Вы находитесь на странице: 1из 277

Т б К £ 11\Л|р1С|

ч у Л с л Д Д й. / ;
£CfC£ltllw(cj|hL'
h u p it iiK
ftw( * 4
АЙДАРОВ F., КУРЫШЖАНОВ Э., ТОМАНОВ М.

НЮНЕ TYPKI Ж А ЗБА


ЕСКЕРТК1ШТЕР1Н1К Т1Л1

Университет пен педагогтык институттардын


■филология факультеттерше арналтан оку
куралы

:МЕКТЕП» БАСПАСЫ
АЛМАТЫ — 1971
КАЗАК, ССР ЖОР АРЫ ЖЭНЕ ОРТА АР НАУЛЫ
Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 БЕКТТКЕН

7—1— 1
232—М 71

МАЗМУНЫ
Алгы сез . 3
1 БЭЛ1М
Кене турк1 жазба ескертюштер1 5 Караханид турштершщ
1 т а р а у, Еск1 заман ескертюш- тшнде жазылган ескерт-
T e p i ................................... 12 KimTep ............................ 17
Орхон-енисей жазу ескерт- Орта Азия турштершщ Ti-
Kinrrepi ............................ 12 лшде жазылган ескерт-
Енисей жазу ескертк1штер1 13 KimTep ............................ 28
Орхон жазу ескертк1штер1 14 Кене кыпшак, т1лшде жа-
Талас жазу ескертк1штер1 15 зылган ескертк1штер 44
II т а р а у. Орта гасыр ескерт- Шагатай т!лшде жазыл-
K i i i r r e p i ............................ 16 ран еекертк1штер 66
И Б0Л1М
Кене турю жазба ескертюште- III т а р а у. М. Кашкари зама-
ршщ тш . 77 нындагы турк1 хальщта-
1 т а р а у. Орхон-енисей жазу рыньщ Tijii . 149
ескертюштершщ тш 77 Typni дшдершщ фонети-
Фонетика . 77 калык жуйеФ 149
Морфология 97 Турк1 тшдершщ фонети-
Синтаксис............................. 111 логиялык курылысы 156
Л е к с и к а ............................. -121 М. Кашкари енбегшщ сез-
II т а р а у. Кене уйгыр жазу д1к коры жайлы 182
ескерткпнтершщ тш . 124 IV т а р а у. Кене кыпшак т1л1нде
Фонетика . . . . 124 жазылган ескертшштер-
Морфология . . . ". ' 140 д1н T M l ............................ 191
Л е к с и к а ............................. 145 Фонетика . . 191
Синтаксис ............................. 146 Морфология 212
Л е к с и к а ............................ 262

Айдаров Г., Курышжанов А., Томанов М.


ДРЕВНЕТЮРКСКАЯ ПИСЬМЕННОСТЬ
(на казахском языке)
Учебное пособие
для филологических факультетов университета
и педагогических институтов

Редактор Асылов Л. Худ. редактор Логинов В.


Техн. редактор Кашкарова Р. Корректор Сыздыкова К.
Сдано в набор 30/III-71 г. Подписано к печати 27/Х-71 г.
Формат 60 X 90'/i6. Объем 17,0 п. л. Уч.-изд. л. 17,039. Тираж 2000 экз. Цена 71 коп.
УГ03390. г. Алма-Ата, издательство «Мектеп», ул. Карла Маркса, 99а. Изд. № 28.
Заказ № 352. Типография № 2 Главполиграфпрома Госкомитета Совета Министров
КазССР по печати, г. Алма-Ата, ул. Карла Маркса, 63.
ал гы сез
«Кене TypKi жазба ескертшштершщ тш » деп аталатын бул енбек рес-
публикадары жорары оку орындарында пайдаланылып журген оку программа-
ларыньщ нег1зшде жазылды. Сонымен 6ipre TypKi тшдес республикалар мен
Москва, Ленинградтыц жорары оку орындарында колданылып журген оку
программалары да ескершдк
Ютаптын 6ipiHmi бел1мше байланысты мынадай 6ip мэселеш айрыкша ес-
керу кажет: кене турю тш нде жазылран ескертюштерд1 туран топырарына ка­
рай топтастырып берудщ теориялык Heri3i мен практикалык мэселелер1 тюрко-
логияда осы уакытка дешн шеннлген емес. Жазуда болсын, окытуда болсын
бул мэселеде 6ip 1здшк жок.
Бул ретте кене TypKi тшдершде жазылран ескертюштерд! топ-топка белт-
беру ушш 6i3 эр жерде, эр кезде айтылып журген, эр килы болжамдардын.
iniiHeH 6ipeyiH-aK, буюл дуние ж узш к шырыстанушылардьщ XXII конгреа ше-
хшмше сэйкес (1951 ж.) барльщ елдердщ тюрколог ралымдары 6ipirin жазган-
«TypiK филологиясыныц непздерЬ деген ютапта берюген классификацияны,.
непзге алдык (I бел1м, HeMic тшнде, Виесбаден, 1959 ж.).
Ютаптын екшгш, грамматикалык, бел1мшде Караханид турштсршщ тшн-
де жазылган ескертюштер ею топка белшт бершдк Сонын, шшде кене уйрыр
жазуымен жазылран дши эдебиеттер мен ic кагаздарынын т ш «Кене уйгыр’
жазуы ескертюштершщ тш » деп аталды да, еюннн топ М. Кдшкаридщ «Ди­
ван лурат ит-Турк» деген ечбегше арналды, уйткеш М. Кашкари тек Ш ырыс
TypiKTepiHiH немесе уйрырлардын (дэл1рек айткайда, Хан Ордасын жайлаган
Караханид TypiKTepiHiH) Tijii рана емес, сол дэу1рдеп буюл турю тайпаларыныц
тш туралы жазгандыктан, оньщ енбеНнде келБршен материалдарра айрыкша
токталу кажет деп табылды.
Орта Азия TypiKTepiHiH т ш мен шаратай тшне жататын жазба нускалар-
дьщ куш бугшге дейш басы ашылып, барыты белгш болып отырран жок. Осы
топтарра жататын ескертюштердщ басын косып, 6ip арнара Tycipin, грамма­
тикалык суреттеме беру ез алдына айрыкша зерттеуд1 кажет етедп Осыган
орай олардьщ тш туралы мдтеркалдар грамматикалык бел1мде берюген жок-
Ел1м1зд1н жорары оку''"орындарыньщ филология факультеттершде турю
Длдершщ тарихы 6ipfleine жуйеде окытылады. Мысалы, «Алтай тодершщ са­
лыстырмалы-тарихи грамматикасы», «TypKi тшдершщ салыстырмалы-тарихи
грамматикасы», сонын шшде «Кыпшак тшдершщ салыстырмалы-тарихи грам­
матикасы» т. б. Республика келемшде «Казак тшшн тарихы», «Казак тшшн
тарихи грамматикасы» деген курстер окытылып жур. Булардын барлыры да-
«Кене турк1 жазу ескертюштерЬ деген курспён тырыз байланысты. BipaK ол
айтылмыш курстердщ орнына журмейдк сол курстерд1 окуга материал рана
бередг Сондыктан бул енбекп баска курстердщ (салыстырмалы-тарихи немесе
казак тшнщ тарихы) максатына карай бешмдеп пайдалэну THicTi мурал1м-
дерд1ч ез мшдеттер1 болып саналады.
Курстщ м1ндет1 — кене TypKi жазу ескерткштер! туралы толык мэл1мет
беру жэне сол ескертюштердщ тшне лексика-грамматикалык талдау жасау

3
болгандыктан, ap6ip топка жататын ескертыштердщ лексикалык, граммати-
калык езгешел1ктер1 ез алдына жеке каралды да, Ka3ipri тш материалдарымен
жуйел1 турде салыстырылып отырылмады.
EcKi Typni тшнщ грамматикалык ерекшелжтерш окушыларра жан-жакты
туаширу максатымен фактшк мысалдар мол алынды.
Кене Typni жазба нускаларыньщ тарихы мен тш не байланысты шетел
эдебиеттер 1 мен совет тюркологиясынып ен содры табыстары ескершдк
Эр такырыпка орай Heri3ri жэне кемеыш эдебиеттерд1 корсету, кене туры
жазба нускаларыньщ материалдарын Ka3ipri турю жэне казак тшнщ мысал-
дарымен салыстырып отыру, кене алфавиттердщ окылу ережелер1 мен ерек-
шелжтерш уйрету, ескертыштер тшнен узшдшер аударып, оларды талдау
т. б.— осы пэнд! окыту устшде мурал1мдер улесше тиетш тшелей практикалык
жумыстар.
Едбек жазылу жуйес1 жарынан казак тшнщ рылми грамматикасына бе-
й1мделш бершп отыр. Ютапта жеке ескертыштердщ талдану дэрежеш б1ркел-
ы емес. Bip ескертыш туралы кебьрек айтылса, еыннп ескертыш женшде
келт1ршген материалдар одан repi аздау. Бул сол ескертыштердщ дуние жу-
зш к тюркологиядары зерттелу дэрежесше байланысты болды. Сонымен 6ipre
Keft6ip грамыат(икалык категориялар толырырак баяндалса, баска 6ip катего-
риялар кыска айтылтан. Бул да сез болып отырран ескертыштерде жазылып
калган нактыл'ы мысалдардыд езшдж ара салмарына (олардьщ б!рде кеп,
б1рде аз кездесетшдшне) байланысты.
Едбектщ «Орхон-енисей жазу ескертыштершщ тш », «Кене уйрыр жазу
ескертыштершщ тш » деген бе^мдерш F. Айдаров, «М. Кашкари заманында-
ры турю халыктарынын т1л!» бел!мш— М. Томанов, 6ipiHini бешм мен «Кене
кыпшак тш нде жазылган ескертыштердщ тш » бел1мш — Э. Курышжанов
жазды.
Кене туры ескертыштер! жайында бул ытап 6ipiHUii рет усынылып отыр.
Пшр айтып, кемек керсеткен, талкылаура катысып, ой салган жолдастарра
авторлар улкен алрыс айтады.
Авторлар
I Б9Л1М

