
гой, бгрге бо л ай ы к та», — деп к ал д ы . Баланын сез! Ш э й 1ш
сындырды. С он ы м ен тертсу! К а п е з д щ досы БэкендЬане б1рге
бет алды.
Б экен о т а у т т п , э к е -ш е ш е с т щ касында турады ек ен .
Мурт к о й га н , кызьш шырайлы, к ы р м а сакал жшт. Э й ел! эл1
бала к е тер м ете н , кыз мус!нд1 к ы п ш а бел келшшек. К е л ген
конактарга б э р ! ж!кжапар болып ж атты .
Кой со й ы л д ы , самаурын кой ы л ды . Кдзактьщ конак к у тю !
— кш ппргм м ереке. Ырду-дырду, эз!л-калж ьщ , жен сур аск д н
энпме э п - с э т т е - а к конактар мен у й иелерш жакындастырып
жхбердь
Ш ай м е н еттщ ортасында б1р э щ ч м е ш Бэкенщц ез1 бастады :
— К дп ез, с е н щ энЬщ еспмегелх к а й заман? Эудеп ждберсен,
к,айтед1?
— Эуел1 ауы лды ц алты ауызын ез1 н баста. Баз оган д е ш н
к!шкене б о й уйретш алайык.
— С е й т д е с е д , сейтешн.
Б э к ен н щ дауы сы мшезше сай о й н а к ы , жагымды екен. А с а
шыркамай, дауысымды б!рден тауы сы п алмайын деп унем деген
адамша уй ш и н е еркш естшердей е т ш айтты.
М е н ж олымды Кдратайга берем . Осы бала, Б э к е н ,
екеум1зден д е аскан энш! болады, куд ай буйырса. Н ан басан ,
тындап к е р , — дед! Капез.
 Кдратай «Сырталы еркемш» айтты. Баланьщ дауысына
Бэкен де, Б экеннщ эке-шешес 1 д е м эз боп тацралды.
— К,удай барынды ашсын, балам. Болайын деп тур екенсщ,
жасаган ж ар болсын! —деп, экес1 батасын бердь
«Тагы айт», —деген сон, Кдпез жолда уйреткен эшп Кдратай
аса б1р к^штарлыкпен, бар ыкыласын сап шыркады. Эншщ
эсер! Б эк ен н ен асып туспесе кем туспед!. Он уштеп бала деуге
болмайтындай. Сонан сон Кдпезге кезек тид!. Оньщ ш окгы ры
Бэкеннен тым би 1к екенш Ш эй! 1штей таразылады. Эуещц
де, с©зд1 д е ыркьша еркш кендхрш, кесше садды. Эн салуды
сатынып к,алраны кершш тур.
***

Кеш жаты п, кештеу оянган конактар ертецп аска да

кештнктреп бас койран.
—Ассалаумаралейке-ем! —деп , ж ез мурт орта жастагы сары
кип мен 031 курал пас эйел ж эне талдырмаш бойжеткен ушеу1
уйге 1ркес-т!ркес ю р т келд1.
— О-оу! — деп, Бэкен орнынан ушы п турегелд1. —Жездем
мен эпкем кел!п калыпты рой.
— Келш калрамыз жок;, «Келс!н!» деген соц келдж, — дед 1
эпкес1 кул!п. Ж иен карындасым — Ж!бек. Терт улдыц пшнде
б1р бидай. Бэр!м!зд!ц сулуымыз д а осы , ерксмгз де осы, — дед 1
Бэкен таныстырып. «Он алтыга толган болар», - деп шамалады
Шэй1 кыздын баландыгы мен уяндыгына карап.
Бэкеннен жорары отырралы ж аткан жездесше Кдратай
ушып турегеп орын берш ед 1, «Э уре болма, балам. Конак
кершесщ, эк ен н щ касында отыра бер», —дед1 Кдпезге карата
иепмен нус кап.
Ол сезге ештам мэн бере коймады. «Кап, мына ыс! бущцрд!-
ау!» дед| Ш эш рана байкап: «Келген кыз Капезд! уйленген к!с1
деп калатын болды-ау?!»
— Женге, кымызды мен куяйын! — дед1 Жхбек Бэкеннщ
эйелше ецкеш п.
—Куисан, куйшы, уйрене бер, — д еп , ожауды колына устата
салды да, ез! Бэкенге карай ы р ы с ы п отырды.
 — Ассалаумалике-ем! - деп, сол с э т уйге Жомарт ю р т келд'1.
Оны кер ген де Шэй1 езшщ калай ор н ы н ан турегеп кеткен ш
бшмей калды .
— К дй ы н журтгын шсш калай б ш ем , э? — дед1келе ыржиып.
— Э к е н д е кайынсак ед1, тарткан сьщ гой, - дед1 Б э к ен ш н
экес! калж ы ндап. — Кдлай эк е-ш еш ед ? Солар ж1берд1 ме, е з щ
келдщ бе?
— С о л а р Ж1берд1. «Сол уйдеп адамдарды тугел тайлы -
таягымен ш акы ры п кел», — дед1.
— О н да э к е ц н щ б 1р койы буйым болмайды, не туйе, не тай
сояды да.
— И э, е з ! де тай сойгалы жаткан. Ж е к е уй т ж п р т койды.
— Онда к е ш к е барып, б1р жауша ш а уы п кайтайык. С ей те мгз
бе, балалар?
— С е й т е ш к , — дед 1Тазабек к етер ш е ун катып.
— Онда а й та бар эке-шешене: д ур ы стап дайындалсын!
— О й б а й , кызыксыз гой, ата. Ж Абектщ колынан кы м ы з
1шей1н, К д п е з бен Бэкеннщ эн ш е с ти ш , женгеа Ш эш н ! де
Ж б ек дейд 1, е ю Жабектщ ортасынан ж ад а орын тигенде, «айта
бар, кайта барыцыз» калай?
— Ой, бэтш агар , сенен сез арты лмас. С ен жокта сенщ сар ан
эке-ш еш ед ш ала дайындалып коя м а д еген кдуш кой менпа.
— К ,ауш тенбед 1з, ата. Бэр1 кэттэ болады .
— К д п езж ан , тунде Шшэн д е г е н ю сш 1 айтып калдьщ .
Ж олсокты, атсо к ты болып келген ш ы гар деп, казбаламадым.
Енд1 ай тш ы , ол юм? - дед1 аксакал ещц эцпме мен э н г е
кешешк д е ге щ ц адгартып.
— А й та й ы н , ага, - дед1 Кдпез домбырасына кол созы п .
Кдратай к а р гы п турегеп домбы расы н эперди — Ш шэн бул
кунде б о л ы с екен. Жалайыр йш нде уруы Байшепр кершедд.
Елден есту 1м ш е, кэз 1р жасы отыз упг — отыз тертке кел ген
тэр 1зд1. Ж эл м ен д е деген аса бай ю с ш щ ерке баласы десед].
Жасынан н е к е р жиган, эн айтып, ай ты ск а тусш, сер! атанган
жшт болы пты . Сейтш жургенде, б1р кун 1 Кексу бойындагы
жалайырлардьщ Аддас ауылына н е к е р л е р 1мен бара калады.
Улкен то й д ьщ устшен туседк Э ппркул, Зейнеп деген ею к ы з
эрштесщ еден; айтып отыр екен. П а н м т е з ш , ешюмнен бетт
кайтып к е р м еге н Пниэн элп екеуш е сокты га кетедь Бурын на н
бар эн! м е, эл де сол арада суырып салган эш ме, ол арасын
бшмедгм, э ш мен сез1 мынандай:

— Эшгркул, Зейнеп,
Сез айттым туйдек.
Бул дуние ете шыгар,
Ой деп, буй деп.

Оперт б1р басыма мол .жетедг,

Бэр1б1р жастыц шагыц б(р втедг.
Мырзасы Байшеггрдщ келгенмде,
Квцшмдг аулай салсац нец кетед1 ?—

деп тшсед!.
Шшэн бастырмалатып бара жаткан сон, ею кыз былай
жауап кдйтарады:

— Ыреуге жалынбаймыз, эзгр тым 61з,

Атацыз Байшеггр де емес шыц-цуз.
Кебесщ Шшэнмш деп, б1з цайтпектз,
Бас урган барлык, щазац атом Шыцгыс.

Сонда Ш ш эн кыздарга кулдык, урып:

— Свзщдг езщ айткан цайталайын,

Аулыца к<онац болып жайланайын.
Бабаны айтып щалдыц, енд1 щойдым,
Шъщгыстыц аруагьшан айналайын! —

деп, айтысын коя кояды. Бул эннш тарихы да осылай, ата.

—Тентек болса да, теки тентек ек ен , э!
— Енд1 со л Ш шэн аганьщ тагы бдр энш мына Кдратай
балацыз айтып береш , ага.
Балац дауы спен Кдратай ойлы, мунды энд1 эдем1 шыркады.

«Дуние шгркт,
Отедг б1р кун».
 Ш эш бай кап отырды: Каратайды тындап отырып, Ж 1б е к
Кдпезден к е з алмады. Бэкеннщ э н айтканын талай есгпген
болар, б!р ак Кдпездщ кец ты ны сты коны р дауысы алпыс ею
тамырын И1Т1П ж 1берген болар. Бойж еткенге Кдпездщ б о й д а к
екенщ кал ай бшд 1рсем екен?!
Оньщ р е т 1 кедщ. Туе ауа бул ар Жомартпкше бар уга
жиналды. Ж 1бек экес1 мен ш еш есш е шеспейтш болды. Ш е ш е а
елдщ козш ш е: «Сенкал», - деп, кы зы н а кесшайтты. «Барсын»,
- дегещц Б э к е н де батып айта алмады. Бэкен мен эйел! кы зды ,
сез ж ок, Кдпезге керсетешк д еп эдеш шакыртты. А ш ы п
айтпаса д а К дп ез жайында кулаккагы с еткен болуы керек. Енд1
сол м аксатты ц бэр! ойда-жокта бузы лгалы тур. Не ютеу к ер ек ?
Кумгандагы суды пысыткылап, Ж 1бек самаурыннан ж ы лы
су куйып ж атты . Ш эш касына келш :
— Сщл1М, колыма су куйып ж1берип! — дед 1.
— Кэзгр, — дед 1Жгбек кагылез у н каты п.
— Кдйынсщдхмдпане неге б 1збен б 1рге бармадьщ?
— Э к е-ш е ш е м барады гой.
— Б 1зге с е н щ барганьщ керек. С а г а н карап айтса, К дп ездщ
даусы к ы р ы к кубылады екен. Элде ун атп ай кадцьщ ба?
— О ЮС1 м аган карап калмаган ш ы гар?
— С аган кар ап калмаса, с е т к©руге сонш а жерден келер ме
ед1?
— К дратай ы н кыдырту ушш ш ы гар?
— К дратайды жоддан косып ал д ы к , даусы, мшез1 — бэрг
Капезге б 1р д ен унады. 0 зщ де к е р д щ го й , кандай керемет бала!?
— И э, м аган да унады.
— Кдпез ш е? Ол унамады ма?
Ж 1бек Ш э ш н щ бетше багжия кар ады . Саган, 031 не к е р е к
деген секщ ц 1.
— У н ам ады ма? — дед1Ш эш т ак ы к гап .
— У нады .
— С ен д е оган унадьщ.
Жлбектщ ею бет! лап кызарып к е т п . Кумганын куш актап ,
уйге карай ж алт бурылды. — А пам а айты ны з.
«Апа» д егеш ш еш еа екенш Ш э й г туеш е койды. «Оган не
десем екен?» — дед! тосылып. А к ы р ы тэуекелге мнш.
 — Кызьщыз б1збен б1рге кызык керш кайтеын да, — дед1
тетесшен.
—Атасы ат тауып берсе, бара береш.
Бэкен тез арада ер-турманымен ат тауып бердь
Шэш жол бойы Жбекп жанынан шыгармады. Сыпайылык
сактап, Кдпез кез киыгымен тана бэрш барлап келе жатты.

***

Жомарт пен Жэмеш журегш к,олына устап кутп. Эсхресе

Жомарт. Ек! езу1 кулагына жетш куанды.
— Б1здщ елден Кдпездей энип шыгады деп мен ешкашан
ойлаган да емесшн, умйтенген де емесшн, — дед1 ацкылдап. —
Даусын естпенде, буюл жан дунием б^р аударылып тускендей
болам.
- Меш тындатанда да аударылып кете жаздаушы ен, той? —
дед1Бэкен кулш. Шэй! оньщ даусынан эзшмен б1рге эзэзшд! де
ащартандай болды.
Кдпездщ К0Н,Ш1 Ждбекке аутанын Шэш осы жолы анык
байкады. К ебш е кезшщ киыгымен кдрап, анда-санда басынан
аярына дешн асытыс шолып етед!. Екеушщ кылытын андып
отыру Ш эшге тшт 1 кызык кершд 1. Кдсында отырган кызга
касакана: «Бэкен жаксы энпп екен гой, э?» — деп сыбырлады.
Ждбек сэл ундемей отырды да, «Кдпез жокта солай болатын»,
- дед! кумшжпт.
Капез келгел 1 батасы бэсен болып калган ын Бэкеннщ ез 1
де сезд1, с1рэ. Соган намыстанды ма, эзш-оспак пен кулкип
эндерд1 айтуга кеыгп.

«Айым туып келедг алцасынан,

Шалып жьщтым цыздарды шалк,асынан.
Шалып жытп цыздарды шаяцасынан,
Шацын цагып тургыздым арцасынан», —
деп кулкгге б1р кдрык кылды. Сол к ул к зт аркаланып:

«Тоша баптапмтемт цаеца атымды,

Каск^а атымнан мтбеймм басща атымды.
 Кудайдыц маган берген бгр мтезг,
К,ыздан жацсы квремгн ж а с цатынды», —

деп те т а ста д ы . С о н ы айткднда, н е г е е к е н ш , Шэш ж акка ж а л т

карады.
— 0 й , б э д 1 к неме! — деп, оган е л д е н буры н экес1 кулдт
Э д е т к а р а г а н ы н Шэш аны к б а й к а д ы . К ез 1мен де, езухм ен
де эл д ен ен ! ан гар ты п кулд1. О н ы сы н е с 1? Ойыны ма, ш ы н ы м а?
Сонда ж а к с ы кер ген жас катыны м е н бе? Эуелгще э ж е п т э у !р
к ер ш ген м ен , б 1рте-б!рте Б эк ен Ш э ш г е баскаша т а н ы л а
бастады. Л е ш р ш , кетершш с е й л е г е т кейде жарасса, к е й д е
ж араспайды . «Кдпез екеум!з Ы ст а м б у л д ы ез ушм 1здей к е р ш
кетпк. Ж и ы н -той лары нда талай э н салды к. Кдпез к а з а к т ь щ
кай -кай дагы м ун ды эндерш а й т с а , м е н кулд1рп э н д е р м е н
к ы р ан -то п ан кылам», — деп б 1р с о к т ы . Кдпезд1 м актаган б о п
отырып, бш д гр м ей езш одан к е т е р щ к з р е п ж1беред 1. Э з ш г е
сайып, э д е т сейтедь «Туржтер э з ш -о сп а к , билеуге б е т м
эндерд1 е т е ж а к сы керед1», — д е п , тагы езш бгр ер е к ш ел еп
тастады. К у л д г р п эн айтканды к е р е м е т артыкшылык с а н а й т ы н
сеылдь А л г а ш к ы к е й т де ал д а м ш ы екен, домалак ж узд !
жайдары Ж1Г1Т керш ш ед1, о н ы сы бур кем е бетперде б о л ы п
шыкты. М ан д а й ы н ьщ тарлыгы с о н д а й , кабагын к е т е р с е ,
м ан дайш асы к асы м ен тушсш кете ж азд ай д ы . Тыкыр ш аш ы б а с
куй касы м ен бгрге бултындап, к а с ы м е н кез1 ею ж агы нан ек !
кулагына к е р ш койгандай созыла к и га ш та н ы п тур. Ж а р га к б а с
ж арканатты н ж ун бас адам тур1 а л д ы н д а тургандай. О л б у т а н
б1р-ек1 р е т « м е н щ кездеп оты рган ж емт1г1м сенсщ» д е ге н д е й
ш у й л т п к а р а д ы . Ш эш ез-езш ен ж ай сы здан ды .
Б э к е н т н . кан д ай адам ек ен ш К д п ез бшмей ме? Н е г е
бш месш , б т е т ш шыгар? Бш се, н е г е ж акын журед1? Н е ге ?
Адам адам м е н араласпаса, адам б о л а ма? Ш эшге ж ар кан атты
елестеткен Ъ э к е н турмак, жарганаттын; езг де ем1р сурш ж а т к а н
жок па? Б э к е н унамаса, оган эйел1 н е г е ти ед 1? Унаган со д ти е д !.
Бул дун ие б1р адамньщ рана бш пггнде ем ес кой. Кдйта барлык
адам бхр д у н и е н щ бшпгщце. Кездтн к ер у1 м ен кецшдщ к е р уг —
екеу1 ек! б а с к а болганы рой.
Т оп алан о й д а н кешке дешн ар ы л а алмады. Акыры ш ар ш ап :
«взш деген с и к ы сол шыгар?» деп топ ш ы л ад ы .
- Ж урш 1, д а л ага шыгып келеш к, — дед! Ж 1бекке.
 Екеу1 алысыракка кегп. Кдлздын тамырын басатын ен
ыцгайлы с э т осы сд1.
— Кдпез сен! унатып калыпты, — дед1 кулш.
— Оны Ю.М айтты?
— вз! айтты.
— Оны неге с^зге айтады?
— Енд! к!мге айтады? Саган б1рден бата алмайды, менен
баскдга сене алмайды. Сонан с о н маган айтты. «Жснгс,
квцйимд! жеткззнй, кецЫн бытин», — дедь Не дейсщ?
— Не деутш ем? Онысы асыгыс кой. Б 1р кермей жатып...
— Бгр кергеннен оянбаган сез1м он кергеннен ояна кояр
деймющ, Ж !бек? Унайтын адам б!р квргеннен-ак унайды,
упамайтьш адам б!р кергеннен-ак унамайды. Сезбуйдага
салмасащны.
— С!здщ айтканыцыз болсын ш ы.
— Болды ендеше. К,апезден ш уйш ш ! сурайын.
Екеуш ес1к алдынан Бэкен кутш алды.
— Кдскыр жеп кояр деп корыкпайсындар, э ? Жецгеннщ
касына баршы, Жтбек.
Жхбектщ соцынан Шэш де журе бер!п ед1, Бэкен колынан
устай алды.
— Кез!ме де тусш, кецЫм де ауы п, эбден дщкемдг курттьщ-
ау!
— К,ылжагынды кой, Бэкен. Байы м кврсе, мойнынды узш
жберер. Онымен ойнама.
— Мен оны мен емес, сешмен ойнайын деп тургам жок па?
— Ол екеум1з б1р адамбыз. Б!зд1 ешк!м беле алмайды.
— 031 д эудщ взгес! 0ШМС13 келед1 деуш! ед1, отан негып
езеуреп калгансьщ?
— 0н !м д! ме, 0Н1МС13 бе, оган К031НД1 жетк1згщ келсе,
койнына катынынды бгр тун салып кер!
Колын ж ул к ьш Ж1берщ, Ш эш у й г е карай беттед1.
~ О ры скд да, калмакка да ж ем болтанынды мен бшмейд!
деймющ? Б элсш бей-ак кой!
«Иттщ б ал асы-ай! Ит алрысыз етем деген екенсщ гой!
Тэйкетмнен садата кетюр!» 1 Н э т жыгылып кала жаздап,
етпеттей келш , есжтщ сыкырлауыгына суйене бергенде
элдеюм сыртынан кеп кушактай алды. Кдпез екен.
 — Ж е н ге , в ц щ 13 орт сещцргендей р о й , к ы з д ы н жауабы кдтты
болды ма?
— Ж ок,, кайны м, кыз 613Д1К1. С е н щ кад1р1нд1 касы ндагы
досыцнан а р ты к бшмесе, кем б1лмейд1.
— Е н д сш е нагып ит кугандай ж ы гы л ы п кала жаздадыныз?
— И э , и т куды. Уйге к1ре бергеш м де б1р иттщ к а р сы
аддымнан т а п бергеш. Содан ш о ш ы п ...
— Е, и т и тт 1г 1н ютемей тура м а , жецге. Кейб1р ит у й д ен
шыккднга д а , уйге и'ргенге де уре бередк Ондай текс 1зге т э й т
дей салы цы з.
Б 1р ы д гай сы зд ы к болганын Т а з а б е к те сезшть «Сыр б ер м е,
жаным! А н а у ит б1рдеме дед 1-а у , стрэ? К,апез ушгн к,ыцк
демешк», — дед1 сыбырлап.
— К ы з к е н д ! гой, калганы куры сы нш ы ! — дед! Ш эш д е е з ш е
031 басу а й тк а н адамша байсалды лы к танытып. — Не д е ге н ш
бшсец го й ...
— Ж ар ай д ы , кешн... Аспанын т а с т а п ждберсе де сыр берм е!
Т азаб ек тщ телпрдсй уш к е к ]р с г т д е ш и п турган ж эбгр ш щ
бэрш ж ап ы р ы п ждбергендей болды.

***

Т а заб ек п ен акылдаса отырып, Ж о м а р т пенэкес 1Капе зге ат,

Каратайга т а й мш пздь «Алганпды о л ж ан кутты болсын!» — д е п ,
Ш эш бала э н ш ш щ беттен м еш рл ен е суйд 1.
Ж гбек п е н К,апез сез байласып, Т а з а б е к мен Ш эш куд асы й
керш, бул а р ауылга тойдан кай ткан д ай оралды. Е р т е с 1
Ж аланашкд Ж узпсгщ шешеа мен ш к п бата оки келда. У ш т к е н
улкен кар а к о й ы бар, артынып-тартынып келшть Жуг1рш к ел !п
Тазабектщ тхзесш е отыра калган О ралбект 1 керщ, Ж уз1ктщ
шешеск
— Б ал ац ы з орыска тартып кетш т], э , кудаги? - деп калды .
— П у сы р м ан бабамыз калм акпен согысып батыр б о л са,
Тазабек атам ы з орыспен согы сы п батыр болган, кулаги .
Жауъща т а р т к а н балажауынгер болады . Кудай киса, Оралбегдм
батыр бо л ад ы , — дед1.
Тазабек Ш э ш г е , Шэш жерге карады .
 — М енщ балам кыргызга тартады, — дед1Жузж жасандылау
кулш. — Баскака тарткан бала бак,ытты болады.
— Е, балалар бакытгы болса, 613 де бакыттымыз. — Жузжтщ
шешесг ез! бастаган сезд1 ез! тыянактады.

***

Уш ьсун ойланып, уш тун толганып, акыры Тазабек тэуекелге

М1НД1.
— Сен окыган адамсьщ рой , мен Кепзш берген уйд1 мектеп
жасасам, сен соган балаларды окы тасы ц ба? —дед1 Кдпезге.
— Ойбай-ау, Тэке, кектен тшеген 1мд 1жерден берд! гой онда.
— Ендеше жур, кетпк. Секеринмен акылдасайык.
Екеу1оны ©з ушнен тапты. Т азабект 1тындап болып, тандана
басын шайкады.
— Мрын, нагыз бэлшебекке т е н кылык. Т1з1мш жаса,
балаларды окьгг, колымнан келген кемепмд1 аямаймын, — дед1
Ж1герлен1п.
Булар далага шыгып аттарына мшгенде сап етш Сергейчук
келе калды. Элдеб1р мацызды н эр се айтылганын ушеушщ
жуздершен ацгарган болу керек.
— Немене, то ига бара жатырсындар ма? — дед1 кекесш
унмен.
~ Иэ, той десец де болады, — дед! Секерин атыныц басын
соган карай бурып. — Тазабек К обзевтщ берген ушн мектеп
жасайык дейд1.
— Сонда калай? Кдзак балалары окиды да, менщ балала-
рыма бастык бола ма?
— Болса н ес1 бар? — дед1 Тазабек ызалана пстенш.
— Есщде болсын, Тазабек, казак кьтрык жыл окыса да
орыска ештеце уйрете алмайды.
— Сенщ де есгнде болсын, Сергейчук. Кдзак окыса, орыска
б]рдеме уйретем деп окьшайды, ©31м б!рдеме уйренем деп
окиды.
— Сенщ казагыц ез1 де еш теце уйрене алмайды, кой
бакканнан баск,а колынан ештеце келмещц.
— 0 й, экец н щ аузы! Кдзакты сен туып па едщ?
 О д а я г ы н узецгщен шыгара сап , Сергейчуктщ атын кабы рга
тустан Т а з а б е к теуш кеп жгберш е д 1, аты тэлпректеп бар ы п
С ек ер и н н ш атына сокдыкты. Е кеу 1 кабатынан кулай жаздады.
Камш ысьгн кетере бергенде, Кдпез колынан шап бердг
— К о й , Т э к е . Т е к с 13 адаммен тебел есп е.
— А п ы р м -а й , Тэке, адамнын, к у и т болганы да кауш тт
екен-ау, э ? Б 1р тепкенде е й атты лы ны тодкалан астыра ж азд а­
ды дыз гой !
— А н а у и т , кердщ бе, казакты адам га санамайды. Как бастан
б1р салсам , тш тартпайтын ед1.
— 0 й т с е д 13, с 1з бен Сергейчуктщ емес, казак пен о р ы сты д
арасы аж ы р ай ты н ед! той, Тэке. Ж адагыцыздыц ез1 де он ай
тиген ж о к ек еуш е.
...С ек ер и н сыр бермесе де, С ергейчуктщ кек сактай ты -
нын Т а з а б е к сезд1. Ыраз кун к езд ер ш е туспеуге б е к ш д ь
Оныц о р ай ы да келе калды. К е д п а с ш Капез уйге куш м дей
к1рд1. Т у й ы к т ы д тершде отырган аукатты Тунык деген К1С1
сундеттойга шакырыпты. Т уд гы ш немересщ мусылман етш
жатыр ек ен .
— К а с ы м а Кдратайды алсам, екеумдзге корган боп езп ц з
бастап барсаны з! — дед!
— Б а р а й ы н , — дед1 ею свзге келм естен. - Ел керш , ж ер
керш , а ш у ы м д ы таркатып кайтайын.

***

Т азабек, К дпез, Кдратай - ушеу1 К е ге н езеншен етш А к ш о -

кыныд б а т ы с ж ак сыртын айнала бергенде, бастау басы н да
аттарынан т у с ш алкакотан оты рган алты орысты байкады .
Ушеуд б1р-б1рш унс 13 тусшш, олардан аулактай орагыта ж урд!.
Кенет о р ы сты ц б!реу1орныдан аты п турегелдк
— Тазабек! Э й , Тазабек! — дед! таза казакшалап.
— 0 й , К е б з ш кой, - дед1 Тазабек те танып. - Бурылайык.
Алтэуы д а 1р!, тыгыршыктаи, элдеклм эдей! 1р!ктсп ал ган -
дай б1р ш е б1р! сай екен. Кобзев куш агы н жая амандасты.
Кагтезд! де куш актап , Кдратайга к е з ш сыгырайта карады.
 — Бул к,азакты бурын кермеген сыяктымын, — дед1 Таза­
бекке тус1нд 1р дегендей карап.
— Бул — Кдпездщ шэк1рт1, Кдратай деген энкп бала.
— Эн салмайтын, елец шыгармайтын казак жок, — дед1
Кобзев кулш. — Кдпез, экен калай? Т ь щ ба?
— Кудайра шуюр, мал-жанына карап жур.
— Аман болсын. Менен сэлем айт.
Булар Кдраколга барып, содан кайтып келе жатыр екен.
— Сауда-саттык жасап келем13, — дед! Кобзев Тазабекке
жецдерш туспщцрш. Малдарына апиын айырбастап экеле
жатыпты. Кытай асырсан, апиыньщ алтыннан кымбат казына
кершедт «Мынау езще, мынау Байгабылга. Суык тисе,
тарыдайын езш тшсен, кулантаза айыгып кетесщ», — деп,
Кобзев Тазабекке еылуйщшек апиын берд1.
— Мен жаксы орналастым, — дед1 Кобзев. — Китщ
дегенщ шеб1 шуйгш, айналасын жота мен тебе коршаган ык
койнау екен. Малра да, адамра да аса жайлы. Сен, Тазабек,
Сергейчуктен канша сактансац да капы каласьщ. Одан да
касыма кеш ш келсендш. Арайындарынды да ала кел. Несше
кобалжисын, ол да казактьщ жер! емес пе? Саган шамасы
жегпегенмен, Сергейчук бала-шаранд кастык жасауы мумкш.
0 зщнен бурын оларды ойласаншы!
— Ойлаймын р о й , неге ойламайын! — дед1Тазабек карсылык
та айтпай, куптай да коймай. Орыстар мен казактар кэши
бауырларша узак коштасып, зорга ажырасты.

***

Тойлы ауы л га Тазабектер кун ж ам баска жыгыла жетт!. Той

жасап ж аткан Туны к карт Кдпездщ келгенше катты куанды.
«Эшнд! эл I ест1гем жок, б1рак дацкы нды естш жатырмын»,
— дед! кулш дец естеу жерге тпскен алты канат уйге 031 ж ай-
гастырып. 0 уел! кьшыз, артынша шай экелдк Шай устш е
Бэкен, оран ер!п Ждбек келд1. Т о й и есш е Бэкен жакын жиен
екен, Булар ж е н айтысып, жен сур асы п жатканда элдеюмнш
бажылдаран, оран араша тускен ересек б!реудщ: «Ойбай,
0 лт1рд]-ау!» — деген ащы айкайы шыкты. Уйдеплер удере

190
 дал ага ш ы к ты . Ецгезердей дэу ж и тг бгр баланы аттыц б ауы р ы н а
алып с а б а п келед1, бала басын саугал ап , кыртидан к а ш к а н
бозтортайш а булталац карады. А ш у кысканнан Т азаб ек тщ
кез! к ап та л а п кетп. Ширыга б а р ы п аттыныц алдына ту р а
к;алды. А т ы калт токтаранда т!з гш ш е н ш ап бердь А лы п к а р а
кустай е к к и г е п Тазабектщ кос а у ы з мылтыктыц уцгы сы н дай
пгуйл!ккен к езд ер ! аттылыньщ е ц м е ш н е н етт!.
— О й , т у р былай!
— Т у р м а й м ы н! Жауга шап ка н д ай бал ага шапканын не?
— 0 й, э к е ц ю ц ... Кетжолымнан!
С ш тей б е р ге н камшысын Т а з а б е к колы на орай тарты п ал ­
ды. А н а н ь щ кез1 б!р сэт саскалак к а к т ы . Е ю жр[кып, е н к е й т п
де, Т азабек о н ы ат устшен жулып ал д ы . Е кеу 1умар-жумар ж ер ге
домалады. Е н д 1 тшспес деген о й м е н Тазабек турегеле б е р г е н ­
де, анау к о л ындагы камшыга ж а р м а са к етп . Тазабек б 1р с ш к ш
тартып ал д ы да, сабын т!зесше сап к а к бел ш тастады. С ей ттх де
алы сы ракка лактырып ж1берд1. Е р ! бауы ры на тускен ат тул а п ,
тепю леп, к а р а п турран журтты у - ш у кы лы п коркытып, б !р есе
журтка, б 1р есе уйге такау келш, е л д щ эб д ен зэресщ алды.
Т азабек арты на бурылмай ж ур е б ер ш еда, ецгезердей е ю
ж т т ал д ы н а келдснен тура калды . 1стщ насырга ш ап к ан ы н
Тазабек тус1НД1. Артына караса б ш е гш сыбанып, а ты н ан
аударып а л га н ж т т ! талтая ц п р ен ш тур екен. «Кап, к ам ш ы м
бол ранд а, к а к бастан перер ем!» — дед1 екш ш . Сол сэт: «Ага!»
деген К д р ата й д ы н даусы шар етт1. Ж а л т карады.
— М э , кам ш ьщ ы з!
Л акты р ган камшыны Тазабек л ы п етк!зш кагып алды .
«Ушеуш у ш са л ы п кетш, уш жерге т е н к и те салсам ба екен?» дед1
бгр сэт ы за б уы п . С ол кезде уш еудщ кш илеу!: «0 й, экецнщ!» —
деп тап берд1.
Тазабек ж ал т берш бушрге ш ы к т ы да, бекседен жанай б!р
тартты.
Ж т т б а ж етш до малап туст1.
— Эй! — д е п сол сэт кара сур м у р т т ы ж т т агасы топ 1ш ш ен
атылып ш ы к ты .
— Э й , к©ргенс!здер! 0 з той л ар ы н д а ездерщ тв б е л е с
шыгарып, б улары н не? Ал, кане, сабацдар меш, колдары н
кышып б ар а ж атса!
 — К,озыны жамыраттьщ деп кдршадай баланы журттьщ
козшше сабаганын, кай сасканын? Тойга соны тамашаласын
деп шакырдындар ма?
— Ю тэпбек, бул не шу? — Шапаныньщ б!р жещн киш, б1р
жещн кимей той иеа Тунык карт ентелей жетотп.
— 0 й, балаларьщыздыц балалыгы да баягы. Конакка камшы
кетерштг
— 0 й, ©нкей ез, кершбендер к©з1ме!
Уш еуш щ де уялас тентек екенш Тазабек Туныктын сезь
нен тусше койды. Уйге юрген со н да жайрасып отыра алмады.
Элдеб1р алан;куджкекешнде к т к ц ц де гурды. Клншп ме, кшэс 13
бе, калайда ьщрайсыз болды-ау!? Ел кврд!, журт естцц, тойдьщ
шыркын бул б узды дейд!-ау?!
— Кдпез, менщ кайтып кеткен 1м жен шыгар? — дед1 сс!к
жакка бет 1н бурып.
— Сол дуры с шыгар, — дед 1 Бэкен Кдпездщ жауабын кут-
пестен. — Тазабек аттан жулып алган жшт - бул ешрге аты
шыккан кекпаршы, эйгцп такымгер. Ал бексесше камшы
соккан ж 1г 1т оньщ ен кенже ш ю 1, сундетке отырып жаткан -
соньщ баласы. Екеу1де намыстан ©летш шыгар. Уят болды.
— Онда б!з де кетем1з, бгрге келдж, б1рге кайтамыз, — дед1
Капез ес 1кке карай б1р аттап.
— Б1з де кетейж, - дед1Ж 1бек Бэкеннщ бетше карамастан.
— Е, бгзге не жок, - дед1 Бэкен кунк етш.
Булар дурюреп далага шыккаггда, жаца арашага тускен кара
сур Ж1г1т ент 1ге кастарына жетп.
— Эй, ж тттер ! — дед1 булардын кайтура бет алганын тусше
койып. — М еш Туньщ кэриянщ ©31 жумсады. Кэз1р ез1де келш
калар. Уйге юрщдерид, эцг1ме бар.
Ещц к етсе, екпелеп кеткендей керщетшш бш п, Тазабек
тосылып калды.
— Ю рсек шрейж, —дед1 Капез сол 1рк1л1ст1 сезе койып.
Ютэпбек сундетке отырып жаткан баланыц нарашысы екен.
Мэн-жайды ею арада бграз б ш т алган да сеюлдь
— Тазабек, сенде еш юнэ ж ок, — дед! изесш алаканымен
басып. — С ен щ орнында болсам, мен де сейтш арашалар ед!м
баланы. Бхреу! саган камшы жумсады, б1реу1 тап берд1, кшэ
ездер!нде. Егер сол арада токтай коймаса мен саган жак боп
тебелесер ед1м олармен.
 Содан кеш н Ктгэпбек езш таныстырып, 1ленщ арты
бетшен келгенш , ол жактагы ел-ж уртты н жагдайын б 1раз
эцпмеледт С ол арада немересше т о й жасап жаткдн карт та
келш, балаларыньщ эбест!п уш ш кенпргм сурады.
— К уш т! эл с 1зд1 зэб1рлейд1, бай кедейд1 зэб1рлейд1, куш тг
мен бай со д а н лэззат алады, эл с 1з б е н кедейдщ содан к е н и п
калады. О га н тоскауыл болатын б ш 1м бул казакта болмай тур
гой, — дедг Кдпез езше ез1 сейлеген адам ш а кешп.
Кдпездш сезш эрюм эркилы о й м ен куалап б!р сэт б э р !
жым-жырт оты ры п калды.
— О н ьщ р ас, — дед1 Кэтшбек к аб агы н шыта ун каты п. —
Сен окытан адамсын, Кдпез. Окы т а н адам окымаган адам н ан
едэу!р би1к ту рады. Бижте туртан адам бшктепш кер ед1.
Таудьщ басы нда турган адамнын керген-бшгенш т а у д ы н
касында турган адам да керш -бш м ейдь Б 1рак екеу! де: «Ы з
тауда турамыз» деп кешред!. Т ш т! тауды ц касында ту р тан
басында турганга жещстж бермей де к етед ь «Кергендг к е т т е г е н
женед1» дегендх казак С1р э , сондайта ай тк ан болар. « Б ш м естщ
бшмегенш кенлрмесец, бшгещцгщ кайда?» демей ме к азак .
Аганын эп ер бакан балалары б1р а га т т ы к жасап калды. К д п ез ,
Тазабек, сабаларьщ а тус!ндер! Т ой — халы ктьщ нес!бес1, о р т а к
1ске ортак к ец ш м ен караддар.
— Кдпезж ан, ат-шапан ай ы бы м ды етермщ, е н е р ш д !
журтка аян бай керсетшИ - деп, Т у н ы к карт осымен сез т э м э м
болтаны н анхарты п, орнынан кетер1лд1.

***

К,апез к е ш к ю ш канаттанып ш ы р к ад ы . Ертен басталатьгн

той бугш басталгандай болды. Э у ел г!д е босагадан сы галаган
журт сэл д ен со н табалдырыктан аттад ы , б1раздан кейш ес1кт!
де ашып тастад ы , оган да канатат е т п е й , акырында 1ргеш т у р ш
тастап ты ндады . Журт алкалаганда аркалы адамньщ ад ам
танымастай турленш кететшш Т а з а б е к ез кезхмен кердк э н
шыркаган к е з д е п Капез кунде ез1 к е р ш журген Капез емес ед1,
даусы да, м ш ез1 мен тур1 де — бэрг б аск а, бэр1 тажап! О з ш щ
алдына К дратай ды салып, Капез ж уртты бгр тацталдьгрса,
артынан ез ! ш ы ркап ею тацгалдырды.
 «Кдйран заман асау кулын сек1ЛД1 байланбаган», — дегенде,
журттьщ кеш еп кунш кез алдына кайта елестеттк Бастыгы
дана болса, 031 де дана болган, бастыгы шала болса, 031 де шала
болтан момын казак елшщ е т к е н ш , спрэ, курсше еске алды.
Бастыгына карап бас изеп ескен эдетш курсше еске алды.
Капез б 1р эннен кейш б1р энге басты.

«Мына заман кай заман, сощпа заман,

Будан баск,а кызыгыц жок, па, заман ?
Будан басца кызыгьщ жок; болса егер,
Култ-ойнап алайьщ, ток,та, заман!» —

дегенде, курсшбеген бгр адам калмады. Содан Шалтабайдын

эшн шыркап:

«К^азагдпыц аты шыщкаи суцкары едгм,

К,айрылып канатымнан жарка кондым», —

деп кайырганда, санасы сан-сакка жупрген журт кулерш

де бшмей, жыларын да бшмей козгалактады. Кдпездщ даусы
Тазабекке кекжиектен кекжиекке жетш жаткандай кер 1ндь
Туйык жайлауыньщ жалпак даласы, тау-тасы Кдпездщ унш
жутына С1М1р1п жаткандай сезшд!. Шалкар дауыс елге шалкар
куаныш, сикыр танданыс сыйлады. Кудай бшед1, шыбын-
ипркей де тырп етпей тындаган шыгар. Эн б!ткенде журт ЭЛ1
есецпрегендей болып есш б 1разга д е й т жинай алмагандай
жым-жырт отырып калды. Туны к карт орнынан турып кеп
К,апезд1у н с 1з кушактады.
Сонан со н карт айнала карап он, колын жогары кетердь
— Тапкан анасына, таптыртан экесш е рахмет! — дед1 даусы
д1рщдеп.
Журт жамырай шуласты. К енет сол кезде еснстен бгр егде
эйел ещсейе юрд 1. Журтдабыры тыйьша калды.
— Мен жанаты эшн айткан батыр атамньщ немере келшхмш!
— дед! салмакпен. — Отагасы т 1р 1 болтанда ат мшпзетш ед1.
Мынау алтын б1лезшмд1колымнан алып берш турмын. Келш
колына таксын!
 Кдпез бш езж т! алып, кем трдг кол ы н ан суйдх. «Бойдакпы н,
б тезж т! ьамге берем?» демедк «Алтын керсе, пергш тенщ
жолдан тайганы » осы шыгар д е п топшылады Тазабек. Ол
ойынын агатты гы н ертес! б 1р-ак ан гарды .
К е к ш алгы нга текемет, к ш ем тесеп , сыйлы к о н а к та р
сыртта о ты р ган . Сол кезде к ы м ы н ган да жок, кы сы лган да
жок, Б э к е н н щ жанында отырган Ж тбекке келш Кдпез к о л ы н
усынды. Ж 1б е к к ©31 жыпылыктап елге б!р, К,апезге б 1р к а р а п
катты с а с т ы .
— Ж б е к , устатш ы бшегщнен! — д е д 1 куле буйырып. — А л ты н
бш ез1К с е н ш .
— Не у ш ш ? Кдльщ мал ма?
— Ж о к , Ш алтабай атамыздын бгзге берген батасы.
— О, бэрекедщ ? — дед1 б 1р к а р т Кдпездщ кылыгын хош
керш. — С а л а гой , балам, кысылма!
Т о й д ы н тарту-таралгысы да б 1р т е б е болды. Кдпез к о с ат
жетектеп, К др атай тай мщд1, Т а з а б е к к е карттьщ ез! к уш ак тап
булгын 1Ш1К жапты. «Балаларымды дуры с сабаганьщ уш ш » ,
дед! кулш . Естпендер кецк-кенк кул1ст1. Кдрттьщ к асы н д а
турган К г г э п б е к белше шыгып к е п Каратайды кушактады.
— М е н м ы н а Каратай ж иеш м м е н Капезд1, Тазабек д э у
— уш еуш Тлснгн, арры бет1не Б елж айлауга ел1мнщ аты н ан
шакырам! — дедг. — Келес1ндер го й ?
Капез Т а за б ек к е карады. Ол б а с ы н изед1.
— Б арам ы з.
— К утем гз.
...Тойлы ауы лдан р а й бере К,апез Тазабекке бурылып:
— Б 1з ат м 1н 1п кайтканда сгздщ ж а я у кайтканыцыз ж ар асп ас,
б!р атымды сгзге сыйладым, тадцаганы ны зды альщыз, — д ед !.
— Ж о к , м ен де жаман сы йлы к ал гам жок. Тайым к а ш а н
ат болады д е п куп п журе ме, б 1р аты нды Каратай м ш с ш .
Екеу 1м 1зге Кдратайдын куанганынан ар ты к куаныш бола м а?
Капез аты н ан аударылып к е т е жаздап кеп Т а з а б е к п
кушактай алды .
— К а р а та й , Тазабектей агам ы з бар екеутмгз к ан д ай
бакыттымыз!
 ***

Тазабек уйден ш ыш сымен-ак Шэш Кобзевтщ ушне

тездетш ю р т алуды уйгарды. Орыс керген рахатты казак
керсе, кун э бола ма деп ойлады. «Апа! —дед1 енесше, — ана уйд1
тазалап келешн, кешке дейш соган кешш алайыкшы!»
К елш ш бетшен кагып кермеген Калиша бул жолы да
кьщк, демедь Шэш Кобзевтщ карагайды киып салган ушнш
шй-сыртын су жылытып жуды. Едешн, тебеан тугел суртп.
Кожабектен е й епз сурап алып, туе ауа Тогызбулактагы ушн
жыкпай-ак, 1Ш1ндеп керпе-жастыгын, кшз1 мен кебежесш
Кобзевтщ ушне артып экелдь
— К,аргам-ау, осынша асыгып не кер1нд!? — дед1 енес1
тадданып.
— Балацыз келгенде 61ЗД1 Тогызбулактан таба алмай кал сын,
— дед1 кулш.
Кожабект1 шакырып Куран окыттьг. Баптап шай, дэмдеп
куырдак, берд!. Тунде енес1 мен Оралбек шш уйге, ез 1 ауызгы
уйге жатты. Шэшге ас шгетш белменщ жеке болганы аса унады.
Ыдыс~аяк,тьщ, кшм-кешек, корне-жастыктан араласпаганы
дурыс екен деп гуйдк Тазабек купгар ма екен, келгешмд! неге
кутпедщ деп реняар ме екен? Ж аксы керем дегеш рас болса,
жымьщ етер де кояр. 0т1р1к болса, осындайды пайдаланып
кай-кайдагыны айтар. Каншама сенейш десе де тубегейш
сещцрмей б1р туйтыл Ш эшш унем1 шырмайды да журедг.
орыстын кор л ага ны анау, калмактьщ зорлаганы анау, бэрш
бше турып б1р кешетж айтпайды; шыны ма, шыдамдылыгы
ма? Б1рак аймалауында, кушы п - суй геншде секем алып, сез1к
салар б!р салкындык жок: калай еркелесе солай еркелетедь
жумагымсын; дейд1 кулагына сыбырлап. Сол сэттщ жумак
екенш Ш эш де мойындайды.
Шэш 031нщ сощы кезде Жузхкке де сезгкпен карай
бастаганын ттркене еске алды. Малды жайлауга шыгарайык
дегендер1 эншейш Табай екеу!нщ ойлап тапкан сылтауы
секмдт Табайдан бала тапкан соц Агынтайды да, онымен
бхрге ©ртенген балаларын да, ата-енесш де — бэрш умытатын
шыгар? Малдын, камын ойлагансып, Байгабыл агамен бхрге
жайлауга шыга калганы ептеп бгзден алыстаганы да. Сэменд1
196
де м енен с ал кындатпак па? О, к уд ай ы м -ай , элде осы н ьщ бэр1
менщ эй ел дп с кумэшм бе?
А у н а й бергеш нде элдене сы р т т а н сырт еткендей бол д ы .
Л акты рган тастан пыр-пыр у ш к а н торгайдай ойлап ж а тк а н
куд1Г1 б ы т -ш ы т бытырап кетп . Элдектмдер кубгрлескендей
керщдд. Б 1р еу уйд1 айнала бгрдем е хздеп жургендей. У ш ы п
турегеп естк ке барды. Тындап к е р ш ед 1, тук ести алм ады .
С ан ы лаудан тындайын деп, ш гегш ак ы р ы н ашып, еспсп с ы р т к а
итердь А ш ы л м ад ы . Элдеюм тгреп тургандай. Катты ж ул кы п
калып ед1, с о л к етп де, санылау б е р м е д г Элдеюмнщ с ы р т т а н
б е к т п т а ст а га н ы н сезд1. Неге? Н е уп и н ? Жупрш ен ес 1 ж а т к а н
уЙГе К1РД 1 .
— О н е ? — деп, о к!с1 ояна кетть
— А п а , 613Д1 бгреу сыртымыздан б е к т п кегп.
— Н е д е й т ? ©ртегел1журген ш ы га р ?
С ол ай е к е н ш Шэш тусш дь О л е ме? блмейтш н е ам ал
бар? Ж у п р ш барып терезеден к а р а д ы . Терезеш сы рты нан ж а-
батын а га ш какпактьщ тем1р ш п ш ш сыртк;а итерш ед1, о л да
к,озгалмады. Б е к т п тастапты. Т гр щ ей ертеудщ эдюш э б д е н 61-
летш бгреу болды .
Енесг м е н Оралбектг табалды ры кгы н дэл тубгне ж атк ы зд ы
да, тек ем етк е ею шелек суды л ак етк гзш куйды. Сонан с о н ек -
еуш щ у с т ш е жапты. Терп уйден т у т ш н щ иге! муцк еттг. О к т а у
есше туст 1* Э к е л ш терезенг ургы лап едг, эйнепн сындырган нан
езгеге о н ь щ элг келмедг.
Тергг у й д е н лап еткен кызыл ж ал ы н д ы кезг шалды. К е н е т
Тазабектщ м ы лты гы есше тустг. О т т и с е , огы мен дэргсг а ты л ы п
кетедг го й . М а н а тыгып койган ж е р д е н мылтык; пен о к -д э р н п
1здсп т а у ы п алды , б трак, тутгннен какалып-ш аш алып, ауы згы
уйге аты п ш ы к ты . Юрген е с т н ш ы га р д а таба алмай ж а н та л -
асты. О т ауы згы уйге де жетп. Т е р е з е н щ тусына тура к а л ы п ,
сыртка к а р а й косауызды б а сы п -б а сы п жгбердь Кулагы бгтш ,
какалы п-ш аш алы п, тштг ез д а у сы н д а ести алмады. С и п ал ап
журш к о са у ы зд ы тагы басты. Е ндг ортангы уйге мылтыгьпг
калд ы р д ы д а , калган ок-дэршг д о р б а сы м ен пик! уйге к а р а й
орт 1шгне б а р кулашымен лакты ры п жгбердг. Басына сул ан га н
кшздщ бгр ш е т ш буркеп, бала м ен е н е с ш щ касына ол да ж а т а
кегп. « О л е т М щ п бглген елгмнщ в з ш е н де коркынышты е к е н -
ау?!» — дед 1эл 1акыл-есг дурыс екенш ез( сонгы рет сезш жатып.
Одан кейш Оралбектщ аягы алаканына тиген сыяктанады.
Тунектщ шине тук карсылыксыз кетш бара жатты.
Кас-кагым сэт пе, элде одан кеп пе, ©31 де бйтмедц б1р кезде
кулагы адамньщ даусын естщь О дуние деген осы шыгар дед1
булдыр ойлап, 0 лдек1м жулкыды. Бэлюм, сшкшедг Б1реу
бетше су шашты,
— Т 1р 1! Т 1р1! — дед1 б1р е р к е к . Шэшге ме, б а с к а г а м а , -
беЛГ1С13.
Булдыр дуниенщ арасынан былдырлаган орыстардын
даусын естцц. Олш бара жатып та адам туе керед] екен-ау?!

***

Кегеннщ тусынан Капез бен Каратай жайлауга бурылып,

Тазабек ауылына жалгыз кеткен. Ушне юрш келгенде, урей-
ден журег! ушып кета: тук коймай тонап, ине-жш калдырмай
уптеп э к е ттт!; шешесш, катыны мен баласын — бэрш кырып
тастаса керек. 0 зш ез1 кетере алмай, Тазабек т!зерлеп отыра
кетп. М и ы , акылы, сез1М1 — бэр! каекыр шапкан койдай быт-
шыт.
— 0 й! — дегендей болды элдеюм. — Байгабылдын эйелх
Бебек екен.
— ©й, Тазабек, турегел! 0 з1м де сен жаман ойлап калады-
ау деп ж упрщ ем, бэр! аман, Жаланаштагы орыс берген уйге
кешш алды. Сатан б1р тосын сый жасайын депп келш.
— Шын ба, апа?
— Е, ©Т1Р1К айтып м а га н н е кврш ш ть
— ТуЬ, апа-ай, бэрщ орыстар кырып кеткен екен деп...
...Тазабек Жалацашка келгенде, кун эжептэу1р енкейш
калган. Кобзевтщ куйген уш Ш эш нщ эке-шешеа ортенген
куйд1 коз алдына экелдь Атынан ауып тусе жаздады. Жарык
дуние жалп е т т , жабылып калды. К ез 1 карауытып кетп. Бэрш
кутсе де, мынадай сумдыкты кутпеп ед1. Кенет кулагына
К,ожабект1н даусы жетп. «Борг аман! Бор! аман!» — д е й д ь
«Калай аман? — дед! кудхктенш. — Уй тугел ертенш кеткенде,
олар калай аман калады?»
 — Б о р ! б 1здщ уйде. Жур! — д е п , Кожабек атын ж е т е к т е й
жвнелд!.
...К а л и ш а б 1р 1ргеде, Ш эй! ек ш тш !ргеде жатыр екен.
— А п а ! — д еп , Тазабек бас ж а гы н а тгзерлеп отыра к е т п .
А п а с ы а к ы р ы н кезш ашты. Е р н 1 азар жыбырлады, у н ш ести
алмады. К т р л т н какты. О р э , к ер д гм д еп амандасканы б о л ар .
ШэЙ1 б а с ы н кетерш, боздап ж ы лады . Оралбек бас с а л ы п ,
бауы ры на к !р ш кетть Уш еуш щ Т1р1 ек еш н е анык кез! ж етт!.

***

Т а з а б е к таты дал болды: бул о р ы с дегенщ кандай х а л ы к ?

Ырг ж ауы з С ергейчук секшд!, о с ы в р тт ! не жасаган, не ж а с а т -
тырган с о л ; б!рг казактан етк ен камк,орш ы: егер кери й о р ы с
м ы л ты ктьщ даусы н естш тура ж угхр м есе, шешес! де, эйелг м ен
баласы д а — бэр1 ерттщ кушагында ©лмек. Е сж й ашып, б о с а га д а
талыксытт ж аткан уш пакырды дал ага суйреп ш ы га р ы п ,
ауы здары на с у тамызып, т!рш тш а л га н орысты калайша а у з ы н
барып ж ам андарсы н?». «Б!реу е с !к т 1 д е, терезеш де сы р т ы н а н
б е к т п , у й д щ шпндеплерд! е р т е п елт1рмек болтаны б е п -
белшп», — дед1 мылтыктыц д а у сы н е с т ш , далага атып ш ы к к а н
орыс. — Л агг етк ен жалынды к е р ш , ж арты лай жалацаш ж у п р ш
ж етпм.
А р т ы н а н эй ел!, баласы — бэр1 ум тьш ы пты . Босагада б ы л к -
сылк ж аткан: уш еуш суйреп ш ы г а р г а н солар екен. Т а з а б е к
оларга а й р ы к ш а алгысын айтты.
— К ,ы зм етщ е б1р кой ал, о н ы азсынсац, кал аган ы н ды
сурамай ал », — дедг.
— А д а м д ы ам ан сактап калудьщ ез1 сы й емес пе? — дед 1 о р ы с
кулш.
Б а сы н а к у н туганда агайы ннан а р т ы к камкоршы ж о к е к ­
ен !не Т а з а б е к т щ кез 1 тагы ж етп . К ер п е-ж асты к , к ш м -к е ш е к ,
тесе к -о р н ы н а н журдай болган Т а з а б е к шешес 1 мен э й е л щ
калай уй ге э к ет ер ш бшмей дал ед1, жагдайын еспген а л ы с -
жуык ж у р т у й г е тесейтш текеметщ д е , жататын керпе ж а сты к т ы
да — б э р щ ж а р т ы кунде жыйып экегт бер ген ш кергенде эр! р и за
болды, э р ! т а щ а л д ы , бул казак б ш т болмайтын халык е к е н ,
 б1рде тасбауыр жауын сек !лд], б]рде бэрш 61р сенен алмайтын
бауырыи сеюлдг О, гажап, дуние-ай! Уш уй калпына келш
турран соц , бала-шарасын арбара салып, Тогызбулакка экелш
алды.
— Баране мен кшэлхмш. Б»р шайтан айдады, — дед1 Шэш
жыламсырап. —Сешб1ртангалдырайын деп ем, акыры апамнан
айрылып кала жаздадык-
Апасыньщ жагдайы Тазабекп катты аландатты; сап-сау
журген адам кэпр курк-курк жетелед[, сэл отырады да, басым
ауырды деп жатып калады; Оралбекп жалыкпай ойнатушы ед1,
енд! о н ы да койды. Сейте турып: «Шэшм мен Оралбепм аман
болса болды, мен асарымды асап, жасарымды жасадым той», -
деп ез к у й т е ©31 шуюрштж кылады.
Апамды сорпалатайын деген ойга келш, Тазабек жайлау-
дагы Табайдан мал экелуге З дш бек арасыньщ Кенжерарасын
жумсады эр! оларды болган жагдайдан хабардар етуд1 ойлады.
Кун ен;кейе бере Тазабек опзге жук арткан б1реулердш
ауыл шет!не келш калганын байкады. Б]р карады да, ауыл ар-
асында коны с жадартып журген б1реулер шыгар деген. Енд1 б1р
кезде элг! ег!зге жук арткандардьщ тап ез! ушне карай туралап
келе жатканын корд]. Еркект! б1р жерден керген сыяктанады.
Артынша виз жетектеген балага кез1 туст! де, тани кетт!: той
куш козыны жамыратып алганы уш!н таяк жеген бала.
— Оу, жол болсын, ага! — деп алдарынан шыкты.
— Элей болсын, Тазабек !шм. Таныдыц ба б1зд!?
— Таныдым, ага, таныдым.
— Танысац, сол. Ара тусетщ агайыныд бар рой, кет! -
деп, 613Д1 куып жгбердх. Барар жер, басар тауымыз жок, им
кершгеннщ таягын жегенше, взщ нш таягынды жешк деп
келдйс. Суйреп таетасан да сешн босаганда елейж дед!к.
— Жарайды, эуел! уйге юрццз!
Эйел1 мен алты-жетшердег! кы з бала: «Амансыз ба?» — деп
амандасты.
Ш ущрейген кездерщ, кезерген ерщдерш керш, Тазабек
пакырлардьщ жай-куйш айтпай-ак ту с шд ].
— Ш эйкен, конактар келщ калыпты, шай коюга шаман бар
ма. - дед! кулш. — Эдде вз!м-ак коя берешн бе?
 — А м а н калганы мыз бэлкАм, о с ы конактардьщ тшеуг ш ы гар,
031м ш ай кояйы н .
Е ю ж а к ж е н сурасып, одан ар ы пгушркелесш кетть Бул
келген к !с ш щ аты — Тэу1рбек, е й е л ! — Айш а, улы — Кдли, кы зы
— М эрия, © зш щ айтуына Караганда, Тэу^рбектщ аргы аталары
б1р зам ан да элдеб1р себеппен А р к а д ан ауып келген екен. Бул
арада бул ар га буйреп боратын адам ж о к деген оймен Т ун ы к тьщ
балалары басы н а берген керш едь
К д ю ы келген нэрсе кейде ойлаганы ннан да асып к е т ед 1
екен. Т э у тр б е к Тазабектщ ен к ы ж ал ат жерше кол канат бол а
кетп. М а л багу колынан келген к а з а к мал бар жерде далада
калмайды го й , Табайга табылмас се р !к бола кетт!. Ж уз 1к пен
Табай К д л и ш ан ы кутуге калды да, Т э у 1рбек пен Айша ж ай лау-
га ш ы кты . О л ар кысылган кезде к уд ай д ы ц ез 1берген сы й ы ндай
болды.

***

Кон;ыр куздщ б и л т журш ту р га н кезде Кдпез бен Ж гбек

уйленетщ болы п, Байгабыл т о й га Кобзев тамырын бал а-
ш агасы м ен тойга шакырамын д е д т «Табайды ж ум сайы к.
Жолды б] л ед!. Бас калар тауып б а р а алмас», — дед1 Т азабекке.
Оны Т а з а б е к те куп керген. Табай д а барсам барайын деген. Бул
сез кул агы н а тш п, кутпеген жерде Кенж егара: «Табай жездемдх
эуре гы п к э й т е м 1з, ез!м-ак, барып к ел еш н . Мен де жолды б 1лем
гой», — д еген д ! айтты. «Сен эл 1б ал ась щ гой», —деуге Т азабектщ
аузы барм ады . Б 1рак; Байгабыл о н ы баласына ма, ком сы на ма
деп кор ы к ты . Болтан жэйтп айты п к е р ш ед1, Байгабыл к атты
куанып: « Э й , сен щ осы щщ адам болады . К^ылыгы 1р[. Б ар са,
барып к ел сш » , — деп келклт.
Тойга К о б зе в кемшрш, ею у л ы н ертш, кэд1мп казакы
куда-жекжатш а улкен б1р е п з ш е с ш жетектей кедц1. Е ю -у ш
кун аун ап -кун ап , Тазабек пен К о ж а б е к т щ уйше б!р-б1р к о н ы п
кайтты.
Той е т к е н сон -ак Кдлиша кай тадан тесек тартып ж аты п
калды. К д н -с е л с 13 ещнен ел 1м н щ елее! керш т тур-гандай
болып, Т азаб ек пен ШэЙ 1 к а т ты шошыды. «Жаман айтпай,
жаксы ж ок, дайындала береш к», —дед 1Жузж Ш эшш онашалап.
О дун и еге шын беталган ад ам бу дуниеде кеп бегелмейд!
екен, к е п узамай Кдлиша д у н и е салды. Егер ерт 1шшде
калм аганда, ол эл1 журе турардай керш ш , Тазабек Сергейчукке
тагы кек тен д ь

***

К дли ш ан ы ц кыркы суык кузге тура келдт Ыктасынынан

айы ры лган ары к койдай Т азаб ек буркпп, б1р турл1 босансып
калды. К уздщ ызгары д е н е с ш турднкпрсе, анасынын
казасы ж а н ы н жудет. Б1раз акы л ы бар сыякты ед1, бэр!
божырап бы т-ш ыт бол кеткен дей: орныкты ештенеш ойлай
алмайды, анам ны ц шынымен-ак, елгеш ме деп, ойдан бурын
уайымга салы ны п кетедт 031 б т ш б е й , кершбей журш, бэрш
ж арастыры п журетш жан екен. О ралбек пен Шэш де, Тазабек
те —бэр! ж еке-ж еке тебеде б1р-б1р1мен катынаса алмай калган
агайын адам дар сеилдт А ралары н жымдастырып турган нэзш
Ж1ПТ1 ж ел уз 1п тастаган тэр!зд1. «Оралжан!» деп еркелететш
эже, «Ш эйкентай!» деп сы й л ай ты н ене, «Тэйкентай!» деп
м еи р ен етш ана енд1 б!ржола ж ок- Отан ещц айта алматан
алтысывды да, кеш тусшген б ш м е с т т щ ц де — ештемещи де
айтып ж етю зе алмайсьщ. У стш д е аспаныц, астында жерщ,
ортасында ауан — бэр1 бар. Т е к жер-кекте с е т ен жаксы
керген, се н уипн жанын киюта д а дайы н анан жок- Ешкашан
орны то л м ай ты н , орнын ештен;е ауыстыра алмайтын, ешб 1р
асыл м ен кымбатка уксамайтын, ешнэрсемен салыстыруга,
ауыстырута бол май тын куд]рет! Т усш геш : анасьтрщ е баланын
бэр1, к ан ш а ж аска келсе де, б эр 1б 1р бала екен?!

***

Б‘Р КУН1 Тазабек ревкомта ю р ш бара жатканда, Сергейчук

шыгып келе жатты. К,ылтындырып, жатасынан ала кетт!.
— УЙ1МД1 сен ертедщ, иттщ баласы ! —дедд Сергейчуктщ еК1
аягын ербен дете жерден кетерш алы п . — Шешем содан олд1-
Енд! сеш м ен елттрем.
 — Клмд1 К1М елт 1ретш1н эл1 кер ер м !з. Ею бауырымды с е н
елтгрдщ. Б ал авды корд1М. тап м е н щ к!ш! 1шмнен аумайды .
Сенщ эйелгнд! сол екщабат кылган. С е н сол ушш елттрдщ о н ы .
Тап м у н ы Тазабек кутпеген ед1. О ры сты бар пэрм ен м ен
лактырып ж 1берд 1. Домалап кеткен оган бурылып караган д а
жок. «Бул д а мен! андып жур екен т о й , иттщ баласы!» — дедг
жерге б 1р тую р ш .
С ер гей ч ук жайындагы ой лары н айтып К,ожабекпен
акылдасты. «О немец суйюмс1з е к е ш рас. Ыс тиш К ал и ш а
мен Ш эй! кулап жаткан соц, бгрден соган бала жупртлзм.
Ж алацаштагы жалгыз пелдпр сол го й . Таптырмады, к а й д а
жургешн уй 1ш 1 де айтпады. Тукы м -туягы м ен казакты ж е к
кередь Б 1р а к ондай иттщ канын ж ук теген н ен не опа таб асы н ?
Жазасын к уд ай берер», — дед! о к к п ойы н куптамай. Б гр ак
оньщ т!р1 ж ургсн ш керш тынши ал м асы н тары бшдь « О н ы
кермейтш ж акка кеш!п кету гм кер ек ш ы гар», — дсд1 ез о й ы н а н
оз1кобалжып. Баска кандай амал бар?

***

Ж елтоксанн ы ц орта ш енш де Т азабек Ж ылысайдагы

агайындарын аралады. Уш коны п, ауылына Э д ш б е к
арасыныюнен атганган. К,ар к а л ы н д а у тускенмен, би ы л гы
аяз бет ш ымырлатар рана. К дсатка уры ны п калмайын д е п ,
Кулык та уы н ь щ мойнатынан а с к а н сон , жота-жота м е н
кырат-кыратты куалал кана журген. Т а у етегше жете берген де,
элдеб1р ерттеул! аттыц алысырак с а й д а бос турганын бай кады .
Э дегенн ен-аю «Эй, теггн емес-ау!?» — д еп куджтенд!. Ею ар ад а
ек! ж айдактау сай бар. «Мынандай к ы ста , мынандай айдалада
бос ат бекерден-бекер журе ме?! Н е д е болса барып бцтуд1
уйрарды.
Сайды н губищ е ею буктелш ад ам ж атыр екен. «Эй!» д е п
ед1, кы бы рлады . Басын кетердь Е к еу1 де б 1р-б!рщ таны ды .
Сергейчуктщ улкен шгсшщ баласы . О ц аягыньщ ж ш н ш т
дэл п з е с ш щ асты нан сыныпты. П и м асы н ы ц конышы э н т е к
кисайып ж атканы нан-ак байкады. О л с!рэ сайта тусе б е р е
атыньщ Т13Г1Н1Н тарткан. Ал езущ та р т к а н соц ат басын к ек ж ен
етюзш кетерген, сол сэт ш ауы п келе жаткан ат алдындагы
тасты к ер м ей калып, с у р ш т кулаган. Мылтыры бес-алты
кадам ж ерге ушып кетшть Т а за б е к мылтыктьщ дэл касына
келш аты нан тусн. Косауызды колына алып, ею огын шыгарып
калтасына салды. Коз киыгымен бэрш байкады: бул мылтыкты
кетергенде, орыстын ещ к у п -к у болып кегп. Отын шыгарып
алранда рана шыгажаздаган ж ан ы кайта юрдь
— К а н ш а болды жатканына?
— К е п болды.
— П и м анды тш п шешш тастам асам , баска амал жок.
— М ейлщ .
С ы н ган жшшшегш ш улгауы м ен калындап орап, онын
сыртынан ез белбеу!мен байлап, б1р ушын танып тастады.
Аты н устап экеп, орысты к е те р ш алып ерше отыргызды.
«Ердщ касы нан устап отыр», дед1 де, шылбырынан жетектеп
алды.
Ж алацаш ка екеу! кас карая ж е т п . Эйед{, бала-шагасы у-шу
боп карсы алды. Орысты аттан кетерш алып, эйел 1 даярлаган
тесегше жаткызды да, Тазабек кайрылмай шыгып журе берД1.
У-ш у болгандар оньщ калай к е т ш калганын байкамады да.
«Уйд1 ©ртеуге Сергейчук е з 1 келд1 гой деймкпн? С оз жок,
осыны ж умсады! — деп ойлады Т азабек атына мшш жатып. -
Адам гой деп , адалдыкжасадым. Эрю.м ез кунэсш ез 1 кетерер».

***

Тазабектщ элдебхр мазасыз к уй д е жургешн сезгенмен, Шэй1

су рамад ы . 0 з1 айтпаса, суган ак гы к жасаганды жаны суймейд!.
БФак кей де бакылай журш, ай тп аган сырын да аныктап алады.
Ж аландища кеткен Тазабек к е л ш калар ма екен деп, есгктен
шыга бере жолга караган. Ш а н а айдаган орыс эйелш корд!
де, кайта уй ге юрш кетл. С ы к ы р л ап кеп ес1ктщ алдына шана
токтады. Э к е м деп кадды ма д е ге н Оралбек орнынан ушып
турегелдх.
— Оты р, суыкта не бар? — дед1 оган жеюп.
Сэлеметс1з! — дедх эйел ерк1н казакшалап.
— С эл е м е т. Тврлетщгз!
 Келген — Сергейчуктщ келшг Крлында Тазабектщ бел-
беуше ораган д э у белке.
— М ы нан ы б алан; жест, — дед1 б е л к е ш керсетш.
Ш эш белкеге емес, белбеуге карады .
— А н д ал ада аттан жыгылып аягы сы н ы п жатканда куйеу1м д 1
сенщ к уй еущ уйге алып келген. С о н д а аягын орапты.
— Отыр. Ш э й кояйьш.
— Рахмет. Асыгыспын. Элп м ен щ кайнымнан туган бал а д
мына бала ма? — Ол Оралбекке кар ады , Ш эш эйелге ацы ра
карады. Б э р ш анык-канык бшетш адамш а сейлегеш унспз
мылтыкден аткандай эсер етп. Ш аткаяктап барып керегеге
суйендг Э й е л жауап кутпестен ш ы га женелдг Б1р суйенпп
1здеген Ш э ш керегеш жагалап бар ы п , жукке аркасын Т1реп
отыра кетть
Купия д е п журген 1жария боп ш ы кты .
Уйге Т азаб ек жан-жагына жалтактай к 1рдт.
— Ана эй ел жайша жур ме?
— Белбеу 1нд 1 экеп тастады.
— Б 1рдеме дед1 ме?
— Д е д О р а л б е к п ' менщ кайнымньщ баласы дедк
— Ю мнщ аузына какдак боламыз, к етеш к бул арадан.
— С ей тсек сейтейшш,
Екеуше карап состиып турган О ралбекке Тазабек куш агы н
ашты.
— Кудайдыц берген баласы, бер! келшх!