КОНЕ TYPKI ЖАЗБА ЕСКЕРТК1ШТЕР1


Жалпы TyciKiK
Осы кунта TYPKi тмдершщ тарихын ете ертеден басталган деп
журшз. Bipa-к ертерек кездерде, 61зд1н жыл санау дэу1р!м!зден
элденеше Facbip бурын 0Mip сурген тайпалар мен тайпалар одак,-
тары туралы, олардын курамы хакында 6i3re келш жеткентари-
хи мэл1меттер ете аз. Мыеалы, бгздщ заманымызга дей1нп
VII—IV расырларда жасаран сактар Орта Азия мен K,a3ipri
Казахстан даласын жайларан. Bipaic сол сак тайпаларынын ™ i
жайында б1здщ 6iaeTiniMi3 мардымсыз.
Тек кана «6i3re жеткен жалкы еамдердк грек, кытай тарих-
шылары калдырран Ke&6ip тайпа аттары мен жер аттарын тал-
дау» аркылы «Казакстан территориясын мекендеген сак тайпа­
ларынын солтустж тобы TypiK тшдес болган да, онтустж тобы
Иран т!лдес болган» деп есептеуге болады. (К,аз. ССР тарихы,
1-KiTan, 1957, 45 б.) «Солтустж топка» жататын сактар ол кезде
Каратау мен Арал тен1з1н1н аралырын, Яксарт (Сырдария) езе-
HiHin кебшесе теменг1 арысын мекендеген.
Сактардан кешн жасаран ipi тайпалык одактардын 6ipi —
уйсшдер мен канлылар. Уйсш тайпаларынын одагы Балкаш-
тан Ыстыккелге дей1н, Таластан UlyFa дей1н, Ka3ipri Жет1су олке-
ciH жайларан да, кацлылар тайпаларынын одары К,аратау ©H,ipi
мен Сырдарияньщ орта саласында болтан. Булар турк1 тшшде
сейлеген. BipaK, коне кытай хроникаларында жазылып калган
б1рен-саран жене сездер болмаса, ол дзу1рден сакталып калган
ешкандай жазу ескертюштера эз1рге мэл1м емес. Сондыктан
уйЫвдер мен канлылардьщ т!л! туралы тюркологияда кун1 бупн-
ге дешн ауыз тушырлык ештене айтылмай келедк
TypKi т1лдер1н1н жалпы даму кезендерш Н. А. Баскаков езшщ
университеттер унпн арнайы жазран окулык ютабында (1962 ж.,
1970 ж. кайта басылып шыккан) алты дэу1рге беледк 1) Алтай
flayipi; 2) Хун дэу!р1 (61зд1н заманымыздын V расырына дей1н);
3) TypKi тшдершщ коне flayipi (V—X р.); 4) TypKi тшдершщ
орта flsyipi (X—XV р.) 5) Тур,к! тшдершщ жана Aoyipi (XV—
5
XX f .) ; 6) TypKi тшдершщ сонвы Aayipi (Октябрь революциясы-
нан кей!нг! A3yip). Бул айтылган дэу1рлерпе катысты кыскаша
мыналарды айтуга болады.
1. А л т а й n a y i p i туралы гылымда женд! -мэл{>мет жок.
Ол дэу!рдщ кашан басталып, кай кезде аякталраны 33ipre бел-
rici3. ЕНрен-саран жорамалдарра Караганда, орал-алтай тшдер!
деп аталып журген тшдер. тобы мше осы кезде орал тшдер!
(фин-угор, самодий тшдерО мен алтай тшдерше (TypKi, монгол,
тунгус-маньчжур, корей жэне корей-жапон тшдер!) белшген тэ-
р!здк Keft6ip зерттеушшер мысалы, Н. А. Баскаков бул кезещц
алтай тшдершщ ©3i де туркьмонгол тшдер! мен тунгус-маньчжур
тшдер! болып, оз ара ей жарылып, болше бастаган дэу!р ед1 деп
таниды.
Дегенмен, алтай тшдершщ, соньщ шшде туркьмонгол тшде­
ршщ де, ара катынасы, шыгу Teri мен таралу rneri сиякты толып
жаткан тарихи-теориялык мэселелердщ басы ашылмай «еледи
Сондыктан да осы орайда бул мэселенщ зерттелу тарихьгаа
коз жупртш етудщ артыктыгы болмайды.
«Орал-алтай тшдерь> туралы теориянын о баста непзш
салушы — XVIII гасырда 0Mip сурген Ф. Страленберг. Оньщ
жолын куушы XIX гасырдын зерттеушшер! В. Шотт, М. Каст-
рен, одан берще О. Бетлинг, В. Томсен, И. Гомбоц, Г. Винклер,
О. До-ннер, В. Прело болды. Алтай тшдершщ вз ара туыс тшдер
екендшш TepicKe шыгаратын, ягни Ф. Страленберг теориясына
карсы келетш зерттеушшер де бар. Олар — Дж. Клоусон,
А. М. Щербак, т. б. Венгер галымдары Ю. Немет угор тшдер!
мен турш тшдер! ©з ара туыс тшдер болу керек деп караса (м'у-
ны «угро-турк1 тшдер! туралы теория» деп атайды), Л. Лигети
алтай тшдерш тутас алып, олардын туыс тшдер екендшш дэлел-
деу керек деп есептейд!. А. Кононов, Н. Баскаков, Г. Санжеев,
Е. Убрятова сиякды совет мамандары алтай тшдершщ ез ара
туыстыгын мойындаса да, олардын, орал тшдерЕмен тарихи та-
мырлас екендшше куман келнредк Алтай тшдершщ туыскандык
катынасы жайындагы теориянын непзш калаушы — Р. Раметедт.
Ол алтай тшдерш угро-фин тшдер! гана емес, индоевропа тшде-
piMeH де тарихи байланысты деп карайды. Бул niKip угро-фин
тшдер! индоевропа тшдер1мен 6ip тектес деп карайтын Виклунд,
Андерсен, Мункачи, Педерсен, Коллендер, Итконен тэр1зд1 зерт-
теушшердщ ойына дэл келедь Орал-алтай тшдершщ туысканды-
гы туралы мэселе осындай толганыстар уст!нде. Башкурдын,
мемлекеттш университетшде окылып журген «Орал-алтай тш
бш!мше Kipicne» деп аталатын курстщ программасында да бул
мэселе осылайша баяндалады.
2. Х у н д э у 1 р ! 6i3flin жыл санауымызга дешнп III гасыр-
дан бастап, б!здщ заманымыздагы V гасырга дешнп уакытты
камтиды. Ол кезде Хун империясы Ортальщ Азиядан Шыгыс
Европага дейш созылган кен атрапты тупел алып жаткан да,
6
ондагы TYpni, монгол, тунгус, маньчжур тайпаларын ез ара
6ipiKTipin, 6ipre билеген. Б{здщ заманымыздын басында (I га-
сырда) Хун одагы ею тонка жарылып, 6ipi Шыгыс Хун мемлеке-
Ti, emmuiei Батые Хун мемлекет! болып аталган. Батые Хун
мемлекетшщ батыс жак, шекарасы Сыр бойына дешн жеткен.
Eni топтыц екеушде де турю тайпалары билеп отырган 6ipHeme
тайпалык одактар болгаи. Демек олар туржше сейлеген.
3. К е н е T y p Ki д э у i р i (V—X г.). Турю тайпаларыныц
арасында феодалдык катынастар. б1здщ заманымыздын VI га-
сырынан бастап калыптаса бастайды. Олардьщ ерте феодалдык
мемлекет туршдеп улкен 6ipKecTiri — TypiK каганаты VI гасыр-
дыц орта'кезшде (552 ж.) курылган. Ол Ka3ipri Алтай мен Мон-
голиянын улан байтак атрабын тугел камтиды. VI гасырдыц
аягьгнда (581 ж.) курылган Батые TypiK каганаты Жетшу жерш
билейд1 де (орталыгы Шу езешнщ бойындагы Суяб каласы
болады), оныц курамына жогарыда керсетшген уйсшдер мен
кацлылар, карлуктар мен тургештер, чыгылдар мен ягмалар
юредь К0шпел1 тайпалардыц 6ip uieTi Тарбагатай тауларын
мекендесе, енд 1 6ip uieTi Сырдария бойында отырган.
Шыгыс TypiK кагандыгыньщ орталыгы — K,a3 ipri Монголия
жерй дэл1рек айтканда, Орхон езеншщ бойы. VII гасырдыц орта-
сында ол Дытай империясьгныц ыкпалына тускен. Батыс TypiK
кагандыгыньщ шыгыс жак аймагы да кешшрек (VII г.) К,ытай
имлериясьша карап калган, ал батыс жак б е л т арнб жаулаушы-
ларына багынып кеткен (VIII г.).
Шыргалац заман уетшде TypKi тайпаларыныц тараган mepi
кецешп, сан жагынан арта берген: Шыгыс Туркестан елкесшен
Каракум тещрепне дешн барган, Монголиядан Ж етку асып
Балх пен Индияга дей{н жеткен. ¥йгырлар мен кыргыздар билж-
ке таласып, огыздар мен кыпшактар тарих сахынасыныц алдьщ-
гы шебше шыккан.
Ол кездеп туржтердщ тш н колданылу барысына карай
эдетте т т мамандары уш кезецге б ел т карайды: а) тукю т!л!
колданылган nayip (V—VIII г.); э) кене уйгыр тш колданылган
floyip (VIII—IX г.) жэне б) кене кыргыз т!л! колданылган fleyip
(IX—X г.) Осы кезецдер шщ де орхон-енисей жазу еокертюштер?
жазылган, ежелп уйгыр жазуыныц улгшер1 пайда болып, огыз­
дар мен кыпшактардыц аралас эдеби тип жасала бастаган. Осы
кунп кептеген ел! тшдер (огыз, кыпшак, кене уйгыр т. б.), мше,
сол уакыттарда OMip сурпен.
4. T y p K i т i л д е р i н i ц о р т а д э у i р i (X—XV г.) — осы
кунге дейш емгр cypin келе жаткан TypKi тш дертщ басым кеп-
iumiri езшше тулгаланьш, калыптаса бастаган дэугр. А. Н. Са-
мойловичтщ сез1мен айтканда, бул кездеп Орта Азиялык мусыл-
ман туржтершщ барлыгына б1рдей ортак болып келетт жалгыз
арналы жане жаппай колданылатын 6ip гана эдеби тьт ем!р сур-
ген. Ол эдеби тш ез басынан уш турл1 кезец етюзген: а) Кдраха-
7
нидтер династиясына барынып турран турштердщ эдеби тш
(орталыры — Кашкар каласы ,. IX—XII р.); э) Орыз-кыпшак
тайпаларынын тшнде колданылван эдеби ыл (орталыры—
Сырдарияныд теменп арысы мен Хорезм ел кеш, XII—XIV р.);
б) Шаратай (Ш ьщрыс ханньвд екшлп улы) улысында (Хорезм,
Батые жэне Ш ырыс Туршстан, МауреннаЬр) туратын туржтер-
дщ эдеби тш (орталыры — Кулжа каласы, XV—XVI F.).
Караханидтер династиясыныц орталык ещршде OMip сурген
турштердщ тш уйгыр-карлук тайпаларынын тип непзшде дамы-
ран да, орыз тшдерщщ азын-аулак эсерше ушыраран. Орыз-
кыпшак тайпаларынын тш нде аралас отырран орыз-кыпшак