***

Жер Ж1б1п, жазыкта кек кы лтиы п, тау сагасында к ар

олашабдарланып, кектем дирюннщ босагадан сыгалап калгад
кез, болатын. Е ю кештщ арасында Тогы збулакка Самсалы салт
келд1.
- Ага, с о д ! Секерин шакырып ж аты р, - деда Тазабекке
оосагадан аттай бере-ак.
- Дэл кэз1р ме?
- Иэ, «Уйде кутем», -дедк
 Ш эй! куйеуше урейлене карады. Оньщ кезшдеп шошыныс
Тазабектщ кеншне де юрдк «бейуакытта не шакырыс?».
— Келе р о й , нан ауыз типп! — дед1 Шэш Самсалыны терге
шакыры п.
— Секериннщ касында б1реу бар ма?
— Ж ок. Ойнап журген жер1мнен меш ез! тауып алды.
Ешшмге ест 1ртпей, оцашалап айтты.
...Секерин Тазабект1жылы кабакпен карсы алды.
— Элдею м устщнен арыз тус 1рген секшдй — дедх б 1рден
култелемей. «Уйезге келш, Жалмагамбетовке жолыксын»
депт1жаркенттеплер. Телеграммада одан баска ештеме айтыл-
мапты, мен б 1рак тепн емесш т у с ш т отырмын. Бэленщ басы
осындайдан басталатынын талай кергенмш.
—Жал мага мбетов деген и м ?
— Бшмеймш, Кеп бастыктьщ б 1р1 шыгар. Кдпай-калай
емес, жалгыз барма. 0 зщ юрмей, эуел 1Жалмагамбетовке ертш
барган адамынды юрпз. Егер кэуш ке аныккезщ жетсе, б1р-ею
ай ауылга жоламай, баска жакка кашып кет. К,эз1р уйездегыер
ай сайын ауысып жатыр, тыныштанган кезде келе жатарсын-
— Сергейчуктен келген пэле ем ес пе?
— Жок,. Мен де содан кудпстенш, шакырып алып ед!м, ант-
су 1ШТ1.
Ж арайды , кудайдьщ баска салганын керерм1з.
— Байка. «К,удай да сактансан сактайды» дейд! гой казактар.

Тазабек касына Табайды ертт!. Жэркент келш-кетш журген

каласы олганмен, бул жолы оган курулы какпандай кер1ндь
тя п Г Дегеннщ кецсесш аса киналмай-ак
„ р . 1Р 1НШ^ сураган адам-а к нускап Ж1бердг Тазабек ей
^ 1ДЫНДа 0 3 1типннен уетап турды да, кенсеге Табайды
б!п ° Та^ ар!>> ДеГеН ДауЬ1с ш ыкса, алдынгы умтылганын
койлы п * Ж1 ДегеВДей камшысын кысып-кысып
ТаЯятл Ле каидаН) жала кайдан демейтш заман туды гой.
тосыркады114 КЬМЬЩ еткен ж у зш керш, Тазабек тандана
 — 0 з щ ктрш ш ык, —дед1Табай кы м ы ндап. —Ж алмагамбетов
дегенщ баяты Ь^ытайдан б1рге е т к е н Амалбай болып ш ы кты .
А р ы зж азган Туныктьщбалалары, ж азы п берген Бэкен екен .
— «Ызд! сабады» деп пе?
— Б ар сан ш ы . Озшен еспрсщ.
А м албай ды Тазабек б1рден таны ды . Б 1р белмеде б^р-бйршен
б 1р-б 1р ад ы м кашыктыктауш кю 1 о ты р екен.
— Ассалаумаралейкум! — дед1 э д е п сактап.
— Бер1 к е л 1щз, — дед1 Амалбай бэр1 уш ш амандаскан сы п ай
танытып. Т у с1 суык, кабагы кату.
— К ел д 1к. Хал-жагдайыцыз калай?
— Ж агд ай д ы мен сурармын, ж ауапты с 1з береаз. Мунда слзлш
там ы р-таны сьщ ы з отырран жок. Т у с 1н д щ 1з бе? — Амалбай ж ан -
жагына ж ы лдам коз кдыгын тастап ш ы кты да, т у к ш и ы п то м ен
карады.
— Т ус 1н д 1м. — Бул сезТазабекп т 1к с ш т п . Астарында элдеб]р
ым ж аткан ы н укты. — Кулагым сгзде.
— О н д а, тындацыз. Слздщ кой ы ц ы зды Тэу 1рбек д еген
ккл бага м а ? К ец ес еим ен кул м е н кун устагандарды к атан
жазалайды. Ондайларга б1здщ ортам ы зда орын жок.
— Иэ. М е н щ де, езшщ де койы н к о с ы п багады.
— Слздщ койш ьщ ы з гой?
— Ж ок, о л да, Табай да, е к е у ш щ бала-шагасы да — б эр !
кезектесш багады .
— Т абай д а койшьщыз емес пе?
— Ж ездем . ©з1щз де бшес!з, ...
— Ым. А й ш а деген шм?
— Т эу 1р б е к т 1ц ойел1.
— К,али ш ы?
— О л - баласы .
— С оларды н б 1р 1 с!зге кул, б1р1 к у н бол ы п жургет рас па?
— 0т1р1к. Крйымды кей-кейде е з 1м де багам. Сонда взгме
ез1м кул бо л ам ба? Тунык карттьщ т о й ы н а дешн Тэу 1рбек леген
адамньщ бар -ж огы н да бшмейтшмш. Б ал ал ары куып ж (берген
соц, маган к е л ш паналады.
Т у сн п к т к Кенет Амалбай сы б ы р ете калды _ з
б1р-б 1р[м 1зд 1 танымайтын адамбыз. - С одан сон даусын м л т
КетерД!. А р ы зд ы н МЭШН ТуС1НДЩ13 -РОЙ?
 — ТуС1НД1М.
— Бул жала болса да ете кауш п жала. Ойнаманыз. Кдмап
тастайды. Атып жгберу! де мумкш, — дед1 бэсен унмен.
— 0кЁмет отан жол бере ме?
— Окгметтщ дегешн жузеге асыратын — адам. Ал адамды
адам эркалай тусше бередк Ж ан керек болса б1р ай бойы
1леден ары етпей-ак койьщыз. Ен дурысы ол арадан уй
шпщзд! квппрш экетщ1з. Бул намыстанатын жагдай емес, жан
сактайтын б 1рден-б1р амал. М аган сгз келген жоксыз, Табай
тана келд!. Тус!ндщ!з бе? М ен С13Д1 «таба алтам жок» деген
матмет беремш.
— У к ты м . Бэр! кудайдан кайтсы н!
...Амалбайдьщ адамшылыгына Табай мен Тазабек ан-
тац калды. Елеушз тана, жур1с-турысы мен мшез-кулкы
тус1н1кс 1здеу б 1реу секшд1 ед1, тап мынандайды одан екеу1 де
кутпеген.
— Ал енд 1не 1стейм1з? — дед! Тазабек басын сипап.
— Кепзш ке барамыз. Баска кайда барушы ек?
...Ею итш абалатып, Кобзевт1 кункщдетш, олар Китщге ел
жата жетт].
Кобзев Тазабек пен Табайга туган бауырлары тздеп кел-
гендей куанды. Китщ ауылы екд таудьщ ортасындагы жазык-
тын иш1п келш туйыкгалган тусьтнда екен. Жет1 казактын,
алты орыстын; уш бар, касында езен! бар, езеншщ бойын-
да тогайы бар, езенге куятын бгрер булаты бар, узын астау-
дай ойпан жер екен. Кобзев кой сойып, конакасы бердь
Орыс достарымен таныстырды.
— Кггэпбек деген казак осы жактамын деп ед1, бшес1з бе? -
дед! Тазабек.
— О, бшгенде кандай?! О ны осы арадагы казактардын
атаманы десе де болады. 1ргетау деген жерде отыр. Бартыл ары и
келсе, ертец-ак алып барайын.
...Ел жатарда Тазабек Кобзевтщ уйшен узап б1раз жерд1
жаяу аралады. Арыздан буй тт кашып кутылганына куана ал­
мады. Адамдардын арамдытынан зад да, заман да коргай ал­
майды екен гой. Арыздан муны куткарган адамньщ ©31 коркып
отыр. Ел 1Ш1Н жаппай коркьгныш жайлап келе жаткандай.
 ***

Клтэпбек б^ларды кутт журген адам ш а карсы алды. Тазабек

пен Кобзевтщ эцпмесш эбден тындап болган соц, жагдайды
казбаламай-ак ^кгы.
- Тазабек, — дед1 еш кезш К об зевтен алмай отырып, —
613Д1Н, казактын, бцпм1 — баста, оны б э р ! ез!м!зден сурап бш ш
клады, сурам аганы керш алады, ал о р ы сты ц бЪпш — катазда,
оны тек оку бшетш адам рана уйрене алады , сондыктан орыс
кобейген сайын б1здщ бшетш!м!з азай ы п , ем1рдщ, зацныц
купиясы кебейш барады. Орыстыц кагаздан бшгенш казак
оимей барады. Кдзактын быген-бшмегсшн керек кылмайтын
орыс кун сайын кебешп келед1. О сы н ы ц бэрш ойга сап
карасак, сен! актап алатын казак уйезден, т1пт! шыга да коймас.
Дна арыз жазган кдзагынды мен ж ак сы бшем, олар сенен
жеген камшысын бастары жерге ж еткенш е ^мьгга коймас. Осы
оппккеш еииккен, не сенелгенде кояды, не в 31 елгенде кояды.
Оч казагыц сеш орыска жамандаган ж ерден жен!с табам деп
ламеленбе. Адал орыстыпаналаймын десен;, Китщ ге, К е б з т т щ
касына кенпп кел, ез казагымныц касы н да болам десец, маган
кел, 03!м елмей с е т жауга бермеймш.
~ Кара басымды сактау киын бол м ас, он алтын ьщ
!\рбелец1нде касымда болган агайын-туыстарымды тастап
ксIкен1м ел!ммен тец емес пе? Мен Сергейчуктен коркып та
«ииргам жок, шынымды айтсам, сол и т тщ канын жуктеуден
кашкалы отырмын. Ондакалсам, сез ж о к , не ол, не мен елем.
Меж иагыз кинайтын нэрсе — осы.
Сен сыйган жерге туган-туыстарьщ тугел сыяды.
Китщшц жер1 жетедЦ отыз уй келсен де келе бер. Солай емес
не, Кдтогтбек? — дедт Кобзев.
Солайы солай, - дед1 Ютэпбек мартын б!р сипап —
<акгыкта корлы к жок деген бздэынгылар. С ен езщ осында
к.чып, мына Табай жезденд1 ж ум са. Эуел1 уй-цшнД1
1»||,пбулактан Жылысайга кеи п р т экел сш . Сонда б1раз
ырган сон удере осында кешш кел. С е й т к е ш дурыс емес пе
Копзнт? ’
- 0те д^рыс акыл!
- Оздщ орыстар сен!мд! ме?
 — Б эр 1 сешмдь Бэр! казактардан жаксылык керген,
алгашкыда келген орыстар. К эз 1рп келш жаткандар б1зге
укеамайды, ейткеш б!з келгенде, бул жакта б1рде-б!р орыс жок
болатын, б1зге казактар тана камкорлык жасады, ал кэз1ргшер
бурыннан турып жаткан орыстарта келш косылып жатыр.
Казактарта куш туспеген сон , камкорлыгы кандай халык
екенш дэл бгздей бшмейд!. «Бшмеген у 1шед1» дейс1ндер гой,
бшмегендер ушщ оларды сегу де киын, б1рден сене кою да
киын. Сендер тугш, олармен бтз ез 1М13де сыйыспай каламыз.
«Туыстарьщмен тугел кеш1п кел» деген сез Тазабектщ
кекейшдеп туйткщщ деп басты. Ен солкылдак жер! де сол едь

***

Китщ Тазабектщ кенЬпнен шыкты. Шыгыс бетш жиектеп

Буракожыр деген езен агады. Оны мундагылар Китшшн суы
дей салады. Ею жагалауы ш н Т1рескен тал-кайын, шырганак
пен итм^рын, малгада, адамга да аса колайлы жер. Буланы кеп,
бетегел1 жота-жотасы конды койдьщ куйрыгындай тенкшп-
тецкшп жаткан кунарлы тебелер. Туы стары кешш келе калса.
кьгжалап тартпай кун керщ кетер едг. Клм бше.Д1, ары тарт -
бер! тарты кептеу журтпыз гой. Кдндж кескен жерден жырактау
кеткенд1 и м жаксы керсш, бэр1 келмесе де, Шэш мен Табай
касында болса, оган да шукхр демеске лажы кайсы?
Буракожырдын колайлы, койнау жерлерше орыстар
атсокамен картоп егед1 екен. УКз ксы шыгатын кер1нед1. Орыс
бггкен шетшен омарташы. Оны кэсш кылган б1рер казак та бар
десед1. Сырлытам, Баркернеу, Улкен Кдрагайлы, Орта жэне
Шет Карагайл ы деген орманды жердщ бэр1 жазда омартага
толып кете;и екен.

***

«Бугш Орта карагайга барып кайтайык», - деген сон,

Тазабек атын ерттеп, Кобзевтщ касына жетектеп келдь Ол да
атынын тартпасын тартып жаткан. Ит шэу ете калды. «Жат,
 ей!», — дед! келген адам итке жекш. Т у й е жетектеген сары Ж1Г1Т1
бар Клтэпбекекен. Туйеге арткан кереге, шаныракка кез 1тусш ,
Тазабек: «Маган экелш журмесе жарар», — деп куд!ктенген.
— К еш ш келесщ бе? —дед! Кобзев амандасып жатып.
— Ки13 уйдщ кец ауасын жутып уйренген казак орыстын
тумшалаган уйщце туншыгып еле м е деп, б1р кшз уйд1 керек-
жарагымен Тазабекке алып келд [м. А гай ы н деп 61зд1 арка суйеп
келгенде, б!р баспана беру бауырлык какымыз гой.
— МуНЫ К1М т!гед1?
— Е, 613 адам емесшз бе? Мына сары ж т т — менщ 1шм, аты
— Камза.
Уй тй етш орынды Тазабек ез! тандады. Ушеу! э дегенше-ак
алты канат уйд! орнатып тастады. Т е н н щ 1ппнен Кпэпбек сары
самаурын м ен терт-бес кесеш суы ры п алганда, Тазабектен
бурын Кобзев суйсщпд.
— Сый кы лсац, сыпыракыл деген о сы шыгар?! —дед! басын
шайкап.
— Эй, К ебзш , мен емес, мунын б э р ш жайгап журген — ана
сары Ж1пт, — дедг Кггэпбек мактаудьщ да соган арналуы тш е
екенш медзеп.
— Мен катынды шакырайын, — дед! К обзев калбалактап. —
Сары самауырга су куйшы. К,азакша бгр ш эй пнешк.
— Эй, сендер меш ейтш-буйтш б 1рж ола алып калайын деп
журген жоксындар ма?
— Алып калсак несг бар? - Кггэпбек Кобзевке кезш кы сты .
- Атамыз б1р, эжем1з б!р халыкдыз, к а й ауылда отырсан да,
бэр1 ез елщ ем ес пе?
— К п э п б е к дуры с айтады.
— Арыздаскан елден алыста, сы йласкан елдщ шщде журген
жаксы гой.
- О ны Табай екеушз шеше алмаймыз, 613 жарты
акылымызды катынга косып к,ойган халыклыз.
~ ка™ нж“™ ымыз дасенид. К,ой, К е б зт , катынынды
шакыр, шэи 1шешк.
 ***

— Тазабек, —дед1Табай екеу] онаша калганда, — мен 61р сыр

айтсам, ашуланбайсьщ ба?
— А й т , ашуланбаймын.
— М ына орысьщ да, ана казагын да маган унап калды.
Кайырымды, с©здер1 де, 1стер1 де шын. «Сыйласканга жат
жаксы» дегенд! бурынгылар бекер айтпаган болар.
— Ж аксы адам кай жакта да бар, сол ушш мунда келу мшдет
пе?
— Эрине, жаксы кай жакта да бар. Б1рак мына Квбз1б1ндей
орысты жер-кектен 1здеп таба алмайсын. Онын устше, езш
ойлап карашы, елд1 билеп отырган — эл1 де орыс, Солардын
заны, солардьщ айтканы. Кдзак, езбек, татарлар — бэрш
сыйлап, бэрш кад1рлеп отыр. Н е ушш? Ойткеш оган тыныштык
керек. Тыныштык болмаса, ондай елд1 ешйм билей алмайды.
Оны он алтыншы жылы КОрД1, коз 1жетп.
— О н ы м ен не айтпаксын?
— К©6 з1пт1ц касында болсак, орыстар б1зге оскырьш
карамайды.
— Солай екен деп, казакты орыска айырбастаймыз ба?
— Кдзактьщ жерщде б!з кайда журсек те казак боп каламыз.
— Ал жарайды, солай-ак болсын. Тагы не айтасыц?
— М ен сенщ маган айтпаган сырларынды да бшем. Сен
ешюмшн сырын сурамайтын, ешкгмге еырынды ашпайтын,
бггеу адамсыц. Сенщ мына керш ш турган сыртын б1р адам,
ешкхмге кврсетпейтш 1шщ тагы б!р адам. Не сыртыца, не
шпце ешкхмд1 етене жаьдындатпайсьщ. Оньща суйохнем, нагыз
еркексщ.
— Орагытпай айт!
— Айтсам, сен езщд1 гана ойлауды кой. Шэшш де,
Оралбекп де ойла. Сабыр! Айтып болайын. Оралбекп орыстын
баласы дегендг алыс-жакынньщ бэр! сыбырлап айтады.
уз'к койнымда жаткан сод, оны н шын жагдайын мен гана
шем. Б]рак кай казактьщ аузына какпак боларсын? Б 1р куш
ул есект1 Ш эш естид'г. корланады, уклады, кайда кашып
кутыларын бшмей дагдарады. Ол ест 1генд1б1р куш Оралбек те
бстид1. О л нс куйде болады? Саган калай карайды, елге калай
карайды? С е н нагыз еркек болсан, осыларды ойла.
— Айтары нды айтып болсац, бар! Эдш бек агаме н акы лдас
та, келем дегендердщ бэрш эуель Ж ы лы сайга, онан сон осы н д а
кеийрш экел!
Сы здауы ктьщ аузын тш п, о н ьш сез1 эр1 жанын ауы ртты ,
эр 1 мойындатты. Ол уйден шыгып кеткен сон, аркасын к ер е-
геге суйеп сул к отырып калды. «Рас айтады! — дед! к у р е ш т . —
Бул есек О ралбектщ кулагына ти ген куш бэр1 быт-шыт бол уы
мумкш.

***

Мал к ел ген сон Кобзевтщ к асы н а отыру киянат болаты н -

ын Тазабек тус!НД1. Оньщ ер жагына кон ы е тебуд1 де терю к е р -
Д1. Батыс ж а к 1ргеге шагын бастауды н карсысына коные т е п т г
«Агайын ж о к болсац бере алмайды, бар болсан кере алмайды»
дейм1з. Б 1р а к сенщ агац кенже улын к о сы п берптп, оны 1стеген
агайынды э л п сезге калай киясы н? К исан, киянат болады
гой», — д еге н Кггэпбек коные 1здемек ойы н бшгенде.
— ©зще м ен берген уйд! сол а гац н ы н кенже улына тгк. Эл1
саган к ы ста у, кузеу, кектеу — бэр1 к ер ек. Бэршщ орнын е з ш
аралап, е з щ танда.
«Тацда» дегеш калаган жерщпд ал дегеш шыгар?

***

Жаца к о н ы е Ш эшге де катты ун ад ы . К ун жума болган с о н

аруактарга багыш тап шелпек ш с 1ргкп келд г Ата-бабасын,
эке-шеше, бауырларын, ата-енесщ е с к е алмай кеткенше б!раз
болып к,алыпты. Даяр тонмайга пкпре с ал май, шелпекп ш ы ­
жык шыжгырып т с 1ргенд1жен сан ады . Нанды ыстык ш ыжык-
пенжегенд 1ж аксы керетщ Тазабектг б1р куанткысы да келд!.
Ж анган отгы ц пысылы мен ш ы ж ы кты н шыжылынан
жакындаганын байкамаса керек, эл д ею м ту сыртынан:
 — Бэйб^ше, аман-есенс 13 бе? —дегенде, селк ете калды.
Ж алт карап, атынан т у с т жаткан Жомартты кврд!.
— Жо-ма-арт! - К,олын етепне журе суртш тура жупрй.
М андайын кеудесше басып жыляи Ж1бердг
_ Оу, журтка тастап кеткен мен жылаудын. орнына кашып
к е тк е н сен щ жылаганын калай ?
— М ен сенлн 1здеп кел ген! щи кутл м. Жэмеш калай?
— Ол д а колем деп едк ю ш кентайды ауыртып адармыз деп.
м ен К0нбед1м.
К ун енкешгт калган екен, Ш эй! самаурынын койып, казанга
ет салгалы жатканда Тазабек келдк
~ Жомарттын аты кайдан жур? - дед! атынан туспеи
жатып. Э р 1 дос, эр! б 1р 1 кайнага, б 1р! куйеу бала — екеушш
эзш-калжыды айрыкша: барде досша, б1рде кайнага мен куйеу
балаша кубылып кетедг
Е к е у ! арка-жарка ам ан даскан сон, Тазабек тыска шышп.
— Э к е ц е айт, б!р тэухр к о й сойып экесш! — дед! Калиды
жумсагт.
Бар етш казан га салайын деп жаткан Шэш Т эй кен н ш
мунысын куп кор;и: карындасын сыйлаган адам куйеу баласын
курметтеуг керек.
Ж омарт булардьщ о пай-гопай кешш кеткешн кеш б'шшти
Бэр1 элденеш жасырьш гуртандай кершйт. Ойткеш б1р-
б1рш щ аузына туюрш койгапдай: «Бймедж», — деп, кыска
жауап кайыра бернт. Акыры Эдшбек аксакалдан Китш деген
ауылдын; атын бйпп алыпты да, жол га шыгыпты.
— Сендер кашуларыцды коймайсындар, мен кууымдь!
коймаймын, — деп кулдг,
Т у н ы к ты н балалары арыз жазыпты дегенге ол елгенше
тангалды.

— О лар тукымымен эл1ггп таяк деп бшмейдг Бэкен -

солардын жиеш. Арызды сол жазып берген гой, — деп Жомарт
б^рден д в п басты.
Ж омарт уш кун конып ауылына кайтты. Тазабек Кызылеспе
деген жерге дейш шыгарып салды.
 ***

К,оныс ж ацалап кепип-коны п ж аткднда Жузж б о са н д ы .

Табай не табан ы жерге тимей, н е т е б е с 1 кекке тимей, ауада
калыктап ж урген куска уксар едь Б е т 1 бет емес, кийзш к о й га н
кулю се ю л д г Уйыктаганда д а езу1 жиылмайтын ш ы гар ?
«Кдзыма ж ер -к ек те жок ат коям », — д еп , жолыккан а д а м н ы ц
бэршен жак,сы ат сурап журд! д е, а к ы р ы «Гулдэн» деп к о й д ы .
Сол куаны ш ты саркып бола а л м а й жургенде «Б1зге д е б!р
перзент келе жатыр», - дед! Ш эш .
- «Жаца коны е жакты-ау б !зге!— д еп Тазабек ш ук1рш ц пк
егп.
Кобзев п е н Кзтэпбектщ а к ы л ы м ен булар Бетбастау д е г е н
жерд1 жайлады. Кусмурын д ей т ш м у ш с жотаныц он, ж а к
капталында жогары беткейден ш ы гы п жаткан б а ста у д ы
Бетбастау д е п дэл атаган екен. А р к а с ы н тау-ка тареп у ш уйД1
катарластыра Т1ккенде уш уйл 1 а у ы л твщ рекке жараса к е т п .
«А, кудай, амандыгынды бер! А б ы р о й ы н д ы бер!» — деп т ш е д !
Тазабек.
Кеп узам ай Кггэпбек:
- Жаца ж ерге уйрене алмай, ж а т ы р к а п журген ш ы га р сьщ .
Агайындарьщмен б1рге келш, ер у ш гп ц ц жеп кайт, — д е п
Тазабеки ауы л ы н а шакырып к е т п .
Ерул1кке э н е барамыз, мше б а р а м ы з д еп жургенде Т1р п н л 1к
Тазабекке тагы бгр баргызбай к о й м а й т ы н себеп тауып берД1.
Б1р арнага тускендей болып ем 1р нпркшнщ е ц 1 к !р е
бастаган. Э д ш б е к агасыныц енш ш еп б е р ге н баласы К ен ж ега р а
биыл он алты га толды. Бул — б1реуге ер те, б1реуге дэл ж ас. К е з
келген экешн; арманы — баласы ны н кы зы гы н керу. Ж е т т с к е
жетт оты рган экес1 бупн барм ы н, каш ан жок болар е к е м
Деп жалтактап жур гой, сез жок. « Т а за б ек к е ениплед1м. Е н д !
ол кайтер екен?» — деп, 1штей к у т т те журген болар. А г а н ы ц
умщ н актау — ш п е парыз. Элг о м 1р алда деп алдана б е р м е й ,
Кенжегараныц аягына тусау с а л га н ы дурыс секшдь С о л
оймен «калындык 1здендер!», — д еп Ж у з ж пен Ш эш ге б гр д ей
тапсырды.
— Оган ерте ем ес пе? — дед1 Ш э й 1.
- Саган ер те болмаганда, оган н еге ерте болады? Карай к о р .
 — М е н жасы улкен куйеу^ме сешим. Жетегшде журсем,
ш тпрмес дедхм. 0з1жас, е зш д е й жасты жетектей апа ма?
— Б 1з кайда караймыз? Б 1р Ш1М13 бен &р келш 1М13ге кол
р ы н бере алмасак, нем енесш е жер басып журм13?
— Д у р ы с , ~ дед1 Жуз1К ж улы п ал-гандай. — Мен Тазабекп
куптаймы н. Жабыла 1здесек, ж аксы келш табамыз.

***

Тазабек пен Шэш, Табай мен Кенжеуара —тертеу1 Уйгентас

жайлауына туе ауа жетп.
Клтэпбектщ эйел! албан тайпасыньщ кызы болгандыктан.
терк1ндер1м кедщ деп буларды квргенде катты куанды.
эуф ала деген эдем1 келшшег] бар екен. Уйгентас де гендер!
улкен еш т боп шыкты. Ортада уйцтген гас бейпке атакты
1реу жерленсе керек, онын айналасын децгелене коршап
У ак ус а к тас бешттер тагы жатыр. Кен; астаудай ею таудын
ортасылдаты узын жазьщты Уигентастьщ бел! дещц екен.
аилау Десе жайлау-ак, хшркдн! Кунгей бет1 шуйгш шеп,
1“ еТ* К'араИ1^ЛЬ[’ аРшалы, узынды-кыскалы кеп сай,
СаиЬ1Н сан ^улак, булак бойы шылк,ыган саз, бетегес! мен
брт^^а 1?гЫРа\хЫ т^таск;ан жайылым. Гул! мен кеп араласкан
тягтягя Л игентастын, кет! ты м езгеше: белдщ устт жайып
ток-ыгяи кекнецбек жабудай. Уйыскан тапал шеп торлап
нэ р е е т е И басГ^ягы б,РтГгас. Бассан, саздауыт квгал
келе жятея Ч епщеи былк-бы л к етедт Мамык тесеншшен
* * * “ к“ « !* * *

ж а^аТ ы нтаны сты рдТ ЫМеН КвлегейлеП т№ып- Тазабекке

Д еген^^м ВДа ЖаТКаН ул к е н жалпак саз - Усенсаз. Усен

Ал мына батт,трСЬ1 арада,болыс сайланы п, осы араны жайлаган.
журты Т е р д са к к а н Т РаИ Ж аткан беДДЩ суын бул жактын
1леге карай аг^ьт ля Себеб1 баска еудын бэр!
жотаньщ ар жаты на ° СЫ ° У га н а батыска карай атады. Анау
«пьиш , К д р а т а л Д е г е ™ а ^ ™ а™ “ ' ° ДаН СОН К е “ У
 Кыз к е р е келген Кенжегара Тэуурбалага бгрден у н а д ы .
«Атасы м ен ж едгеш сыйлай бот ген бала езге елд1 де сы й л а й
алады», — дед: оньщ сыпай ьглы гы м ен Тазабекке д е г е н
ыкыласын бай ка п.
— Осы кай ны м ды аяктандырсак д е г е н ойдамыз, - дед1 I I I е ш
сез арасына елеус1з гана кы сты ры п.
- Ой, о н ы да сез деп. Кыз д е г е н щ кдйсы ауылда жок* М е н
саган б у п н -ер тец -ак бес-алтауын к е р с е т ш тастармын, — дед!
Тэу!рбала к р ш ы н ы п .
К п эп бек буларды кызы бар б1рер уйге алып бар д ы .
Ауыддастарынын оны ханындай сы й л а й ты н ы Тазабекп к д тты
тангалдырды. У лкеш де, кшпс1 д е «Кггэш » деп к ур м еттей д г
Кеп казакка жетюпейтш б ауы р м ал д ы к пен сыйластык, о с ы
ауылга ж аксы орныгыпты. С он ьщ б э р 1 Кггэпбектщ ш сц п гш е н
екен! к е р ш ш тур. Кдмд! кезпспрсе д е кушагын жая б а р ы п
амандасады, аркасы нан кагып ш ы га р ы п салады. «Экеце с э л е м
айт», «Ш еш ене салем айт!» деп ж гк-ж апар болып ж атад ы .
Кебшен К1Ш1 бо л са да, бэршщ а та сы секщ д1. «Б1зде де о сы н д а й
б!р адам болмады~ау!» — деп к ы зган а кы зы кты .
Ордын; булагы нда буларга К з т э п б е к т щ Жуматай д е г е н
жакын ж екж аты кездестг «Ой, К г г э ш , конактарьщ мен б 1р ге
Аралтебеге ж ур . Аунап-кунап кайт!» д е п жабысты. К ггэп б ек н е
дерщ бшмей састы . Т эу 1рбала ер к ел щ ж асады :
- Бу ю с т е р — мен 14 тврк!ш м. К е к т е м д е Китщге к е ш 1п
келген. А н а у турган жштке Ш ы н гы сх а п н ы н, тукы м ы ы ан
кальшдык т а у ы п берсец, барамыз, э й т п е с е эуре кылма.
- О не д е ге н щ ? Буюл ж алайы рдан тандап алам десен; д е ,
мен кастары нда жургенде, еш ю м колдарынды к ак п ай д ы .
Шартгарьщ с о л ган а болса, не тур ы с, кеттгк! — дед! атына к а р а й
умтылып.
Жуматайдьщ алганы К ггэпбектщ агай ы н эпкес 1 У м и н э .
1р1, алкам-салкам емес, жинакь1 э й е л екен . Бауырмалдыты
б1рден байкалды. «О, мешц Кггэнпм к е л ш калган ба?!» — д е п ,
кергеннен куш агы н жая жупрдг
Тэу1рбала аты нан тусе сап с э л е м салды. «Кеп ж а с а ,
кара домалагым! — деп, оны м а н д а й ы н а н шскед!. Б э р 1м ен
амандасьт, «Клтэш, конактарынды у й г е юрггз!» — дед1 бул у й
уйщ дегещц ангартып.
 К ггэп б е к пен Тазабект! ен еюшйргеш — осыдан б]рер
кун буры н бул арата келш кеткен П 1шэн серШ1 кере алмай
калтандары ед!. Керш калгандар кезш жумып, аузын ашып
тацталысады. Энд1 айтканда шалкытып, тенселе отырып
тебтрене шыркайтын кер1нед1. Эн де айтылып, куй де
тартылыпты. 031 палуан, ез! мерген, 031 шеж1ре, эр! акын, эр!
энпп, э н де шыгаргыш адам екен.
...Тэу!рбаладан м эн-ж айды естш б1лген Уминэ б^лар
кутпеген кьшык танытты. « Э й , женгесп, — дед| ез эдепмен
Ш эш ге ектем сейлеп. - К !т э ш т щ кенш кершгенге кулай
бермейдт Д э у куйеу^нде д э у адамгерш ш к бар шьтар. Жаксьгга
ж аксы лы к жасау — жаудан басканын бэрше парыз. Мен
кайньщ а б1р-ак кыз керсетем. «Унай ма, унамай м а?» — деп
сенен де, кайныцнан д а сурамаймын. Кызга кайнын
унаса, берю нд! аспанта лакты ра бер. Ол — менщ жакын
каиынс 1НД1МНЩ кызы. Тектх д есе н , текп, эдепп десен, эдепп,
кергенд! эке-шешенщ баласы. Байсырап, бай 1здеп отырган
ештенес]" жок;. Клтэш К1м к е р ш гещ п ертт келмейтшш бшш,
идаидьщ баратын жер! — д т р м е н дегендей, кыздын баратын
жер1 к у й е у болган сон, кы здьщ да кор болмасын ойлап
отырмын. Тертулдан кешн т у та н б1р уйдщ айы мен куш, «айым
а, к у ш м де осы!» — деп экес1 атын Айгун койган», — деп, пке
сеилеп, тете кайырды.

прйТ г^ ИНЭН^ ШЭЙ1Н1 б!рден билеп алды. Оньщ шын

_ ^ а^Ъ1С ьфгагы мен б е т -т ш ш ш е н -а к ангарылып тур едг
я * " ™ ™ ’ М^Н с *з г е 03!м н ен артык сенщ отырмын. Не
шын Калш шешсен!з д е , мен бэрше макул, - дед1 Шэш
мен « Ж я к ^ '^ и толКЫп. — Б ул кайнымды, шын атын атамай,
т а>-ДекЙ“ Н- Шьшьгнда да жаксы бала.