рулары мен тайпалары сейлеген. Олар Сырдарияньщ теменп
арысынан баетап Алтын Орда аркылы Kimi Азия мен Мысыр
елше дешип кец алкапты камтыран.
Алтын Орда мен Мысыр мамлюктершщ тш.нде жазылран
шырармалар туралы вз алдына жекелей эцпме болады да, Kimi
Азия жершде гуран нускалар жайында, эдетте жартымды ештене
айтыла коймайды. Шынында, Kimi Азияда XIV расырда осы
елкеш мекендеген турштердщ эдеби тшнде кептеген керкем
эдебиет туындылары дуниеге келген. Мысалга «Мантык атта-
йыр» (Аттар енбепнщ Гулшехри аударран нусдасы), Ахмеди
акыннын влендер жинары (8 мыц бэшт), «Искендернама» (тари-
хи-эпикалык поэма), «Жам шид-у Хуршид» (лирикалык дастан),
«Асрарнама» (Аттардьщ осы аттас лирикалык дастаныныц
аудармасы) т. б. айтса да болады. Осылар тектес енбектердщ
барлыры да Ka3ipri орыз тшдершщ тарихи желгане байланысты
зерттелуге тше те, Ka3 ipri казак; т ш мен баска кыпшак
т!лдер1 ушш ен алдымен коне кыпшак тш нде жазылран нуска­
лар мен Орта Азия турштерппн (Хорезм, Ш ырыс Турюстанды
коса) тш нде жарык кврген енбектерге баса назар аударран
жвн. Осыдан да шырар, Kimi Азия топырарында туран шырар­
малар Ko6 iHece казак тш бшмшде осы кунге дейш беймэл1м
болып жур.
Шаратай улысын мекендеген турнстердщ тш н А. Н. Самойло-
вич «шаратай тш » (1928 ж.) деп атайды да, А. Науаи бастаран
акын-жазушылардьщ шырармалары дэл осы тшде жазылран деп
таниды. Ал осы кунп взбек т ш мен взбек эдебиет! тарихынын
мэселелерш зерттеупп мамандардьщ б1разы «шаратай тш »
деудщ орнына «ecxi взбек тш » деген атау колданып жур. Свйтш
жогарыда кврсетшгендей уш топка жататын, уш турл 1 кезенде,
уш Typni аймакта жасалран уш турл! эдеби тшдщ барлыпин да
бул авторлар 6ip рана «ecKi взбек тш » деген атаудыц аясына
сыйрызрысы келедь Bi3, эрине, евз жок, А. Н. Самойловичтщ ni-
Kipin колдаура THicTiMi3 (осы енбектщ «Шаратай тш » деген ар-
наулы 6eaiMiH караныз).
X—XV р . мынадай тайпалык тшдердщ группалары пайда
болган: 1) к ы п ш а к т i л д е р i; 2) о р ы з т i л д е р i; 3) к а р-
8
л у к т i л д е р i; 4) к ы р f ы з - к ы п ш а к т i л д е р i; 5) х а ­
к а с , я к у т , т у в а , а л т а й т . б. тшдердщ топтары.
5. Т у р к ,i т i л д е р i н i н ж а н а д а м у д э у i р i >нд е
(XV—XX f.) Ka3ipri турю тшдер1 халыктык тю больш калыптас-
кан. Олар мыналар: татар, башкур, казак, HOFaft, каракалпак,
карайым, кумык, карачай, балкар, кырым татарларынын тш ,
турпшен, гагауыз, балкан турштершщ т!л1, азербайжан, TypiK,
езбек, уйрыр, тува, KapaFac, якут, хакас, шор, камасин, кюэрик,
сары уйгыр, алтай т. б.
6. О к т я б р ь р е в о л ю д и я с ы н а н Ke f l i Hr i д э у i р д е
(1917 жылдан бастап) бул т1лдер тугелдей дерлш улттык эдеби
т1л болып калыптасты. Олар со ц и ал и ст улт т!лдер1 есеб1нде
тез дамыл, жан-жакты жетше тусуде.
TypiK тьлдершщ осы ютапта 6i3 anriMe етпекш: болып отыр-
тан коне aayiprae (V—XV р.) жататьгн ескертюштер сонымен,
улкенею топка белшедк 1) Кене турю немесе ежелп ecKi турю
(орысша «древнетюркский» деп аталады) тшшде жазылган
нускалар жэне 2) Орта турю немесе ecKi TypKi (орысша «средне­
тюркский» немесе, «старотюркский») тш нде жазылган нускалар.
Кене TypKi тш'нщ жазба нускалары деп 6i3 орхон-енисей есиерт-
юштерш айтамыз. Орта .Typi<i тш нщ ескертк5штерш ез лишен
мынадай торт топка болт караймыз: 1) К а р а х а н и д Typi K-
т е р i н i ц т i л i н д е ж а з ы л г а н е с к е р т к 1 ш т е р ; 2) О р ­
та А з и я T y p i K T e p i H i H т i л i н д е ж а з ы л г а н е с к е р т -
к 1 ш т е р ; 3) к о н е кыпшак т iл iнд е жазылган
е с к е р т ю ш т е р ; жзне 4) ш a f а т а й т i л i н д е ж а з ы л f а н
е с к е р т Ю ш т е р . Орта TypKi aayipmiH тьп ескертюштер ш дэл
осылай терт топка белу эр топка жататын ескертюштердщ жа-
зылган орны мен колданылган ортасына, сол ескертюштер тш н-
де сейлеген TypKi тайпаларыньщ элеуметтж poai мен сол ру
тайпалардьщ аттарына байланыстьк Ол туралы теменде, кыска-
ша болса да, жеке-жеке токталып етем!з.
Шамамен айтканда, V—X гасырларда eMip сурген турю тю-
aepi X—XV расырларда халык тьлдершщ непзг! уйткысын тузш,
жеке-жеке Tin болып калыптаскан. XV—XVII гасырлардагы
жана турю Tianepi белгш бхр улт тюдершщ дэрежесше кетерь
ain, эдеби тюдщ непзш налагай да, ол XVIII—XIX расырларда
тубегейл1 турде калыптасып, ез дамуыяын жогаргы сатысына
кетерюген. XIX—XX иасырлар — кептеген TypKi TiaaepimH жана
сапалы эдеби тш ретшде кызмет аткарган дэу1рь Kaeipri казак,
езбек, кыргыз, татар, башкур т. б. тшдергнщ тарихи тандыры осы
тэр1здес.
Кептеген TypKi Tiaaepi ¥лы Октябрь соци алист революция-
сынан кейш калыптаскан соци алист улттардын м ем лекетт
жазба эдеби тш дэрежесше дейш ecin жетшдь
Кене турю Tiaflepi мен жана TypKi тщдершщ ез ара тарихи
байланысы мен туыскандык карьгм-катьгнасы, ез ара ж1ктелу1
9
(класеификациясы) женшде жазылцан эдебиеттер ете мол.
Солардыц шшен М. Кашкари (XI г.), Н. Ильминский (1861 ж.),
А. Ремюза (1881 ж.) А. Мюллер (1896 ж.), Н. Аристов (1896 ж.),
Н. Катанов (1903 ж .),Ф . Корш (1910 ж.), А. Самойлович (1922,
1926 ж.), П. Иванов (1928 ж .), А. Е. Крымский (1930 ж .), В. А. Бо­
городицкий (1934, 1953 ж. ж.), И. Бенцинг (1953 ж.), И. Батма­
нов (1947 ж.), С. Малов (1952 ж.), Н. Баскаков (1952, 1960 ж.),
М. Рясенен (1955 ж.), Ф. Зейналов (1959 ж.), К. Сартбаев
(1961 ж.) т. б. жасаган турю тшдершщ ез ара жжтелу кестесш
арнап атап етиен жвн,- Ол эдебиеттерд1 пайдалану кепшшж оку-
шылар ушш оншалыкты киындыкка тусп-ейтш болгандыктан, б!з
арнайы токталып жатпадык. Жогарыда керсеылген «TypiK фило-
логйясыньщ непздерЬ деген ецбекте (нем1с т1л1нде, 1959 ж.) коне
турю т1лдер1 мен жаца турк1 т1лдер1н вз ара топтастыру мэоелес1
осыган дешн журпзшген зерттеу жумыстардыц бэр1н де есепке
алый жасалган. Буныц вз1 турю Нлдершщ ец сонгы классифи­
кациясы болгандыктан, 6ie оны окушылардыц назарына усыну-
ды лайык корд,ж:
I. Есю турю тш (орхон-енисей жазу ескертюштершщ т1л1).
II. Орта тури т1лдерь Б а т ы е т у р 1 к т е р 1 н 1 ц т i л i —
1) «Кодекс куманикус» тш ; 2) кыпшак т1л1: а) мамлюк кыпшак-
тарыныц т!л1; э) армян кыншактарыныц т1л1.
Ш ы г ы с т у р 1 к т е р 1 н 1 ц т i л i — 1) Караханид туржтерь
н1ц т1л! (осыган косымша Ж етку жер1нен табылган эпиграфия*
лык ескертюштер т!л! де келт1р1лед1); 2) ■Хорезм туржтершщ
т!л1; 3) шагатай тш .
III. Жаца турю т>лдерк О ц т у с т i к т у р к i т i л д >е р i —
1) есю осман т!л1; 2) жаца осман т!лi жэне каз1рп тур1к тш ;
3) осман тш ш ц диалектшерк а) анатоли жэне рум диал!ект1с1;
3) гагауыз диалекисц б) кырым османдарыныц диалект1с1;
4) азербайжан т1л1; 5) туржмен тш ,
Б а т ы е т у р к 1 т 1 л д е р 1 — 1) каспий группасы: а) жаца
куман т1лдер! (карайым т!л 1, карачай-балцар т1л1); э) кырым
татарларыныц тш ; б) кумык тш ; 2) орал группасы: а) Казан
татарлары мен Батые Ci6ip елкесшдеп татарлардыц тш ; э) баш-
кур т!л1.
О р т а л ы к турк1 т 1 л д е р 1 — арал-каспий группасы:
а) казак тш ; э) каракалпак, тш ; б) ногай тш ; в) езбек тш нщ
кыпшак диалекткп; г) кыргыз т!л1.
Ш ы г ы с т у р к 1 т 1 л д е р 1 — 1) езбек т!л1; 2) жаца уй-
гыр т!л1; 3) сары уйгырлар мен салар тш .
T e p i c T i K т у р к 1 т 1 л д е р 1 — 1) алтай т!л1; 2) абакан,
чулум, шор тшдерк а) абакан (хакас) т!л1; э) чулум татарлары­
ныц тш (камасин тш де осы топка жатады); б) шор тш ;
3) сойон жэне карагас т1лдер1; 4) якут тш (долган т1л1 де осы
топка Kipefli).
10
IV. Б у л г а р т ч л д е р ! — 1) гундер тш , Дунай булгарла-
рыньщ тш , Едю булгарларынын, тш ; 2) чуваш тш .
Бул арада ескерте кететш 6ip жайт — бул келюршген клас­
сификация мен осы ютаптагы турю тшдерш жжтеу арасында
айырмашыльщ жок та емес. Мысалы «Орта турю тйлдерЬ деген-
ц\ б!з «Орта гасыр ескертюштерЬ, «Батые турю тш » дегенд1
«Кене кыпшак тш нде жазылган ескертюштер», «Хорезм турште-
ршщ тш » дегевдд «Орта Азия туржтершщ тш нде жазылган
ескертюштер» деп алдык. Муныц езшше себептер! бар. Ол жа-
йьгада аталган тарауларда арнайы туешж берши.
I т a pа у