“ — * — •—
Кыз экеЫ уйяр в *
бшеин адамтггя т - г е к е н > малта кетштг Шешес1 бэрш

кезек карагышт’ай отыР№ У м и ШЭЙ-Ге К93'Н‘Н астымен кезеК'

Тэу1Рбаланы, еюнпп ^ . ^ ” ^ эв31теРге отьгрьш, б^ржагына
н а Ш э ш ш отыргыздьг. Кенжегара
 Шэщцсн т е м е н отырып, шай к у й ы п отыртан Айгуннщ к а с ы н а
жайгасты да, юсш ерге кесе алып б е р ш отырды. Ш эш к ы з б ен
шпттщ колын багып, кесе усы н ган кы зды н саусагы кесе б е р ш
отырран кай н ы сы н ьщ саусагы на т и е р м е екен, тимес п е е к е н
деп бак;ылады. К,айнысы батылдык ж а с а п б1р-ею рет са у с а гы н
ТуЙ1СТ1рген ТЭР13Д1.
К^ызунс13 б1р кызарып, бхр б о зар ы п оты ргандайкер 1н д 1. « Э й ,
екеу! косы лса, жарасып-ак кетер едг-ау!» деп куана ум 1т т е н д 1.
Ею жак та ш ай усйнде кыз бен ж 1п т к е катысты еш е м е у р ш
байкдтпады. Э н ш еш н келген к о н а к т а р д а й орнен! а й ты сты .
Тек дастаркан жинарда Тэу1рбала к ы з д ы н шешесше ь щ ы л а с
бШД1рД1.
- К ы зьщ ы зды ц куйтан ш айы тандайымызды да,
мандайымызды да ж 1бггп, о н ы м е н койм ай, кенш 1м 1з д 1 де
шбггп. К оп ж асасы н , бакытын т а у ы п , багы ашылсын!
- Айтканыныз келсш!
Кыз со н д а ган а селк еткендей б о л ы п , шешесшщ б е т ш е
жалт карады. Орнынан тура бере Ш э й ! кайнысыньщ б е т ш е
кез киыгын тастады . Ешюмге б а й к а т п а й , босага жакка ы г ы с а
турып, кыздын, сы рт шшшше, е н е бо й ы н а барлай, б а й к а й
кдап тур ек ен . К ен ет ж т т т ж ж асап , кы з га б 1рдеме деп б у р ы л а
парады. Кьгздын да ерш жыбыр етт1. Е к е у ! де жылы с е й л е с к е н
ТЭР13Д1.
Шэш кай н ы сы н ьщ вж егп гш е р и з а суйс 1нд 1. С ы р т к а
шыкданда сы р тартып, кдйнысын к а с а к а н а кагытты:
- Кыздан корыкканьщ нан к е р е ге ге жабысып калды д г о й ,
Жак,сыбала! Н е д еп жалындьщ?
- Ж алынгам ж ок, тэте. Кбайта э з ш а й т ы п сынадым.
- Не дедщ ?
- «Мешн, ж ам ан екешмд! ж уртка а й т ы п койма!» — дедгм.
- Ол не д е д 1?
- «Сен де м е ш ауыльща ж ам андан барма!» — дедь
- Жауабы ун ад ы ма?
Кенжегара ундем ей кулш, ж е л к е с т касы ды .
~~ «Кудай жуптарынды жазбасын!» — дед1 Шэш к а й н ы с ы н
^ырын ар касы н ан кагып. Сол с э т 1ш 1н д еп де булк етш , бгр
°РКынды. С 1р э , ол да б]р куанышты с е з ш г е н секццн.
 ***

Тазабектщ б1р туйгеш: Жуматай да, Уминэ да анкыддак

жандар: сездер1 естш турманы ндай, кылыктары керш
турганындай, астары жок;, бэр1 — анык, бэр1 — кернеу. Б1р
Жуматай емес, мундагы букйт жалайыр: «Б1з ~ Андаспыз,
Шьщгысхан бгзден шыккан», — деп мактанады. — Б1здш
Эппркул. Зейнеп деген ею кызымыз ГПшэнд1 де айтысып
жецген», — дейд1желшгш. Буларга баскаша уэж айту еш мумкш
емес, «иэ-иэ» деп бас шулгып кана кутыласьщ.
...К^ыз кетэр 1 болмапты. О н бестен аскан бойжеткен адам
танитын боп шыкты. Куанган Шэш оцашада Тазабекке:
«Тэйкен, — дед! еркелей 1шш алаканымен басып, — карашы,
мынау да куанып тулап жатыр».
— М ал басы мен жан басы кебейсе, кдтты куанатын казакпыз
гой. Куанышы кутты болсын!

***

Енд1тойга камланам ба деп отыртанда Тазабек кыз экесшен

асыкпасын деген жауап алды. «К,ызым эл! жас, келес! жылга
калдырайык», — депп. Ойлай келе оны да жен кердь Кузде
шешесщщ жылын берсе, той мен асты жарыстырмаганы жен
секщцендь Алайда кызга ую тагып, кэде-жоралгысын жасап,
куда тусш койганды куп керд!.
...Кузде шешесшщ жылын берш , 61р парызынан кутылды.
Кацтар айыньщ аяк, шешнде Ш эш босанып, ем!рге Гулсэн атты
кызкелд!. «Туыс, бауыр екетмтзд] аттарыньщуксастыгынанда
угып журсш, менщ Гуддэшм мен сен щ Гулсэнщ эпкел1 ~С1НДШ
б1р туган кыздай вссш!» —деп Табай осы атты тандады. Тазабек
пен Ш эш оган риза болысты.
Жайлаудьщ сэн! юрш, ж ер элем эдем! гул керпе
жамылганда, Тулсэш алты айга аяк, баск;анда, Кенжегара мен
Айгуннщ уйлену тойын Тазабек Бетбастаудьщ баурайында,
Кусмурыннын, шыгыс жак жазыгында етюздь Табайды арнайы
жумсагг, тойга Капез бен Каратайды шакырды. Кожабек,
 Байгабылдыд тобы н бастап тебес1 к е к т!рердей м асаттан ы п
Эдшбек кедд1.
Кдпез бен Каратайдьщ э ш б ул жактагыларды сикь1рдай
баурады. Э с 1ресе Кдпездщ ез эш к а т т ы тадыркатты.

«Ацтогай, Кецсу, Арал, О рт а Меркг

К,арк;ара Кеген менен ж ердщ керкг.
Кейбгреу бугт тату, ертец араз,
Берген соц бузылмаса, дун и е-ай , ердщ серт1», —
деп кайырганда, ж ас-кэр 1эннщ ы р га гы м е н ыргатылып, к о с ы л а
ынылдасты.
- Баска ж акты бшмеймш, ар ал а г а м ж ок, дэл мына 1л е н щ
арш бед м ен б ер п бетщце Кдпез б е н Кдратай екеуще т е д е с е р
ешщм жок* М е н екеущд1 осы ж а к к а б 1рш 1ш ш акы р ган
адаммын, — д е п , екеущ е Ю тэпбек е к ! ат мшпзда.
- Арасы-ау, маган с!здщ аты н ы з ем ес, «Кдпезжан, ш ы р -
кашы!» деген 1д 13 де жетш жатыр г о й , — д еп , Кдпез К л тэп бек т 1
ризалыкден куш актады.
- Тазабекжан, — дед1 Эдшбек а г а с ы толкы п. — 1нще ы л а й ы к
ага боларыда сен щ ед 1м. Алайда д э л буй тш улан-асыр т о й
жасар деп к у тп е п ем. Енд! елеем д е, к е р 1м де уайымсыз ж атам .
- Ел-журттыд алдында улкен б1р абыройлы ю ж асады д-ау,
Тэйкеш! —д еп , Ш эш де риза болды.
- Сатпайты н, сатылмайтын Ш1 т а п с а м , маган б а с к а н ы д
тукке де к ер еп жок! — дед1 Тазабек е ш к !м н щ мактауына м а е -
аирамай. — О д ан ештеце аям ай ты н ы м ды Кенжегара т у с т с е
болды.
Элдеб1р о й айткысы келгенде, е з у ш б 1р тартып, м у р ты н
жыбыр етк1з е т ш эдет!мен Ю тэпбек К д п е з г е туйше карады.
- Мен ез 1м , Кдпез, бар жогы м о л д а д а н екьак апта д э р !с
ш 'аи адаммын. Оган мен ю нэл1м1н бе, элде тура-ак д е с е
шыбык, ала ж у г 1ретш молда ю нэл! м е , бгр кудай бшедь Б 1р а к
окыган адам ны д эр соз1 уйыган а й р а н д а й бойыма еще к е т е д ь
«Шк1р шпнде елгенш е, сыртында т а л а у болсын» деген г о й
^азаК, мещ ы л ги мазалайтын б 1р о й ы м д ы айтайын. С ен м а г а н
СОНЬЩМЭНЩ ТусШД1рШ1.
~ Айтьщыз!
 — А йтсам , казак 1ши алауыздыгын коймаса, ешкашан ел
болмайды. Б1рш б1р1 жамандайды, б1рш Ыр\ кере алмайды.
Б1реу озып бара жатса б 1реу онын, аягынан шалады. «Неге
ейттщ?» десе, анау оган кектене калады. Менщ ойымша, бул
да согыстьщ б1р тур!. Ал унем! о з-езд 1мен согысып жаткан елде
шгершеу бола ма?
— Уйбай-ай, агасы-ау, осынын бэрш ылги ойлап журеспз бе?
— К,у:дай ой берген сон, ойламаранда кайтем.
— С 1здщ ойьщызды естш, ©не бойым турчппп кегп гой.
Ец жанды жерден устап отырсыз. Бтрлж жок жерде Т1рл1к
жок дегенд! айтып отырсыз. С13 айтып отырган согыс — мэнп
бггпейтш с о р ы с . С 1з бен 613 — сол сорыстын сарбазымыз. Ол
согыстан бас тартуга болмайды. Ойткеш, ол — улт болудьщ,
б1р1гудщ согысы. Сондыктан, агасы, С13 бен 613 бул согыста
женем1з, б!з жедбесек, урпагымыз женедг деген умппен со-
гысуга мш детт 1м1з. Баскаша ойлау — саткындык саналады.
Халыктьщ болашаты уинн кам жеу деген - сол. Б ь п м д 1С1
кебейген сайын халыктьщ 61рл 1г 1 ныгая бередь Сол себепй
бул с о р ы с — узакка созылатын с о р ы с . Буньщ кыскаша мэш
осындай, арасы.
— Е-е, б!з кврмейтщ, урпак керетш бакыт деий?! Мейлх,
солар керсе екен!

***

Тазабектщ эр хунт, эр туш оймен етш жатты. Кеп кунш

ойламай еткдзш алган адамша ой арпалысына суцг1д1де кетп.
«Ей орысты елтгргешм кунэ ме, кунэ емес пе?» — дейд1 езш
актауга да, юнэлауга да кумэнданып. Бул оларды елт1рмесе
олар муны елт 1рмей ме? Адам емгрге б 1р 1н-б 1р1елт!ру ушш кел-
мейд1 гой. Сопыйа мен Кожаштьщ, экемнщ, ата-ене, кайна-
гамньщ кег 1Н куа берсем, ем 1р!м ел 1м 1здеумен етпей ме? Элде
олардьщ м е т елт1ргеш орынды болар ма ед1?» дейд! езше
©31 карсы келш. Шэш тарткан азап, кырылган эке-шешес],
бауырлары — бэрх сураусыз ба? Сергейчук маган ештесу! керек
пе, жок мен оран ба?»
 Ана ары зкой казактпа не? О л эл 1мжегпк жасап, козы ны
жамыратканы уипн жап-жас К длиды сабады. Мен де эл 1м ж етп к
жасап, о н ы н езш сабап, баланы арашаладым. Элде к ор сем де
керм егендей, эл 1м жетсе де, э л 1м жетпейтшдей ты п-ты ны ш
тура беругм керек пе сд1? О р ы сты н , калмактьщ корлыгы н
керген Ш э ш г е мен де корлык к е р с е т у 1м керек пе ед1?
С о н ы н бэрш баскаша кггесем, осы бакыт менщ басы ма
конар м а ед 1, конбас па ед1? Э р и н е , конбас ед1. Онда м енде жан
тыныш тыгы болмас ед1. Э д ш бек агамды айрьщша куанттым.
Одан ар ты к маган не керек? К д п ез бен Кдратайды риза етпм .
Соган 031м риза болдым. Оларды риза етуге мумкшдйс берген
кудайга м ы н шуюр! Енд1 К енж егара мен Айгунд! бакы тты ете
алсам, бауы рлы к борышым сол го й . Жасаган нем ендг соган
мумюндпс берсе екен!
Табай м ен Жузжп К енж егара мен Айгуннен б о л е ал-
маймын. Бгзге еле-елгенше аж ы рамайты н адал б1рл!к керек.
Мунда ел д е, жер де жаксы. К о б зе в м еш жауын елпрш бергеш м
ушш га н а сыйласа, онда онъна — е с е п т 1 сыйластык- О л ай деуге
аузым барм айды . Оньщ адалдыгы созш де емес, кпнде. К дзакты
жараткан кудай орысты да ж араткан. Барлык адамзат А д а м ата
мен Х ауа анадан жаратылган. А д ам д ы адамнан ажырататын —
тек арамдык- Арамдыктьщ тур 1н е н адам баласы аяк алы п журе
алмайды: 1штарлык, кундестж, бакталасты к, кереалмаушылык,
пайдакунемдпс, дуниеконыздык, мешр1мс1здж, каты гездж ,
кскшшд1к, толып жатыр. С о н ш а м а арамдыктьщ б 1р ш е н ада
болсан, б 1р 1не тутылып каласьщ. М е н де сейтпм бе, и м бшедг?
Кудай 031 кекйрсш!
Ю т эп б е к сыйлаган уйд! Т а з а б е к Кенжегара мен А й гун ге
отау гы п Т1КТ1. Тертуй б1р 1пп К об зевт! паналады. Ею казак , б 1р
орыс акы лдасы п, Китщнщ ш ы гы с ж ак жотасындагы кал калау
ек 1 сай га ею кыстау салуга кел1ст1. Тазабек пен К ен ж егар а
б1р сай га, Табай мен Тэу1рбек б!р сайга, ею-еюден б е л ш ш
кыстайды, малды да ею болш багады. «Кыстауда к ш з уйге
отырмай, агаш уй салып алындар, б!з кемектесем1з», — дед 1
Кобзев. «Сойтешк», - дед1 Табай созге келмей.
О сы ш еш !м ©те эдш шеппм сыяктанган. Б 1рак кул агы н а
тиген зам атта-ак оган Жузж карсы шыкты.
 — Т э й к е н , еркектердщ с е з ш ерен кылмады деп свкпе.
Сендер м алдьщ камын дуры с ойлапсындар, ал адамныц
жагдайын а карамапсындар. Ж ан а еюмет «окы» деп жатыр
жастарга. С эм е н , Эбен окыса, олардын соцынан Оралбек те
ержетш калады. «Китщнен м ектеп ашамыз», — деп Ыгиса
бастаран ъасьпер кам жасап жатыр. Малды Табай мен Тэутрбек
ек! ушм13 багармыз. Ек! б е л т баратындай, ер1С жетпей жатыр
ма б!зге? Б 1р сайга, б!р корага-ак сыя берем1з. Тэйкен, сен осы
К еп зш тщ касынан уй сал. Балаларды сендерге жинап берем1з,
окытьгндар. Кдсында Кенжерара мен Айгун болсын. Бала
окытатын еыпом шыкпаса, е зщ окы т. Сенщ бшмщ де оларга
аз 61л1М болмайды. Жэркентке б а р , жен-жосыгын бшш кел.
Осы ойды Кобзев те, Ю т э п б е к те костады. Тазабек енд!
мугал1м болура бешмделе бастады . Кггэпбек екеу! Ж эркентке
барып, э у е л 1 уйез басшыларына жолыкты. Онда Зэрш
Жаксымбетов деген ж т т п К п э п б е к жаксы таниды екен.
Оньщ э к е с 1 Ултанбай деген кил орыстардьщ казак жерше
коныстануына карсы ш ы р ы п , б!р арба орысты мусылман
кылып тастараны ущщ Сахалинге ж ер аударылып, содан аман-
есен оралран адам екен.
— Сгз кан дай оку б т р ш едшгз? — дед 1 Тазабекп тексерш.
— Е ш кан дай о куы м жок- Э к е м ею жаз молдага берген.
Содан алган бш1м1мд1 Ы стамбулдан окып келген Капез деген
Ж1Г1Т б1раЗ ЖеТЩЦ1рД1.
— Кай К апез? Байгабылдьщ баласы ма?
-И э .
— Оны с1з кайдан бшссгз? Ол Ж алацаш жакта турмай ма?
Амал ж о к , калай арыздан к аш ы п кутылганын айтуга тура
келд1.
— Е, бгздщ казак б^рнудщ орнына б 1р ш б!р1коцаштап куриды
гой. Кдпезден уйренсещз, жаман уйренбеген шыгарсыз, — дед1
сэл ойланып.
— Ептеп оры сш а да оки аламын, — дед1 Тазабек акьф ай тк а н
соц, бэрш айтайы н деген оймен.
— Оны кдмнен уйрецщщз?
— Сопы йа деген орыс кызынан. Солардьщ бхраз жыл малътн
баккан ед1м.
 - Е, нагыз жан-жакты щ галш екенсгз гой? Онда сол арадагы
орыс балаларын да окытьщыз. С о н д а К ец ес еюметшщ нагы з
кызметкер! боласыз. Орысша бш етш болдьщыз рой онда?
- Ептеп кана. Орыста нем б а р , ез тшмд 1 онды ры п
алайын да.
- Ж о-ж о, ейтпещз. Таудыд к уы сы н д а жаткан К и тщ ге
дэл кэз!р еш ктм мурал1м болып бара коймайды. Схз тек э р ш
уйретсец13 д е ж етедг Тщц1 олар с 1зге ездер1 уйретсш. С 1з т е к
жазуды уйретшдз!
Тазабек басы н алып кашты, З э р ш такымдап коймады.
Акыры оган Клтэпбек те болысты.
- Эй, Т азабек, орыска казак ж а з у уйретш п дегеннщ ез1
дэрш емес пе? Н еге кашкактайсыц? К ел ю ! — деп, сезд] туйш деп
тастады.
Кдраз, калам , сыя тауып берем д е п , Зэрш буларды б1рер
кун аялдатты. Акыры эрбгр кецсеш карактап журш, аздаган
кагаз, б!р у ы с карындаш тауып бердь Кттэпбектщ аркасы нда
конатын уйд1 де, баратын бастыкты д а — бэрш тауып Т азаб ек
олжалы оралды . Б 1рак баланы окы та к о ю он;ай боп ш ы кдады .
Оган ен, э у ел 1 мектеп болатын уй к е р е к едг Бар жагдай со га н
келш предщ . О н ы шешудщ амалын К о б з е в айтты:
- Сен, Т азаб ек , табигатьщнан бастам аш ы адамсьщ. К дзакы
уйден орыс у й ш е кешкен ту нгы ш к а з а к болсащыы. К,ыс б о й ы
осындары о р ы с-к азак жабылып к ар агай кесешк. Жаз ш ы га
тагы жабылып саган уй салып береш к. С о л уйде бала окы т, —
дед1.
Осы шк1р д 1 Табай мен Жузж колдады.
- Бэр1м 1з бгрдей малшы болган ш а, сен окымысты бол ,
балаларгабц1ген1нд1уйрет. Бьзсет аш -жаланаш калдырмаймыз,
- деп, Табай бэр1 уш ш б!р ез1 жауап катты .
Китхцдеп барлы к орыс, Тазабекке т э н терт уй казак ара-
балтасын д ая р л ап , кь1с бойы Орта К др агай мен Шет Кдрагайдан
араш кест1. Б э р ш Кобзевтщ ез! баскар д ы . Оньщ: «М ынаны
кес!» — дегенш кесш , «Мынаган тиме!» — дегешне тимедг
Жаз ор тасы н ан ауа уш бвлмелг агаш уй салынып бгга. Е ц
киыны уш б е л м еш б 1р жерден ж ы лы таты н пеш салу екен, о н ы
да Кобзевтщ ©31 басы-касында ж урш б т р г п . К1р тш куяты н
калыпты да ез1 жасады, ю р т ш жасайтын топыракты да ез1
тапты. Бш пр екенш бэргне мойындатты.
Тазабек пен Шэш бул жаз жайлауга шыкпады. Уй салып
жаткан орыстаргатамак эзгрлеп беруд 1ездерше борыш санады.
«Жайлаудан 1здеп таппадым», — деп, б 1р куш Ютэпбек келд1.
Кейп! кецшсхздеу, шаршацкы. Б 1рдеме айткысы келетшш,
бхрак калай, кайда айтарын бшмей туршнын Тазабек онын
мазан; турш ен таныды.
— К е м е ш н д е туртанды Ш э ш н щ кезшше айта алмай турсын
ба? О наш а шыгайын ба?
— Айтарым эйелще ауыр тие ме деп корганшактанып
отырмын. Эйтпесе айта беремш р о й .
— А й та бер ендеше.
Ш шэн жайында маган кеп эн п м е айтып ен. Энш мактап,
Кдпезден алгаш еспгешщй айткансьщ. Мен де эш мен
энпмесш б!раз еспген адаммын.
— Не, кайты с болып па?
Кгтэпбек ундемей, муртын сипалап б1раз отырып калды да,
ышкына:
— 0 ктмет атып тастапты, — дед!.
— Астапыралла, не уш1н? — Тазабек бетш сипады.
Шэш селк етш, шошыды. Тазабек тшн жутып койган
адамша узак ундемей калды. С он ан сон ыцырана курсшдь
— Неге атыпты?
— Бай болыстыц баласы. 031 болыс болтан. Елд! канаган
дешт.
— Бай болтан, болыс болтан адамныц бэрш ата ма? Ол бай
болмаса, баска бгреу бай болады. Елд1 эшмен, елещмен риза
кылтаны есепке алынбай ма?
— Оныц бэрш мен бшсем, Тазабек-ау, оны сен де бшер едщ
той. Кдзак десец, езщетиед!, казак езшен озып баражатканды,
онтайы келгенде, б1р кагып калмай отыратын ба ед1? Озщ де
кердщ гой оны. Сенен торг Ш ш эннщ кере алмастары мыкты
болтаны да.
—Апырмай, э? Шшэннщ е л г е т н е куанатын казактардын да
болганы-ау, э? Бул заман не боп барады? ГГштэшп елнргенмен,
оньщ онер! елт!ргендерге конбайды гой.
 — М е н щ б!р болжаганым; б уд ан былай Шшэщц ж октаган,
эн!н а й тк а н адамдар да Ш ш эн н щ аягын кушады.
— И э , сей тетщ шыгар. О нда, алдымен Кдпезд! сактанды ру
керек.

***

К узд щ ал гашкы суыгы сай -сай д ы тште бастаганда Т азабек

те к ы сты п камын ойлай бастады. А кы ры Жуз1ктщ ай тканы н
жузеге асы р уга бел т е н т . К об зевтщ арбасын алып, Т абай л ар-
га су б о й ы н а н дэу-дэу тастарды к о р а салатын жерге тасы тты .
Куз тусе д ен гел ек кед тас кора д а й ы н болды. Содан к е ш н рана
Тазабек бал а окытуга камданды.
С э м е н , Э б ен , Кали ушеуш ж азуга уйретш керш ед1, олардан
О ралбектщ де калгысы кел мед 1. А м ал жок, отан да кагаз,
кары ндат и устатты. Он шакты к у н н е н кейш Кобзев оларга еш
нем ересш косты . Б1рщ араб, ек ш н п сш орыс ерш мен окы ту
Тазабекке киы ндау сокты, б1рак эр1 кызык, эр1 жауапты ж ум ы с
болып ш ы к ты . Оньщ осы куш н к е р ген Ютэпбек п и е к -сш е а
ката кулд1.
— А б аж ад а й аю адамнын ю ш к ен тай конжыктарымен ой н ап
отырганы кы зы к екен, э?! С еш уй езге Зэрш шакырып ж аты р.
Б 1р айдай бала окытудьщ эдш -ам алы н уйретедд екен, — дед!.
Ж эр к ен тте жатакханада ж ататы н болды. Осек ез ен ш е
жакын ш е т т е п жарлауытустшдег! к е н е уй екен. Бурын эскерл ер
жаткан д е с е д г Тосек-орнын к е т е р ш келе жатып алды нда
тесек -о р н ы н кетерш бара ж атк ан элдек1мд1 айналып етп е к
болып ед1, сол сэт анау да солай бурылып, екеу1 сокты гы сы п
калды. О н ы н да, муныц да тесек -о р н ы жерге шашылды.
— О й , Т э к е , тесек-орныммен к о с а омакасажаздадым го й , —
дед1 элг! кул ш . К^апез екен.
— О й, бауырым! —деп, Тазабек куш актай алды.
С агы н ы ск а н екеу беттерщ б 1р - б 1рш е уйкеп 61раз турды .
Сонан сон, ец тукшрдеп ею орынды иелендх. Кептен к ек ей ш д е
журген б 1р сур акты Тазабек акыры аныкхагысы келд1:
— К дпезж ан, «Кейбдреу бупн тату, ертен араз» дегещп сага н
айткызып ж урген гам?
 — Б экен рой , — дед! Кдпез курсш е жетелш.
— Н еге араздастындар?
— Ж омарт айтпады ма?
— Б э к е н туралы не жарган ем ес.
— Бэлклм, бул энпмеш ол кешшрек еспген шыгар онда.
Мунын анык-каныгын мен ез!м содан естцпм. Бэкеннщ
шешес1 езщ тойында болган Т ун ы к кэриянщ карындасы гой.
Кандай к еп , нендей вил барын кайдан бшешн, устщ!зден
уйезге тускен арызды Бэкен жазып бершть Жекжатгары ма,
туыстары ма, элдеюм уйезде улкен кызметкер кершедь Соны
аркаланып, бэлюм, акылдасып ютеген эрекеттер! шыгар. Соны
бшген сон, Бэкенге бармаймын ба? «Муньщ не?» — деймш гой
баягы. «Кдтынын менен кызганып, кайнагамнын тойын сол
ушш бузды», — дед! беи булк етпей. Олай емесш баска бшмесе
де, мен бшем гой. «Оттама!» дед 1м. — «Ондай ет1р1пцд1 менен
баскага айт!» Бетлак екен. «Сен Жзбекпен танысуга келгенде,
эйелшщ касында туртанымды керген. 0 щ бузылып, сонда-ак
сойкан шыгармак болган», — дед!.
Муртынын шет1жыбыр етш, Тазабек шытына жымиды.
Шебер екен. Сыртка шыкканда Шэшге кол жупрткеш рас.
Денес1 дэу болганмен, куйеущнщ кимылы мэз емес шыгар
дегендей бгрдеме айтыпты. Шэй! де шагып алса керек. «Онда
катынынды б 1р тун койнына сап кер», — депп.
— Ойбай-ай, елпрген екен гой?! Болды, тусшд:м. Онын
нагашы журты туралы ауылдастары: «Ауылы — Туйык, экес1
- Тунык, баласы суйык, журмендер жуык, бойыца калар
б1рдемес1жугып», — деп эжуалайды екен.
Капез булар кеткен соц Жет 1с у облысында улт мэселесш
баскаратын Ораз Жандосовпен танысыпты. Кдяк мурт, нагыз
кырмызы Ж1Г1Т дейд1. Келген жершен э дегенде: «Ауылдарында
акын, энш1-куйш1 бар ма?» — деп сурайтын коршед!. Ыреулер.
«Бар», — деп, Кдпезд] айтса керек. Шакыртып алып, бес кун
бойы елд1 б!рге аралапты. Энд! ундемей, элденеш ойлап
отырган адамша, айналасындагы елд1 умытып кеткендей
тындайды екен. Шал табайдьщ эш мен езшщ «Дуние-айын»
кайта-кайта айткызыпты. «Бурынгы казак батыр да акылды.
Б1зде б!р1 бар болса, б1р! жок», — деп, ез 1н де, езгелерд1 де
комсынып отырыпты. «Б1зге куат беретш ата-бабаныц тарихы
 той. Т азабек, Саурык, Ш алтабайлар елетш жерш бшмедг
дейсщ бе? 0 л с е к елейж деп тэуек ел ге мшген, б!рак «канаты нан
кайрылып, жарта конган жандар р о й », — депп. «Ой, о ккп н щ
э ц п м е с т айты п тауыса алмаймы н. Кдльщ орманнын, 1ш ш де
окдпау тар тан б 1р бэйтерек!» — д е п суйсхщц. 031 к е р м е се де,
Кдпездщ се з ш е карап, Тазабек те Оразды ойша багалады .
К1м б1лед1, казакка кудай керек кезщ де б1р багланды берген
шыгар?!
Ораз Ш ш э н жайында к е п э ц п м е айтыпты. К е к с у -К д -
раталды аралап, онымен де б1раз к ун б1рге болыпты. « Э н д ер 1
эдем1 ек ен . К ер е алмасы да к е п екен. Экес 1 бай, е з 1 болы с
болган, алды нан адам кия е т п е г е н сер 1 екен. «Ж ауыз кеп
шыгар, б а й к а п жур» деп акы лы мды айттым», — депп.
К дркарага келгенде Каратайды тындапты.
« К ец ш щ е келмесш, К,апез, м ы н а шэюртщ сеш ш а ц кап-
тырады. Т э р б и е сш сен берсен, д ауы сы н Кудай берген екен»,
— депт 1. А л м аты га Ж1бер, бул б ал ан ы окытайык, ойтпесек, обал
болады. ©нерд1 б т м демемесе, ешедЪ», — депп.
О разды н эр сез1 Тазабектщ д е кекей ш де журген сез сек ш д г
— С е й т е турып, Шшэнд1 неге аткызыпты?
— О раз ол кезде кызмет1 ерлеп , Таш кенте кеткен. Ш ш э н н щ
эйел 1 О р азга барып, атылмасын д е ге н кагазды алып келгенш е
мундагылар атып улгерптп. Э д е ш асы кты ма, жазу солай м а, —
б1р кудай бпгмесе, баскд ешюм бш мейдг.
— А п ы р м -а й , колы калты рамай калай атты екен, бэт-
шагарлар?! Бул эдет ерши берсе, эл1 талайдан айрылармыз.
— Бьгпм аз жерд1 бэле-жала иектейд1, оку керек, окьггу
керек, Т э к е . «Бцпмд1адам бЪимдг адамды тез тусшед1», — дейд1
Ораз. — «Б 1з ел болу ушщ, эуел1 бй пм д 1 болуымыз керек. Б1л1мд1
адамдар э б д е н кебейсе, ез ел1М13Д1 ез1м1з баск,арамыз». П атш а
еюмет! 613Д1 бипмшз етш устады, ей тк еш карацгы елд! б аск ар у
онай д еп ойлады , ол айтканына к о н е бередь Ал бш мд 1адам тек
кез1 ж етк ен ш е гана сенедг
Б1р ай окьгганда, Тазабектщ б1р таныган тагы б1р казагы
Ахмет Байтурсынулы болды. С е з д 1 дурыс жазуды емше д ей д 1
екен, о ЮС1НЩ айтуынша емше тщ д щ табигатына карай тузьду!
тшс екен д е , ал тщц зорлап ем ш еге багындыруга болм айды
екен. К^тргыз, езбек, туржмен, татар , башкурт, ногай — б э р ш щ
тип тургк болса, солардын, 1пннде ен тузу турж тйп казакта
кершедТ «Итщ жаман», — десе, намыстанатын казак муны
естхгенде калай мактанбасын? Арап эршмен жазылатын тете
жазуды бую л турне халкына тараткдн да сол к'\а екен.
Окулары аякталган сон, Табай ею ат алып келш, К,апезд1
Китщге э к етп . Б 1р апта журш, Кдпез Кмпнд! де, Ютэпбектщ
ауылы 1ргетау мен кергш жалайырлардын Аралтобесш асып,
Жуматай отырган Шыцгыс сайды аралап кайтты. Твршде
отырып Ш ш эннщ «Дуние нпркшш» шыркап коя бергенде,
Жуматай шыр ете калды: «Айналайын Капезжан, айнала
агайын оты р дегенмен, агайыннын да аласы мен куласы бар.
Кулагы ш алса, арыз жазып жгберетш коре алмастары да бар.
Айтпашы Пшюншн энш!» — дед! жалынып. Капез куцк етп.
«Адаммен б!рге эн елмейд1гой», — деп кайтып ундемед!, эн де
айтпады. Т е к Китщге кайта оралганда гана: «Журтта б!р урей
бар. Сол урей маган да юре б ас таган сеюддд», — дедг. — Осы
кушм1зге зар боп журмес пе екенб 1з?»
Ол сезден Тазабек тпссшгенмен жауап тауып айта алмады.
Б1рак Капездщ элдеб1р ауыр ойдан арыла алмай журген адам­
ша кайта-кайта курсшш, кайта-кайта ойланып калып журге шн
байкады. «Байка! — дед! кетершде буган. - Кдзак бауырмал
халык кой. Алайда шггарлыты ж ок дей алмаймын».

***

Бала окытудьщ осыншама куаны ш екенш Тазабек болжай

алмапты. Б 1р эрш п уйренгешне соншалык куанган баланы
кергенде, тебес 1 кекке жеткендей коны! кетерйш. Бгрер
айда барлык эрш т 1 уйренш б т т . С е з курап уйрену балаларды
дуниенщ К1ЛТ1Н устагандай куантты. Баланы тусшу ушш, бала
бола бшу каж ет екен. Кандай гажап жаратылыс?! К,алыптасып
келе жаткан кым-кигаш мшездх байкайсьщ. Оршш кету! мумкш
ерескелд1кт1 де кересщ. Коркасын, куанасьщ, суйсшесш —
бэрш бастан кешесщ, бэрше бал ашасьщ. Елщдх есейту ушш
бар бцтгешнД! балага уйрету керек екен. Бала кушнде эдшцк пен
ададдык кермеген адам кейш оны кайдан уйренед!? Уйренсе
жаксы, уйренбесе элдеюм нщ ыкпалымен ыгып кетпес пе?
 Бала окытады екен дегенд! естш , жакын мадайдан
балаларьш экеле бастагандар к еб ей д ь Оган Тазабек кабак,
шытпады. К айта ете кажет ю аткарып жатканына о:з1 сенд1.
«Баскасын кдйдам, бул еюметтщ е н дурыс кл — окы деген 1.
Баланыгана емес, буюл казакты окьггу керек», —деген Кдпездщ
кршынысын кун еткен сайын терен тусше бастагандай.
Балалардьщ окып-бшгенше кы зыккан Ш э ш ез1 де соларм ен
б!рге окы п-уйрене бастады.
«Тэйкен, — дед! б!р куш Ш э й ! еркелей суйсшш, — саган
тагы б1р окуш ы келем деп талпынып жатыр гой».
«Жуз окушы экелсецде кеп демеймш, Шэйкентай. А з б о п
эрюмге аландаганша, кеп боп эрк1мд1 аландатып журмейм13
бе?»
0м1р ез арнасына тусш, Т1р1шлт тузеле бастагандай едк
1штей игук1р ететш 1923-жылдын, жазында ем1рге уш ш п п
баласы келд!. Оньщ атын ел-журт К ед есб е к деп койды. К ен сс
заманында туган соц, оган Тазабек карсы болмады.
Агайыны тату, Кобзев бастаган керпллер 1 сыйлас, м алы
багулы — б1р берекел! шак басы на орнагандай ед1. Ы р а к
ушршген булттай басынан кейб1р о й кетпей койды.
«Ш ш эн д 1 ату юмге кажет? Ош м етке ме, оган еш элдеюмге
ме? Элде екеуше де ме?

***

Ел ж айлаудан кайтын, эне-м ш е бала окытуды кайтадан

бастармын деп отырганда, Тазабектщ ойына кенет б!р щ еш !м
келе калды. Дереу атына мшш, К и т щ суын бойлап Табайлар
отырган корага карай бет алды.
«С е н де кэртешке ек, сэб1з сал. Орыстыц жаксысын сен
уЙ?ен,„к;азак^тьщ жаксысъш мен де уйрещцм гой», - деп К обзев
коймай журген. «Жауын кеп, сугармаса да болады», - деген.
«Сугара алсак, тшт1 жаксы емес пе?» — деп туйд1 Тазабек
Акыры арык, тартуга болатын вдлтаны тапты Карасай
деп аталатын савдан екпщцеп жазывда шыккан су д э у СОПак
тастьщ тубш сн кшт соли бурылып кетеда. Бэр! жабылып с о л
дэу шомбалтасты жарты адым жерге козгалтса, су ез скг птмен
жарага шыра женелейш деп тур. Кобзевтщ езш, оньщ ею
баласын, бэрш атка мшпзш, сол туйешомбалтастыц жанына
алып келд! де:
— А л, карандаршы. Менщ не ойлаганымды табындаршы, —
деда.
— Уктым, - дед1 Кобзев кез1 кул^м карып. — Сен
буйтпесен, Тазабек боламысьщ?! Балалар, керд1ндер ме, мына
шомбалтасты ары жылжытып, мына арадан Тазабек арык
тартпак. Калай, шамамызжете ме?
— Жетед1, папа!
— Жетед!, — дест1 бэрх.
— Ендеше, кектем шырысымен кол та аламыз. Ол арыкды
Тэйкен тоган деп атаймыз.
...Кектемде жер ш бт жаткан колайлы шакта он ею адам
бгр айра жетпей б1р жарым шакырым жерге терен торан
тартып бгтт!. Енд1 тек дэу шомбалтасты жылжыту рана калды.
Кггэпбектен е й туйе сурап экелш , арканмен жартасты шалып
байлады да, Тазабек 031 жартастьщ жан-жарын тазеден темен
казып шыкты. Сонан соц Кобзевке кос туйеш б!р сэтте айда
деп буйырды. Кобзев те карап турмай:
— Ал жабылайык! - дед! шомбалтаска лап берш.
Бакырып ею туйе тартканда, жартастьщ туб1 б1р солк ети.
Жан-жарындагы топырак копарылып барып кайта орнына
туст!.
— Енд! кетед!, кэнеки б!р кезде итер!ндер! — дедг Тазабек
шомбалтасты иыгымен ышкына итерш.
Сопак туйетас жантая берш су арнасына келденещнен су-
лап туст1. Шомбалтаска сорылран су еп-сэтте кетершп, жагара
карай жылжи женелд!. Кобзев бала-шагасымен куана шулап
жарара лыксыран суды кетпенмен жетектеп арыкка карай алып
журд1. Арыкка су лап куйылранда, карап турран бэр! алакайлап
сеюрють
— Терендетешк! Су кебейсш! — деп, Кобзев судыц кемейше
кетпенш карш етюзд!. Бет-аузына, уст1-басына шашыраран
сура шашала кулд!.
0ст1п Тэйкен торан 1924-жылы ем1рге келд!. Осыдан бастап
оны осы араныц казагы рана емес, орысы да Тазабект! Бас
мурап деп мадактайтын болды.
 Кэртешке егем деген орыс-казакка сугармалы жерш Кобзев
белш бере бастады. Казактан тек Табай мен Тазабек кдна жер
алды. Кдлган казакка: «Келес1 жылы корермгз», - деп, сырги
жауап катты.
Кобзевтен т р ы м алып, Тазабек п ен Табай бфаз жерге
картоп екть ^ -с о
—Олар не гстесе, 613 де соны ютеЙ1К. Уйренбейтш нес1 б а р .
- деп, Табай е п н ш болганына куаныш бццйрдг

Тазабек элденеден оянып кетть Ш э ш касында б1р

жамбастап жатыр екен. Не б1реу, н е бгрнэрсе оятпаса адам
бекерден-бекер ояна ма? Бхраз ойланы п жатып ед1, кенет кез
алдына карагай орман елестей калды. Талай жыл арасында
жылкы баккап карагайдын шайыр т с ! квкхрепн капкандай
болды. Б1рге ©екен бауырындай болып кеткен карагай цнрк1нд1
катты сагынган екен-ау?!
Тау бектерлеген карагай орманга аралас орман еш у к -
самайды. Араластьщ аты - аралас. Сыбдыры да, сыкыры да,
шуылы да б1р баска. Карагай орман катты жел сокса шайкала
тецселш, тебеннен аспан кулап келе жаткандай коркынышты
ун шыгарады. Сыньш кетердей сыздап сыкырлап, мын
сан карагайдын сурапыл гушшен кара жер как айырылып
бара жаткандай сезшед! Эрб1р карагайдын уш езге карагай
диймен блрдей. Бэр! косылганда жер-кектг тенкерш жгбере
жаздайды. Ондай кудхрет езге орманда жок. Кдрагай жарыктык
майыспайды, кисаймайды, енкеймейд 1 , йшмейд1 — тек
тенселедг. Т1к бойлап есед!, тпе турып еледг Оныц ем!рще
ешб1р агаштыц ем1р1 уксамайды. 1Шркш-ай, бупн барып
Орта Кдрагайды б1р аралап кайтар ма ед1 ? Жалацаштьщ, Ею
Ашаньщ карагайы кандай ед1?! Етегшде турып жел шайкаган
сарынын зэрен ушып тывдар ма едг? Кллец карагай ескен таза
орманды кермей-бшмей-ак кеп журт бул дуниеден етш жатып-
ау. Кермеген соц олар ондай орманды сагынбавды да гой
Тар уи тынысын тарылтып бара жаткандай болды Акьюын
турегеп, шапанын желбегей жамылды. Ш о т о я н ь Т к с т Т
 — Т э й к е н ! Ж ай ма?
— Ж эй . Тузге шырып кел ей ш.
Сыртка ш ы р ы п та Караганды умыта алмады. Карагай
орманнын шйнде журсе де, казактын карагайдай бола
алмайтынына тагы кейщь А н а жакта Капез, мына жакта
Кггэпбек, атылып кеткен ППшэн — бэр! жеке-жеке б 1р ка-
рагай, анда б1р1, мында б^р], т е н с е л т тура калатын тутастыгы
жок, андыз-андыз. Кылканды орманнын курюреген каЬарын
да, жапыракты орманнын жапа-тармагай шуылын да жел
тудырады. «Замана —соккан ж е л » дейд! казак. Бастан кешпесе,
таска баскандай кылып калай айтады? Бабасына конган бак,
заманын айналып келш, баласына неге конбасын? Каскайган
карата йдай кайсар казак ел п згш ш 03 колына тагы кайта ал ар
ма екен, ал мае па екен?
Кенет квзше кыекы карагай елестедь Найзадай басына
пурактай алмаган кар Карагандын етек жагына жабысады.
«Кара ж ердщ ©лгеш — кар астында калганы» деген бар. Ол
елгенге жата ма, буркежп демалганы да. Карлы далада атынан
жыгылып жаткан жалгыз орыс окы с есше туей. Неге жалгыз?
Экеш Тазабектщ колынан каза тапканын сол орыс бшдх ме
екен? Бьтсе, атка ецге рт экеле жаткан жол да Спр сездгрер ед\
гой? Жок, элде ол муны андып ж у р ш 031 арандады ма екен...
ТуЬ, ктешщ ойына кай-кай даты тусед! екен-ау!

***

Жет1ге толып калган О ралбек тым ерке. Оны ешк!м

бетшен какпайды. Шэшнщ журек тукп1р1нде бгр гана туйтюл
бар: ана бэлеге тартып кетпесе екен деп урейленедг Алайда
менщ аналык мешр 1м1м мен Т эй кен нш экелж ыкыласы оны
жаксылыкка жетелейтш шыгар д еп умггтенедь Оралбектщ
элдене сурагалы келе жатканын Ш э ш оныц жыпылыктаган
кезшен ант арды.
— О не, балам? Б1рдеме есще туст1 ме?
— Иэ, апа. М е н щ экем батыр ма?
— Иэ, батыр.
—Акылды ма?
 - Акылды.
- Мен кашан сондай болам?
-Улкейгенде.
- Кдшан улкейем?
- Экещц тындасац, сотан уксасац, м еш ренжггпесен, тез-ак
улкешп кетесщ.
- Менщ тез улкейпм келедг.
- Келни, т е б е шашьщнан б 1р й ю к еп койсам, тез улкейс
бастайсыц.

***

Ел жайлаута ендг шытайын деп жаткан кез болатын.

Кецесбек ецбектеп келш Тазабектщ Т1зесше суйешп тура
бастады. Тазабек кетерш алып щ р н ы н а н тскед 1.
- Шэйкен, меш жаксы коресщ бе, Кецесбекп ме?
- Сен болмасац, Кецесбек кайдан пайда болады?
- Бултармай айтшы!
- Сет жаксы керем.
- Сотан сене алмай турмын, М е н е л ш калсам, баска куйеуге
тиш кетесщ, ал Кецесбекп баска б ал ата айырбастамайсын р о й ?
- Айырбастамаймын, эрине.
- Ал меш айырбастайсын.
- Жок, айырбастамаймын. Сен ойткеш букш ем1р1мнщ б 1р
гана езепсщ. О зеп жокаташ всш -ене ме, ©зщ ойлашы?
- Олай ойласац, мен дурыс уйленген екем.
- Кэзьтксьщ, Тэйкен. Кдй-кайдагыны айтканьщ не?
Йемене, туе кердщ бе?
- Туе емес, ой той, Шэйкен, ой.
- Ондай арам ойды ойлама. С онш ам а сергелден, кундерден
аман ©ткенде, енд1 не болса соны ойлараньщ не?
- С е т жаксы коремтой. Сонан соц ойлаймын.
Мундай эдпмеш неге козгатанын Тазабек ез1 де бтм едь
С1рэ, 1ПэЙ1Н1 с©йлетк1с1 келген болар.
Тазабек атына ещц мше бергенде, касына Оралбек ж уппш
келд1. н
- Э к е , м е н д е барай ы н ш ы !
 Тазабек тез жауап бере алмады. Жана керш тургандай,
колындагы камшысын ары аударды, бер1 аударды. Б1р ой сап
ете калып, баласын сынап кергю 1 келдг
— Екеушз б1рдей кетт калсак, Гулсэн мен Кенесбекке
шешецнщ б1р ез1 карай ала ма? Кдраса да, шаршап калатын
шыгар? Элде кете береййс пе?
—Жарайды, бул жолы кала турайын.
— Сейте гой. 0й, ез1ме тарткан акылды купйпм!
Оралбектщ бул кылыгына Тазабек дэн риза бодцы: ойын ек!
айткызбай уга койды. Ана бэлеге тартып кете ме деген купия
куд1гш онын осындай кылыгы унем1 жуып-шайып кетед!.
Утымтал, укыпты болатын сыякты. Шэшнщ каны, мунын
мешр1 зая кетпейтш шьдар.
Кдзакта «шгген шыккан шубар жылан» деген сез бар. Журт
кднша жамандаса да, ез балан ©зще бэр1б1р ыстык кершед1.
Содан болар, Тэйкен тоганнын; басына кунде бгр рет барып
кдйтгтса, шгкен асы бойына сщбейтшге айналды. Арыкпен
судыц зыркырап акканынын вз1 кандай эдем1! Б1р жарым
шакыры м жер езеннен белшш агып барып кайтадан езенге
келш куяды. Бекер акдай, елге береке сыйлайды. Орыс пен
казактын; басын коскан арык.
...Тазабек езенге келдененшен сулап жаткан сопак таска
узак карап турды. Кдншама жыл суга тесш тосып бекер турды
екен? Енд1 оны арыкка бурып, кызмет жасап жатыр. 0з орнын
тапты. Атынан тусш, муздаЙ суга бетш жуды. 0 не бойы лап
ттркендг Орнынан турегеп атына карай журе бергенде,
карсы алдында мылтырын кезенш туртан таныс орысты кердь
Айдалада аягы сынып жатканда атка ецгерш уйще апарган
орысы.
Камшысын ьщгайлап, орыска карай ышкына умтылды.
Кеудесш капкан ыстык от жарк е т т жанарынан тегшш кетт!.
Ущрейген карангы тущиык зымырата жутып бара жатты.
Туцшыкка зымырап суцгш бара жаткан сэулеш шыбын жаны
шыркырап куып бара жатты. Сонан сон; бэр! лып сендг
 ТУЙ 1Н

ешес! Шэшге: «Ж айлауга елдщ алды ш ы р ы п ,

Ш арты жаца шыккап ы жатканда тугансьщ», —

дейтш. Сексен бес жасын балалары сол жобамен
жасап жатыр. Кекталдыц «Белж айлау» дейтш мейрамханасы
конактарра лык; толы. Асабаньщ даусы таудан кулаган
таскындай б 1р толастар емес: макдайды, мадактайды, эйтеугр,
еседа, кондлдендгрпс! келедг. Ш э й ш щ жуз1 кулгенмен, к е ц ш
кетершер емес. Кез алды толган елее, ойы ойран-асыр.
Кдншама талпынса да, он алтын ш ы жылрьщан арыны ойына
тус1ре алмады: дэл он алтыншы жылы туып, сол жылы туа сап
есш бш ш кеткен адамдай. Ар жагында ем1р1 жок; секщц1 . Бар
рой, б1р ак соныц бэрш с^м кезен; жойып, жугып койган тэр 1зд1 .
«Бакытты ана, бакытты эже» дейд 1 асаба. Шынында бакьгг-
ты ма Ш э Й 1? Бакытты болар ед1 , касында таудай боп Тэйкен!
отырса. Ж асы жетш жер койнына ьарген Табай мен Жузгкп,
олардан аргы-берпш айтпаганда, ек! б1рдей ^лы Орал б е й мен
Кецесбеп, Агынтай бауырынан калган жалгыз т^як Сэменз,
оньщ соны нан ерген Эбен, Ж аксыбала мен Тэу1рбек осында
отырса. Жанын туешетш, жагдайын бшетш Жэмеш пен
Жомарт та жок. Эгамен жер-кект1 еркелеткен Кдпез де, менщ
болашагым деп ол багалаган Кдратай да жок;. вцкей жок. ©цкей
жактьщ жоктаушысы калай бакытты болады? Т1р1 отырган соц,
коп жасаган соц, бэр! бакытты дей бередь
 Ш эш , теп, бутш 0 М1р сурш кермеген екен: ылги жогалту,
айрылу. Эр жакынын жогалткан сайын ез ем1ршщ де белп
б!р тушрш сонымен б1рге жогалтып отырыпты. Айрылмаган
адамы калмапты.
Кенет асаба санк ети:
— Киын кезде де, куанышты кезде де касында болган
камк,оршысы Кали агата сез берелиз!
Шук1р, бул бар екен гой!
— Ш э ш жецге! Анамдай болган асыл женгем, екеум1з не
кврмедж? К1мдерд1 бшмедж, кдмдерден айрылмадык?! Край
буйыртса, осы кузде мен сексенге келем. Арамыз бес-ак жас
болганмен, мен сен коргеннщ кебш кермед1м. Он алтыншы
жылдьщ ойранын бастан-аяк сен кордщ: азабын да, ажалын да.
Эке-шешещц, туган бауырын: мен оныц бала-шагасын орыстар
уй-мулюмен т1р1дей ертеп Ж1б ер д г Тазабек аганы тагы атып
елирд!. Соньщ бэрг аздай, кешеп согыста ею улыц Оралбек
мен Кецесбектен б1рдей айрылдыд. Соньщ... соньщ...
К031 жаска тыгылып, шолак колынын тукыл иыгын кайта-
кайта сыйпалап, К,али сойлей алмай калды. ТТТаш де козшен
парлал отырган жасты орамалымен суртп.
— М ен 031М ес бшгел! Тазабек ара мен дэл схздей адам
баласын кездеспрген еместн. Тазабек аганы елт1рш кет-
кеннен кешн с1з б1рде-б1р жагдайьщызды мешмен акылдаспай
шешкен емессхз. Мен де б1рде-б1р 1с1мд1 шбен акылдаспай
шешкен емеспш. Балацыздан, бауырыцыздан кем кермедшдз.
Ал, шындап келгенде, менщ сгзге тук те туыстыгым жок.
Аркадан элдеб 1р себеппен ауып келген казактьщ урпагымын.
Батып журген козымды жамыратып алганым ушш байдын
баласы камшыныц астына алып сабап жатканда, Тазабек ага
ара туст куткары п калган. Бай оке-шешемд1 куып жзберген
соц, Тазабек аганы Тогызбудакка хздеп кеп паналадык- Содан
туыспыз, э л 1 туыспыз. Осында м е т ц 1н1-карьптдастарым тугел
отыр, бэр1 уйл 1-баранды. Бэр1 слзд! эже дейдь С1з бэрше жай
эже емес, алтын эжесхз. Кобзев деген орыс болды. Тазабек
аганыц досы едх. Кейш Аралтвбе, Когалы жакка кешш кетш
еД1, араласа алмай, кез жазыл калдык. Меш казак болган сон,
жакын тартк,ан шыгарсыз. Сол орыстьщ отбасымен с1з калай
сыйластьщыз. О л С13Д1 калай ж аксы керд!! Оны кермеген
мына жастар турмак, бэрш керген мына мен тусше алмаймын.
Слздщ сикырыцыз бар ма, элде К обзевтщ адам бше бермейтш
б!р купыйасы бар ма, тусшбеймш. Балалар! Адам адам боп
жаратылган соц дэл осы Ш эш эжелергндей болуы керек. Бул
К1С1 жай ккл емес, букш заманньщ жаман-жаксысын бойы на
сщгрген алы п бэйтерек. Жуз ж асасы н жецгем!
Ш эй! оны ц б 1р сезшен де ж алганды к таппады. Онын сезбен
камти алмаганын бул оймен камтып отыр. Оз1 де, сез1 де алтын
бауыры! ©31 бгрге тумаса да, бабасы бабасымен б1рге туган
бауырласы...
...«К эусен » дегенд1 естш, Ш э ш жалт карады. Ойм ен оты­
рып байкамай калыпты, той аякталуга такап калган екен.
Шеберес 1 Кэусенге сез тшптх. 0 зш е уксатан ете суйктмдюь
Азан шакырып койган аты К эусэр едт Ш эш еркелетш К эусен,
Кэусентай дейтш. Содан бер! К э у с е н деп кегп. Солай атаган
езше де унайды.
— Эжетай! М ен сен! калай ж а к сы керетщ1МД1 сезбен айтып
жетктзе алмаймын. Музыкашымын гой, куй тартып квн1Л1мд1
бодхрейш.
— К ры н ы м ! — дед1 Ш эш к е з жасына кумыгып. — Сен
тарткан куйден артык маган кан д ай сый, кандай сез кымбат
болсын?!
Той 6 1 ТТ1 , журт таркады. О й бггкен жок б1рак, шер де тар-
камады. К,аумалаган немерелер мен шеберелер де кеудесщ
баскан к е п ойды б1ржола ыдырата алмады. Сэл сейщгендей
болады да, кенпкпей кеудесш кайта тырналайды.
— Э ж е, мен де Алматыма кайтам, — дед1 шеберес1 К эусен
келш. — Ертец окуга улгеру1м керек.
— Ж о л ы н болсын, кулыным!
Ш е б е р ес ш кушарына кысып, мандайынан шскед!.
Оралбепнен калган жалгыз улдын жалгасы. Уш улдын орта-
сындагы жалгыз гул. Бакытты заманньщ баласы!
 ***

вткен ем!р кайта жазуга болатын ютап емес: етп, б1тп.

Катесхн де, кате емесш де тузете алмайсын. бзще, езгеге унай
ма, унамай ма - бэр1б1р. Бшмейтшдерге бурмалап, эдемшеп
айгуга болар, б1рак взщд1 езщ алдай алмайсьщ. Эрб1р адам
ез 0 М1р 1н ез! зерттеу аркылы адам болады. Онда да дурыс
шегшм шыгара алса. Гштарлык, кекиплдж, атаккумарлык, кен,
пейшдйпк, кергевддк, адамгершшж сыякты мшсз-кулыктьш
калыптасуы, схрэ, сол шегшмге байланысты болар. Алайда,
калай шешсен де, бэр1 етедг, кетедг, бггедй Шэйшщ де ем1р1
бггуге таяган шыгар. Оныц басынан не етпед!? Жиырма терт
жасында жес!р калды. Уш баланыц кенжес1 Кецесбек емшекте
болатын. Тазабек елгенде Ш эй ш щ де ем1р1 б1ткен тэр1зд1
ед1. Б1рак бггпсгт. Эл1 жалгасып келсд]. Керсш, багаласьш
деп Кудай да гумыр берген шыгар, Тазабек те тшеген болар.
«Уакыт бэрш емдейдт», — деп жубатады журт. Ол ем, ойлап
караса, умыту екен. Алайда умыту улп емес, умытпау улп той.
Ата-бабасын умыткдн адамды урпагы да умытады емес пе? Бул
елш кетсе, Тэйкеннщ шыргалад вмгрш урпагына ым айтады.
Ештемеш еспмеген урпак калай ест1 болады?
«Осы Квпзш аргы теп айырыкдиа адам-ау» деунй еда
Тэйкен. Сонысы рас-ау, слрэ?! Тэйкен елген сон; казактын бэр!
кайрырудан баска кам жасамады. Тек Кепзш: «Муны ютеген -
Сергейчук. Мен оны ез колыммен атып келем», - деп улкен
улын ертш Жаланашкд аттанган. Б1раз кун журш, «Сергейчук
ек! ай бурын елптп. Орэ, соньщ елер алдындагы аманатын
б1р туысы орындаган сыякты», — деп кайтып келд! унжыргасы
тусш. Кдэгзгылт б1р узын тасты тауып экелд1 де, соны жарты
ай бойы каш ап, бас жагын жумырлады да, Тазабектщ басына
белп койды.
Бала деп журген адамыннын дана боп шыкканы кандай
керемет! Тазабектщ жылын б ер ге н соц ел-журтпен акыл-
дасып, алдына Кггэпбек келд1 . Бул ещрдщ жен бшетш, сез
бшетш кесем! емес пе, втшрдщ унгыл-шуцтылын тарата
келш, Ш эш н щ ендт тагдырына токталды. «Жасын жиырма
бесте. Келшшектщ кемел шагы. Сугарылмаган епндей солып
кеткенщ б!зге де, взще де абырой емес. Кудай эйелд! косак
240
болуга жараткан. Тазабектщ орнын еле-влгенщше кузетсен
де сеш ешк!м куштемейдг Нэмен,герл1к жолмен Кенжегарага
токтаган ед1к, ол еел сез айтты: « Ш э т маган шешемдей болган
К1С1. М е ш адам кылган — Тазабек ага екеу!. О юсшг алганым
маган шешемд 1 ал рандай. К1мге тигю1 келсе, ез1 тандасын. Жер
бепнде т1р 1 журсем, шешеме жасайтын жаксылыктьщ бэрш
жасаймын. К и ш т кек, тамагын ток жасау - менщ борышым.
К,алганын е з 1 бшсш», —дегенш ест1генде, Ш э т Тазабек Т1ршш
кеткендей куанды. Мундай сезд! ол тугш, одан улкендерден
де кутпеген. Бойына куш бгга, куатына жхгер косылды. «М е н
ешюмге де тимеймш, бала-шагамды багып-кагып отырам», —
дедь
«Кудай куат берсш», — дед1 Ю тэпбек. Артык сез айтпады.
Куп керген! кубылган ещнен байкалып турды б1рак. Сол
айтканын Жаксыбала кдйнысы айнытпай орындады. О р ал бек,
Гулсэн, Кецесбектерге ага болды, буган пана болды. Кднаттыга
кактырмады, тумсьщтыра шокыттырмады. Айбатты, алымды
Ж1Г1Т болды. Б1р1 сыйлады, бгр! ыкды. Беделх де, б и л т де журдг

***

Тазабектщ там-тумдап окыткапы Шэшнщ кэдесше жаксы

жарады. Отызыншы жылы еюмет Китщнен кызыл шатырлы
мектеп салдырды. Мектеп ашылган соц, оран мугал1м керек
болды. Аздап хат танитын Ш э т г е мектеп басшысы Ыгиса
колка салды. «Жэркентке барып уйренш келесщ, сенщ ка-
бшетщ бар », — деп коймады. © н ш ец &з\ секщд1 эйел-еркектщ
ортасында Ш эш ею ай окьщы. М угал 1м жшт сол заманньщ
ец б т м д ю ш щ б1р1 болса керек. А са сыпайы, таза кишетш,
уйрете бшетш, асыкдай сейлеп, асыкдай журетш ж т т агасы
едь Эйелдердщ еспмейпш жок, айтуларынша, эке-шешес1 жер
аударылып кеткен байдьщ баласы квршед 1. Алматьща турады
екен десетш. Бшпс1, уйренг1С1 келген адамра окудан артык
ешнэрсе жок. Эр бшген нэрсец, эр окыган жацалыгьщ — жан
рахаты. Окь 1ган, бшген сайын бгртшдеп бикке шыгып бара
жатасьщ. Бижтей берпц келедг Биштеген сайын бшмейтшщц!
бшесщ, кермей келгешщц кересщ. Кекжиегщ кецидг в з щ
 де байкдмай озгере бастайды скенсщ. Не болса соны айта
салмайсьщ: баскалар оган калай карайды, тусше ме, жок па деп
таразылайсьщ; калай болса солай кише бермейсщ.' журт бул
тур1мд1 калай багалайды деп ойлайсын; кершген жерге бара
бермейсщ: ол арада шмдер болады, менщ барганымды калай
багалайды деп куд1ктенесщ- Кгыскасы, не ютесен де ойланып
!стейт1н боласьщ. Жаксы адам атангын келедь Журт меш
жаксы десе, жакындарым да, немерелер!м де куанатын шыгар
дейсщ. Куандыргын келедг
Оки бастагандарына он шакты кун еткенде гой деймш,
мугал!м мунын касына келш жазуына уншд]. «Жаксы жазады
екенсгз», — дедг елге есирте. Бул куанып калды. Ертес! баска
жакгы аралады да, бул жакка жол а малы. Неге келмедг деп, бул
б1р-ек1 рет жалтакгады. Б1рак кел мед!, карамады да. Ертеа
де С0йтт1. О куш ол жакка бул да жалтактамады. Келес! куш
мугал1м тагы буран коцщ аудармады. Шэт енд1 кэд1мпдей
ойга калды: енгтецешц карасы жок, менщ бул аландауым кай
сасканым? Маган ол сез айткан жок, хат жазган жок, кенй
щщрш б1рдеме десе екен-ау, маскара! Еркекс!рейтшдей не
кер1нд1 маган? К,ас кылгандай, мугалхм ертес1 мунын жанына
келд1. «Жазуьщызды бузып алгасыз ба? — дед1 акырын гана
сыбырлап.
—Жазу турмак ез1мде бузылып барам.
Мугад1м муд1р1п, баска ештеме демедг Тек баяу курсш-
гендей к©рщд1 . Шаш орнынан ушып турегеп, есштен шыга
жвнелпс! келдг Тек кепшшктщ калай карарынан каймьщты.
угалш жакка жактырмай жалт карады. Ол ютэпке ун!л1п,
оет-аузын сонымен жауып алыпты.
Уш куннен кешн 0ктаб1р ауданынан келген жет1 юсш!
ъ'С
|^аЛШ ,Жеке алып Калып, оларды бупн аудан басшылары
ЬШДаИТЬШЫН аЙ™ . МумК1НД1ГШШе ДУРЫС КИ1НШ келуд1
тапсырды.

баспт ^Ш сагатка жуык созылды. Отырыкдпылык ем1рге аяк

энН1и(- ’ ^НД1 ^1Л^М кажет деген тещрекге алты-жет1 адам
кажет ^ ал*м Де сез сейледг Арап кэршне кешудщ
неге ° Л Д3’ а^тгы. Б1рак бэр1б1р Шэш соншалык
 Ж и ы н н ан шыгарда мугал!м щ н ы ц касына келд1 . Унс13
колын усынды. Шэш онын; кылыгына тосыркай карады.
Алаканы нда б 1рдеце агарандады. Хат екенш бшд1 . Журт байкдп
калмасын деп жулып ал рандай жыл дам ала койды. Артына
карамастан кете барды.
Мугаллм узак жазыпты. Б а й баласы екеш шын болып
шыкты. Тургеннщ эйгЪп байы деп, экесш Орынбор ж акка жер
аударыпты. 031 де еыметтщ бакылауында журген керш едг
«М е ш м е н бас косу — болашагы бейматм ем!рге аяк, басу.
М ен С13 Д1 унаттым. Б1рак с1з ^натпасацыз, бэр! бекер екенш
бшем. Шынымды айтсам, мен сгзге пана бола алам ба, жок
па, бш меймш . Ал с1з маган пана бола аласыз. 0 зщ 1зге,
балаларынызга бас ие болу — м ен уш ш улкен бакыт. Егер с1з
хош к ер сещ з, бэрш тэрк етш, кдсыцызда калар ед!м», — д е т ь
Ш э Й 1 оган жауап жазбады. ©йткеш бвтен еркекпен
байланы ска тускенш Т эй кен н щ эруагы кешпейтгндей кер-
шдь О н ы ц устше Оралбеп мен Кенесбегш алдайтын кылыктай
сезшдь Т абай менЖузиспц, С э м е н мен Эбеннщ, баскалардыц
бетше к алай карай мын деп те корыкты. Б!р сез!мнщ бастал-
ганы да, бггкеш де сол.

* * *

К и 1М 1 де мал, тамагы да м ал боп отырган казакка кал-

коздастыру науканы ете ауыр тид1. Жан багып отырган бар
малын ортага жинап алган с о н , журт жаппай ашаршылыкка
ушырады. ©шметтщ ектемдпднен, аштыктыц араны нан
куггылудын б!рден-б1р амалы елден кашу болды. Букш аймак
алды -арты на карамай урпсгТ Кргалы мен А ралтебен щ
жалайы ры да, Ютэпбектщ ауы лы мен Китщ журты д а — бэр 1
Руъттайга кашты. Айгуннщ эк е-ш еш е, туган-туыстары, Жуматай
— бэр 1 кетть «Жур б1збен б1р г е », — дед1 Айгуннщ эке-ш еш есь
«Ж ок, — дед1 Айгун еш кобалжы май, — мен Ш эЙ 1 апам дар
кошсе, кеш ем, калса, калам». Эке-ш еш ес 1 ей кун карайлады
да, акы ры кещцре алмай, ездер 1 кетт1 . 031 бшсш деп, П1эш
Айгунге акыл-кецес айтпады, тек кейш мандайынан т с к е д ь
«Акы льщ н ан айналайын! Ерш сыйлаган эйел елш де сыйлайды.
Елд! сыйлаганыца ризамын. Е щ ц ел де сеш сыйлайды», — дед!.
 ***

ОралбеН согыстан оралмады. Хабарсыз кетп. Аттанып

кеткеншен кешн хат келмедг Согыска жеткет де, жетпегет
де белпсгз. Б 1р кызы мен б!р р ы н кушактап келш1 калды.
Кецесбек с о р ы с басталмай турып уйленген, б^рак бала сушп
улгермед1. Сэменнен —ей кд>13, б1р ул калды. Кдншама кайры-
кдс1ретке кдйыспай келген Табай куанышка тетеп бере алмады.
Эбеннщ екгшш улы мектепке барганда, тшашар жасап, ертесп
оны мектепке апара жатып, жолда уЬ деп отыра кетштг «Ата!»
~ деп, немерес! бас салады. «У й ге», — деп кисая берштг Уйге
экелгендег! бар айтканы: «Ж узт м !» — деген сез болыпты.
Тэу1рбек пен Айшаньщ ею улы майданга кетш, улкеш Кали
он колын туб1мен майданда калдырып, шолак болып оралды.
Кднды сорыстьщ кай кун! ауыр, кай куш женит болаты-
нын Ш эй! кайдан бьчсш, 61лее, согысып жаткандар ездер1
шамалайтын шыгар. К,азак байгус «Балад бакытты болуы ушш,
ейт, буйт!» — десе, ейте бередр буйте бередь Бэр1м1з сейгпк.
Шэйшщ де шекес1 кызып турганы шамалы. Б1рак, эйтеутр,
шушр дег1зет1н жагдайы жок емес. Кенесбепнен урпак калмаса
да, Оралбектен бар. Соларды ес1ру ушш, атасы Тазабектщ,
экесшщ кандай адам болганын солардьщ кулагына куйып айту
ушш гана елпс! келмейдг
Екх ул туып, екеушен б1рдей айрылу кандай анага киын
болмасын? Бхрак орнында бар о пал ар деген ум1т — кайгы-
касгреттщ бэршен бийс. « 0 лгеннщ артынан елмек жок» дейд1
казак-
Адам жаксылыкды алдымен ез баласынан, кала берд1 ага-
йын-туыстын; баласынан кутед1. Согыстан кейш Шэйгге
карайласатындай ешюм кал маган сыякты едг. Букш болашагын
кара жамылгы жауып калгандай ед1 . Сол кара жамылгынын
ушын Тэугрбектщ Кдлиы кайырып тастар деп юм ойлаган?!
«Меш Тазабек агам камшыньщ астынан жулып алган. Мен
оны еле-влгенше умытпаймын, тэте. Мен т1р1де С13Д1 жан
баласы басына алмайды», - деген Кдлиды Шэш кэйтш вз
жакынынан кем керер? Текттк пен текс1зд1к ем!р бойы естш
врбш отырады екен гой, езх.
Жесхр эйелдщ жагдайын жстгм -жес»р де гус/не бермейд!.
ек теки к!сщщ гана оран кез гжетед!. Кдлидьщ кез! жетй.
 * * *

К итщ мектеб1нде сабак б е р т журш, тары б1р жагдайга тап

келдк Клтэпбектщ касында журетш Кдмза сары ж1пт Китщ
ауылындагы Кдраменде руы бгрлескен калхозга бастык боп
келе калды. Кезкергеннш аты кезкерген р о й , келген бойда-ак
ол бутан камкорлыкпен карады. Оралбекп кызметке тартып,
ауылдык кедестщ орынбасары етш койды. Анда-санда уйге
келш, хал-жагдайды бшш кетш журдг Жуз керкяп журген
адамдар журе-журе уйрешсш кетедг Сары жш.т бастык болган
соц Кдмза деген атын умытып калгандай елдщ бэрг оны
«баскарма, баскарма» деп кетт1. С о л арада Ютэпбек кайтыс
болды деген хабар келдг Китшде оны бымейтш и м бар, журт
жаппай Акжазыкка карай аттанды. Эуел1 Кдйшынын; 1Ш1нде
эртел куры л , артынан «Акж азы к» эртелш «Акжазык» калхозы -
на айналдырган, оньщ орталыгын Кдйшыдан Акыркудыкка,
одан Акжазыкка бгржола орныктырган айбынды, алгыр
басшыны аудан 1пинде бшмейтшдер кемде-кем б о л атын.
Ш эш бала-шагасымен баруды уйгарды. Табай мен Ж у зж те
— бэр 1 тобымен шыкты. Букш К и тщ кешш келгендей болды.
Клтэпбектщ юсшш, буларга ютеген жаксылыгы соган татитын
едь С о н ы керген сары жшт Ш э ш ге : «Апырмай, еркек ютей
алмайтын 1СТ1 1стедщ-ау! Бую л К итщ сенщ коластында екен
гой», — дед1 суйсшш. Кушактап, иыгынан какты. Байкатпай
езше карай тартты. Кдтты кушырланып кысты. «Ж аны м -ай!»
— дед! элденеге екшгендей. С о л кеш Китщнен келгендерге
конакасын сары жшттщ ез1 бердк Аягынан тгк турып кути,
езгелердг де тпс туррызды. «Ю т эп б ек цпсш жаксы тэрбиелеп
кеткен ек ен », — десп кэриялар.
Тун жарымда Туйьщтан кудалары кедд1. 1нпнде Б эк ен де
бар екен. Ертес! Кггэпбеки ж ерлеп кайткан топ птлгген оны
керш, Ш э ш буш кергендей ш ош ы п кетп. «Тазабектщ устшен
арыз ж азы п берген Бэкен екен», — деген Табайдьщ сез! тап сол
арада есш е туст1 . Ол да, бул да кермегенсуц.
Адамдар аза тамакка юргенде, Туйыктан келгендер мен
Китщ нен келгендер б1р уйге болш дг Амал жок екеу1 тагы
ушырасты. «Кердепш керетшдей ушрейген к езтщ урейлкл-
ай!» — дед! Ш э ш урке тергс айналып.
 Журт сыртка шьгкканда, акыры Бэкен буран жакындады.
Шэш ту сыртымен тыжырынды. «Квщл керген жерде» деген.
Кдза кайырлы болсын!» —дед1 катарласа касына келш.
Эрине, ол Тазабекке квцш айтты. Шэш б1рак эдеш
укпагансыды. «Жаксы ккл ед1, арыздан кашып арып-ашып
келгешм!зде осы кклнщ колтырына тыгылып едпс», — дед1
касакана энпмеш Кггэпбек жайына бурып. Бэкен бул жактын
да жагдайын жаксы бтет^щЦпн байкатты: «Кэз1р де колтыгына
к1рш жургенщ осал адам емес кершедх той», —дед! кекетш.
К 1МД1 медзеп турганын Ш эЙ 1 тус1нд1. Б1рак тусшбегенсщь
Титл естгмегенсш бурылып кете барды.