ECK 3AMAH ECKEPTKILUTEPI

Орхон-енисей ж азу ескерттштер1


Орхон-енисей жазу ескертнштер1 жазылган уакыт TypKi тш-
дерййн, даму тарихында «Кене тури дэуфше» сай келедь Шы-
гыс Тургк кагаядыгынын курамында eMip сурген туржтер осы
орхон-енисей жазуын колданып, сол жазудыц тшнде сейлеген.
Орхон-енисей жазу ескертюштершщ ец кеп табылгая ж-epi —
Орхон, Енисей, Селенга жэне Талас езендершщ бойы. Баска
жерлерден кездест! детеншн езшде де олар осы аталган езендер-
дщ б!ршщ болмаса да екашшсшщ мацынан онша алыстап кете
коймаган. Сондыктан 6 ip топ ескертктштер эуел1 ездер1 бойынан
табылган кернекп взендердщ атымен «Орхон-енисей ескертнш-
тер!» деп аталнан да, кейшрек ол атау сол тектес езге еокерггюш-
терге де бершген. Сейтш «Орхон-енисей жазуы» деген сез «рунь
жазуы» деген терминнщ орнына крлданылатын болып калып-
таскан.
«Рунь» деген сез Скандинавия халыктарьгныц тш нде «ку­
пил», «сыры ашылмаган», «тылсым» деген угьгм бередь С1б1рде
13 жыл айдауда болган швед офицер! Ф. И. Табберт-Стрален-
берг (тш бшмшдеп «орал-алтай» теориясьгаын, непзш салушы)
1730 ж. орхон-енисей жазуыньщ б1рнеше улплерш тауып, бурын-
сонды тарихта белпаз, ешюм тусшбейт1н жат жазуды ез елшщ
т1л1нде осылай деп атаган (Батые елдер1нде де «рунь жазуыньщ
ескертюштер!» деген сез орамы бар, 6ipaK олардьщ жазуы
орхон-енисей жазуыная бетен). Орхон-енисей жазуы туралы
мэл1меттер один бурын да белг!л1 болатын. Bipax бул жазудын
ез1ндш сыры ей гасыр бойы купил болып келген: XVII гасырдьщ
аягьшан (1692 ж.) бастап XIX гасырдьщ соньша дейш (1893 ж.)
оны ешпм оки алмаган.
Орхон-енисей жазуыньщ ен алгаш сырын ашкан дания г-алы-
мы В. Томсен болды. Ол 1893 ж. 15 декабрьде Дания Еыльш
академиясынын, мэжшешде Орхон езенщщ бойынан т.абылган
ескертюштерд! окудьщ к1лт1н ашкандыгыя хабарлаган. Еалым
орхон-енисей жазуыньщ ескерткшггерЛ тур1к хальщтарыньщ тш н-
де жазылган деп мэл1мдед1. В. Томоонньщ 1з1мен 1894 ж. 19 ян-
12
варьда В. Радлов Кул-Тегш ескерткшпн аударып шыкты. Одан
сон Могилян ханньщ ескертюшп аударылды. 1895 ж. В. Радлов
енисей жазуынын ескертюштерш аударып басты, Будан кей!н де
ол толып жаткан нускаларды аударып, жариялады. 1896 ж.
В. Томсен аз аудармаларын бастырып шырарды да, оран кытай
жазуьшыц аудармасын да енпзд1 (М. Паркер аударран). П. Ме-
лиоранский 1899 ж. Кул-Тегш ескертюшш кайта аударып шыкты.
Осылардан кейш-ак, орхон-енисей жазуы ескертюштерш оку,
аудару жэне зерттеу жумыстарына ат салыеушы ралымдар саны
молая берд1. Онын, матери,алдарын пайдаланып жазылран рылми ,
тарихи, лингвиетикалык т. б. енбектер де жарык кере бастады.
Осы кунп турю халыктарыньщ шшде ениоей жазуынын, нус-
калары кыррыз, хакас, тува, алтай тшдерше жакын деген шюр-
лер айтылып жур. Ал каз1рг! казак т!л1 факт1лер1мен салыстыра
караетырушы кейб1р зерттеуш1лер орхон-енисей жазуы дулат
диалекпсшде (С. Аманжолов, 1959 ж), талас жазуынын ескерт-
KiuiTepi уйош диалект!с1нде (F. Муоаба-ев, 1952 ж.) жазылран деп
топшылайды. BipaK мундай жорамалдарды эл1 де болса зерттей,
аныктай тусу к-ерек. Квпш1лж зерттеуш1лёр орхон-енисей жазу
ескертк1штер!н 6ip емес, б!рнеше турк1 тшдершщ тарихи ортак
мурасы деп карайды.
Орхон-енисей жазуы Кытай 1ргес1нен бастап Орта Азия, одан
api Венгрия жер1не дейш тарап, кен жайылран. Оныц колданылу
тарихы V жэне X—XI расырлар аралырын камтиды. Тек IX—X ра-
сырдан бастан орхон-енисей жазуынын орнына б1рт1ндеп уйрыр
жазуы, кейшрек (X—XI f .) тугелдей араб жазуы колданылатын
болады.
Орхон-енисей жазуы ез1н1н'жазылу (графикалык) ерекшелж-
xepi мен колдану epicrae (табылран жер1не) карай талас жазуы,
енисей жазуы жэне орхон жазуы делшш уш топка бел1нед1.

Енисей жазу еснертн1штер1


Е н и с е й ж а з у е с к е р т к i ш т е р i деп Енисей езен1н1н
бойы мен Тува автономиялы облысынан табылран ескертшштер
тобы аталады. Бул алкаптан табылран ескертк1штерд1н узын-ыр-
расы сексеннщ уст1нде. С онры жылдары енисей жазу улгшер1
Алтай ай,мары мен Тува автономиялы облысынан, Хакас автоно­
миялы облысы мен Краснояр елкесшщ территориясынан да та-
былып отыр. Енисей ескертшштер! келем! жарынан квб1несе
шарын болып келед1. Ен улкен1 10—15 жолдан турады да, ен Ki-
mici 1—2 жолдан рана куралран. Колданылу мерз!м1 жарынан
Енисей ескертк1штер1 ecKi турю жазуынын ен конес1, ол шамамен
V—VII расырларра жатады деп шамаланады. Зерттеуш1лерд1н
еск1 турк1 жазуынын алгашкы тараран, калыптаскан отапы деп
Енисей езешшн анрарын айтады. Осы жердей ол жазу турю тай-
13
палары мекен еткен Орхон езеншщ бойына, Талас ещрше тара-
ран. Бул кезкарастьщ шындыкка жанасымдылыры жеке т а ц б а -
лардьщ жазылу тэсй1 мен шеберлшнен де байкалады.

Орхон жазу ecKepTKiuiTepi


Орхон жазу еокертгаштер! деп Орхон, Селенга, Толы езенде-
piHin адрарынан, Минусинск ойпатынан табылган ескертшштер
тобы аталып жур. Орхон ескертшштер! т ш , баяндайггын тарихи
окираларыньщ мерз1м1, жазу стшй жарынан, ecxi тури жазуы-
нын сонры, жана дэу1рш танытады. Енисей ескертюштершщ тан-
баларынан repi орхон ескертнштер1 танбаларыньщ элдекайда
жетшгещщд opi олардын жаксы сакталуы да Орхон езеншщ'бо-
йына, сондай-ак оран жалгас аймакка есш Typxi жазуы Енисей
езеш бойындары турпстерден тараран болу керек дейтш шк1рД1
растай тусетш тэр1здй Онын бер жарында, орхон жазуы, cipo, ха-
лык, арасына кеншен таралган болу керек. Кул-Тегш ескерти-
нинде мынадай сойдем кездеседк ацар квру бш ц, турк амты, бу-
дун беглер( («мынаны окьгп бшцдер, турштщ einiri халкы мен
6eKTepi»). Сол сиякты, Тоныюкук ескертшшшде де: Турк быге
щатан елше dirirdiM бея быге Тоныюкук («Турштщ Б1лге каган
елше арвап жаздырдым мен, данышпан Тоныюкук») деген сой­
дем бар. Буларра Караганда, ескертшш койрызып, осиет айтып
отырран киллер ез заманындагы кепинлж.турштердщ бул жазу-
ды оки алатынын ескерген сиякты.
Орхон жазуыньщ ескертшштер! сан жарынан коп, opi келемд!
болып келедь Олардьщ 7шшдег1 ен кернекнлер! мыналар:
Бшге каган (Могилян) ecKepTKinii Кошо-К,айдам алкабын-
дары Орхон езеншщ бойынан табылран («,a3ipri Монгол халык
республикасынын жер1вде). Ол 735 ж. .мэрмор таска тургаше жэ-
не кытайша eKi тшде жазылран. Жазудьщ коле.мл 80 жол.
Кул-Тегш ескертшнп де оол жерден табылран. Мундары жазу
да eKi тшде келиршген. Ол 1732 ж. жазылран. Жазудьщ колем!
79 жол.
Тоныюкук ecK epTK iuii Улан-Батор каласынан 60 шакырым
жердег1 Байн-Цокто ангарынан та(былран. Жазуыньщ келем1 62
жол, 712 ж. немесе 716 ж. жазылран.
Онгин ескертшшш Онгин езеншщ ангарындары Сайын Ноян
нлркеушен 1891 жылы Н. Ядринцев тапкан. Ескертшш Ильтерес
(кейде Елтерес, Гудулу, Кутлур) хан мен онын ofteni Илбилге
хатунра, hfhh Могилян мен онын mici Кул-TeriHHiH ата-анала-
рына койылган. 731 ж. жазылран. Келем1 20 жол. К,ытай мэль
MeTTepi бойынша, Ильтерес 690 не 693 жылдары кайтыс болса
керек.
Суджа ескертшнп Суджин-Даван (Монролияда) тебесшев
табылран. Ескертюштеп жазудьщ колем! 11 жол.
14
Кули-Чуру ескертшип Улан-Батор аймагындагы Ихе-Хушот}
жершен табылган,(721 ж. жазылган. Жазу колем! 29 жол.
Моюн-Чуру еоиертшди (немесе Селенга тасы) Селенга езень
нщ бойынан табылган, 759 жылдары жазылган, келем1 39 жол.
Орхон жазуыныц булардан баска да усад-туйек 6ipcbmbipa
ecKepTKiuiTepi бар. Олардыд кейб1реушде орхон тацбалары уй-
гыр, араб жазуларымен аралас та келш отырады.

Талас жазу ескертшштер!