***

Журт ез малын вз! сойып алудан коркатын заман туды,

«Алып кетгпт!», «Атып тастапты» деген сездер тгршцпктщ
естн ашып-жауып турган перде секщц! ед1. Осындай кезенде
Оралбек: «Уйленем» дегещц айтты. Шэш баласыньщ он
тогыздан асканын, заман каншама кыспакка салса да,
Т1РШШ1КТЩ эл! токтамаганын кенет тусшгендей куйге тусп.
«Кдйтем? Н е ютеймш?» —деп састы. Табай менЖузжтен баска
юммен акылдасады? Соларра барды. Табай да састы. Жузж
кана сыр бермей, ойланып барыгг:
— «Будан жаман кушмде де тойра барганмын» дегт рой
бурынгылар. Кешег! он алтыншы жылда да байга тиш, катын
алгамыз, елм^з ро й , б1р жвш болар, — дедг ем1р кергендшн
керсетш.
ГттТтОЙЖ асайтын тУПМ1'з ж о к к о й , м е т кинайтыны - сол, -
дед1 Ш эй1 т о к етерщ айтып.
Абдырама! Табай мен Жаксыбалан акылдассын. Балана
куанганьщнан баска сыр бшд!рме!
Жузпстщ ж!гер бергенше Ш аш желп ете калмады. Ол, кудай
1лед1, эмен уйленген кезд1 умыта коймаган шыгар? Ол элг!
кэмгтеске журе коймаган кез ед1. Елде мал бар, береке бар уакыт.
ТУ^1С б!р-б!р мадцан атаранда кора толып шыга келген.
бт ерет*н КИ]Тпен кэдешд бэрш Жаксыбала кайнысы
втерген. «Тэйкен агам тгрг болса, ветер ед1», —деген свз1
эл 1 кулагында. Ол кун келмеске кеткел1 кашан?! Елм ен бгрге
кайнысы да карасирак кедей болы п отыр. Оган тшп «ейт-буйт»
деп бгрдеме айтуга да аузы бармайды. Айтса, касакана сынап
айткандай болады. Сагын сындырады. «Жоктык жомарттыц
колын байлайтынын» бше тура оган не дейд!?
Ш э ш оган ештеме демеуге бекшдг Айтса, Т аб ай мен
Жуз1кт1н, 031 айтсын. 031 б1р усак мал тауып бер деп, неде болса
Кобзевпен акылдасады.
Баласы уйленгел1 жатканын айтканда, Кобзев кэд 1м г 1 казак
туысканы кусап кушагын жая орны нан ушып турегелдЕ
— М ш е , «Орнында бар о н а л а р » деген - осы. Кудай 613 Д1
буган да жетк!зд1. Мен орыс конагыца самогон жасаймын,
казактарына катыным картоп т с 1ред 1 , балаларым колынан
келген кем еп н жасайды. Саспа, бэрш жайгастырамыз, — дед1
даурыгып.
Ш э Й 1 кендлше риза болды, бхрак дэл солай бола коятынына
бгртурл! сешщаремедь б й т к е т , жокшылыктыц тамыры орыс
пен казакка бхрдей жайылып кеткенш кез1 керш жур гой.
Т аб ай не дер екен деп Ш э т б1р кун к у т , келмедк Ертес1
кэд1мгщей еленд ей бастады: буган не кершд1? Жузгк екеу!
келюе алмай каяды ма? Элде кем ек берер жагдайымыз жок
деп уялганы ма? Кеш батканша кутп. Келмедг Енд1 езг баруга
беюндь Асыгыс, алкын-жулкын кшцдг Еснсген енд1 шыга
бергенде, сырттан кулагынадабыр-дуб1ршалынды. Ж аксыбала
кайнысыньщ даусы. КецЫ кетерщ к! кгсшщ уш. Не шыгарын,
не шыкпасын бшмей бегелш калды.
— О у, жецгем китщ апты гой?! «Булар келмесе, м ен оларга
ез1м барайы н» деген-ау, с!рэ?
Кдйнысы деп басты. Ш эш кулш ж1бердг
— Енд1 кашангы кутем? Барып, бэршд1 б!р кырайын деп ем.
— С1зге калай болса солай келе салудан коркып, алдымен
Кобзевке шрш акылдастык, жецге. Бул ез! — кудайга караган
орыс. К,азактын жагдайын казактан кем бшмейдг Айтпакшы,
кщ1рген 1м 1здщ ец улкен себеб1, мына Табай агамньщ улы Эбен
де уйленем деп кабаттасып жатыр.
— Е, оны неге айтпайды? Ж у з ж менен оны неге жасырады?
— Э ц п м ен щ бар кызыгы сода боп тур гой, жецге. Экес1
мен ш еш ес 1 де кеше гана естш отыр. «Оралбекуйленсе, мен де
уйленем. Айта алмай уялып жур ем», — депп.
 —Т и т жаксы. Екеутщ тойын косып жасаймыз.
— О, аузьщнан айналайын жецгесИ Осыны Ызге калай
айтарымызды бшмей састык кой. «Неге жагаласасындар?» деп
урса ма деп бэр1м!з корыктык. Табай агам тшт1мен бармаймын,
эуел! сендер айтып кер1ндер деп, келмей кала жаздады.
—Жузгк ше?
— О К1С1 : «Неге бурын айтпайсыц? Ж1бектщ алдында меш
жерге караттьщ», - деп, улына урсып, баланнъщ сырын
бшмейсщ деп, одан Табай агама урсып, одан асып бхзге тике
бастаганда зорга токтаттык.
—Жарайды, зуылдатпа! Сонымен калай келюпндер?
— Бэр1 ойдагыдай болады, женге. Ертец Кобзев, Сэмен
ушеушз Тышкандагы эпретке барамыз. Текше деген жайлауда
арк;ар, теке дегенщ ерш журед! дейд1 . Эт1ретте Кобзевтщ таные
кэманд1р1 бар кершед1, сотан барып ан атып экелем1з. Ет
табьшеа, баскасын уайымдамаймыз.
Шэшге бул сез эзш тэр1здещц. Эйткенмен куп кврд1. Юм
бшед1, К0 М0 нд1р 1 кушп болса, к рлы нан келш те калар. Квпзш
сен1мс1з с©зд1 сейлемесе де керек.
— Еьа улдьщ тойын косып жасау бурын-сонды болды ма,
жок па, оны бшмеймш. Б1рак маган катты унап тур, — дед1
Табай бул жагдайга езшщ риза екенш бшдхрш.
Олар Тышкан жакка кеткенде, ертес1 кешкшгк Китщге
Кдмза келд к Кешш апак-сапакта амандасуга юрдг Аман-
саулык сураскан соц, Шэш ек! улдын; кабат уйленгел1 жатканын
айтты.
— Ойбай, мынауъщ улкен жандлык кой!? Ею куйеу, ею
келш — одан артык кандай куаныш болмак? Келгешм кандай
жаксы болды. Тазабек т1р1 болса, бул тойды калай жасар ед1,
дэп сондай етш жасаймыз, кудай буйыртса. Кдм жеме, бэрше
ез1м бас-к©з болам, —дед1 баскарма бэрш езьак бгрден ойлап-
ППШП.
айтпакдны, — дед1 кенет есше элдене тусш, — тойга
тамак табармыз-ау, эн-куйс1з той той бола ма? Ккл ж1берш,
Кдпез бен Кдратайды алдырсам кайтед!?
— Келер ме екен?
~ Неге келмейдт? влердей свз1мд1 айтып хатжазып ж!берем.
Шакыратын юешерд! де т1з1мдеп бер, бэрш б1р-ак б т р ш
келещ.
 Уйден шыгып бара жатып баскарма артына бурылды.
Б1рдеме айткысы келш турманын тусшш, Шэш бетше карады.
— Мынандай б1р еленд1 бшесщ бе?

К езщ — кара, агаштын, кемьртдей,

Бойыц — тузу, мылтык,тыц темгршдей.
Сеншенен вткгзген ж а р т ы кушм,
Жаманныц ете шыкщан влйршдей.

~ Оны неге айттьщ? - Шэш не айтпагынсезе турып сурады.

— Сен сондай эйелсщ! Сонан сон айттым. М е т ц эйел1м
уш кыз туып бердг Бес жыл болды, бала кетермедг «М аган
урпагымды жалгайтын ул керек. С ен б!р ушм болып отыр,
баска эйелге уйленешн», — дед1м. Кендг — Соны айтты да,
артына карамастан шыгып кетть Бэлюм, жайсыз сез естш
калам ба деп каймыкты; бэлк!м, мен айтарымды айттым, ендг
сен ойлан дегеш.

***

Жер бетшде жаксы адам кеп болса, жаксыны адсап немлз

бар, кез келгешмен кендл жарастырып кетпейм1з бе? Орыстыц
бэр1 Кобзевтей болса, он алтыншы жылы казакты орыс каскыр
шапкан койдай кырар ма ед1? Б э р 1 адамньщ ала-кул ал ыгынан.
Тазабект! дэл Кобзевтей б1рде-б1р казак жаксы керген жок
шыгар. Екеушщ соншалык бауырлардан бетер сыйласуында
не сыр бар екенш б1р кудай бшмесе, баска епнам бшмейдг
влгеннен кешн де езгермей сыйлау туган бауырдын да колынан
келе бермейдь
...Кобзевтер бхр кулжа, б1р таутеке экелд1, баскарма б1р
жылкы бердо. Ашты-токты журт астатек жагдайга тап болатын
болды. Ш айш щ шлей кудшлен куткеш 1ленщ аргы бетшен
юмдер келетш1 еда. Сонадайдан садкылдап сейлеп келе жаткан
Жомарттыц даусын еспгенде, кулынынын унш кулагы шалган
кула биедей орнынан тура умтылды. Жэмеш те, Кдпез бен
Ж1бек те касында екен. Отыз алтыдагы эйел дэл он алтыдагы
кыздай кулдыран какты. Кдпез бен Жомарт аттарынан домалай
тус1п, куш акта й адцы.
 — Бауырларым, бар екежлндер р о й ! — дед1 эрб!рщ аймалай
кушактап. Жан-жагынажалтактап, Шэш тарыб1реулерд1 1здед1.
— Эдшбек ага ауырып жатыр екен, Байгабыл ага мен
К,ожабек ара, Самсалы — бэр1 тунделетш кел калар, — дед1
Жомарт соларды жоктап тур ма деген оймен.
—Кдратай келе алмады ма?
— Келе алмады, - дед1 Кдпез курсппп. - Енд! оны кере
алмаймыз. Отыз екшипжылры аштыкта одан айрылып калдык.
— Кудай-ай, кыршын кеткен екен рой ?! Иманы жолдас
болсын! Уйленш пе ед1?
— Уйленген. Эке-шешес1, эйел1, ей баласы - бэр] Кытайга
кашып бара жаткан жолда Кдратай каза болыпты. Эрюм ез
басымен эуре боп журш, сактай алмадык. Онымен б1рге енер
де елд1. Орны толмайтын каза сол болды.
...Ол тойды еске алу сол кезде г! адамдарды ансау секши:
танауы желпшдеп, Эбешм уй болып жатыр деген куаныштан
кысык кездер! шок шашып журген Табай кандай ед1; кудайдын
буран жетсазгенше де шуюр деп, тойдьщ иесг емес, кутуип
келшшдей жайпац кагып журген Жузж кандай едц тойдын
б!р жершен туйтьол шырып кдла ма деп, кайта-кайта Шэшге
жалтактап, былай шыга бере б1р-б1р1мен жаца керюкендей ауыз
жаласып турранЖаксыбала кайнысы, Сэменбауыры, солардын
анда-мунда жумсаганын адам санап ардак туткандай керген
Кенесбегшщ кулгм кагып зыр жупргеш кандай жарасымды
ед1? Ой, 1шркш-ай, етш кеткен соц, кымбат керше ме, элде
шынында да шаттыкка толы шак па ед1?! Орыс Кепзштш
кулана куанып: «Во!» деп бармарын шошайтып кулгеш эл1 кез
алдында.
Сол тойда рой, баскарманьщ кецшщ анык ацрарткдны.
«Бул тойды 613 жасап жаткан жокдтыз. Бэр1 сенщ ниетщнен.
Сен сулу эйел рана емессщ, адамныц бэрш езще ынтык кып
коятын куд1ретсщ», —дегеш. Ш э ш оныц бетше «О не дегенщ?»
дегендей кдраган. «вйтщ карамашы к1с1ге! Бэрш керш, бэрш
бшп к;ойрандай карайсыц. Адам коркады», — деген тагы
кыбыжыктап.
Кдйран Капез-ай, оныц орны ерекше ед1 рой! «Аганьщ уш —
акжайлау» дейдг рой казак. Арасы н ын уйше келген ерке шхцей
емщ ерын жайрандап ед1. «Торкшше келген кыздай кайткым
250
келмейд!», деп ед1 елдг кулд1рш. Жомарт екеу1 б1р-б1р1мен
эзшдесш, елд! де мэз кып, вздерг де мэз боп, алка отырыстын
СЭН1 болып еД1.
Табайдыц к!с1 кецшш таба коятыны болушы ед1. «Кдпезжан,
Шэйшщ у т — атац Тазабектщ уй 1 . Олардьщ улы Оралбек
уйленщ жатса, менщ улым Эбен де уйлендь Б1р аганнъщ уйшде
болып, екшш! аганньщ ушне конбай кеткенщ калай болады?
Б1р-б1р1М13Д1 кунде керш жаткамыз жок, балаларымыз кунде
уйленш жаткан жок. Шынымды айтсам, энще, эцпмеце канбай
калдык. Бугш кешке Жузж екеумгздщ де шанырагымызды
керсещш!» — дед1.
Оны Жаксыбала кайнысы ш п экетш, ол да конакка ша-
кырды. Акыры Кдпез тойдан кей ш уш-терт кун аялдады.
Жумысым калды демей, баскарма да б!рге болды.
Жаксыбала кайнысышкщде отырганда Кдпез Кдратайды
есше алып, содануйренген эшм едг деп, Шаншардын, «Сырталы
еркем» э н ш салды. Эн Кдратайды жоктатты. Кдратайды жут-
кдн аштык сез болды. Сонда отырып Кдпез сол аштык кезшде
шыгартан «Ауыр кун-ай» деген э н ш айтты. Оны эн деу — аз,
муц, зар деу — дурыс.

«Балалары айрылган анасынан,

Айрылтн аналары баласынан.
Жетгм-жесгр жалацаш ашыцщн соц
Сабанныц дэн 1здед 1 арасынан.

Айхой, ауыр гун~ай,

Жазатын кун болар м а бауырыцды-ай!
Айхой, цазагым-ай,
Арылар кун бар ма екен азабыцнан-ай/?

Кунщ кайда кешегл эн гздеген,

Сайрандап ат устшде сэн гздеген ?
К,ара тунге тап болдыц кундгз-тут,
Шнен сур тышцанныц дэн гздеген»,

Жылт еткен жулдызы жок каращы тун Шэшнщ кез алдына

келдь Апта бойы б1ртушр татпаган адамта кун мен тунде кандай
айырма бар? Оньщ кез! кара тунек керден баска неш кередз?
 Айгута да, тьщдауга да тым ауыр екен, — дед! баскарма
кезш суртт! ме, укалады ма, алаканымен бетш б!ртурл1 уйкелей
сипап.
— М енщ ак,ылымды алсац, К,апез, бул эншд1 ел алдында
айта берменп. Кере алмай журген бгр душпаныц ауыр кунд1 ез
басьща орнатып журер.
— Иэ, — дед1 Шэш куптап. — Сейтедь
Содан кешн бэр1 б!р-б1ршщ бетше карай алмай, кездер!мен
жер шукьтп б!раз отырып к алды. О л тыныштыкты тыныш
отыра алмайтын Табай тагы бузган.
— Сен, Кдпез, тышканныц шшен дан 1здегенд1 айтасьщ, ал
613 тышканны н езш 1здеп, езш жед 1к, — деп салды.
—Койшы кдйдагыны айтпай! Т ышкан жеген Табай атангалы
отырмысьщ? — деп, Жузж эзш намыс жасады.
Табай б1рак,кьщк;демед1.
— Шындык; адамга унамаганмен, кудайга жагады. -
Сайдьщ аузынан суыр устап экелгешмде, сары казы жегендей
кушырлангандарынды калай умыта к,алдындар? — деп, тшп
эр1ге барып токтады.
Табайдьщ онысы рас ед1 . Эуелгще Оралбек пен Кецесбек
ешшмге айтпай, аттыц куйрыгынан кылтузак жасап алып
тышканньщ шше салып журд1 . Кдлтайга босып бара жаткан
аш жалацаш^ жшлей бастаган соц, б1реу-м1реу балалардын
езш жеп койып журер деп кауштенш, Табай ез1 балаларды
астап тау-тасты аралап кезетш болган. 0 лгел1 жатып та уятын
оилаитын казак; тышкан ж егеш н б1р-б1ршен жасырады. Тунде
каинатып, тунделетт жейтш. Устаган тышкандарын езше,
эугр екке, Кенжегарага, Ш эш ге — терт уйге Табайдьщ ез!
тец елш тарататын. Анда-санда коян устаса, кунде коян жеп
жургенде и, оны жариялап айтатын.
Кдтты ашыкканнан отыз екшнп жылдыц кысында Кобзев
*мдык: кэртешкесш де жеп койып, квктемге салым катты
т г ^ 1’ 03* шУ^ФеЙ!П, кабагы ушрешп, каттыжудед1 .
Кйь-гятттт^Гара МеН отыз екшш! жылдыц кектемшде
бтач 610 К0К еССК м*н*п келд!. Сол ею есек жаз бойы
ек!ге гм^ асыР ады- К,олы !смер Кобзев бурынгы ат арбасын
кетек апбя * ° ДаН СЮдечгелект^ ек* арба жасады. Ондай арбаны
ЭРба Деид* екен- Ек! есектх ек! арбага жепп алып Кобзев
бала-шагасымен, Кенжегара мен Тэу 1рбек, Сэмен, 0 б е н ,
К,али, О ралбекп ертш - бэр1 тансэрщен он такты шакырым
ордеп Аяксазга кетедь Табай б1р дагар тауып берд1, тагы уш
кенеп кап алып, бэр1 Аяксаздын суынан балык суздг Э уел 1
таякден шымньщ тубш, судьщ ш еп баскан жатасын турткшеп
урктп, дагар мен каптьщ аузын керш сузш алады екен. У сак -
усак кара балык соган каптап тусетш кершед1. Сасып кетпесш
деп, устаган балыктарын тулыпка, кенекке су толтырып, соган
салып экеледь Оны калай кайнатуды, калай куыруды Кобзевтщ
ез1 мен эйел1 буларра ершбей уйретедг
Кузде Аяксазга кар тустг Енд1 балык та, тышкан да тап-
тырмайтын болды. Сол кезде Ш э т катты састы. Балаларга
беретш бидайы да, кара сура кайнатып беретш калакайы мен
жалбызы да бггп. Осы жагдай жалгаса берсе узамай ез1 де,
балалары да елетшш бтдг влм еудщ амалын кун 1-тунг ойлап
таба алмады. Бала-шага ойнау т у гт журуден калды. 031 де кез!
карауытып, кай жерде бгржола жыгылады екем деп куд1ктене
бастады. Куш бойы жатып-жатып, кеш бата далага шыкты.
Балтаны зорга кетерш, итшщ касына келдг Арыран, кур сулдер1
калган Актес куйрыгын булгандатты. Э з 1рше екеум1з де т1р1м1з
гой деп тщдескен тэр1здг Куд 1ктенбед1, кашпады. Балтаны
ынгайлап, ею окталды, б1рак ура алмады. Колы батпады. «Жетг
казынанын б 1р1 деунп ед1, киес1 урар» деп ойлады. Уйге кайта
К1рД1.
Кезгмен тштш, уй шпндеп. мул1ктерд1 шетшен тугендеп
шыкты. Бугш емес, б1рак не ертен, не одан арры куш не езш,
не балаларды ел1м кутш турганын журепмен сездг С о л с е з т
аныкталгандай эуел1 Оралбеп, сонан сон Кенесбеп мен Гулсэш
б!рдей ауырып калды. Бастарын кетере алмай, ертел1 -кеш тек
жатады, ьщырсиды. Кецесбег! аздап 1с1не де бастады. О л —
ел1мшн жакындаган белгюг А н а журей умптен гер1 кудгктщ
белен алып бара жатканын сездк Ен акыры балалардан бурын
031М елеем екен, олардьщ ел1мш кермесем екен деп тшедь 0з
етш балаларына прщей 031 белш бере алса рой, ипркш!
Кенет кез1 енес1 астына т е с е т ш ететщ тулакка тусп.
Куанып кетт1. Акыл-ес1 орала бастады. Тазабектщ тоны бар.
Айтпакшы, камшысы да бар. Бэр1 жеуге жарайды. Орнынан
ушып турегелдг Дереу кырьгктыкты 1здед1. Бар едх, б1рак таба
 алмады. К,ой кырыкпагалы кай заман? Б1р калтарыста калган
болу керек. Тштш журш, акыры тесе боп калган кайшысын
тауып алды да, дереу тулактын, ойдым-ойдым боп калган
кылшыктарын кырка бастады.
Бойына куш 61тт1. 0лмейт1ндей умп оралды. Тулакты
тыкырлап б1ткен сон, пышакпен терт-беске белшектедь Сумен
эбден жуды. Сонан сон усактап турады. Уш баласына б 1р-б 1р
уыстан, езш е жарты уыс деп тертке, белдг Баскалар ше? Олар
еле бере ме?
«Кой, б 1р шеюмнен болса да белш жер. Тулактьщ б!р
белшн тутел кайнатайын» деп ш еш т 1. От жакты, казанга су
куйды. Кеспедей тшнген тулактьщ тцнм-тшмш тун 1ппнде
кайната бастады. «ГШркш-ай, б1р тушр май болар ма едП» — деп
армандады. Сонда сорпаныц дэм! ктрер ед1.
К,аткан тулак жумсарсын деп, казанга отты лапылдатпай,
баяулатып, аз-аздан жакты. К азан аузында отырып калгып
кеткен екен, тусше той юршт1. Клмнщ тойы екенш дэл бшмещп,
Кдпез, эйтеу1р, эн айтып отыр екен. Э н тындаган журт Бэкешп
уй ге К 1р г 1з б е й д 1. Ол м ен д е а й т а м , у й г е ю р е м д еп б о л м а й д ы .
«Ананы юрпзбендер!» деп, Ш э т тура жупредь Жыгылып кала
жаздайды.
Оянып кетт!. Оты ошуге сэл калыпты. Тулактын б1р тш1мш
алып пстеп керш ед1, кэд!мпдей былбырап, жеуге жарап
Калыпты. С од ан кейш от жакпай, казаннын устше Тазабектщ
тонын жаба салды. Быгып жатса, тулак былкып жумсара тусер.
Балалары оянганша бабына келер деп кутй.
встш вм!р сурш жатты. Б1р к у ш тун жарымда б1реу есш
какты. Балалары ояна коймады. Н еде болса деп, еспске вз1
барды. Даусын шыгармай, босаганы эдей 1 тыкыр етгазд!.
— Шэш, мен гой, — дед1 Кобзев.
Кенеп капка ораган сиырдьщ сан ет1н экелштг
—Балаларга айтпа, тунде шс 1р де, калганын ешюмкермейтш
жерге тыгып кой. Шетшен талгажау кыларсьщ. Жан баласына
сезд!рме.
Ол шыгыгг кеткл мен Ш эш ш ик! еттен б1р тютеп шайнады.
Трга бойына тараган нэр элемдег! ен дэмд1 астыц сшп ед1. Еттщ
шсшен ел1т1гг басы айналды. Б1рак бхреу бшш коя ма деген урей
дереу есш жигызды. Есж-терезет кымтап от жакты. Казанга
254
су толтырып, етп молырак салды. П ю кен етй тертке белш, б 1р
белшн дастарканга орады да, калган уш белшн калган уш уйге
реттеп койды. Б1рер куннен кейш Кобзев тагы тун пшнде есж
как,ты. Тагы ет экеп берд1.
Ертес! туе ауа бере ауылга уш салт атгы сап ете калды. Уш еу!
ауылды уш жагынан тште бастады. Шидем сары жшт Ш эш ге
келд! де, босагадан аттаган бойы ацырып турып калды.
—Кел, терге шык, —дедт Ш эш бет-жузше зер салмай.
Жшт тура бердо. ШэМ оньщ жузше амалсыз карады. Б1р
жерден керген адам сыяктанады. Е сш е туЫре алмай ан-тац
куш жнтгтен кез алмады.
— Ш эш апа, — дед1 жтт б1р-еш аттам жакындап. — М е н
Амалбайдын, баласымын гай. Он алтыншы жылы ешшзде ме,
ар жакка б1рге етш, бер жакка да б1рге келмеп пе ек?
Мунымды бгреу естш коймады ма дегендей ж т т ж а н -
жагына жалтактады.
— Е, жаным, сен бе едщ? Бэсе, кайдан кердгм деп
шырамытып турсам.
— Апа, 613 сиыр урлаган б1реуд 1 гздеп журм1з. Куд1Г1М 13
бойынша, колхоздьщ сиырын осы Китщ, Сарыбел, Ш еж ш ,
Буркан ауылдарынын б1ршде сойып алган болу керек.
Шэш сэл ундемей калды да, б э р ш болжамдай койды.
— Мунда ондай кудйсп К1С1 жок, — дедг кеегмд! уимен. — Б1р
сиырды бутшдей тьнып жеу бгр ктешщ колынан келе коймас.
Тпе букс един, Тазабек агацньщ у т гой, — дед1.
— Иэ, апа, аганьщ каза болганын естццм. Экем айтты.
Кдза кайырлы болсын. Мен енд1 керпп орысыцызды тексерш
шыгайын. К^ 1зметтщ аты кызмет. У ш к1с1м1з. Ушеум1з де бгр-
б1р1М1зден сактанамыз. Юмнщ шпнде не жатканын там бшеш.
— Онын рас, шырашм. Жур, кершшпане б1рге барайык.
Булар б 1р ете кайырымды адамдар. Етжемейд!, шеп жейдк С о л
швптерш б1зге де берщ карайласып турады,
Буларды керш, Кобзевтщ ещ кашып кетп. Кдйта-кайта
Шэшге жалтактай берд!.
Жшт орысшага жымдай екен. У й д 1-уйд1 тугел тштщ келе
жатканын айтты.
— Б^лар тугел казакша биед}, - д е д ! Ш э й сезге араласып. -
Немерелер! казак мектебщде окиды. М ы н ау отагасы - Т азабек
агацнын, досы. Жана айттым гой, 613 ет жеп жургеннщ езшде
булар шеп жеп журетщ, эл! сол. Урлык жасайтын жандар емес.
— Жарайды, апа. Б1здщ кьтзмет солай. Барлык УВД1 тугел
тштгп шыгу — М1НДСТ. Сондыктан мен бул уйд1де карап шыктым
деп санаймын. Сау больщыздар!
— Сау бол, айналайын!
Кобзев Т1лш жутып койгандай тук сейлей алмады. Тек
тексерухш шыгып кеткен сон; гана ене бойына жан юрш,
орындык,ка сылк отыра кетп.
— У Ы 0лген жер1м осы гой деп ем. Эй, Шэйкентай-ай, сен
ирш келгенде, «эй, курыдым, куэ болады-ау!» — дегем. Б1р
елпрш, бхр пртттщ-ау!
вт 1п кеткен соц, соньщ бэр 1 бугш керген тустей. Клмнщ де
болса ем!р1 дардьщ ж1бше шуш тургандай кун ед1.
Б1р куш Оралбек пен Кецесбектш вц жок, туе жок зэрелер!
ушып келгеш эл1 есшде.
— А ла, Кдраменденщ бел1нде баласын кушактаган б1р эйел
жатыр. Катып капты! —деген кездерг шарасынан шыгып.
Балалар шошиды деп, Табай б!р ез! барып кемш келген.
Терюкейден жан саугалап Кытайга карай кашкан жаяу
боекыннын к©б1 Китщге жетер-жетпесте эл!курып жыгылатын.
Соньщ кебш Кебзш пен Табай тебе-тебенщ жумсак жерше
кем1п, беттерш жасырды. Баска журт туган баласын санап
жатканда, казак байгус елгенш санап жатты. Акыры санынан
шатасты. ©йткеш ир1 калганынан елгеш кеп болып кетп.
Санайтын да адам санаулы калды.

***

Кекезек кектем ед1. Китщнщ койнау-койнауында кыстай

кар жатканмен, кунгеш кегерш, усак мал кек куалай баста?ан.
Шэщ неге ейткенш ез1 де б1лмейд1, кенет айнага карап турып
ойланып калды. Кец кабак, жазык мандай, шете мурын,
жайтан кез, сутр иек, суйк1мд1 ауыз —эдем1 эйелге тэннщ бэр!
ар. Тек соган суйсшетш, ие болатын Тэйкен жок- Тун баласы
ацеап оянган омырауын езщщ эл 1 еле коймаган акыл ойы эрен
жуасытады. Иес1 жок бедеу эдемтк!
256
 Аяк асты мектеп дерект1р 1 ауданга барасъщ, озат
мурал 1мд ерд ш жиыны болады дедь «Ойбай, коркам, ж олда
каскыр ж еп кояр», - дед1 шынын айтып. «Баскарма ат беретш
болды. © 3 1 жэне б1ргэд1р уш еуш барасьщ». Баскарма мен
б 1ргэд1р д щ бхреу1 жеп коймаса, каскыр жей коймас», — дедг
эзшге де, ескертуге де бешм ж ум сак дауыспен.
Сез1ктенд1. Б1рак бас тартура себеп таппады. Ушеу1 К екталга
келш, б 1р тараншыньщ уйше туст1 . Уйрырларды ол кезде бэр!
солай атайтын. Ол б1р калбалактаган акжаркын к!с1 екен.
Аукатты адам екеш уй-жайынын; кен-моддырынан да к е р ш ш
турды.
— К ур бан ака, сен б1зге ларманыц мен мантынды ж аса, ана
б1ргэд!р бауырын б1р койын с о й ь т экелген, оны 613 кеткен сон
езщ бала-ш аганмен жерсщ, — дед! баскарма кулш.
— К ^ п ! — деп, тараншы да кулд!.
Баскарм а мен бгргэдгр б1рге, Ш э ш жеке белмеге жатты.
Алды н а л а ойластыртан жагдай екен ш Шэйшщ шп сезд!. Уят
пен нэпс1 екеу 1де катар оянды. Ес1кт1 шш алгысы кедд1. А м а лы н
таптым д еп ойлады. Б1рак есжтш шгег! жок боп шыкты. А м а л
жок, баскарманын кашан келер!н кутут рана калды. А ры
кутт1, бер 1 кутт!. Ары аунады, бер! аунады. Уй деп айтам, буй
деп айтам деп бгресе ашуланды, бхресе оран акыл айткысы
келд!. Б1рак б1рде бгр ой кеш лш ен шыкпады. Акыры в зш е ез 1
ашуланды. «Сонш а маган не квр 1НД1? Келсе, кеудесшен итерпт
жгбермеймш бе?!» деп южшдь Э л д е тебем бе? О й т к е т уят
болатын шыгар. Эйел еркектг теппейд! рой? Енд1кайтед1? К е н е
ме? Уяттын кекес! сонда болмай ма? «Алам. Уйленем» деген
муралгмге кенбегенде, алмайтын, э й е л 1 бар баскармара к ен е
ме? Кудай-ай, енд1 кайтедг? Кдрабет болатын болды-ау!?
Шэйх езгмен ез1 узак арпалысты. Баскарма бграк келмедь
Алыскан ойды акыры уйкы жендь
Туе к е р ш жатыр екен. Ш уакгы жаздьщ жаймашуак кез 1
болса керек. Крныр жел койны - ко нышын аралап, кай та-
кайта омырауын аша бердь Етегше элдене оралрандай болды.
Омырауын каусыра бергенде, колы бгреудщ колына тидг. © н е
боны ерт тигендей дур ете калды. Э л г 1 кол, элп алакан койны н
бойлап бара жаткан соц, шап берш у стай алды.
Ш ош ы м а! Мен р о й , дед 1 баскарма дэл тамагыныц
астынан е н т т п .
 — Мугньщ не? К,ой! Уят болады.
— Болмайды. Кдкпашы колымды! Айттым той, мен
эйелгммен келккенмш. Екеумхз уйленелш. - Ентнш, есш
жогалткан куйын еркек тесек орнын Т1К кетерш экеткендей
болды. Жерде де емес, кекте те емес, Шэй! куйын кубыжыктын
какпанында кимылдай алмай калды. Тек бул 1ске менщ еш
кдтысым жок деген адамша ек1 кезш таре жумып алды. Тэншен
каищан уят керпе шшде тун шыгып жатты.
Ертес! жиын аудандык кенседе ©тп. 0ктэб1р ауданына
карасты ауылдардын ецбек озаты болган эйелдер гана
шакырылыпты. Баскарма мен б!ргэд1р сыртта калып, жиынга
ШэЙ1 ©31 гана катысып шыкты. Бул кун эйелдер мерекес1 деп
жарияланыпты. Аудан басшысы эр ейелге б1р-б!р дэптерден
сыйлык улест1рд1. Оган бэр1 ат мшгендей эсерлендг
Жиыннан шыккан Ш эй! сыртта 51ргэд1р мен Бэкеннщ
энпмелесш турганын керд1. Ж акь 1ндарын да, жакындамасын
да бшмей, еспс алдында аз сэт дагдарып калды. 0з бетшше
кете береш н десе, кайда барарын да бшмейдг Неде болса деп,
кайтадан кедсе шине юрш кетуге беющй. Ауданы белек, ауылы
белек, бул поле мунда кайда н ж ур деп ойлады. Турш кор ген-
нен тула бойы турпщей жиырылатын болыпты. Кдйда барарын
бшмей, узын дэл1збен беталды журе берген. Б1ргэд1р куып
жетп.
— Баскарма хатшыга юрш кетш ед1, — дед1 жан-жагына
алактай карап.
— Бэкен мунда негып жур?
— Ол кэз!р Акжазыкта баскарма гой.
—Кдшаннан бер1?
— Ю тэпбек кайтыс болган сон, соны койган.
— Ол бул жактыц адамы емес кой?
— Ауданнын басшысы — сол жактын жшт! С1зд1 Бэкен
жаксы танимын дейдь «Сэлем айта бар, баскарма ел1мге барса
да, жиынга келсе де жанынан тастамайтын болыпты гой», —
деда.
— Сен не дедщ?
— Аудан: «Озат эйелдерщщ ж е л » , — дедг, экелдйс. Сен де
озат эйелдер1нд1 экедцщ гой», —дед1м.
 С о л арада баскарма да шьщты. «Журщцер, дукеннен аздаган
сэлем-саукат алайык та, кайты л кетешк», — дед! асыгыстык
танытып.
— К,онсак кэйтед!? — дедг б1ргэд1р б!ртурл1 босан; дауыспен.
— «Кектем г! епске эз1рл1к наш ар», — деп жатыр хатшы.
К,ырына Ш1Н1П журерм1з, бэлесш ен аулак,.
...Будан ары не боларын Ш э ш болжай алмады. Б1рак
болар хс болды. Жалгаса ма, ж о к па, оны да айта алмайды.
Ы р ш айтан: «Енд! шегшетш ж ерщ калган жок», — десе, б1р
шайтан: «Кокешндеп 1СТ1 жузеге асырган сон, енд 1 саган
баскарма енжар карай бастар», — дейд1. Соны растагандай,
баскарма Китщге келмей кетт1. 031 келмегенмен, уйкыдагы
жырткышты оятып кетп. О н ы тхзпндеуге Ш эю нщ шамасы
жете ме элде дегенше коне ме? Бозбала Оралбепн, бойжетш
калган Гулсэнш , клике нтай К ецесбегш аштыктьщ аранынан
отыз екгнии жылы кене тулак пен Кепзштщ урлап сойган
сиыры куткарып калган. М е н елеем де, балаларым аман
калса ек ен деп тшеген сонда. Ендх бутан бала гана емес, бай да
керек болганы гой? Кэз1р О р алб егш щ ез отбасы отау у ш бар,
Г у л с э т эн е-м ш е онжылдыкты б т р г е л ! отыр, Кецесбег! кудай
буйыртса, бозбала болды. Бурын оларга айтканын ютетсе, енд!
бул оларды н айтканымен санасады. Ойтпесе, ез1 курап келген
отбасын е з 1 куйреп'п алмай ма? Крй, курысын! Ж ок жерде ез
балаларымен араздасып калар. Е ц дурысы эуел1 Жуз1кпен
акылдасканы.

* * *

М ек теп ке келген ШэЙ1 алды нан шыккан эйелдщ жузш ен

элдебхр ж у п р ш ©ткен жумбак езгер 1ст1 ацгарды. «К уд ай -ай ,
б!л!п к о й ган ба?» - деп коркы л кетп. Артынша эй елд щ бет
элпетш ен урей керд1. Танданып, бетше сураулы кескш мен
карады. Э й е л сыбыр егп:
— Баскарманы алып кетп.
-Ю м ?
— 1н к 1б 1д ш щ адамдары.
 Б1реу естш турран жок, па деп, екеу! де жан-жактарына
алактады. «Кудай 613Д1 к^п кермеген екен», — дед! урейленш
турса да 1штей тшд куангандай да болып.
— Не ушш? — деп калды Ш э ш ойланбастан.
Ана эйел соны да бшмейсщ бе деген юсше бетше ажырая
карады.
— Не болушы ед1?Халык жауы болганы ушш де.
— Енд1 не болады?
— Енд! жаксы болады.
Эйел муны эжуа кылып тургандай коршд].
— Орнына б1ргэд1р баскарма болыпты. Енд! соньщ
айтканымен журем1з.
ШэЙ1 бул арадан тез кетуге тырысты. Эйелдщ элп сез1 «Енд)
сешмен б 1ргэд1р журедЬ дегендей эсер каддырды. Адамньщ
езш де, сезгмш де тэлкек кьшган заман-ай!
Уйге келе жатып ез ойынан взшщ уреш ушты: тойга берген
жылкьюы басына пэле болган жок, па екен? Соны ойлауы-ак
мун екен, ©не бойы тоцазып коя берд!. Оньщ кес1р! Оралбепне
ти1п журмесе жарар едИ Ею улга улан-асыр той жасады деп,
эддеюмшн, пш куйдьау, кайтсе де. Кудай-ау, не боп кетп,
куанганы да кылмыс, кайгырганы да кылмыс. К1м керш
койганын да бшмейсщ, к1м айтып койганын да кврмейсщ.
Эрюмд! андып журген б1р урей бар, эйтеугр.

***

Ойлап отырса, ел де, елмен бгрге бул да Тэйкен влгел!

^ Улкен кезеннен етштг Алгашкысы — ашаршылык. Одан
кеюнпс'г — «хальщ жауларын» кыру, сонан сод — согыс.
сыньщ ушеущ де кермей еткен Тазабек кайта бакьггты ма деп
те оилайды.
Ащаршылыктыц ен ауыры — отыз екшып жыл. «Ас турган
жерде ауру турмайды» дейтш казак катты кырыдды. Он алты
жьщдан кешн о н алтыншы жыл тагы кайталанды. Ол жылдын
д гьшьтан казакты коргап калган вюмет енд1 озг кырды.
отктпх^1 ЖеТГТед* ме’ 0лде кулыгы ма, малмен жан багып
н журтты малсыз каддырды. Ащыккан адамды акыл
 емес, ашыкдан сезш билейтш б о л у керек, Шэш ез! кермесе де
адам етш жегендер болды дегенд1 талайдан естцц. Бул жакгьщ
адамдары, жакын жер болгандыктан, Кытайга удере етш жатты.
Отызга жуыктап калган уйден Китщ нщ езшде жет1-сег1з-ак уй
калды. Ж еке шаруашылык б о л а ал маган соц, акыры буларды
Улкенараш ка косып Ж1берд1. К и тщ жеке бригада болып калды.
Б аска жерД1 кайдам, Китщде бала кеп кырылды. А йгун дэл
отызыншы жылы тертшнй баласы на босанган, сол рана аман
калып, калган уйелмел1- суйелмел 1 ушеу1 бгр аптанын шпнде
бгршен кеш н б1р1 кегп. Кудайга тэубэ, кайнысынын содан
кешн гуган ею ул, ею кызы бар.
Аш тыкта б1р ул, бгр кызынан Сэмен де айрылды. Агынтай
бауырымньщатыешемедеп, Шэшкаттыкайгырды. Б а л ал ары
елее де, Сэменнщ ез1 елмесе екен деп ойлады. Ол аман болса,
тагы б а л алы болар деген далбасасы шыгар. Кудай с о л тшегш
берген сыякты: кэзхр еш кыз, б1р улы бар.
Тэу1рбек пен Айша да б1р ул, ек1 кызынан айрылып, баягы
Тазабек арашалап алатын Калмдын бетше карап калды. Ол
жаксы ержетш, уйлент, аштык жылы ол да ею кыз, б 1р улынан
айрылды. Артынан эйел! де едщ. Кдйта уйленщ. С орыс ка дейш
ею кыз, б1р ул сушп, согыстан к ей ш тагы б!р ул, б1р кы з суйд1.
Куш бутшге дейш карайып касында журген —жалгыз сол.
О н алтыншы жылда да, отыз екшип жылда да елген казак-
тын д э л есебш алган ешюм ж ок. О н алтыншы жылры кь1ррын
албанды рана шарпыса, отыз екш ил жылгы аштык букш
казакты баудай тус1рд1. Сол ек1 кыррыннан да аман калранына
Караганда казактын ырызгысы э л ! таусьшмаган. Болашагы бар.

* * *

Отыз жетшпп жылдын сэу1р1нде баскарма камалды, сол

кузде К дпез де усталыпты дегенд 1 естш. Дуниенщ дш рмеш
тер!с айналы п бара жаткандай болды. Корыккан журттан акьш
кашады екен, жиналыста кесемдерд 1 жабыла мактаганмен,
ешюм б1р-б1р1мен оцашада сырласпайтын болды. Бгреуге
сыр ашу е з басынды какданга тыгумен б1рдей еда. Энш еш нде
ЭЗШЩД1 кетере алмай кек сактайтын бэтшагарлар оган бермей,
 бгреуге шай берш жаткднынды бшсе, ана екеУ1 ауызжалас-
ты деп жазып жтберетш. Ал басшылар халыктын бйпмдштн
калай пайдаланса, карацгылыгъш да солай пайдаланып бакты.
Сол кезенде Шэшнщ жанашыры Жузж кана емес, Айгун
де болды. Ол абысыны атына сай айы мен куншдей, дэл б!р
с1нл1с1ндей кормалы болды. Сезш де батып, кабагын да батып,
кисынсыз б1р сез айтпай, келенс1з б!р кылык керсетпей етп.
Оны ойласа, омырауы мешрге толып кетедь Жургеш, турганы,
сейлегеш — бэрш койшы, бетще карап жымиганы-ак жетш
жатушы ед1. Кеудеце куннщ сэулес 1 тегшп кеткендей, сен
де к вццщ ент сала беретшсщ. Жак .сынын бэрш жердин асты
жутып жаткандай, теп,

***

Он алтыншы жыл ушш патша уюметш, ашаршылык ушш

кецес уюметш кшэласа да, согыс ушш Шэш уюметт1 ейте
алмайды. О л да кырды, бул да кырды, б1рак едщ коргау — ер
азаматтьщ ойланбай ел1мге баратын борышы. Жауды влтхрем
деп барган адам жаудыц езш де ел'претшш бшп барады. Б ш п
турып бет букпау — атадан калган намыс. Баласы Оралбек,
ецесбек, бауыры Сэмен, Эбен, кайнысы Жаксыбала — сол
намыстьщ курбаны болды. Олардьщ ел1м! — урпагы ушш ел
мен жерд1 суюдщ улпа, ал ана ушш еле-елгешнше екшйц.
атыр мен коркакгьщ араж!г1н аищанмен, согыс ешкашан
адам баласыньщ бар мумкшдггщ аша алмайды. К,айгы жец-
ген елд1 де, жен 1л ген елд! де басар. Демек, ей жагы да жапа
шегедг. Адамдар жапа шепп жаткан жерде адамгершшхк
ардакталмайды. Адамньщ кудай берген емгрш кудайдьщ ез1
рана алуы керек.
Елмен б 1рге согыстьщ зардабын Ш эш де кеши. Б1реулерден
елщеи, бфеулерден прщей айрылды.
•алраны Акжазыктьщ кызы едг Он сепзшде
айгткгьг ° П ^ рал^ек маВДанга кеткенде улы Нурбек ею
кагачм ^ На • °^1атын- КЬ1рык екшип жылы Оралбекгщ кара
болльг т 1^ 1' алтыншы жылга дейш кел!ш колында
Оолды. Туб! ОНЬЩ тагы б1РеУД1 табатынын Шэш бщд1. Тек
262
 балаларды бхрге алып кетем демесе екен деп тшед!. Акыры
кел1Н1 , артымнан куып келе алм асы н деген адамша, кы с ш ш де
кашып кетп. Жаз шыга ата-енес1мен, куйеугмен алдына келд1.
«Балалар келш-кепп журсе» деген тшек айтты. Ш э ш келють
Барып-келш жургенмен, балалар э л 1 кунге дешн Ш э й ш щ ушн
ез уЙ1 санайды.
Кенесбеп кырык б1рдщ кектемшде он алты жастагы
Айнагулге уйленд1. Ол согыска кеткенше эйел1 бала кетерш
улгермед1. А й нагул десе дегендей эдем 1 едь Сотые аякталганда
жиырмага шыкты. Келш1 кы ры к жеттжш жылдьщ кузшде
колхоздын жумысынан колы б о с а п уйге оралды. Жуз1 сынык,
б1рак денес! толыскан тэр1зденд1. Кешюсш тамак ж асап жу­
рш кайта-кайта тыска шыга берд1. Шэш содан куд1ктенд1.
вне бойын ашу билед1. Ы рж ола келмейтш едщге санаганы ма
баласын? Кудер узген той?
Кел 1Н1 уйге тагы К1рд1, тагы шыкты. Шыдамы таусылды.
Озш ез 1 сабырга шакырып кернт ед1 , басын кеулеп алган ашу
басыла коймады. Шапанын жамы лды да, сыртка шыгып кегп.
Ею кештщ арасы болса да, ар-уяты н нгуберекке туйш, Табай
мен Жуз1кт1к1не келд1. Бул бейуакытта келгсшщ бекер емесш
екеу1 де сездь
— Балалар, сендер ана белм еге барындар, Ш эЙ 1 апаларьщ
шэй пнсгн, мазасын ал манд ар! — дед1 Жузж ойнап журген
немерелерш терп уйге тыгып. Балаларм ен б1рге Табай д а кетт!.
— Айнагул еюкабат болып калган сыякты, — дед1 Ш эш
Жуз!кке 1ш ш е сыймаган кудшн б!р ак актарып.
— Ш э й нн, - дед! Жузж ештен;е ест1меген адамша.
— Жуз1к, мен саган не айтып отырмын? Еспмедщ бе?
— Естцпм. 031 не дейд1?
— Сейлескем жок, сурамадым. Ж ер ж екешн ж ац а гана
бЪвдм.
— Не ютемек ойьщ бар?
— Бшмеймщ. Соны сешмен акылдаскалы келд1м.
—А к ы л да, уят та адам сыякты о л да азады екен, Ж1бекжан.
Бэр1м1з азгындап барамыз ба, элде 61Р-61Р1М13Д1 тусшбей
барамыз ба, бше алмай басым катты. Сэменшн эйел! де солай.
-А -а ?
Тшдер! аякасты байланып калгандай, ею эйел б1р-б!рше
карай да алмай мелшшп калысты...
 Соны да бастан кепт булар.
Айнагул де, Сэменнщ эйел 1 де кыз туды.
...Нэрестеде не кунэ бар, тырбандап пршцпкке талпынады.
Ол эжелеп жупрш жургенде, Айнагул айтпай, дэнеце етпей,
элдеб1реумен кашып кегп. Кенесбектщ кызы деп, баланы
бауырына басып Шэй! калды. Оралбектщ ею баласы мен
Кенесбектщ кызын багып-кагу Шэш упин азап болмады,
олар ек! р ы н эр сэт есше сап туратын пршшктщ нэр1 болды.
«Оралбепм с©йтуий ед1», «Кенесбепм сейтетщ едЬ> деп жок
балаларынын мшез-кулкын немерелершен 1здеп тауып
отыратын. Ол да кудайдыц бутан берген кайыры едь
Ею жыддан сон кундактаулы кызын кушактап Айнагул
уйге кайтып келд1. Эке~шешес1мен б1рге туратын бауыры мен
женгес! босагадан аттатпапты. Бхрер кун ана бауырына, б1р кун
мына бауырына барып, акыры барар жер, басар тауы таусылран
сон, баягы Шэшш тауыпты. Куйд1м-суйд1м деп уйленген куй-
еу1 кунде урып, сабайтынды шыгарыпты. Бокауыз, былганыш
с©йлейтш еркек кершед!. Э десе, «экецнен» бастап, ©йтейш,
буйтейш дегенд! ел кезшше де кардай боратып, сабаудай
сатырлатып боктай береди екен. Ш эш келшш кеудесшен итере
алмады. Кннкентайын шомылдырып, жуындырып, бауырына
салып алды.
Айнагулдщ куйеу! ею марте кеш1рт сурап кедд1. Кесюн
жагынан кел1ст!-ак еркек керщдт «Баргын келсе, усгамаймын.
Бар», —дед1 Шэш келшше. «Жок, бармаймын» деп келш1 кесш
айтты. Б1рак, кудай атканда, Айнагул айткан сезшде турмады.
К^ызы емшектен шырып, жана-жаца тай-тэй басып жургенде,
алдеюмдер аркылы астыртын байланысып журш, сол куйеуше
кайта кашып кетп'. Сонда да Ш э ш келшше туншп, кейшедг
0йткен1, ол Кенесбепнен калган жэдггердей ед1. Кенесбек
т1р1 болса, оньщ мундай куйге туспейтшш тары бщд1. Мундай
тардырды ол сурап алган жок, осындай тардыр оран тап болды.
Шамньщ жарыгынан узап шыга алмайтын жынды к©белекше
б1р еркекп твндректеп сандалды да калды. Одан кейш де екеу1
ею рет ажырасып, ею рет кайта косылыпты. Б1ракАйнагул бул
У||Ге, » балаларын да кермед1. Мэрттж танытты. Акыры
Шэйшщ кулагына адам кулетш эцпме жетп. Б1р куш куйеу1
«ои, экегщщ» деп тура умтылган екен, Айнагул кашпапты
да, саспапты да, октауды ала сап как бастан куйеуш койьш
калыпты. Анау шалкасынан талып тусигп. Есш жиган сон,
еркек емес пе, еылене кеп умтылса, колтыгынан устап алыпты
да, далага итерш тастап, еспсп таре ылттеп алыпты. М а е кара
болтан куйеуш еш кун бойы уйге юрпзбепть Акыры анау
жаздым-жанылдым деп адцына жыгылыпты. Содан бер 1 екеут
итжыгыс тебелесетш кершедь Еы баласы бар, кырык бестеп
эйел деуге адамньщ аузы бармайтындай Айнагулдщ бет-аузы
мыжырайып кетпгп. Ол да, бул да б1р-бфше шешшш ештене
айтпады. Эцгшелер! амандык-саулык сурасудан ары аспады.

* * *

Табайы нан айрылган Жузгк те, Жаксыбаладан айрылган

Айгун де жарым кецш. Уш жесгр б1р сэт сейлессе де б1р-б1рше
сеп. Жагдайын бшейш деп, б1р куш Шэш Жуз1кт1кше барды.
К уннщ шуагына аркасын тосып, еспс алдында ж ун тутш,
ьщылдап эн салып отыр екен. Тындап турып калды.

Ауылым квшт ба рады Керме квлге,

Алые шыгар К ерм е к ел кермегенге.
К,ыс пен аштык; цосарлап к,ысса дары,
Кун куркгреп ж а з ш ы га р влмегенге.
Бурац бел,
М е н бармаймын,
Взщ кел!

— С е н щ бармайтынынды б !лш , вз1м келд1м.

— О й , жаным! Жер бет1ндег1 жалгызым! Сен ганасыц гой
менщ еткен вм1р1мнщ де, етш жаткан ем1р1мнщ де куэс 1 .
М у н ы кушактап ол да жыламсырады, оны кушактап бул да
жыламсырады. Оньщ шиндег! мун - кашреттщ бэрш Ш э ш бше
ме, Ш э ш н щ йшндеп муц-кас1реттщ бэрш Жузж б1пе ме? Эрюм
езш1юн ойлап муцаяды. Ж ы лай алмаган журек жылаганды
туешбейдг
Ж ас кушцде жецгес1, к еш н шешеещдей болган Жузж
алды мен Табайды женелтш, оны н жылын етызген сон кеп
узамай ©31 де дуние салды. Жапырагы сиреп, бутагы сынган
теректей бгрте-бгрте Шэшнщ 0 3 1 сорайып жалгыз кала бастады.
Бхр шук!р дейпш тешрепн немере-шеберелер! шуылдап
коршап жур.
О йлап кдраса, Шэш ем!р бойы Тазабектщ шапагатына
шомылып етйтп. Муны коршаганныи бэр! - сол Тазабек
табыстырган адамдар. Тгрюшде Тэйкенгс тшеукор болса, ол
елген сон буран пана болган солар!
Кдпезд1 айтсацшы! Жайран каккан жайсан ед1 гой. Кдпезд1
ойласа, неге екенш, есше ер1КС13 Бэкен де туседь Соган сонын
кес1р1 тигендей болады да турады. Оган себеп, С1рэ, Оралбек
пен Э бен н щ тойына келгенде Ж эм еш айткан б1р сез.
Сер 1 мшез, акжаркын Кдпез б!р уйгырдын кызын унатып
калыптьт. Жхбектщ устше оны да алгысы келштг Б]рак кыздын
эке-шешес 1 эр1-сэр! болса керек. С ол туста Бэкен екеу1 катты
сезге келюшт 1. «Кдрындасымды к,орладын» деп анау, «Жчбектш
ез орны езш д е» деп мынау, екеу1 акыры жауласып тарайды. Сол
арада уйгыр кыздын эке-шешес1 Кытайга кашып етш кетед!
де, Кдпез бен Ж б ек кайта жарасып кетед!. Бэкен б1рак кайтып
Кдпезбен араласпапты. «Кейбхреу бупн тату, ертен араз» деп
Капездщ энге косуы да бекер емес. Кдпез отыз жетшпн жылы
усталып, итжеккенге айдалып бара жаткднында:

« Эзэзыге сендщ бе ?
Айтцанына квндщ бе ?
Халк,ым деген Кдпездг,
Жау деп устап бердщ бе ?» —

деп муц шак;к,аны тегш емес. О л бэлеиш Бэкеннен келгенш

бкген болу керек. Эттец, оны сурайтын Кдпез жок. Итжеккенде
журш кайтыс болыпты. Жаткдн жер! жайлы болсын!

***

Гулдэн мен Гулсэн езара акылдасты ма екен, Оралбек пен

Эбен уйленген жазда екеу! де терхскей жакка 1ркес-Т1ркес
куйеуге кашып кетп. Сейткендер! дурыс та болган секщд1.
Куда тусу мен куда куту де ескш1кт1н кдлдыгы санайтындар
табыла бастаган.
 * * *

Бул жактын казактары Ш а н ш а р деген акынын К,улманбет-

тен кем багаламайды. «Екеу1 айтысканда Шаншар басым тусш
едь Эттен, б!р тентектщ текс^з юше бола свзден тосылды»
санайды. Жецшгеннен жуз! куш п, унем1 ел аралап кетед1 екен.
Жамбылды устаз санап, сол ауылда коп кунш етюзшть Акыры
аштык жылы кайда калып, кайда кеткенш жан бшмейдь

* * *

Согыстан кейшп жылдарда ел ецсес1 кетерщю болганмен,

кем -к етт кеп едг Уш-терт к о н а к уйге катар келсе, оларга ас
куятын ыдыс жетпейтш. Б ала-ш ага дереу керппге жупретш.
Бупн ыдыс та табыла берм ейтт. Курсауланган кесемен шай
пиу, кеп’к агаш ожаумен кеже кую, су 1шу, агаш аякпен айран
1шу, агаш касыкпен кеспе кеже 1ш у баршылык саналатын. Той
жасаган журт керий-колацнан асып, букш агайыннан ыдыс
жинайтын. Соньщ бэрш керген кез бугшпге тек тэубэ дейдг
К еле-келе Китщнен жастар каш а бастады. Тау койнауын-
дагы ауыл аудан орталыгынан тым алые жаткандыктан,
карым-катынас кун санап киыыдай бердг Арба да, ат та табыла
бермейтш. Акыры Китщ жеке б 1ригэдэ болудан да калды.
Орман кузеткен Кобзев Улкенагаш ка кешпей, таные орыс-
тары бар Аралтебе, К,огалы ж ак к а кеш етш болды. Кетершде
казак дэстур1мен аралас-куралас журген буларды коштасу
дэмше шакырды. Козше жас алы п , кимас кеццгмен коштасты.
Сол кун1 одашалап ол Шэшге тосы н б1р сыр ашты. Еркелетсе,
Шэйкен, баска кезде Ш эш дей беретш. «Шэйкен, сен екеум1з
Тазабек маркумга еле-елгешм1зше карыздармыз. О л сен щ де,
менщ де кег!мд1 алды», — дед1 иыгынан езше тартып.
Ш э ш оньщ мэюн туешбей, Кобзевтщ бетше бажырая
карады. О л б1рден ангарып, « С е н немене, бшмейсщ бе?» —
дед1 тангалып. «Онша тусшбед1м». «Е , маркум-ай, оньщ ондай
мшез! бар ед1. Сыр ашпайтын кулыптаулы сандык сыякды ед1.
Сенщ эке-ш еш ен мен бауырларынды Т1р1дей ертеп, м ен щ б1р
 тал кызымды корлап, зорлап елт!рген Сергейчуктщ ею шхсщ
Тазабек кой влт1рген».
Шэш селк ете тускен. «Кдшан? Кдйтш?». Кобзев узак басын
шайкап, ол сырды Шэшнщ шын бтмейтше узак танданды.
«Екеуг мен! атып елт1рмек болып куалады. Мен атымнан туст
Актогайга кашып т ы р ы л д ы м . Кдрацры тускен кезде бгреуш
камшымен урып, б!реущ соньщ мылтыгымен атып тастадым»,
- дед1. Бар сыр ашканы —сол».
Кобзев соны айтканда, Тазабектщ калмак шпгп камшьг-
мен калай урып жыкканы Ш эш нщ кез адцына келдг Оньщ
солай ютей алатынына сендк Олай болса Тазабекп елт1рген сол
Сергейчуктщ бгр йпс! екенше де сол сэт сеидь
Кобзевтщ де ею улы, б!р немерес! майданра кетш, немерес1
рана балдак устап орадцы. Орыстын бэр! солардай болса, анау
- орыс, мынау — казак деп жжтемей-аьСбэрш адамдеп б!р тана
атаумен атай салса болар ед1, эттен;!
Ол да, кемп!р1 де ем1рден втл. 0тш жаткан емтр, кетт жат­
кан кимастар.
Айгун, эке-шешесш Китщге жерлеген Кдли —бэр1 0ктэб1р
ауданыньщ орталыгы Кекталра кешш келген жылы Шэш эл1
мугал!м болатын. Жэркент — ол кезде жеке аудан. Б1р жас кыз
мугалгм алтыгып: «Апай, с1зд! дере кт!р шакырып жатыр», —
Дедг. «Шакырып жатыр» деген сез журегше шьщ ете калды.
Шакыру атаулы жаксылыкпен б1тпейтш.
Дерект!рдщ касында атжакды, кесек денел1 ак сур кескшд!
б1р К1С1 отыр екен. Б1р жерден керген адамы секшдендь
К!рген бойда амандасты да, босагада ацтарылып турып
калды. Бейтаныс жшт орнынан турып, жымия жакьгндады.
—Шэй1 ала! —дед! элдебгр алые замангы таные дауыспен.
Тани алмады. Кез! жыпыльщтап, тани алмаранына эр1
кысылды, эр1 не дерш бшмей тосыдды.
—Мен Самсалымын рой, апа. Кожабек аганыздьщ баласы.
— Айналайын! — деген болуы керек. Даусы шыкпай, тек
кушагын жая берд!.
Едгезердей ж т т ецкешп келш кушактады.
—Алтын апатайым!
Кулап бара жатканын бшп, сез1мтал ж(пт суйемелдеп,
касындагы орындыкка отыргыза койды.
 «Тхр1 болганда, Сэмешм де осындай болар ед1-а у !» — деп
ойлады. Агы лы п, токгамай к о й ган кез жасынан ©31 %ялды.
Эйтеу1р, э р е д тшге келш, амандык-саулык сурасты.
«С13Д1Ц осында екенщ1здх, Кргалыга жумыспен барып
ем, сонда баягы Кобзевтщ нем ересш е кезшп калып, содан
естццм», — дедх. Жэркент аупарткомыныц бхрхншх хатшысы
болып келгенш е терт-бес ай болы пты . «Жас ©спей ме, жарлы
байымай ма?» деген — осы. Зщгггтей ж т т болыпты.
— Уйге жур, жаным. Жаман ап ан н ы д шэшн хш! — дедх Ш э ш
эл1 еткен кундердщ елесшен айы га алмай.
— Ж о к , ап а, бул жолы м е н сгзд 1 эдей 1 ш акы ра келд]м .
Демалыс к у ш в з 1м кел1п, б а л а -ш а г а д ы з б е н алып кетем , — дедх.
Сейтть Содан бер1 сол Сам салы м ен ез1 де, бала-ш агасы да
байланыстарын эдх узген ж о к

«Былтыр к^лын — биы л тай,

Б угт кедей — е р т е ц бай.
Дшрменнщ т а с ы н д а й
Ш ы р айналган д у н и е -а й » , —

деген — осы. Кеш еп жаладаяк балалардьщ бупн ел баскарганы

Шэшге заманньщ оцала бастаганындай сезшдь

* * *

Немере-шебереш н кызыгын казак баска кызыктыд

бэрщен ж огары кояды. Солай ек ен ш е Шэшнш коз! баягыда
жеткен. К^дайдыд оган берген б1р мшез1: ез немере-шебересхн
калай ж аксы керсе, Сэмен, Жаксыбала, Кдлидын бала-
шагаларын да ©з урпагындай ж аксы кередх. Эйткенм ен ол
Нурбектхн; кызы Кэусенд1 айры кш а сагынып турады. О йткеш
оньщ кылыгы — окдпау кылык. Алматыдагы музыка мек-
тебше барганы нш а оны езх багыгг-какты. Б1р жасында журД 1 ,
б1р жасында с©йлед1, жас к у н ш ен алгыр, ерке ©стх. К,ой деп
бетшен как к ан емес, эке-ш еш есхне де жекхтпедх. «М е н щ
ж екем енш тм е тимендер!» — дейтш .
Елдщ баласы езге балалармен ойнаса, Коусен тек эжес1мен
ойнайтын. У й д е де, тузде де: «Э ж е , ойна!» —деп, касынан карга
 адым шыгармайтын. «Кудай сактасын, мшэ б1реуд1Н ауырын-
ай!», «Энеб1реудщ ДЭМ1Н корей !н ц п » деп, эжесшше сейлегенше
эке-шеш ес 1 де мэз болатын. «Э ж е , сен маган кершш жур, мен
ойнаймын», — дейтш бес-алты жасынын езшде. Б1р-б1р1не
бауыр баскан, б!р-б 1рше эбден уйрешскен шеберес1. Нурбек
пен келш 1 эж ес 1 мен ш обересш щ кылыгына карап-ак карк
болады.
Немере мен шебереш алдына алып тебе шашын шскеп
отырган а н а мен эженщ танауы тгршйпктш тангажайып шеше
толады. О л и!с — адамды шекс!з рахатка белейтш элемдеп ен
куатты д эр 1. Ондай дэрШ1 ешб1р окымысты мен гулама жасай
алмайды, ейткеш оны Жаратушы иемнщ 031 жасаган.

***

Ш эш н щ 0ткенд1ойламайтын, бупнде кез1Жокжакындарын

еске алмайтын куш жок;. Кейде солармен эл\ б1рге вм1р сурш
келе жатк,андай болып кетедь Куб1рлеп сейлесш те отырады.
Оларсыз ем1р суру оган опасыздык сек!лд1.
Киын-к,ыстау кезде агайын болган Жаксыбала мен Тэу 1р-
бектщ, баскалардьщ ургтактары м ен ез урпагын уштастырып,
ас костырып отыру — ол да Ш эйш тц аналык М1ндет1. Мунын
эр1 К1Ш1Г1р 1м мемлекеттщ т1зг1ш н устаудан б1р кем емес.
Агайын б о ла бшу — казактьщ ен улкен мудес!.
Немере-шеберелердщ, жиендердщ мшез-кулкынан,
тур тусшен Тазабектщ, Оралбект1н элдеб!р уксастыктарьтн,
дагдысы м ен эдет1н кору - Ш эй ! унпн бакытгьщ бакыты. Ом!р
суру деген — сол.