Талас езешшд адгарынан табылган ескертшштер «Талас ec­
KepTKiuiTepi» дед аталып жур. Талас бойыныд Айыртам-Ой деген
жершен 6ipiHuii рет 1896 жылы сол кездеп Эулие-Ата( Ka3ipri
Жамбыл) уйезшщ бастыгы болган В. А. Каллаур жазулы тас
тапдан. Сол уадыттан 6epi Талас езеншщ бойынан, Кыргызстан
жершен талас жазуымен жазылган 13 ecKepTKiui табылды.
И. -А. Батманов бастаган 6ip топ дыргыз галымдары ол ескерт-
кштерд1 тугелдей зерттеп, толыд бастырып шыгарды. Жазылу
ерекшелш мен мазмуны жагынан талас жазуы орхон жазуынаи
repi енисей жазуына кеп жадын. Зерттеушшердш шамалауынша,
талас ескертшштер! V гасырда дойылган.
Орхон-ениоей жазу ескертшштердщ т ш мен зерттелу тарихы
жайында, дазад т!л1, казак эдебиетшщ .ескертшш тшмен туыс-
дандыд байланысы женшде 6ip»eme макалалар мен аерттеулер,
оду куралдары мен хрестоматиялар 'басылып шыдты. Содгы уа-
дыттарда олар дазад филологиясывда кед1рек эдпме болып жур.
Сондыдтан 6i3 орхон-енисей жазу ескертшштер! туралы келть
р!лген мэл1меттерд1 бул жерде эдеш шагындап 6epin отырмыз,.
II т а р а у

ОРТА ¥ АСЫР ECKEPTKiLUTEPI

Жалпы тусМк
Орта расырда eMip сурген турка тайпалары, жогарыда 6i3
этап еткендей, улкен 6ip козгалыс успнде болран. Оны эдетте
орыс тарихшылары «великое продвижение народов» деп атайды.
K,a3ipri Кдзакетан территориясъг ол кезде эркилы TypKi тайпала-
рынын, кешш-конып ететш, барып-келш ж уретт зор «какпасы»
icneTTi кызмет аткарран. Туржтер К,ытай iprecineH Ш ырыс Евро­
па, славян елдерше дейшп аралыкты тугел жайларан. Балкаш
келшен Византияра дешн тарап, Шам мен Мысыр елдерш де
камтып отырран. TypKi тайпалары мекендеген улан-райыр алкап-
тын, эр елке, sp6ip аймавында турльтурл1 мэдениет орталыктары
мен б!рнеше эшмшШк-баскару орындары устемдш eTin турран,
калалар ocin, сауда дамыран, жана тайпалык одактар курылып,
эр топта эр турл1 тайпалар бшпк курган. Мысалы, Ш ырыс Тур-
Kicran аймарын уйрырлар мен карлуктар билеп, баска бетен ру-
ларды Кдраханид ToniperiHe топтастырса, Батые Туркктан,
Хорезм елкесшде орыздар мен кыпшактар эйгш болтан. Алтын
Орда мен Мысыр. ©шpi кобшесе кыпшактарра барынып турды.
Эрине, булар — 6ip-6ipiMeH катыспайтын, белшш калран томара-
туйык мемлекеттер емес, кайта 6ip-6ipiMeH курдай катынасып,
тынымсыз араласып жаткан катар елдер. К,ай топта, кай орта-
лыкта отырса да TypKi тайпаларыныц арасындары алуан турл!
байланыстар (саяси, эскери, шаруашылык, мэдени т. б.) ешуа-
кытта толастап керген емес. Мше, осындай эр турл! география-
лык, орталыктарга байланысты эр жерде тугаи мэдени туынды-
лар, эдеби шырармалар, жазу ecKepTKiuiTepi кейде сол ортальщ-
та устемдш етш отырран ру-тайпалардьщ атымен де аталып
отырран. ;
Орта расырда eMip cypin, osiHe лайык жазу ескертшштерш
жасап кеткен осындай орталыктар туралы 6i3 томенде азын-ау-
лак болса да тары да айтып етем1з. Бул жерде ескерте кететш
кажетп нэрсе мынада: орта расырда жазылран ескерткштерд!
жалпы этап, шетшен Ti3 in бергеннен repi, б!з оны сол замандары
ap 6 ip рылми-мэдени орталыктарга сэйкес белпл! 6 ip территория-1'
лык аймак келемшде алып карастыруды макул кердж. Сонда
дэл сол аймакта устемдж етш отырран тайпалар тш нщ энпме
больш отырран ескерткштер типне типзген acepi де айкынырак
танылады.
16
Караханид турттержщ тЫнде жазылран ескертю'штер
Караханидтер мемлекет! X—XII расырларда Кашкар мен Ис-
пиджаб (K-a3ipri Сайрам манайы) аралырын билеп турран. Ен.
басты орталыдтары Баласарун (Жетзсу, Ыетыккел жарасында)
жэне Кашкар (Ш ырыс Турюстанда) калаларында болран. Ке-
шшрек ол МауреннаЬр елкесш косып алып, мемлекет орталырын
Бухар каласына кеппрпен. XII расырдьщ аягы мен XIII расыр-
дын басында Караханидтер мемл>екет1 наймандар мен монролдар
шапкыншылырына ушырап, бара-бара шаратай улысына ка-
рап кеткен.
Тарихта Караханидтер эулет1 ярма тайпасынан шыккан болу
керек деген жорамал бар. Баска турю тайпаларынан repi белдь
леу тайпалар ол «езде чырылдар, карлуктар жэне уйрырлар
болран.
Караханидтер династиясыньщ кез!нде жазу-сызу енер1 (18-
беттеп сурет) кдтты дамыран, ел мэдениет! квтершп, эдеби
туындылар кебейген, рылми шырармалар жазыла бастаран. Сол
кезде жарыкка шыккан эдеби, рылми жэне д!ни шырармалардыд
басты-бастылары деп мыналарды атап отуге болады.
Кутадру бипг («Кутаю бш м Ь) шыгармасы 1069—1070 ж.
жазылран. Колжазбанын авторы Юсуф жайьгада колжазба кь
picneciHiH 3-бетшде был-ай дел!нген: «Бул штап, бул влети жаз-
ран Kiel Баласарунда туран. Ол бул кбайты Кашкар елшде жа-
зып, атышулы Куншырыс несшщ сарайына экелд1. Тыбрач Бурра
Хан эм1р оны мактап жазушыра «Хас-Хаджиб» («купия ми­
нистр») деген атак бердТ Осы дан барып жазушынын «Юсуф Хас-
Хаджиб» деген axaFbi жер жуз1ве таран кетп». Тарихи деректер-
ге Караганда, 1069—1070 жылдары Кашкарияны Караханидтер
династиясынан шыккан Бурра Хан деген каранньщ (тамрашы
ханнын) билеп турраны рас едк
Колжазбанын тупнускасы белгЮз де, 6i3re жеткен оньщ уш
кеш1рмес! бар. BipiHmici 1439 ж. Герат каласында уйгыр жазуы-
мен (каз!р ол Венада), еюнннс! XIV расырдьщ 6ipiHuii жарты-
сында Мысырда араб жазуымен (каз1р Каирд1н Кедивен ютап-
ханасында), унпннпа XII расырдьщ аярында араб жазуымен ке-
нпрщген. Наманган каласынан 1914 ж. табылран бул соцры ке-
ш1рме каз1р Ташкент каласында сакталады, соган байланысты
ол кейде «Ташкент нускасы» деп те аталады.
1870 жылы Инсбрук каласында А. Вамбери бастырьга шьтар-
ран енбекте Вена нускасы,нан узшдшер (915 елен) келНршген.
Сондай-ак елец жолдары транскрипцияланып, немш Т1л 1не ауда-
рылган. Турюше-немшше сездш жасалып, тупнусканын лито-
графиялык квннрмеш коса Т1ркелген.
«Кутадру бш1гтщ» Вена нускасын В. Радлов та 1890 ж. бас-
тырып шырарран. Колжазбанын келем1 200 бет, ол 11 дэптерден
2—352 17
Юр. (2)
куралган, эр дэптер. 10 парактан турады. Bip рана KiciHiH. колы-
мен жазылран. Тексте коп жерде тузеИлген жэне einipmin тас-
талран да жолдар бар. Жацадан (уст1нен) косылг-аи жолдар
м-ен косымша оездер де кездеседк В. Радлов пен К. Г. Залеманн
бул колжазбаны бастапкы нуска (черновик) болар деп жора-
малдайды.
«Кутадру бшг» текси-пц Kipicne сез1нен баскасы уйкас-уйле-
ciMi жараокан ею жолды елен болып келед1. Ара-тура 4 жолды
олецдер тобы да кездесед1. Кейшп жардайда ©лещин 6ipiHmi,
еюнип жэне твртшип жолдары уйкасып отырады. Кдтаптыц елец
уйкасы туралы В. Томсен улкен зерттеу жумыстарын журпзтп,
1897 ж. шырыс зерттеуш1лер1н1н Парижде болран XI халыкара-
лык съез1нде сол жайында баяндама жасады. 0з тужырымдарын
ол 1901 ж. венгер журналынын бетшде жариялады.
Венадары нуска мен К.аирдег1 нусканы 6ipiKTipin ею том
етш В. Радлов кештрек тары да бастырып шырарран болатын.
Bipiumi томда Вена нускасынын Tend транскрипция аркылы
бер1л1п, нем1с т1л1не аударылран (1891 ж.).Ек1нш1 томда Каир
нускасынын транскрипция аркылы бер1лген текс1 мен немкше
аудармасы бар (1910 ж.). Ею томныц екеушде де транскрипция-
лык жуйе орьгс алфавиттнщ непзшце жасалган. Ол рылымда
(белг!л 1 «академиялык» немесе «Радлов жуйесЬ деп аталатын
принцип бойынша тузтген.
Стамбулдьщ «Тур1к Д1л Куруму» деген уйымы уш кеипрме-
н1ц yuieyiH б1рдей жеке-жеке к1тап ет1п жариялады: Вена нус-
касын 1942 ж., Каир нускасын 1943 ж. жэне Ташкент нускасын
1943 ж. Yui кеипрмешц басын косып, Р. Арат 1947 (I бел1м) жэне
1959 (II бел1м) жылдары Стамбул каласында кайта бастырып
шырарды.
«Кутадру бшгтщ» кейб1р улг1лер1 мен уз1нд1лер1 квптеген
баспалар мен жинактардыц бет1нен орын алып келедк Олардыц
imifleH кене уйгыр алфавиймен жазылран барлык ескертюштер-
д1 жинап, терт том erin бастырран В. Радловтыц en6erin, С. Ма­
лов пен И. Березишнц кене турю жазу ескертюштерше арналган
баспаларын айтура болады. Осы басылып шыккан ецбектердщ
непзшде ооцры уакыттарда Москва мен Ленинградта, Ташкент
пен Бакуде, шетелдерде кептеген зерттеулер мен гылми жумыс-
тар жург1з1л1п келедт.
«Кутадру 61лirTin» депзп мазмуны — дидактикалык сарын-
да жазылран елецдер. Эр кеипрменщ келем1 мен ондары елец-
дер саны эркилы. Олар туралы мэл^меттер де ала-кула. Мыса-
лы, Вена нускасында 1439 елец, Каир нускасында 4361 елец, ал
Наманган нускасында 6095 ©лен бар делппп жур. Кейб1р мэль
меттерге Караганда соцры аталган нускада 6645 елец бар деп
айтылады. Мундагы б1здщ елец деп отырраиымыз, эрине, жора-
рыда айтылрандай, ею жолдан куралады.
2* 19
Диван лугат ит-турк («TypKi тьпдершщ сездШ») 1072 жыл-
дын, 25 январынан бастап 1074 жылдын, 10 февралына дейлнп
аралыдта жазылган. Едбектщ тупнусдасы б1зге жетпеген. Оныд
жалгыз кенпрмеш 1266 жылы (1 августа) жасалган. Ол туралы
осы кедпрмеш'д содында «Эуел1 Саве, кей1н!рек Шам, ягни Д а­
маск каласыныд тургыны Мухаммед ибн Ебибекир ибни Ебил-
фетих (оны Toapi жарылдасын!) осы кггапты тупнускасынан ке-
iuipin б!т!рдг»— деген ескерту бар.
«Диванныц» авторы — Махмуд ибн ул-Хусайн ибн Мухам­
мад ал-Кашдари. Ол Кашдарда туып, eMipiHin жастыд, жШттж
шагын Баласагунда етшзген. Араб т1лi мен араб эдебиетш, пар­
сы мэдениетш М. Кашдари оте жадсы б1лген. Грамматика жа-
зудыд классикалыд эдкйн жете медгерген. Бул салада ол Багдад
одымыстыларымен эр1птес болган. «Диван» авторыныц ©3i бул
жен1нде: «КДапты жазу устшде Халил бин Ахмедтщ «Китабул
айни» деген шыгармасында долданылган тэрт1пт1 устандым» деп
жазады. Ол айтып отырган Абу Абдур-Рахман ал-Халил бин
Ахмед бин Аир бин Тамим ал-Азди ал-Фарагиди ал-Яхм.ади ал-
Басри (717—791 немесе 702—776 «емесе 712—786 ж.) эр! адын,
эрi т1л enepi мен елед дурылысы жайында б1рнеше «ггап жазган,
«Китабул айни» деген атадты едбектщ авторы, улкен галым
болган.
М. Кашдаридыд «Диваннан» баска «Килабу джевахир ан-
Нахви фил-лугат ит-турк» («TypKi тщдер1 синтаксисшщ дьмбат
дасиеттер! туралы ютап») деген 6ip едбеп болган. BipaK оныд
колжазбасы ■бнздщ заманымызга дейш жетпей жогалып кеткен.
Ол шыгарма «Диваннан» бурын жазылса керек, уйткеш автор
«Диванныд» содында: «Бул кггап ©MipiMHiH адырына дейш жет-
к1здЬ> деп жазады.
М. Кашдаридыд едбеп туралы алгашды деректер XIV гасыр-
дан басталады. Мысалы, Андалузиядан шыддан кернекп галым
Абу Хайянныд белгш едбегшде кездесетш багзы 6ip узвдилер
осы М. Кашдари шыгармасынан алынган. Мысыр елшщ эйгш
тарихшысы Б. Айни езшщ Европа, Сирия жэне Индия тарихына
арнальгп жазылган 6ip едбегшщ «TypiK дауымдарыныц тарихы»
деген б©л1мшде дашкарлыд галым ибни Мудаммедтщ ютабынан
алынган узшдшерден ондагы огыз руларынын тадбалары же-
ншде, TypiK тшдер1 мен уйгыр жазуы жайында жэне туршмен тТ
лшщ кейб!р с©здер1 туралы 6ipcbinbipa .мэл1меттер жариялайды.
М. Кашдаридыд едбеп туралы азды-квпи деректер шыгыс ел-
дершдеп баска да зерттеугшлердщ шта.птарында кездеоедГ
Европага тараган М. Кашдари едбеп жайындагы алгашды
хабарлардыд 6ipi — 1904 жылы Венгер академиясы жарияла-
ган «Лингвистикалыд жинадтагы» мэлгмет. Онда TypKi 'плдер!
жайында XI—XV гасырларда жазылган едбектерге шолу жаса-
латын 6ip мадаланыд авторы араб-тур1к илдершде жазылган
едбектердщ ед 6ip ecKici деп осы «Диван лугат ит-туркп» этап
20
керсетедь Бул eei мамлюк султандарыныц турю тшдерш окып
уйрену1 ушш »eri3ri оку куралы болып танылганра уксайды.
М. Кашкари 'едбегшщ шын мэшсшдеп зерттеу объекысше
айналуы онын, уш томдык тупнускасыныд 1915—1917 жылдары
Стамбулдары Ахмет Рифат баспасынан шыру кезещнен баста-
лады («Диванныд» 1915 жылгы Стамбулдары басылымыньщ му-
кабасы 22-бетте керсетшген). Квлем1 жарынан I том 436 бет,
II том 294 бет, III том 333 бет, барлыры 1063 беттен турады. Осы-
дан кей!н-ак, аталмыш едбек какында б1ркыдыру рецензия, ха-
барлар жарияланьт, ол батыс, шырыс -елдерше тугелдей мэл1м
болды. Мысалы, I том туралы М, Хартманн, II—III томдары
женшде Ф, Копрулузаде т. б. зерттеудилер жазран жеке сын-
мацалалар осы максатка арналган. Немю профессоры М. Харт­
манн «Диван луват ит-турк» ютабын халык здебиетшщ нускасы
деп туйед1 де, одан бес-ак жыл бурый жазылран эйг!лi «К,утад-
ру б!л1г» шырармасын сол замандары сарай здебиетшщ улг1с1
болтан ед1 дейдк
К. Броккельманн Махмуд Кашкари едбегшдег1 жеке сейлем-
дерд!ц барлырын алфавит тэрттбше келт1р!п, немш тш не ауда-
рып берген болса (Будапешт-Лейпциг, 1928 ж.), одан кейтн сез
TieiMi С. Муталлибов шытарран IV томьщда (индексщде) келть
р!лед1 (Ташкент, 1967 ж.). Озбек тшндег1 аударманыц I томы
1960 ж., II томы 1961, III томы 1963 ж. жарык кердь
Турштщ кориекЛ бшмпазы Б. Аталай «Диван лурат ит-турк-
т!ц» уш томдык аудармасьш (1939—1941 ж.), 6ip томдык тупк1
нускасын (1914 ж.) жэне осындары сездердщ 6ip томдык, ЛзБ
MiH (индексш) жасап шырарды.
«Диван лурат ит-турк» материалдарыныд эркилы зерттеу жу-
мыстарына пайдалануыда бул аталран аудармалар кед жол
ашът берд!. Содан барып онын iuiKi дуниеш ашылып, сыры са-
рапка тусе бастады. Ocipece «Диван лурат ит-турк» шырармасы-
ныд зерттелу тарихындары екйшп 6ip елеул1 кезен — оныц тур1к
т!л1не аударылып б!ту! деп ecenTeyiMi3 керек.
«Диван лурат ит-турк» ютабыныц жанадан басылып шыруына
байланысты овы зерттеу жумыстарыныд аумары да кедейе тустк
Жер-жерде жазылып, бурынды-содды жа’рияланган материал-дар
бул едбект!д ралымдардыц кызу талкысына тусш, жан-жакты
сез болып келе жатканын кереетедт
Эдг1ме болып отырран едбек, нег1з!нен алранда, М. Кашкари
заманындары турк1 тшдес халыдтардыд корэмдык OMipi мен ру-
хани дуниесшщ алуан саласын камтитын материалдарра толы.
Онда тарихи-элеумегпк жардайларра, этнография мен эдеби му-
раларра, мэдениет пен тш ерекшелжтерше, халык медицинасы
мен материалдык ескертк1штерге, географиялык суреттеулер мен
астрономиялык атауларра, рылми зерттеулерге, тары баска то-
лып жатк-ан мэселелерге байланысты аса бай мол1меттер мен
нактылы мысал-фактшер келт1р1лген. Ецбектен грамматикалык
21
(S jr ^ ^ Ut О,