***

Кекталдын куз! жазга уксас: кун жаумайды, суымайды,

шыбынсыз жаздьщ дэп ез!. Казактын ез мшез!ндей момын,
алкын-жулкын ештецеа жок- Коньгр куз.
Нурбек л е н к е л !т жумыста, ©згелер! де ез ирлтмен кетш,
Шэш уйде жалгы з ез! йрш-шыгып журген. Телефон шыр ете
калды. Э й , Алматыдан, Кэусеш м шыгар деп, асыга жупрдг
Сол екен, даусы санк ете калды:
— Эже, х э л щ калай?
— Ой, даусьщнан айналайын, жаксымын. взщ калайсьщ?
— Жаксы. Эже, бупн паспортымды алдым. Атымды Кэусен
деп жаздырдым. Бэр1б1р елдщ б эр ! Кэусен дейдг Онын; устше
ол — сен айтатын ат. «Кэусен» дегенде, кулагыма ылги сенщ
даусын келш турады.
— Жарыгым сол. Эке-шешен ренж ш журмей ме?
— Ренж 1 мейд1. Менщ эке-ш еш ем сенсщ, олардын буйрыгы
маган журмейдг — Соны айтты да шеберес 1 сыкылыктап турып
КуЛД1.
—Алтыным. Бэр! кутты болсы н, жаным!

* **

ШэЙ 1 тагы ойланып отырган. Есше казактьщ ескд б1р эн!

Туст!;

— Тобылгыныц бургндей,
Текеметтщ т у р т д ей -а й .
Заман етт бара ж а т ы р ,
Сгз бен бгзге б ш н б е й -а й .

Кдзак калай дэл байкагыш. Кунде кегерш турган

тобылгыньщ кашан бур ашканын бшмей каласын. Текеметтщ
тур1 де кунде кореец, кунде с о л калпы сыякты, бграк, ол да
байкатпай тоза бередь Бэр1 кеше гана сыякты.
Биылгы кыс куздщжалгасы сыяктанды: карсыз, кара суыгы
да жок. Ш эй ш щ ауыратын ж ур еп б 1р нэрседен ган а секем
алды: желтоксанньщ дэл он бес! куш кыс йшнде кун курюредг
Бурын мундайдьщ болган-бол маганын, канша ойласа да есше
тус1ре алмады. «Э , кудай амандыгынды бер!» — деп сыйынды
да койды.
Ертес1 Нурбек уйге тым кеш келд 1 . Эжес! мен эйелг элдене
куткендей бетше бгрдей карады.
 — П л е н у м еткенш есп'ген шыгарсындар? Енд! Кдзакстанды
орыс баскаратын болды, — дед! еспплерщ келгеш осы ма
дегендей тез-тез айтып.
— Естщйс, — дед1 эйел1 ол д а оган онша мэн бермегенсш.
— Е , орыс болмай жур ме ед1, талай орыс баскдрды рой
Казакстанды, — деп, Ш эш де оган танданатын тук жок екенш
еске салгандай болды.
— Б^ры н казакты окымаган, езш ез1 аш баскара алмайды
дед1. С э б е т еюмет! орнаталы жетп 1с жылга жуыктады, эл!
надан, э л 1 о з ш !з баскара алмаймыз ба, эже?
— К о й , балам, ойтщ айтпа! Б!реу естюе, басын бэлеге калар.
Одан да ш эш щ ц 1ш.
О л э н п м е одан ары ерб1мед1. Немереа аман-есен келгешн
керген со н , кенЬп орныгып, Ш э ш ез белмесше карай кетт!.
Ш э т д!ндар да, ырымшыл да емес. Алайда кыс йшнде
куншн курк1регеншен секем алды, содан болар, элденеш кут-
кендей, элде неге аландагандай беймаза куйде журдг Бшпсх,
есттс1 к елш , журт бас коскап ж ерге эдеш жакындайтын болды.
Акыры естщг Алматыда жастар м ен студенттер еюметке карсы
шырыпты. ©ктметке! Адам м иы на сыймайтын сез. Жаксьг
сынан айырылган, кересшш к ер ген казактар мен кас1рет шек-
кендер б о лс а бхр сэр1, неге жастар кетершс жасайды? Оларга
не жок? Н е бше Д1 олар? Элдеб1реулер айдап салган болар, с1рэ?!
О й бай -ай , Кэусен! кайда екен? О л да студент пе ед1, немене
ед1? Жас нем е арандап калмаса ж арар едх!
Уйге харе сап Шош Нурбекке телефон сокты:
— К эусенм ен хабарластындар ма? Хал-жагдайы калай екен?
— Алматымен сейлесе алмай отырмын, эже. К,орыкпаныз,
ол эл! жас кой.
— Жас болган сон гой к а у т т е н т отырганым.

***

Жиырма екшнп желтоксан болатын. Туннщ ен узагы, кун­

нщ ед кьхскасы. Стали ннщ туган куш. Бул кунд1 бурын мейрам
санаитын, адамзаттыц ец акылдысы туган кун деп багалайтын.
оитсе, ед катыгез басшынын дуниеге келген куш екен. Тарих
272
 ет1р1ктш; бетш эл 1 аршып жатыр. Оньщ жасаган жаксылыгы
мен жауыздыгын таразылап, орныккан тэртйтп ары-бер 1 ыргап
жаткандар бар.
Д ала алагеу1м тарткан кезде ес!к алдына ею машине 1ркес-
т1ркес к елш токтады. Уйде Ш э ш мен Нурбектщ кенже кызы
гана отырган. Таныс бгреу ме деп, Шэш терезеден карады.
Кек пэлте киген узын бойлы ек1 ж т т какдадан ездерг К1рш,
мэшинеге жолды ездер! ашты.
Ш э ш тангадды. Дэл буггайша еркшситш ешюм ж о к сеюлд1
ед1. Иыгына шапанын ше сап далага шыкты. Сол сэт ка к,падан
Нурбек пен келш! де кергщц.
— А п а , С13 уйде отыра берщ1з! — дедг келген екг ж т т т щ б!р1
октем дауыспен.
Аркасы нан итере кушакгап уйге юрпзш шберд1. С о л сэт:
— Кулыным-ай! — деген келш ш щ даусы миына ютхкше
кадалды. Ш э ш жалт бурылып, ж ш тгщ колын кагып Ж1берд1.
Кушагын жая кара мэшинеге карай умтыдды.
Б оп -боз, ак шелмектей боп, шалкалапжаткан К эусещ ц кезг
шалды. Астындагыжер опырылып кетть Жете алмай етпетшен
жыгылды. ©31Н каратунектщ жутып бара жатканын Ш э Й 1 сездь
Соцгы бш геш — сол.

* * *

Ж эркенттщ ауруханасында Ш э ш ес-туссгз узак жатты. Б1р

куш к е з ш ашып, касында отырган келшш кердь О дуниеде ме,
бу дуниеде ме, езтщ кай дуниеде жатканын ажырата алмады.
— А п а ! Апатай! - деген к елш ш щ даусы бу дуниеде жатканын
ацгартты. Сейлегкп келд1, с ей лей алмады. Аузына б!реу
коргасын куйып тастагандай. А ш а алмады. Б1р кезде кел!ш ак
халатты ек! дэр1герд1 ертш кедщ. Б1реу1 аузына элденемен су
тамызды. Аузыда, кулагы да катар ашылыпкеги. Б1реу1: «К езш
ашты! А м а н калды!» деп жатты.
Ш э ш б1рак аман кадцым деп ойламады. Булдыраган,
буалдыр тарткан дуниеге кайта оралгысы келмед1. К ара тунек
кайтадан ез ту61 не тартып экетть Е ш жер! ауырмайтын сыякты.
Кдйта оралмайтын баска дуниеге ез еркзмен енш бара жатты.
 Шэш ауруханада кырык жет1 кун жатып шыкты. Он аягы
шалажансар, он колы аузына зорга жетедк жазылган тур1 сол.
«Б1рте-б1рте беР 1 калпынакеледх, емдейм13», -дейд1дэр1герлер.
Аяры мен колы гана емес, Шэшге мыйы да шалажансар секщд1,
оны калай емдещц?
Уйге шыккан куш кеншн сурал Кали келд1. Жагы суалып,
журш шб1р т!ктеп, кэдгмгщен картайып калыпты. Баягы
©жеттЫнен еш нышан жок. Энггмес1 де суйык: б1рд! айтып
отырып, б1рге кете бередг Ештенеге сенбейд1, ештенеш
армандамайды. Туйыкка куып тыккан ан кусап бэршен ум1т
узгсн.
— Алматыда окитын ортаншы немеремд1 окудан шыгарып
Ж1бер1пт1, — дед! мунын шарып. — Желтоксаннын он сег!з! куп!
аланта барганын б1рсулер суретке тус1рш алыпты.
—Аман келгенше шуюр де.
— Иэ. Ш укгр деп отырмыз. © з щ калайсын ещц.
— М ен де шукгр деп отырмын. О н алтыншы жылы елш
Калмаганыма шуюр деп ем, онда э л ! жаспын, керетш куи м бар
деген болармын. Асарымды асадым, жасарымдыжасадым, енд1
неменеге шукгр деп отырганымды ©31м де бшмеймш.
—Е, кэзгр немере, шеберелер уш!н шуюр дейм!з де.
— И э, ш ую р деуге уйретп рой. 0лт1рш жатса да, окудан
шыгарып жатса да, бэрше шуюр деймтз.
— Ш уюр демеске баска не амалымыз бар? «К,азакгы казак
баскарсын» дегендер! ущщ урыл-согып, итпен куып, ез куштер!
жетпей жаткандай, Мэскеуден, Тэшкеннен, Фрунзеден,
Новос1б1рден эскер шакыртыпты. 0з«'мтздеплердщ жаны аши-
ды, езгелер аямасын деген! шыгар?
— Он алтыншы жылы де сейткен. Тэшкеннен, Алматыдан,
Ппппектен эскер шакырткан. « О л орыс — баска орыс: патша
заманынын, бул орыс — баска орыс: сэбет заманыныц» деунп
ед1к, сейтсек, жетшс жыл бойы алданып журшшз, бул да сол
орыс боп шыкты РОЙ.
— Иэ, С0ЙТТ1.
Кали кеткен соц да Ш эш е з ш щ осы ойынан арыла
алмады. Он алты жасар кызды аямаган вюмет к1мд1 аяйды?
Окытушынъщ урысканына екпелеп, ез 1 асылып елшт! дегенге
юм сенед1? Окытушысы урыскан сайы н окушысы асьшып ©ле
274
берсе, онда ол окытушыны неге зан тергемевд? Желтоксатт
кетерцпсше каты скдн дарды окгмет нашакорлар, маскунемдер
мен бу за кыл ар деп хабарлады. Кэусеш онын бгрше де
жатпайды. Ен курымаса адал жастын аруагын корламаса кайтед1
екен? © й т ш 0 т1р1к айтудын астарында баска ©прхк бугып
жатканы беп-белгш. «Баска бала-шагаларьщныц амандыгын
ойласандаршы!» — деп Нурбек пен келшш коркытуда кандай
купил бар?

* * *

0М1рд1н бэр1 тусМкп болса, онда пршцйктен м эн кетер

ме ед1, К1 М б1лед1? Шэш сексен тогыздан аскан жазда Кали
катты ауырып жатыр екен деген хабар кедщ. Он аягы мен он
колын суйреп кетерш журген к е м т р К1С1 ол хабарга селк ете
коймас деп ойлаган Нурбек катты кателескен ед1. Естпен
бойда орны нан суйретше турып: «М е ш апарындар. М е н елш,
ол калса, кайыр еда. Кудайдын 1сш е ылажжок, карагыммен бгр
тщ цест калайын», —дед1 Ш э ш .
— К э з 1р бармаксьщ ба? — деп Нурбек ез кезше 031 сенбей.
— И э . Туске дейш барайын. Кешлд1 тустен кешн сурамайды
казак.
К али д ан куат кашкан екен. Басы н кетере алмай, кемсендеп
кезше ж ас алды. Шэш енкеш п бетше бетш типзд1. Колын
устап, уысына салып алаканы н узак ыскылады. М енщ
куатымнан куат ал деген адамш а кезш жумып, элденеш
куб1рлеп, коципмен тшдестх. К,али Шэйшщ унс1з тш ш уккан
адамша кыр-кыр, сыр-сыр етш элденеш айтты. О н ы Ш эй]
тупл, Н у р б е к те ести алмады.
— К удай кэрЩ1 алса, алдымен меш алар ед1, карагым. Сен
жылама, мен жылайын. Мен с е ш тастап бара жаткам ж ок, меш
сен тастап барасьщ. Он алты жасымда эке-шешем, бауырларым
тастап кетш ед1, ен содында енд 1 мше, сен де тастап барасьщ.
Соньщ б э р ш б!р езщ жоктатпай келш едщ, сен кетсец,
кабыргам сеплш , коргаиым кулайды. Б1рге тутанымнан б1р
кем б олган жоксыц. Мендей катын казактын эр ауылында
бар, сендей еркек ел 1шшде некен-саяк. Б1р-ак нэрсеге к©н 1л 1м
ток,- сенщ немере-шеберелерщ менщ немере-шебелерхммен
туыстарша араласып келедг Кдзактьщ б1рлш деген — сол.
Екеумгздщ еш кетпеген ецбег1М13 де осы. взекп жанра б!р
©Л1М — хак,. Кдналма. Кдпаланба! Ез боп вм1р сурген жоксын,
аштыкта да, токтыкта да, киналганда да, карык, болганда да
елден белекгенген жоксьщ. Урпарын елдщ бетше именбей,
ецкеймей к,арайды. Уайымдама.
—Хош! — дедг Кдли кенет тшге келш.
Соны айтты да, енд1демалайын деген кклше кезш жумды.
— Кайран карагым-ай!
ШаЙ1 Кдлидыц алакднын кысып отырран колын алды да,
Кдлидьщ ек! кезш алаканымен жапты. — Каратымнын бетш
буркендерпп! А к мата экел!
Шэшнщ ел 1м устшде де саспай сейлегешне бэр1 танрадцы.

***

Кенес ©К1мет1 тарих-тарих дегенд1 жш айтатын. «Жаца

тарихты жасап жатырмыз», — дейтш. Ол бакытты елдщ
бакыты туралы тарих болатын. Б1рак каншама тырангганса
да, казактьщ бурынты кездег1 баршылыгы мен т о щ н ы л ы р ы н
Кецес ек1мет1 кайта орната алмады. Сондыктан бурынгы мен
кэзхриш салыстыра бшетш санасы бардыц бэрш халык жауы
деп атты, асты, кудалады. Эйтеу1р, вйтш-буйтш бурынгыныц
бэрш жок кылуга тырысты.
Кдзактьщ вткен тарихы болмапты, Айтарлыктай заманы
да, заманды тудырран адамы да болмапты. Айткызбады,
жазрызбады. Ойткеш оньщ бурыыгысы бугшпсшен элдекайда
1лгер1 едь
Кэз1р де журт тарих-тарих деп жатыр. Булар да бурынгыны
быт-шыт кылмак. Сонда тарих дегеш не болды? Бажайлап
караса, еткеннщ епрйтн шыгару, эшкерелеп айту — тарих.
Шэш сол ет1р!ктщ б1разын ез1 де бастан кепшгп. 0 т1р1ктщ бгр
атысаясат секщцг
Э дегенде Кенес еюмет! эр шаруага жер белш бердг Мэнп
сешю деп сенд1рдь Тепн жер берген ©Баметп юм жек керсш?
 Б эрш щ буйреп бурды: калхоз курам деп казактан малды
сыпырып алды. Тамагы да, КИ1 М1 де, мэдениет! де м ал болып
отырган казак; одан айырылган соц кара шыбындай кырылды.
«М ы н а ж ер-су колхозга мэнга бершедг» деп оган да сенццрген.
К еле-к еле калхоздьщ кеб 1 савхоз болып, мемлекетгщ ез
менийгше айналып кетп. «Кдзакстан — ез тагдырын 031
шешетш мемлекет», — деп зан; бекхгп. Акырында о л да етгрж
болып шыкты. Казакстанды енд1 казакка баскартпай да койды.
0т1р1кке сенш келген жастар: «Н е г е буйттщ?» деп танданып
ед1, оларды жаппай жазалады. Енд1 елден сешм кетт1. Сешм
кеткен жерден бэр1 кетедь
Н аразы болган жастарды кырып-жойып, каралы кунд1
басына орнаткан вюметп кандай адам каргап-сшемейд 1?
Жетшс ж ы л буркенш келген бетперде акыры ашылды. «Б1збен
тенесетш сен и м едщ?» деп казакты кемсшп турганы, к е м с т п
келгеш акыры эшкере болды.
С т а ли н патша заманын жамандап еда, Сталин заманын
Хрущев жамандады, енд1 оньщ е з ш сан-сакка жупртш, алдьщгы
0т1р1кт1 сонгы 0 Т1р1к эш керелеп жатыр. Сол С талин, сол
Хрущев: « М е н елген сон б олаш ак мен жайында не ойлайды?»
дегенд1 тхршципнде неге ойламады? Сен елгенмен ем 1р елмейд1
гой. 0 Л 1МД1 сен умытканмен, ел1м сеш умыта ма? Э л д е олар о
дуниенщ бар екенше сенбед1 ме? Сенбей-ак койсын. Бхрак
болаш ак урпакгьщ каргысы м ен назасы о дуниенщ сурагынан
кем бе? Болашактан неге корыкпады? Эдщцж дегенд1 уран
кылган еклмет неге эдщд1ктх аякка таптады.
Кэзгр бэр 1 жариялылак деп кулшынып жур. Табысы
мен кем !сш , жетютш мен туйш ш мемлекетгщ халыктан
жасырмаганы, эрине, жаксы. Б1рак ем 1р бойы алдап, жасырып
келген басш ы лар калайша курт езгере салады деп сезпсгенесщ.
Сен 1м с 13 Д1к сщш калган сананды акыл-ойьщ тазалай алмай
эуре.
С т а л и н н щ бгр зэл!мд!п : сенд1рд1. Сенбегенд1 урейленд1рд1.
Б уп нп сан а сол дэрежеге енд! ш еп н е ме? Шегшсе, Ж елтоксан
к©тер1л1С1 болар ма ед1? Шегансе, Кдйрат, Лэззат, Ерболды
батырымыз деп казак басына кетерер ме ед1? Адамньщ езш
ыкгырса да, енд! санасын ыктыра алмайды-ау, ешк1м!
 ***

Жаным тем1рден жаралса да, Кэусеннщ казасынан кешн

к©п узамайтын шыгармын деп, 1штей Шэш соган дайын ед1.
Б1рак будан бурын Кдли аттанып кетт1 . «Жецгедей алмаймын,
С1з маган эпкес1з», — деген ед1 айналайын. «Кдаай ез1 берген
жанын ©31 алар» дейд1 гой казак, кашан алса да киналтпай апай-
топай ала салса екен деп тшейд1 Шэш. Токсанга келсем-ау
деп ойлаган да емес, тшеген де емес. Ананы апырып, мынаны
жапырып тастайын деген тойымсыз жоспары да болган емес.
...Кейпа шайдан кейш кезш 61р ашып, б!р жумып, эрнеш
б1р ойлап уйыктаган адамша кек диванда кисая жаткан Шэш
Нурбектш, ©з белмесше б!р ю р т , б1р шыгып, бул жакка
жалтакггай карап, элдене айткысы келш жургенш байкады.
Бграк «О не?» дей коймады. Эншешн куйбен иршшпнщ камы
шыгар деп болжады. Алайда немерес! акыры шьщамады.
— Эже, уйыктап жатырсыз ба, ойлап жатырсыз ба? — дед1
эзщдей кулш.
— Ойлап та жатырмын, уйыктайын деп те жатырмын.
Бгрдеме айтайын деп пе ец?
— Айтканда кандай! Кудай буйыртса, жа^ында токсанга
келес1з. Бэр1м1з жиылып соны атап ©тсек пе дел ед 1К.
— Эуре боп кайтес1ндер, карагым. Ел баскдрган кесем
емесшн, с©з бастаган шешен емеспш, кеп кемшрдщ б!р1мш.
Бэрщ осы уйге келш, ет асып, шай писендер, одан улкен атап
ету бола ма?
— Эже, слздщ токсанга келгешщзд1 атап отпесек, б1зд1
экем1зд1н;, Оралбек ага мен Тазабек атамыздьщ аруагы кеше
ме?
— Эй, саган б1реу сез уйретш койган ба, немене? «Б1з» деп
отырганьщ юм ол?
— «Б 13» деп отырганым — бэр1м1з: Тазабек атамыздын,
урпактары, Табай атам мен Тэу1рбек атамыз, Кенжегара мен
Кали агаларымыздьщ, кыздарьщыз Гулдэн мен Гулсэннщ
урпактары — бэрх бул ушщзге калай сыяды? Элде оларды
шакырмайсыз ба? Самсалы агамен акылдасып ем, «Келем,
жолдан Кргалыга согып, Кобзевтщ немересш де ала келем»,
 — дед!. Кдли аганыц кенжесп: «Б ар шыгынын ез!м кетерем,
жасаймыз», — деп жатыр. О ларга не б е т ш айтам?
— Алды-артымды эбден ор ап алган екенсшдер гой. ©здерщ
б1Л1НДер.
Казактыц тойы — туыскдндар мен сыйласкандардыц,
е л ш щ к е з 1 мен Т1р щ щ 031 бас косатын жиын. Тэй кен н щ кезш
керген Табай мен Жуз1к, ж ар дегенде жалгыз бауыры Сэмен,
Ж аксы бала мен Айгун, Тэу1рбек пен Айша — бэрш щ бугш кез1
мен ©31 осында. Жарыса апалап, жарыса еркелеп ескен Гулдэн
мен Г улсэн куйеулер1мен кел1ПТ1. Озщ кдртайганда кызынньтц
да картам ып эже болганын к о р у — ол да ем1рдщ взгеше сыйы.
Э б е н т н , еы улы да енгезердей, екеу1 де балалы-шагалы.
Аспайтын-саспайтын, асыгыс ешнэрсе айтпайтын акылды
балалар. Бул оларга: «Сендерд 1 кергешме бакыттымын», — деп
ед1, К1 Ш 1С1 бурылып: «Жок;, ап а, сгзд1 керген 613 бакыттымыз»,
— дед1 айналайын! Бакытты болсы н!

* * *

Т о й га келюкенше Ш эй! екш бед ь Урпактарыныц ыкыласы

жумактын; тврше шыгаргандай эсер етп. Бэрш уйлеспрш
журген Нурбег! екенше кез! жетт1: бэр 1 соныц аузына карайды,
бэр! сод ан келш сурайды. К е л ш ! де, кеп жасагьтр, б 1ресе асхана
жакка жупред!, б1ресе конактардын 1шш аралап кетедх.
— Э ж е , мына Нуржан деген баланыз б1р-ек1 эн сап берем
дейдх. Тындацыз! —дед1 асаба.
Ж ук алау гана талдырмаш Ж1Г1Т лып-лып басы п ортага
шыкты.

— Сэн болмайды ж а й л а у д а мал болмаса,

Кулын асау болм ай м а байламаса?
К,ызы куц боп к е т п е й м е, улы к,ул боп,
Елдщ камын ерлерг ойламаса ?!

0Н1ШНЩ сез! Шэшш елен етк!здк ест! елец айтатын бала

болды!
 Кдйран заман,
—

Асау к$лын секыд1 байланбаган.

— Нуржан балам, кеп жаса! — дед1 микрофонды асабадан

сурап алып, — Есьа эндердг бшетш бала кершесщ, Кдпез деген
эндпш е с т т пе едщ?
— Байгабылулы ма?
— Иэ, балам. Соньщ эндерш бшесщ бе?
— Бшем. «Дуние-ай», «Крштасуым».
— «Ауыр кун-ай» дегенш естш пе ен?
— Соны айтып берейш бе?
— Сейтнп!
Осы бала шатастырып турта н жок, па, баскд б1рдемеш
айткалы тур-ау деп, Шэш сешнктремедг

— «Балалары айырылып анасынан, ой-хой,

Аналары айрылган баласынан...»

Журт жым-жырт тындады. Кеб1, С1рэ, тусшбедт Ашар-

шылыктьщ казакка кдлай келгенш айтсам ба екен деп б1р
ойлады. Оным калай болады деп тагы ойлады.
—Жастар! — дедт сол сэтте элдекгм ортага шыгып. Самсалы
екен.
— Буя энд 1 шыгарган Кдпез Байгабылулы деген юспй
токсанга келш отырган Шэш эжелерщ де, бу ккй куйеуге
шыкканда сеггз жаста болган мына мен де керд1м. Голощекин
дегеннщ кербаккан басшылыгымен отыз екшыд жылы малын
тугел сыпырып алган казак; ел аман, журт тыныштыкта жаппай
аштан кырылдык. Б]'реу тышканнын; шшен дэн хздеда, б1реу
тышканньщ езш жед1. Баласын кушактаган калгтышеше влд1,
шешесш еме алмай бала влдь Сол кдс!ретп энге коскдн Кдпез
аталарыц «халык жауы» атанып итжеккенге айдалды. Сонда
журш отыз тогызыншы жылы ол да едщ. Бугш Нуржан баламыз
алпыс жыл бурынгы аштыкты Кдпездщ эн1мен кез алдымызга
экелдь Кдпездщ аруагы колдап журсш, балам!
Не болса соган кол согатын желекпелер де бул жолы тырп
етпед!.
 * * *

1991 -ж ы л — элемдеп ец 1р 1 мемлекетгщ б1р! Совет Одагыныц

0 М1р1не адам ойламаган езгерютер экелд1. Кушпен, айламен,
алдаумен, саясатпен тутасып тартан дене б1ршен к ей ш б 1р 1
боршалана бастады. Желток,санныц кугындалган кур банд ары
аланга халы к мудесш ойлап ш ы ккан ултжанды ул-кыздар екеш
ер1кс13 мойындала бастады.
Желтоксанныц он еюсг к у ш туе кезшде Алматыдан жас
Т1ЛШ1 ж т т келш Шэйщен сухбат алгысы келетшш айтты.
— М е н , шырагым, шынымды айтсам, ол кунд1 еске алгым
келмейдь Эурелеме! —дед1 Ш э ш бгрден кесш айтып.
Ш ашы жалбыраган, кайта-кайта кезше тусш, оны ысыру
ушш, кайта-кайта басын еш кш, эбден элекке тускен карасур
ж тт Ш э ш ге жалына бастады.
— А п а, ак кар, кек музда с1зге жолыгу ушш сонау Алматыдан
эдеш келд1м. О н алты жасында халкыньщ намысын коргап
курбан болган шеберещз ж ай лы б1р жылы сез айтсацыз,
калай болады? Желтоксан кетерЪпсшщ бес жылдыгын
Кэусен Нурбекованын ем1р1 ж ай лы дерекпен атап отеш к деп
уйгарган ек. М ен с1зге дейш, ап а, Кэусеннщ курбыларымен,
окытушыларымен жолыкгым. Б э р 1 коркады. «Аты -ж еш м д 1
жазбанызшы!» — дейдь Ойткеш б э р ш коркытып койган. А л С13
шмнен коркасыз?
— М е н кэз1р, шырагым, ел!м н ен де корыкпаймын.
— М ш е , осы С0Э1ЩЗ К эусен н щ эжес1 деген атка эбден
ылайьгк, апа. Кэусеннщ кетерЪпске калай катысканын егжей-
тегжешп бшетш зац кызметкергмен жолыкгым. « Кэусещц
атирген — намыс», — дед1 о к1с1. — Орталыкган келген
тергеушшер ол кызды эуел1 зорлаган, сонан сон коркытып,
корлаган. К,орланган кыз жатакханасына жылап келгенде
аддынан жете кип окытушы э й е л шыгып: «С ен онбаган
Кдзакстанды мен сактап калам деп журм1сщ? Мектеб1м1зге
жаманат келт!рмей, неге жайына журмейсщ? Мен сеш окудан
шыгартам!» — деп шабаланган гой. А н а жакта орыс тергеугш
корлайды, мына жакта казак окытушы урсады. Кдзактьщ
 намысын коргаган кыздын езш ешк1М коргамайды. Соган
шыдамаган Кэусен: «Булан да елгежм жаксы» деген гой.
— Э й , шырагым, сен не айтып отырсын? Кррлаганы,
зорлаганы не? Кэусенд1 К1М зорлапты?
Тш ип Ж1Г1Т тым квсшш кеткенш енд1 байкады.
— О , к^дай! — дед1 Ш эш шалкалай диванга кулап. — Менщ
зорланганьш аз ба ед/? Жетт не жыл етсе де орыстыц баяш
лигылы езгермеген болды гой, онда. Меш зорлап- корл аган
орыстын; жетшс жылдан кешн шеберемд1де зорлап- корлаганы
ма!? Ж е т т с жыл бойы езгермеген нендей шемен пигыл?!
— А п а! Апа! Дэр1гер шакырындар! — деп тцпш жпт
жанушыра айгай салды.

***

Ш э т о н бесшпп желтоксан куш тацертед кезш ашты. Бэр1

оны осы жолы кайта оянбайтын шыгар деп ойлаган. Тпгп
дэр!герлер де солай уйгарган. «А п ан ы н журеп атгьщ журспндей
екен», — дед1 емдеунй дэр1гер1. Кейуананьщ т\р1 калган ына
куанганнан гер 1 жшттщ еш нде тангалу басым едх. Шэшнщ
кезш ашканын керш: «Апатайым-ай!» - деп, Нурбектш
ушндеп к ел 1Н1 жылап куанды. «Н урбек! Апам кезш ашты!» дед1
куйеуше куана телефон шалып. «А -а? !» — деп, ол жумысынан
он минетте жетш келд^. «Ага, эзхрше апаны мазаламацызшы!»
— деген дэрйердщ тыйымына карамастан палатага куйын
айдагандай аптыта юрдт
— Эже! дед1 тосепнщ касына пзерлей отыра калып. —
Эжетай! Бхзд! тастап кетпепй!
— 1Ый-Ы! — К,ыр-кыр еткен ун н щ эж есш ш екенш Нурбск
эуелде укпады. Бул ун кайдан шык,ты дегендей анырып эжесшщ
бетше кдрады. Кырылдаган, ара-арасында естшер-естшмес
сырылдап шыккан дауыс казактьщ кацсыган, есирген, жулым-
жулым тарихыньщ тозыгындай ед1. Сонау алыста жылтыраган
жанары СОН1П бара жаткан оттай дэрм енсЬ мелтевдещп. Журеп
су ете калды. ем1рдщ ж1б1 эне-мш е узшш кетердей едк
 — Э ж е, б1рдемедеш1!
— ШМ-Ы!
— Ага, болды енд1, ауруды шаршатпацыз!

* * *

Анда-санда ьщыранганы болм аса, Шэш тыныш уйыктады.

Тацертен кезш ашып, ж анары н бурътп жан-жагына карады.
Келш ш ш касында отырган ы н керш , ещ жылып коя бердь
Басын с э л козгалтып, колы н жыбырлатып, б1рдеме дег1с1
келд!. Б1рак шамасы жетпедь К е з ш жумып, кабагын уст 1 -устще
какты. К е л 1Н1 колын устал, алаканымен кос колдап укалады.
Ш эш нщ кезшен жылт еткен жас кершд1. Слрэ, мейгрдщ,
ризашылыктьщ жасы болар.
— А п а , бар купнщздхжинадызшы, бершмещзш!!
Енес1 жымигандай болды: ж узш ен жылы б!р толкын жупрш
еткендей кер1нд1. Аузын ею -уш тамсанып, акырын жутынды.
Кел1н 1 уш ып турегеп медбикеден кайнаксу сурады. Б 1р ътстакан
су экелш , тамсанып жаткан е н е с ш щ аузына ек!-уш тамызды.
Ш эш Т1ЛПТ козгап, тагы ею -уш тамсанып, суды жутты.
— А й ... айнаИ... Ы, — дед! сырылдаган даусы.
«А й н алай ы н !» деген ризашылыгы болар деп болжады келш1.
Кешюсш Нурбек келд1 . О н ы керш , Шэйшщ к ез 1 ерекше
жайнап кеткендей болды.
— Э ж е , калайсыз? — дедг кулагы на енкешп.
— Ж ак-ы с... — дедг Ш эш тш ш шайнанкырап.
— А , кудай, апам тш катты! А п ам тш катты! — деп куанды
келий.
Тем !резек кемгардщ кайта т!рътгенше дэрхгер кауымы да
катты куанды, эр] катты тангалды. Бул кюшщ жаны ж ай тем1р
емес, шын тем1р екен десть К е з ш е жас ала куанган Нурбек
эжес!н эбден куанткысы келд!.
— Э ж е , бугшнен бастап 6 13 тэуелс13 мемлекет болдык!
— А -а ?
 — Тэуелс1з, жеке ел болдык- Бупн Кдзакстаннын тувдыш
Президент! Назарбаев тэуел сгздгп м1зд1 жариялады.
— УЬ! — дед1 кейуана кэд 1мп сау кклше курсшш. Т озыры
жеткен радионьщ ушндей кырыл-сырылды бэр] естщ1:
— К^д-дай бар екен той!
Уст!нен ауыр жук тускен адамша Шэш жайбаракат кезш
жумды.
— Ойбай! Апаньщ тамыры сокпай калды, — деда Шэшнщ
бшегш устап отырран дэр1гер жйтт.
Келшшщ аныраран жоктауы естщдь
Ток,сан б1р жыл бойы б!р кеудеде б1р-б1р1мен арпалысып
келген куаныш пен кайты сол кеудеде б!р сэтте б1рге
тынышталды.
 МАЗ МУНЫ

Э Й , Д У Н И Е -А Й !
Роман

Д Е Й Ш .................................................................................... 5

К Е Й Ш ........................................................................................ 145

Т У Й 1 Н ................................................................................. 237
 Бексултан
Нуржекеев

Эй, дуние-ай!
Ром ан

Шыгармашыльщ тол:

Эбдгбеков Нурлан
К$ныпияулы Кэдгрбек (т о п ж етеы та)
Медеубекулы Сагатбек
Нургожаев Жсщыпжан
Щрпешсов Талдыбек
Тшеубаев Ш эмек

Редакторы К,ызж{бек Обдграницызы

Керкемдеунп редакторы
Кенжегазы А ытжуманул ы
Суретш) Жен,1с Кэкенулы
Беттеген Куаныш Эдыразин
 7 8 6 0 1 7 8 2 В 1 2 7

Басуга 21.06.2016 ж. к;ол крйылды.

Калыбы 84х 108 1/32- Басылымы офсегпк.
Кдрш тур! «0 8 Тнпез». Баспа табагы - 18,0.
Таралымы 1000 дана. Тапсырыс № 726

«Ан Арыс» Ж Ш С , 050000,

Алматы паласы, Абы лайхан дангылы, 105.
Тел.: +7 (727)272 51 84, 261 60 67, факс: +7(727)261 62 13

Тапсырыс берушнщ дайын файддарынан басылып шыкты.