U S ' d - s d £ i , J r 1 . '• > » « - - b

/ A i
4^ ' $ 0 J ~**

d * 1 aL^ -

* ± Js

o^W 4jJtK> <UJl

W ?T
ережелердр хальгк ауыз эдебиетшщ улгшерш, елевдер мен жыр-
ларды (терт жолдан туратын 300 шумак шамасындай), терме-
лер мен жумбакдарды, мадалдар мен мэтелдерд1 (бул да 300-
дей) т. б. толып жаткан тарихи кунды материалдарды кездестп
peMia. Бул жарынан «Диван лурат ит-турк» 031 эцпмелеп отырран
лингвистикалык зерттеулердщ эдей{ курастырылван хрестома-
тиясы тэр1зд1. Мундай сипат осы тектес взге ецбектердщ бойынан
табыла бермейдк
Ал енд1 «Диван лурат ит-турк» ютабыныц осы кун.п турю
тшдерше кандай катынасы бар деген мэселеге келеек, онда 6i3
кеплплж зерттеугшлер niKipiH куаттай отырып, оны Tipi TypKi
тшдершщ бэрше б[рлен тэн казына, ортак мура деп караймыз.
Шынында да, бул 03i — осы кунп кептеген турю халыктарыньщ
03 алдына болшш, хальгк, сипатына жетш калыптаспаран кезшде
жазылган едбек. Онда талай-талай тайпалар мен рулардыц ауыз-
ею сейлеу типнен алынган материалдар жинакталган. Сондык,-
тан да Н. А. Баскаков М. Дашкарщп «турю тшдерш ез ара са-
лыстыра зерттеудщ nnoHepi болтан едЬ> десе, А. Н. Самойлович
оны «XI раеырдыц Радловы» деп атады.
М. Дашкаридщ оз айтуы бойынша, ол буюл турю халыкта-
рын тугелдей ар.алап шыккан да, сол кездеп Дараханидтер мем-
лeкeтiнiи астанасы болран Даищар каласына барып, турю тш-
дершщ салыстырмалы грамматикалык окулыгын жазура Kipie-
кен. М. Дашкари ецбегшде ез заманындары TypKi Tiaaepi сол
тшдерде сойлейтш халыктардьщ географиялык орналасу тэрДб1
бойынша Румнан (Византиядан) шырьгека карай рет-ретгмен
атап ©тшедй Олар: печенег, цыпшак,, о р ы з , йемек, башкир, бас-
мыл, к,ай, йабацу, татар, щыррыз, ч ы р ы л , тухеи, я р м о , ырращ, ярук,,
жумул, уйрыр, щытай, табтаЧ. Автордьщ туащирушше, мундагы
кытай т ш — Чин (Дытай) мемлекетшщ, ал табгач— Мочин елЬ
шн. тш болып саналады да, TypKi тшдерше жатпайды (K,a3 ipri
казак тш нде булар «Шын, Машын» деп аталады). Сонымен 6ip-
ге автор печенег тш нде сойлейтш туржтер Рум мемлекеЧмен,
кырвыз .тшнде сейлейтш тайпалар Чин мемлекеЧмен Kopmi
отырран деп жазады.
Буюл TypKi тшдерш (Румнан Чинра, ярни батыстан шыгыска
дешн) автор «тер1ст!к» жэне «туетш» деп ею топка б0лед 1 де, ал-
рашкы он тшд! (печенег, кыпшак, орыз , йемек, башкур, басмыл,
кай, йабаку, татар, кыррыз) TepicTiK топтары тюдердщ катарына,
сонры жею тйш ( чырыл , тухеи, ярма, ыррак, ярук, жумул, уй­
рыр) оцтуетш Члдердщ тобына жаткызады.
Сурдак, кенжек, apFy, хотандыктар т!лI, тубут, жабаркалык-
тардыц т!лi, булгар, сувар тюдерш жэне кокандыктар мен ба-
ласарундыктардьщ т. б. аймактарды мекендейтш халыктардьщ
тшдерш автор буран косымша тшдер есебгнде керсетедй
Тшдердщ тазалыры мен колданылу epeKineairi жарынан
М. Дашкари сувдак, кенжек, ариу, тубут тшдерш 6ip топка, уй-
23
рыр тш н 0з алдына, кай, ябаку, татар, басмыл тшдерш ушшнп
топка бвлш карайды да, кыррыз, кыпшак, орыз , тухси, ярма,
чырыл , ыррак, ярук тшдерш таза тури e,fli деген ,пшр айтады.
Одан spi йемек, ба шкур, типдер i мен булгар, еувар, печенег тш­
дерш де осы таза тури Длдершен 6ip ыцрайлас ед! деп жазады
автор.
М. К,ашкарйД1д ойынша, турк! тшдершщ ен женйи — орыз
т ш де, ец жаксысы, колданура колайлы келетш — яр.ма, тухси
TiKKepi мен Ka3ipri Казакстан территориясын, ярни 1ле, EpTic
Йамар, Едш взендершщ бойын жайлаган халыктардыц тш . Бул
аталган жерлердщ гнпнен автор К,окан, Тараз ( ярни Kaeipri Та­
лас) калалары мен Испиджабтан Баласарун елкесше дейшп кед
атрапта туратын халыктардыд тшше токталып втед!.
Эр топтагы тшдердщ езгадж касиеттерш сипаттай келш, ав­
тор кыпшакт.ар й дыбысыныд орнына ж, м дыбысыныд орнына
б, з дыбысыныд орнына й дыбысын колданады жэне «ейб ip сез-
дердщ курамындаты ч, р дьибыстарын туорш айтады деп жазады.
Мысалы, жугду (йугду емес) — «шу.да», бен бардум (мен .бардум
емес)—«мен бардым», цайыц (казыд емес)—«кайыд», чуМун;
(чумчук емес)—«шьгмшык», :гамак, (тамрак емес)—«тамак (бу­
рак)» т. т.
Куш бугш кодданылып журген тшдер деп бул аталган тш­
дердщ шшен башкур, татар, кыррыз, уйгыр тшдерш айтуга бо-
лады. Ал печенег, кыпшак, о ры з , булгар тшдер) осы кунп eai тш­
дердщ катарына жатады да, йемек, басмыл, кай, ябаку, чырыл ,
тухси, ярма, ыррак, жумул т. б. тшдердщ тарихи тагдыры туралы
тюркологияда oeipre жеши мэл1мет жок.
Сонымен, тур/Ki тшдершщ М. Кашкари жасаран ен алрашкы
классификациясы ей турл1 нег1зге суйенген: б1р1ншщен, турк!
халыктарынын орналасу тэрмбше карай, ярни географиялык
мэл!меттерге суйенген де, екшшщен, ap.6ip топтагы тури тшде-
piHin ез1нд1к фонетикалык жэне морфологиялык каеиеттерше,
ярни лингвистикалык сипаттарр.а нег1зделген. Одан 6epi торыз
расыр втсе де тури Tinnepi туралы бертшде жасалган баска тур-
л) класеификациялар кебшесе осы М. Кашкари айткан оебептер
непзшде жазылып келедк Демек, «Диван» ез заманындагы кеп-
теген турк! тшдершщ. материалдары Herisiane жазылрандыктаи,
оиьщ оол кездег1 жалпы TypKi тшдершщ керсетккш деп танылуы
занды.
Казак ральшдары Н. Т. Сауранбаев, С. А. Аманжолов,
А. М. Ыскаков, I. Кенесбаев, X. Эдшгереев, F. F. Мусабаев т. б.
«Диван лугат ит-турк» женшде азды-кетч niKip айтып, оньщ ма-
териалдарын казак т!л! тарихын зерттеу ушш пайдалану кажет-
TiriH этап Kepceryi де осы енбектщ жорарыдарыдай ерекшел1Г1нен
туран. TypKi тшдерш зерттейтш кептеген калаларда (Москвада,
Ленинградта, Бакуде, Ташкентте, Самаркандта, Фрунзеде) «Ди­
ван» материалдарынын нег!зшде жазылып жаткан енбектердщ
24
сан-салалыты да оньщ iuiKi мазмуныныд бай, тылымдык мэншщ
жотарылытьшан.
Ьибатул хадайык, («Акикаттын, сыйлыты»). Кейде муны
«Атибатул-хакайык» деп те атайды. Авторы — Адиб Ахмед
Иугнеки. «Ьибатул хакайыкты» 1444 ж. уйтыр жазуымен квнпрт-
кен жерплдш билеудп Арслан Ходжа-Тархан ол туралы: «Каш-
кар тшиде жазылтан, юм кашкар 'тш н б!летш болса, сол Адиб
C03iH тугел тусшедЬ,— деп жазтан. Колжазбаньщ уш турл1
варианты да содты уакыттарта тэд крдпрме. Уйткед1 оныд
материалдары кенпрме жасалды дейтш кездщ емес, jjirepipeK
уадыттыд, X—-XII тасырлардыд, туындыларына удсайды. Сон-
дыдтан С. Е. Малов оны XII тасырдыд, ал Э. Наджип XII—XIII
тасырдыд ескертюнл деп дарайды.
Текст 4 жолдыд ©лед сездерден куралтан. TypiK талы мы
М. Мансуротлы тексте 121 ©лед (4 жолдык) бар десе, С. Е. Малов
506 жол ©лед, ал А. М. Щербак 253 бэшт бар дейдк Едбек
дидактикалык мазмунда жазылып, ез 1шшен 6 ip«eiue бел1мдерге
белщген. Мысалы, 1-б©л1м (79—124 жолдар) бщгеннщ пайдасы
мен бшмегеннщ зияны жвшнде, 2:бвл1м (125—172 жолдар) т1л
енерш сактап калу унпн iстелет 1н ic-эрекеттер туралы акыл-
кедес, 3-бвл1м (173—220 жолдар) дуниенщ взгерш, жадарып
жане кубылып отыратындыты женщде, 4-б©л1м (221—260 жол­
дар) жомарттыд пен сараддык жайлы, 5-бел1м (261—288 жол­
дар) тэкаппарлык пен кшппешлдш, 6-бел1м (289—316 жолдар)
дуниедорлык, 7-б©л1м (317—352 жолдар) ер квдщдшк т. б.
жайында болып келед1. Сол кездег! барлык жазба нусдалар
сиядты бул да ед зуел1 алла мен оныд жердег1 ек ш — Мухаммед
пайтамбарды мададтаудан басталады. Содан алташкы терт
халифата (пайтамбардыд cepiKTepi Эубэюрге, Омарга, Оспанта
жэне Элтге) табынады. Жазбаныд ед содында автордыд ©si
туралы мэл1мет бер1лед1 (ол ©3 i сукарадты оЬкыр адам болтан,
йугнек каласында тутад). Араб тарихшыларыныд айтуы бойын-
ша, «Югнек» атты кыстак Самарканд каласынын мадайында
болтан (В. В. Бартольд, С. Е. Малов). Осы кунп Турщстан ка-
ласыныд жанында «Жуйнек» деген еск1 елд1 мекеннщ орды бар
(казак тш ндеп т/г дыбыстарынын тураксыздыты — т1л бшмш-
де белгш заддылык). Иугнекидщ дал кай ауылдан (кыстактан,
каладан) шыккандыты толык мэл!м емес. Эдебиет зерттеупиа'
Р. Берд1баев Ахмедт1 Турк1стан тубщдеп Жуйдек каласында
туган деп есептейд!.
¥йрыр эршмен жазылып, жолма-жол араб жазуымен кайта-
ланып отырган колжазбаньщ аталтан варианты Стамбулда сак-
таулы. Ол 1480 ж. кеппрщген,
Стамбулдагы екшид вариант тек капа араб алфавиЬмен
жазылтан (жылы белпаз). Ал Самаркант варианты уйгыр
жазуымен берщген, 1444 ж. квдпрьлщ жазылтан. Бул аталтан
25
уш варианттын, ушеуш де транскрипцияланган тека жзне
индекс!мен косып 1951 ж. Р. Р. Арат Стамбулда бастырьш
шырарды. Одан бурынырак, «Ьнбатул хакайыктын» кейб!р
узшдшерш езбек эдебиет1н1н; тарихына байланысты Е. Э. Бер-
тельс бастырып шьтарран болатын. Турж ралымы Наджип Асим
бастырьш шырарран ецбек ек1 бел1мнен куралран. Оныц 1-бел1-
м1нде (1915 ж.) текст жэне оныц туристе аудармасы, граммати-
калык, бчерк, сездж бар, 2-бел1м1 (1918 ж.) араб, уйрыр жазуы-
нын, тупнускасына арналран, бастырушы жазран алры сез бар.
Тефсир («Тусшжтеме»). Ецбект1 жазган автор мен онын
Kemipymici, жазылран, кеипршген уакыты мен жер1 асолжазбада
керсетшмеген. В. Бартольд, С. Малов, А. Боровков, К. Фуад,
А. Эрдоган, А. Инан сиякды ралымдар колжазбаныц тупнускасы
XII—XIII расырларда жасалган да, ол XV гасырда кайта кеин-
р1лген деп есептейдй Кеипрме 1914 ж. взбекстан ен1р1ндег1
.Карты каласынан табылран.
«Тефсир» куран сурелершщ (XVIII суре) жолма-жол аудар­
масы мен сол аудармаларра арналран тусшжтамелерден (ком-
ментарийлерден) куралран. Эр суренш сонында сол суренпт
марынасына уйлеспрш бер1лген энпмелер мен елендер ‘бар.
Куранньщ турк!'Нлдерше аударылран б1рнеше варианттары
бар. Олардык эцпмелер1 мен т1л ерекшелжтер!, курылысы мен
бер1лген комментарийлер1 вз ара уксастык тауып отырады.
Мысалы, осындай 9 турл1 колжазба Туркияньщ «Ислам мен
тур1к шьтармаларыньщ музешнде» сактаулы тур. 1333 ж. Му­
хаммед бин ал-Хадж Девлетшах аш-Щирази кепирш жазран
аударманын т!лi «Тефсирдщ» тшмен ете уксас. Мундары кейб1р
эцпмелер Рабрузыныц шырармасында да кездеседй «Тефсирдщ»
Keii6ip эщтмелерр сол сиякты, «Асхабул Кайф» (эдетте ссылай
аталады, толык аты «Тазкира-и-хизрат султан асхабал-кайф»)
шырармасында елец туршде бершген (1910 ж. Шырыс Туршстан
елкесшен табылран).
Аудармаларльщ 6api де эдеби тшде жазылран. Осы куш олар
езбек эдеби тйпнщ тарихымен байланысты карастырылып жур.
Кене уйрыр жазуымен бершген «eii6ip ескертк1штерд1 де осы
топка жаткызуьшыз керек. О лар— манихей, христиан жэне
будда дщдерше байланысты бетен тшдерден (acipece кытай,
Сирия, санскрит, монгол тьтдершен) жасалган аудармалар
(IX—XI жэне VII—XIII р.). Сондай-ак кеп реттерде кешшрек
(XV—XVII р.) Kemipin жазылран ецбектер мен ic кагаздары
т. б. улкендьккиш жазу улгшери Мысалы, б!з сонын 6ip-eKeyi-
не рана токтала кетейж.
Алтын йарук («Алтын жарык»)— X иасыр шамасында будда
дшш уарыздау уш!н кытай тшшде жазылран ютаптын XVII Fa-
сырдьщ аярында (1678 ж.) жасалган аудармасы.
Бул туралы колжазбаньвд кеынрмеешде тавгаш т1лштш ш -
26
лейу турк плш че артармыш («К,ытай тшнен екишп рет турж
тш не аударды») жэне тары 6ip жерде тохары тшнпн турк тши-
че артармыш («Тохар тшнен турш тш не аударды») деген ескер-
тулер бар.
Шыгарманын аты онын «Мемлекетт! эд1л баскару жолдарын
тус1ндлру» деп аталатын тарауындагы «барша дуниеден бшк
турган бш м патшасы алтындай жаркырайды» деген сезден
щыюса керек. Аудармашы — Биш-Балык, каласыныц тургыны
Сыдку Сели Тудун деген кип. Бул аударманын б1рнеше кеилр-
Meci бар. Олардын мазмуны пытай, санскрит жэне монгол тшде-
рщде жазылган кейб1р ецбектерде баяндалган. Кэш1рмелер1
таза да укыпты жазылган.
С. Малов 1910— 1911 жылдары сары уйгырлар туратын Гань­
су провинциясына барып, кептеген уйгыр жазуыныц текстер1н,
ооньщ !шшде осы «Алтун йарукты» да тауып кайтады. В. Радлов
пен С. Малов шетелдер зкспедицияларыныц узак жылдар боны
жинаган матер-иалдарыныц (ш ш де «Алтун йарук» та бар)
басын курап, 6 ip i 3 re Tycipin, тутас тулгалы жинак етш бастырып
шыгарды. Грамматикалык формалардыц керсетк1ш1н, кейб1р
узшдьлер! мен орысша аудармасын жэне уйгыр жазуыныц
ескертшштер! туралы, олардын зерттелу тарихы мен улг1лер!
жайында тольик мэлшет жариялаган С. Е. Малов болды
(1951 ж.). «Алтун йарукты» кернекгп нем1с галымдары В. Бант
(1930 ж.), Ф. Мюллер (1908 ж.) т. б. оз тшдерше аударган.
Хуастуанифт («KemipiM сурапдуга оку») — турк! халыктары-
ньщ арасына манихей д ш н тарату yiuiH жасалган аударма.
Аударылган (кеппршген) acepi мен жылы белпЛз. Радлов V Fa-
сырда жазылган болу керек деп шамалайды, Малов оны Орта
Азияда (бзбекстан не Казахстан жершде) жазылган деген бол-
жам айтады.
Бул ецбектщ уш Typai кецирмеа бар: а) 1907 ж. Турфаннан
табылган ('K,a3ip Берлинще), 1911 ж. Берлинде баеылып шыккан
пуска (текст, транскрипция, HeMicuie аударма, ескертпелер);
э) 1907 ж. Духуанда табылиан варианты (осы кунде Лондонда)
1911 ж. басылды (текст, транскрипция, агылшын тш н д еп аудар-
ма-сы, ескертпелер). Ек1 кенпрменщ eKeyi де .манихей жазуымен
берш ен, екеуш де бастырып шыгарган — венгердщ кернены
тюркологы А. В. Лекок; б) 1908 ж. Турфанда табылган уйгыр
жазуымен б ерш ен нускасын 1909 ж. В. Радлов бастырып шы­
гарды (тугаи басым, нем!еше аудармасы, ескертпелер). Ол каз1р-
ri уакытта Ленинград каласында сактаулы тур. «Хуастуанифтщ»
кейб!р узгщДлерш орыс тш н е аударып 1951 ж. жариялаган
С. Е. Малов болатын. Оныц барлык варианттарын топтап, б!р
iare салып Л. В. Дмитриева 1963 ж. орыс тш н е аударып шыкты.
Сез больга отырган ецбект!ц т ш жатык, айкын да дэл, api эдеби
т1лмен жазылган. Ол орхон-енисей жазу ескертгаштершщ тш н е
жакын, Грамматикалык тургыдан зер.-ттелген емес.
27
Караханид туржтерщщ т ш туралы бурын-соцды толык, ж а­
зылган ецбек — К. Броккельманньщ грамматикасы («Орта Азия
мусылмандары эдеби тшшн, шыгыс TypiKTepiHe байланысты
грамматикасы», немк тшнде, Лейден, 1951 ж. жэне 1954 ж.).
Еши 6ipi М. Мансуроглыньвд «Караханид туржтерщщ т!л1» деген
ецбеп (немк тшнде, Виесбаден, 1959).
Караханид туржтерщщ тшнде жазылган будан баска да 6ip-
неше еекерткштердщ аты белгш. Солардын, 6ipi —«Казак ССР
тарихынын» 1-томында аталып етет1н, 1436 ж. жазылган «Ми-
раж-наме». Ол — Мухаммед пайгамбардьщ «кек жуз1н шарлатан
саяхаты» туралы энпмелейтш «НаЬжул ферадистщ» аудармасы.
Шыгарманьщ 6i3re мэл1-м кенлрмеД 1442 ж. жасалып 1823 ж.
Парижде жарияланады. Жобердщ «Турж тш нщ грамматикасы»
деген ецбепнде оньщ литографиялык улпмен берщген узшд1лер 1
келт!р1лген.
«Бахтияр-наме» шыгармасынын ею турл1 'КепырмеД бар. Bipi
уйгыр жазуымен 1435 ж. жазылган. Каз1р ол Оксфорд универ-
ситетшщ кпгапханасында сактаулы тур. EKiHiuici одан кеп кейш
кешпрьлген. Бул ен б е к -т е «Мираж-наме» сиякты д1ни энпмелер-
ден турады.

Орта Азия TypiKTepiHiH тш н де жазылган ескертшштер

Орта гасыр заманында Батые Туршстан (Жет1су, Сырдария),


Алтын Орда (Ед1л езеш, Кырым) жэне Орта Азия (Хорезм,
Самарканд, Бухара, Хиуа, Кокан) аймагын жайлаган тур1ктердщ
тшнде XII—XVI гасырларда жазылып калган ескерткплтер деп
мыяадай жазба мураларды атауга болады:
Хикмет («Параеаттылык»). Муны кейде «Диуан» («Жинак»)
деп те атайды. Оньщ «Диуани Хикмет» деген де аты бар. Авто­
ры — Кожа Ахмет Ясауй — XI гасырдьщ аягында туып, 1167 ж.
кайтыс болган. Осы кунп Туркестан каласын (бул термин XVI га-
сырдан бастап колданылган) бурын «Иеси» (кейде «Иаса»,
«Иасы», «Иасу», «Исы») деп атаган, 0-сыдан барьш автордьщ
атына оньщ шыккан калаеынын атауы косылып Ахмет Яеауй
(Иасауй, Иессуй, Есеви, Ясави, Ясеуй) болып аталып кеткен.
Багзы 6ip тарихи деректерге Караганда, Иеси дэл каз1рп Туркк-
тан калаеынын орнында емес, одан repi туетжтеу, Отьирар кала-
сына (K,a3ipri TeMip станциясында) жакындау жерге орналаскан
болу керек.
Кожа Ахметтщ экеД Ибрагим бин Махмуд бин Ифтихар
ж ергш кп турж; тукымдас халыктардьщ шшен шыккан кара-
пайым дикан болган. Ахметтщ S3i каз1рп Сайрам калаеынын
манайында туып, сол кездеп атакты Арыстан Баб пен Жусш
Хамадани шайыктардан тэрбие алган. Ол эуел! ез елшде (Арыс-
28
тан Бабтан), сонан соц Бухарада (Жусш Хамаданидан) окыран.
Окуга жетш, бШмге зерен болтан. Иршад хукырын (сопылык.
окуын уйрететш право) алтан. Кепшшк окушыларра шаритат
(шьшдыкка жету жолын) уйреткен. Бухара сопыларынын (накш-
бандилердщ) корэмын баскарган. Онда 6ipa3 жыл гстеген соц,
Ясы .каласына келш орналаскан. Сопылык. дш жолына катты
бер1лген. Дши уатыздамаларды жещл тьлмен, барынша TyciHiKii
етап айтаты-н, маслихат-кенестерш туйдек-туйдег1мен арызып
отыратын шешен адам болтан, взш щ мшез-кулкымен де, журк-
турысьимен де кепшшкы ез1не тарта бшген. Б1рте-б1рте атагы
кепке жайылып, бушл «Кыпшак, даласын» («Дешт-и Кыпшакды»)
аузына караткан. Орта Азия мен Едщ жагалауларыньщ кешпел1
тайпалары (турштер) мен отырьишы .мусылма«дарынын улттык
«эулиееи» Долып еаналган. Дара халыктан шыгып «Xa3ipeTi
Султан Шейх-ул-Ислам Кожа Ахмет Ясауй шайык» атанган
(казактар оны кебшесе «9з1рет1 Султан Кожа Ахмет Ясауй»
немесе тек «93ipeTi султан» деп атайды).
Кен аймакда жайылып, Сыр евдрш жаралап жана тарай бас-
таран ислам дшшн. «рухани атасы» (накдылы таратушысы жэне
оньщ бу дуниелш кез!) болып саналран. Ясауй езшщ сопылык
окуыньщ Heri3-ri маз.муны етш мыналарды алган: жаксылык
icTey, дуниекор болмау, кенбштш керсету, устаз сезш ыкыласпен
тьщдау. Ахметтщ бул сиякты есиеттер! мен дши уагыздарын
уйып тьщдаушылар мен бас урьш, аягын кушушылар, муридтер!
(moKipTTepi) де аз болматан.
Сопылык жолын уарыздап, Ясауй б!рталай елец шырарран.
Мазмуны — мистика, к,ияли дуние, дшге арналран оокыр сенш.
BipaK оньщ бул шырармалары да кепке тараган, суфизм жолын-
дары мусылмандардьщ гимшне айналып кеткен: олар (коджорон
уйымындарылар) 3,iKip -салранда Ясауйдщ елендер!и айтады
еке«н. «Хикмет»— осындай елендердщ жинары. Колжазба кушнде
кен тарап кеткенджтен, оньщ кв!шрмелер1 де ете кеп. Тупнуска-
сы, эрине, XII расырдын 6ipiHuii жартысында жазылган. Дэл кай
жылы жазылраны белпОз. Тупнусканын e3i де бимэл1м. Эр кез-
де, эр жерде жазылиан оньщ квптеген кепирмелер! бар. Эз 1рге
белгш 'ен; 6ip eciKi варианты деп XV расырдын ортасында жасал-
ран кеппрме нускасын айтуымыз керек (ол туралы «Сираж ал-
Кулубтьщ» ешнии вариэнтына байланысты айтылады). Баскала-
ры XVIII—XIX расырларда кешгркш, олардын б!разы XX Facup-
дыц алрашкы жартысында табылтан. МысаЛы, Озбек ССР
Еылым а,кадемияеыньщ «Ш ырыс халыктарынын колжазбалар
жинары» деген бел1мшде Кожа Ахмет Ясауй шырармасынын
11 турл! KemipMeci, Москвадагы Азия халыктарынын институ-
тьшда 16 кеипрмеД бар. 1здей берсе, оньщ баска жерлерден де
кездесу! мумкш.
«Хикметтщ» эр турл1 колжаэбалары эр жерде б!рнеше рет
басылып шьщты. Мысалы, онын 6ip нускасы 1887 ж. Казанда,
29
еюнип 6ip K-eiuipMeci 1900 ж. Конетантинопольде, уштип вариан­
ты 1911 ж. Ташкентте жэне Бухарада (жылы керееылмеген)
жарык керд1. Ол мазмуны жарынан— бупнп куннщ урымына
жат, TyciHiri киын, окшау дуние. Bipaic оньщ т1лi, грамматика-
лык, курылысы мен сездж коры, синтаксист1к тэс1лдер1 мен фоне-
тикалык, жуйес! сол дэу1р турпстершщ т!л1н зерттеп б1лу ушш
к,ажет-ак. Енбек белгш 6ip нормага ryein, екшелген эдеби т1лде
емес, халыктыц карапайым сейлеу т1л!нде жазылран. Алайда
осы уакытка'дейш «Хикмет» тин жайында жартымды ештене
жазылып, жарык керген емес. Жогарыда керсет1лген колжазба-
ларга, т1пт1, кол да тиген жок. Кейб1р ралымдар «Хикметт1» ез-
бек тйпшн, тарихымен байланысты зерттеу керектшн айтып жур.
«Кожа Ахмет Ясауй — туржтщ суфист!к эдебиетшш непзш
салушы» деген де niidp бар. Осы nixip Ясауйд1н туржмен эдебие-
т1н!н тарихындары езшдж рол1 туралы да айтылады.
Хикмет. Авторы Сулеймен Бакыррани (1186 ж. кайтыс бол-
ран). Оный «Хак1м ата» деген лакай аты да бар. Кейде оны
«Бакырган ата» деп те атайды. Хорезм елкесшдег! Бакырран
деген жерде туып ом ip суррен. Ясауйдщ кеп шэирттер! мен
муридтершж тшшде araFbi шыккан тертеудщ 6ipi — осы Бакыр-
рани. Заманында Ясауй бастаган поэтикалык шырармалардын
улгЮ бойынша Сулеймен Бакыррани да б 1рнеше влендер жазган.
Максаты — сол аркылы сопылык дшнш уагыздамаларын хальж,
санасына шым-шымдап уплата беру едк
Онын колжазбалары Ясауй елевдершш кеипрмеамен аралас
журедк Халык арасьша кеп тараган. 31к1р салып, ел кезген
дэру1штер Сулеймен елендерш макамдап айтып журет1н болтан.
Муныд ез1 Бакыррани шырармалары мен онын, еамшщ тарала
тусу1не ыкпал еткен. Кешшрек уакыттарда жазылран кейб1р
поэтикалык едбектерде (мысалы, «Рашахат», «Самарат ал-ма-
шайх», «Ламахат» т. б.) Сулеймен Бакыррани eciwi жогары
багаланады, ол туралы «эз кабар машайык тур1к» («туржтер
iuiinflieri барынша б!р кад1рл1 шайык») ед! деп жазысады. Ба­
кыррани 03i жайында «iuii пешлджгген:
Барча — йахшы, 6i3 — йаман (Барша — жаксы, б!з — жа-
ман).
Барча — бурдай, бгз — саман (Барша — бидай, б!з — са­
бан),'—-деп жазган.
Сулейменшн; колжазбалары «Бакыррани кгтабы» деген атпен
Казанда 6ipHeiire рет басылыи шыкты.
«Ясевизм» барытьш устаран осы-ндай акындар XII—XIII га-
сырларда кеп болтан.
Мукаддимат ал-адаб («Эдебнетке idpiene») — лексикография-
лык шырарма. Онын авторы Абулкасым Махмуд ибн Омар
1075 ж. Хорезм елкесшдеп Замахшар аулында туып, 1144 ж.
Ургешш каласында кайтыс болтан. Сондыктан автордьщ атына
онын тугаи жерппн, атауын косып аз-Замахшари деп атайды.
30
Хат танып, оку оки бастауды Замахшари имам болып штейтш
ез экесшен уйренген. Денсаулыгынын, кемдтне карамай (онын
6ip аягы жок болтан) ол Ургенштеп 6ip медреседе кеипрметш
болып, жастайынаи-ак, ез белмен кун керш ескен. Заманындары
атакты устаздардан оки журш, Замахшари ез дэу1р'шщ дарынды
ральшы, атакты акьгаы, б'еделд1 мэдениет кайраткер1 болып
желледк Араб грамматикасы мен лексикографиясы, стилиетика-
сы мен риторикасы, поэзиясы мен философиясы жайында квпте-
ген туындылар жазады.
XII расырдын басында (1115—1120 ж.) Замахшари кажыга
барып келед1 де, «Мукаддимат ал-адаб» деген ецбепн жазура
Kipioe,fli. Ол енбегш Хорезм мемлекетшщ эйг!лi билеушЮ Атсыз-
дьщ (1127—1156 жылдары такта отырган) кйапханасына арнап
жазган.
«Мукаддимат ал-адаб», Н. А. Баскаковтын. аныктауынша,
XII расырдьщ ортасында жазылран. Б1рак оныц |б!зге жет!п
отырран кеиирмеш 1305 жэне 1492 жылдары Fana жасалран.
Колжазбаньщ ©з! сакталмаган. Мазмуны: арабша-турк1ше
жзне монролша жазылран сезд1к. Туркине келлршген сездер
В. В. Бартольдтьщ айтуына Караганда, Орта Азия туржтерп-пн,
XII—XIII расырларда колданылып журген эдеби тш не там.
Енбектщ турк1ше бел1м1 1938 ж. орыс т1л1не аударылып, Москва-
да басылып шыкты. Онын т!л1 туралы жарыкка шьгккан зерттеу
жумыстары эз1р жок.
Китаб тарджуман фарси уа турки уа мороли («Парсы, турк1
жэне монгол т1лдер1н'Щ тэрж1маеы»). Авторы — Джамал эд-Дин
Ибн Муханна. Колжазба эр! грамматикалык оку куралы, api
Йездш есебшде жасалран. Осыган орайолею бел1мнен турады:
а) грамматика бел1м1 (дыбыс жуйесг, ес1мд1ктер. септеу жэке
косымшалар); э) еезд1к бельм! (арабша-турюше).
Бул енбект1д 6 турл1 колжазбаеы бар: yuieyi Окефордта
(Англия, Бодлея кггапханасьшда), 6ipeyi Берлинде, енд1 6ipeyi
Парижде (¥лт к1тапханасында), соцгысы Константинопольде
(Мемлекеттж музевде) еактаулы. Алдыцгы ушеуш академик-
арабист В. Р. Розен (1875 ж.), кейшп екеуш тюрколог П. М. Ме-
лиоранский (1893 ж.) тапкан. Колжазбаньщ осы бес турш
жинактап, П, М. Мелиор ан-ский монографиялык зерттеу жумы-
сын жазды (докторлык диссертация), оны ез алдына жеке к!тап
етш бастырып та шырарды. П. М. Мелиоравский жазган к1тап
алты бел1миен турады: 1) Kipicne. Онда арабша-турк1ше жазыл-
ган сездштер мен жеке кене турк1 т1л,дер1 жен1нде жазылгаи
грамматикалык, зерттеулерге шолу жасалран жэне «Парсы,
турк1 жэне монгол тшдер1нщ тэрж1масы» деген колжазбара
байланысты мэл1меттер келт1р1лген. 2) Грамматика: фонетика,
зат еОм, ес1мд1к. сан ешм, етютж, косымшалар, шылаулар, свз
жасау тэшлдерй 3) Тупнусканьщ орысша аудармасы. 4) Турк1-
31
ше-орысша сездш, 5) Сезджке косымша. 6) Тупнусканын, кол-
жазба квцлрмеск
Колжазбаныц «Т1л шеберл-iri жэне соны баяндау» деген
алтьгншы 6ip нускасын тур ж галымы КБпсл! Рифат Константи-
нопольдеп Мемлекеттж Музей кггапханасынан алып, 1921 ж.
бастырады (тур!кт1н белг1л! зерттеуппс! Бес1м Аталай К. Рифат
баспасын 1919., А. Баттал 1922 ж. жарияланып ед1 дегенд! айта-
ды. Bi3 С. Е. Малов кврееткен жылды есепке алып отырмыз).
Барлык нусканьщ ш ш деп ец 6ip ескЮ де, барынша толыгы да
осы вариант. Былым дуниесшде XIX гасырдыц аягына дейщ
белпс1з болып келгенджтен, ол П. М. Мелиоранский баепаеына
енбей калган. Кей1н1рекосы колжазба туралы С. Е. Малов арнау-
лы макала да жазды. Осы нусканьщ туркше бел1м!н K,a3ipri
турж тш не аударып, exi тшдж сезд!к есебшде Туркия галымы
Аптуллай Баттал 1934 жылы тагы да 6ip ютап жазып шыгарды.
Оныц ерекш елт мынада: Ибн Муханна сездшшщ материалда-
рын кептеген кене турю жазбаларымен бiрг,е icaaipri Tipi тшдер-
ден тек казак пен Казан татарларыньщ тш н гана алып салыс-
тырады. Олардыц, арасында ез ара сэйкес келетш .мысалдар
толып жатыр.
Б1з айтып еткен 6 турл! колжазбаныц алтауы да — нагыз
тупнуска ёмес, белпт 6ip тупнусканын (архетиптщ) эркилы
кенирмеО гана. Олардыц арасьгнда айырмашылыктары да бар.
Мысалы, Рифат баспасындагы жалпы сездердщ саны П. М. Ме-
лиоранский нускасындагы сездерга Караганда он проценттей
кеп. Константинополь нуекасында харакелер тугел койылган
болса, баска вар-ианттарда олай емес. Осы нускада енбекпц
авторы керсенлген де, баска кеипрмелерде ол аталмаган. Бул
вариант «Ьилйат-ул-инсан ва йалбат ул-лисан» деп аталады да,
Мелиоранский бастырып шыгарган нуокалар «Китаб тарджуман
фарси уа турки ва моголи» делшген. Туркиядан табылган нус-
ка — алгашкы кенирме де, Батые Европадан табылгкндары ке-
шшректе (XV—XVI г.) жасалган, онда да кем-кетМ мол, толык
емес квипрмелер (6ipeyi монголша жэне турюше тэрж1ма, екш-
uiici парсыша жэне турюше тэрж1ма, ymiHuiici тек TypKiuie гана
тэрж1ма т. с.).
Колжазбаньщ жазылган жер1 мен уакыты анык мэл1м емес.
Эр алуан болжамдарга суйенш, осы кунп зерттеупплер оньщ
алгашкы кецпрмес! XIII гасырдыц аягы мен XIV гасырдыц ба-
сында (мумкш XIV гасырдыц езшде гана) жасалган деп жур.
Калай болтан кунде де тупнусканын XIII гасырда eMip сурген
белил! 6ip TypiK i халыктарыныц тшшде жазылгандыгы кумэн
тудырмайды.
©з айхуына Караганда, автор колжазбага THicTi материалдар-
ды ел аузынан да, жазба нускалардан да жинаган. Ауызек!
сейлеу тип фактшерш, ол, кеб!несе, уш турл! диалекпге белш
карайды: турюстан диалекпа, тур!кмен диалекпа жэне автор-
32
дын, «ез аулынын.» диалект1С1, яр ни автор ез1 турран жердеп
тур1ктерд1ц тш н е тэн ерекшелрдтерд1
Scipece кеб1рек аталатындары — туркштан диалекма мен
ж ергш кп диалектшер. Кейде автор «ез аулы» диалектганщ
шшде болып туратын говорлыд айырмашылыдтарра да назар
аударып отырады.
«Енздщ туржтердщ тш нде» дегенде автордыц дай туржтерд!
жэне кай жерде туратын туржтерд! айтып отырраны белг1с13.
Keft6ip зерттеушшер (мысалы, П. М. Мелиоранский) ецбек сол-
TycTiK-батыс Персияда (Ka3ipri Азербайжан) жэне Хулагидтер
заманында (XII—XIV р.) жазылран болу керек деген оймен
должазба т ш «коне азербайжан т ш » болуы мумк!н деп жора-
малдайды.
С. Е. Малов колжазбаныц жазылран уакыты мен жер1 тура-
лы .мэселеге таласпайды. Bipaic Ш ьщрыс тудымдарыныц эекери
iciH кыпшадтар басдарранмен, жазу-сызу жумыстары мен кецсе
дызметтерш Ш ырыс TypKieraH атырабынан шыддандар (мыса­
лы, уйрырлар) журпзген ед! рой деген niKipre суйенш, должазба
Шырыс ТурдКтан (Кашдар, уйрыр) туржтершщ тшнде жазыл­
ран болу керек деп дарайды. Демек, должазба авторыньщ (не
оны алрашды кешпрушшщ) 03i де осы тМде сойлейтш болран,
Оцтустж ( орыз) тшдер! мен Ш ырыс TypiK тшдерше тэн кейб!р
элементтердщ должазба тшнде далай болса солай аралас келш
отыратыны да, С. Е. Маловтьщ пжлрше дараганда, осы себептер-
ден болса керек. Калай болтанда да, должазбаны неше Typai
кештрмепплер Тизге жеткенше сан садка жуг1ртке«1 байдалады.
9p6ip адам ©зше TyciHiHci3 создердщ орнына ез! бшетш саздер
мен формаларды жазып, 03repTin отырран. Жалпы алганда,
ескертапш тш нщ ала-дула болып келетш де сондыдтан. Bip рана
сездщ 03i 6ip нусдада 6ip турл!, >екш1Ш нускада екшнп турлд
yuii'HHii 6ip нусдада т т м жод т. о. больгп жургеш — осындай
узад уадыт бойына жасалран езгер!стер мен ауытдулардын
жем!с1.
Хулагидтер заманында TypiKUie еейлейтшдер жауынгерлер
мен эекери баешылар, эдш ш ш к басдару аппаратындарылар
мен сарай айналасындары шонжарлар, кецеснилер мен кецсеипл-
дер болтан. Жалпы алып дараранда, монролдар жорырында

1 «Туркктан диалекткЬ деп автор Туркктан елкесшде туратын туржтер-


дщ тшн айтатын болу керек. BipaK осы елкенщ ол шет1 мен бул шетш
XIII—XV гасырлардары араб зерттеунплершщ сезше карап дэл аныдтай кою
киын-ад. Сырдария езеншщ солтустж-шыгыс ешрш ала Кытай елшдег! 1Пыц-
жан. аймарына дейшп аумадты эдетте «Туркктан» («турю елк) деп жур.
Сонда б!здщ Турк1стан «Батые Туркктан», турж халыцтары мекендеген К,ытай
елкеш «Ш ырыс TypidcTan» болып аталады. Туржмен тайпалары ол кезде кеше
барып орналаскан Typi-d халыктары (acipece орыздар мен кыпшактар) журген
жердщ бэршде де болран: Мьпшщдд.Хнрияда, Kimi Азияда т. б. ITeri3ri ота-
ны — Каспий T®rraT^~MaHaS|I,q;ffl?ycOT6(UM*tbic алабы).
3—352 33
турштер басты куш саналкан. Олар сан жарынан кеп те, мэдени
дэрежеа жарынан басым Tycin отыртан. Ец жорарры болмаса
да 6epri жердеп билптц барлырын турштер ез колында уста-
ран. Сондыктан да Хулагидтер ек1мет1 кеп узамай турштердщ
колына кешкен. Сан жагьшан алганда онсыз да мардымсыз
монголдар 6ipTe-6ipTe cinicin, ацыр соцында турне болып кеткен.
Басты-басты орталыктардын бэршде де (мысалы, Алтын Орда)
монгол устемд1гшщ тарихи тардыры осылай шешшген.
Монгол жаугерш1л1г1нщ алдында болсын, не монголдар ша-
буылы кезшде болсын ЕдЫ мен Кырымда, 'Гаяу Ш ырыс пен Kiuii
Азияда тур ж халыктарыныц алдыдры сапында кыпшактар мен
огыздар журдк Сондыктан ел атауы болсын, тМ атауы болсын,
тары баска да толып жатка,н ресми атаулар квб1не-кеп кеш бас-
таран устем топтын атына карал койылура тшсМ деп есептесек»
онда «Парсы, турю жэне монгол тэрж1масы» авторыньщ айтып
отырран «оз аулы» диалекыа де осы кездег1 тур)к кауымдары-
ныц арасында кебгрек кезге Tycin журген кыпшактар (не oFbis-
дар) Tiлi болу керек.
Киссасул анбия («Эулиелер тарихы»), кыскаша «Кисеас-и
Рабрузы» деп те атай бередк Авторы — Насыр ед-Дин бин Бур-
хан ед-Дин ар-Рабрузы (кыскаша Насыр Рабрузы). Ол 1310 ж.
жазылып, Насыреддин Ток Бура князьге тарту еттлген. Парсы т1-
лшен тур.к! тш не аударылран кеш1рме ецбек. Колжазбаныц oip-
неше К9ш1рмелер1 бар. Ленинград архившдег1 жазбалар XVI га-
сырда жасалран.
Ен ecKi тур! — Лондондагы колжазба. Ол XV расырда жа-
зылган делш т жур. Тупнускасын К. Гренбек бастырып шырар-
ран (Копенгаген, 1948 ж.). Толык, тексш Н. И. Ильминский бас-
тырды (Казан, 1859 ж.). Кейб1р узиадлерш М. Мелиоранский
(1897 ж.), С. Малов (1930 ж.) жариялаган болатын. Яков Шин-
кевич «Рабрузы ецбегжщ синтаксист» (немю т1л1«де, 1926—
1927 ж.) деген колемд! зерттеу жумысын жазды. Баска да б!р-
неше баспалары бар: Шемсуддин Хусаинов Н. И. Ильминский
баспасын кайталаран (Казан, 1881 ж.); Гулям Хасан Арифджа­
нов— литографиялык баспа «Киссасул анбия» (Ташкент,
1917 ж.); «Озбек эдебиетжж улг1лерЬ> (Ташкент — Самарканд
1928 ж.) деген жинакта уз1нд1лер келыржген. Л. Будагов пен
В. Радловтыц белгш сезджтершде де «Киссасул анбиянын»
лексикалык материалдары бар. Енбек жаксы теселген, утьимды
да ширак, тжмен жазылеан. Онын т1лi, С. Е. Маловтыц айтуына
Караганда, шырыс тур1ктер1н1ц XI расырдары Караханидтер дэ-
у1ржде колданган тшше, оньщ Кашкар диалектгсте уксас келе-
т!н СИЯК.ТЫ.
Му’ынул мурид— ислам джж уагыздайтын, ©лен, ыррагЫмен
Хорезм »елкесшде туратьга тур1ктерд1ц тшнде жазылран ецбек.
Ол 1313 ж. декабрь айында жазылып б1ткен. Не бэр! жалгыз да­
на. Бгрштш рет тауып жарияларан, транскрипциясы мен аудаи-
34
масын жасап, зерттеген idci — Ахмед Зеки Велиди Торан
(1926 ж.).
Хусрау уа Шырын («Хусрау мен Шырын»), Авторы — Кутб.
Ол XIV гасырдыц алрашкы жартысында ем ip сурген. Колжазба
жалгыз дана, Париждщ улттык Отапханасында сактаулы. Ен-
бек 1342 ж. ©збек ханнын улкен баласы Тыныбек пен Хан Ма-
лик-Хатун ханшара арналып жазылран. Kasipri энг1ме болып
журген «Хусрау уа Шырын»—1383 ж. Берке Факих (кыпшак.
журты'нан, Алтын Орда аймарында туьш, Мысыр елiне барып
туфран) жасаган осы тупнускамыц кеинрмеск Тупнусканын T3F-
дыры каз1рге дейш белгЮз,
Колжазба — эйгип Низам ид in «Хосров и Ширин» шьтарма-
сынын аудармасы (К|вш1рмешшщ ез жанынан шырарран 52 бэй-
т н коспаранда), ярни соньщ туркше жазылран б!р верснясы.
Поэтикалык, ерекшел1г1 жарынан «Кутадру бингке» уксайды.
Мазмуны мынадай: a) Kipicrae ('енбектщ жазылу себебр арнау
елендер), э) Хусрау мен Шырын, б) Фархад пен Шырын. Heri3Pi
бел]мде (coipFbi ек! бел1мд>е) exi жас арасындагы суй1спен,ш1л]'к
пен махаббат жырланады. Поляктын, кернекы ралымы А, Зайонч-
ковский 1958 ж, кеиирменщ тупиускасын жэне текст (латын
эрп1мен транскрипцияланран), 1961 ж. свзд1гш бастырып шыгар-
ды. Поляк, немК т1лдер1нде б1рнеше макалалар жариялап, оньщ
лексика-морфологиялык ерекшелштерш зерттедк Сюжет желкнн
Низами жазган парсы т1лшдег1 архетип1мен салыстырды. TypiK
(Ф. Кепрулу, А. Инан т. б.), француз Нлдершде де б1рсыпыра
зерттеулер жарык, керд!.
«Хусрау уа Шырын» езбек эдебиетшщ тарихымен тыгыз бай-
ланыстыра каралып жур. Ол женщде А. Тагирджаиовтын,
Э. Наджипт1ц ецбектерш axayFa болады. «Хусрау уа Шырын»
Орта Азия тургктершщ (кыпшак пен шырыс TypiKTepiн iн) тш п-
де, Жошы улысы .мен Алтын Орда уэлэйатыньщ здеби ллшде
жазылран (А. Н. Самойлович).
Мухаббатнама («Махаббат жыры») 1353 ж. жазылран (Хиж-
ра ece6i бойынша 754 ж.). Енбекте былай дел!нген;
Бу дафтар ким болуп тур Мыср канды,
Иет1 йуз елл1 терт ичра тугендй
Аудармасы: Бу дэптер болып турран Мысыр канты,
Жет1 жуз елу терткшп жылы 6iTTi.
Авторы — Хорезм Раванди. Бул — оньщ лакап аты, тахаллусы
(псевдоним!). Шын аты да, ©Mipi де анык емес. С. А. Аманжолов
Хорезмидщ руы конырат ед! деп жазады.
Едбектщ жазылран жер! туралы автор былай дейд1:
«Мухаббатнама» сезгн мунда б]тт1м,
Камурын Сыр йакасьгнда 61т т 1м .
Аудармасы:
«Мухаббатнама» сезш мунда жаздым,
Барлырын Сыр жарасында бггпм.
35
Сыр бойы, ондавы эйгш кала Сырнак (осы кунп Сунак ата)
ол кезде Ак орданын курамына KipeiiH де, ез алдына дербес е т р
саналса да, сол аркылы Алтын Ордара барьшып туратын.
«Мухаббатнама» коцырат руынан шыккан Кожабектщ етшшп
бойынша жазылран. Мукам бет Кожабектщ аты кггапта 1342—
1357 жылдары Алтын Орданы билеп туркан Жэюбек ханмен
(взбек ханныц баласы) байланысты, айтылады.
«Мухаббатнама» жазбасыньщ ек! турл1 кенирмеш бар. Bipeyi
араб жазуымен, eKmmici уйрьир жазуымвн жазылран. BipiHim-
ci — XVI расырда (1509 ж.) жасалган квштрме (толык тур!),
екшшкп— XV расырда (1432 ж.) квш1р1лген (толык емес). Араб
жазуымен бершген вариантын ен алраш зерттеген ралым —
А. Н. Самойлович. Б1рен-саран узйдалер взбек эдебиетшщ та-
рнхы'на байланысты жарияланып жур. Колемi 24 парах, 48 бет
(474 бэшт влед, 948 жол). Мазмуны: ж т т т щ кызра жазран
суйгспендж хаттары (небэр! 11 хат). ¥йрыр эргпмен жазылран
вариантын алраш кездесирген ралым — В. В. Бартольд. Копир-
м ет жасаушы — Бакыр Мансур баксы. Ол Шахрух ханныц Ге-
раттары эскери колбасшыеы (1407—1444 жылдары) Мир Джа-
лаладдин мырзара арнап, эдеш кештрген. Келем1 14 парак,
28 бет. Осы варианты женшде А. М. Щербак арнаулы рылми-
зерттеу жумыстарын жург1зген (1959 ж.). Кепирменщ тупнус-
касы, транскрипцияланран текш жэне тусш1ктемелер1 1957 ж.
Неапольде басылып шыкты (бастырушы — Турхан Ганджей).
Колжазбаныц екеу1 де Лондонныц Британ музешнде еактау-
лы. Ол екеуш ез ара сальгстырып, орыс алфавипмен транскрип-
циялап жэне орыс тйлше аударьщ, Э. Н. Наджип кайта бастырып
шырарды (1961 ж.). Онда арабша жазылран текст, оран бершген
тушшктеме жэне сезд1к бел1м1 бар.
«Мухаббатнама»— ел арасына кеп тараран, ocipeoe Орта
Азияда аса мэл1м шырарма. Эл1шер Науаи езшщ «Мухакамат
ал-луратайн» деген шырармасында осы «Мухаббатнамадан»
exi жол елен келт1ред1. Демек, бул онын «Мухаббатнаманы» жо-
рары бараларанын керсетсе керек. «Мухаббатнамара» елжтен
б1рсыпыра шырармалар да жазылран. Мысалы, «Ташшукнама»
(ол туралы теменде айтылады), «Латафатнама» т. б.
«Мухаббатнаманыц» уйрыр жазуымен жазылран вариацты
улкен 6ip колжазбаныц imineH табылран. Колжазба эр алуан
шырармалардыц жинагы. icnerri. Бэр! де уйрыр жазуымен
1432 ж. жазылран. Тутас жинак ет1п, Keuiipin шыккан адам —
Бакыр Мансур. Жазбанын жалпы келем1 —182 парак (эр бетте
16 жол жазу бар). Енд1 осы жинакта келЛршген ецбектерге шо-
лу жасай кетешк.
Сираж ал-кулуб («Журек шырагы»). Бул шырарманьщ эз1рге
белг1л1 exi данасы бар. Bipimuici—1432 ж. йезде каласында
кенарши алынран варианты. Келем! 12.8 парак (256 бет.). То-
36
лык, емес: басынан, ортасынан rycin калган жерлер1 бар. «Си-
раж»—аударма енбек. Араб, парсы эдебиетшде «Сираж ал-ку-
лубтьщ» б1ряеше нускалары бар. Typ«i тш не дэл кай нускадан
аударылганы белгнпз. Жазба сурак-жауаптардан турады. К,о-
йылран сурактар эулие-энбиелердщ «©Mip болмысы» жайлы. Де-
мек, «Сираж»— дши KiTan. Осы мазмундас 6ip текст 1875 ж.
Казанда басылран. Будан баска «Сираж» не басыльгп, не зерт-
тел т керген емес.
«'Сираждьщ» араб эршмен жазылран екшип нускасы—СССР-
д1н Орталык мемлекеттж архившдеп колжазба. Ол дши мазмун-
да жазылран шыгармалар жинагынын йшнен табьишан. Колем!
224 парак (448 бет), эр паракта 11 жол жазу бар. Араб тшшен
1553 ж. Доснак каласында аударылран. Аударушы (не кенйрме-
rni)— Аднаш Хафиз бин Мухаммад Аднаш Хафиз. Ил материал-
дарына Караганда, колжазбанын: непзп варианты XI—XIV ра-
сырларда жасалган болу керек. Мазмуны: 6ip еврейд1ц койган
сурактары ,мен oFa-н Мухаммед пайрамбардын берген жауаптары
(дуниенщ жаралуы мен акырзаман туралы, жумак пен тозак же-
ншде, пайрамбарлар eMipi т. б. табират пен OMip-TipuimiK хара-
кеттер1 жайлы эщтмелер).
Араб алфавит,1мен жазылран осы жинактын 1ш1нде XII га-
сырдьщ акыны. Кожа Ахмет Ясауидщ «ХикметтерЬ мен шешен-
д1к С0здер1 бар. XV расырдыц ортасында жасалган бул колжаз­
ба Ясауи шырармаларыньщ ец 6ip ecKi нускасы (баска нускала-
ры XVI расырдан элдекайда кей1н жэне коп озгерт1л1п жазыл­
ран). Кожа Ахметтщ шэюрН Кул-Сулеймен (лакап аты — Хаю'м
ата) шайьщтьщ да осында б1рсыпыра елен,дер1 сакталран (жога-
рыда ол «Хикмет» деген такырьгппен байланысты аталды).
«Сираждьщ» екшип варианты да, ондаран Ясауй мен Бакыр-
рани олендер1 де оз алдына аряайы зерттелген емес.
Рахат ал-кулуб («Журек рахаты»)— белг1с1з 6ip колжазба­
нын уз1нд1с1. Келем1 22 парак (44 бет). Эр турл1 энг1мелерден
куралран. В. Бартольдтьщ айтуына Караганда, Ферид ад-Дин
Шакар Генжа шайьщтьщ Иадиядары Myparepi Низам ад-Дин
Бадауни шайыкпен энлмелескен с,ездер1н баяндайтын «Рахат
ал-кулуб» деген 6ip колжазба болганра уксайды (1257—1258
жылдары жазылыл алынран). А. М. Щербак Ньшиетхан Рали-
д1д де (1710 ж. кайтыс болран) осы аттас 6ip en6eri болранды-
рыи атап отед1. Энпме болып отьирран «Рахат» осы едбектщ 61-
р1нен алынран узпвд болса керек. Шетел эдебиеттершде анда-
санда 6ip аталып жургеш болмаса, бул жазба да оз алдына
жеке алынып эз1рге зерттеле койран жок.
НеЬжул Ферадис («Жу макка баратын жол»). Авторы — Мах­
муд бин Али (С. А. Аманжоловтьщ айтуынша, кердер1 руынан
шыккан). 1358.ж. Хорезм каласында жазылран. Т1л1 женил, ка-
рапайым халыкка арналган колемд! прозалык шырарма. Торт
тараудан турады: 1) Мухаммед пайрамбардын; eMipi мен кызме-
37
Ti'туралы; 2) баска дгни адамдардьщ (Рашиди, Али, Фатима
т. б.) eMipi мен 'приплин; 3) адамдардьщ жаксы гетерi жэне
4) олардын жаман icxepi жанындагы энг1мелер.
Колжазбанын 6ipHeuie варианты бар. Б1з айтып отыртан ке-
пирмеш 1360 ж. Мухаммед бин Мухаммед Хусров ал-Хорезми
жасаган. Кэнпрме Стамбулдаты Сулеймен к1тапханасында сак,-
таулы. Тупнускасыи 1956 ж. Я. Экмаи бастырып щыгарды (к,ол-
жазба туралы жазьищан ал гы сез бар). 1\олжазбага катысты
кейб1р мэл!меттер француз (1933 ж.), немш (1959 ж.), поляк, ту-
р!к п'лдершде басылды. Б1рл1-жарым зерттеулер мен колжазба-
даи алынган уз1нд1лер1 турж тшнде жарияланды (1926, 1934,
1943, 1950, 1953, 1954, 1955ж.). Kei16ip улплер1 езбекэдебиетшщ
тарихымен байланысты жарыкка шыгып жур. Жалпы алранда
ецбек кыпшактар мен огыздардын, аралас т1лшде жазылгаи ес-
керткнш болып есептелед1.
■ Баска вариашттары жайлы Якуб Кемал (1930 ж.), Шихабуд-
дин Маржани (1885 ж.), Я наш Экмаи (1963 ж.) сиякты галым-
дар niidp айткан болатын. Bipaic ол варианттар эл1 тольгк ай-
кьшдалып, гылым дуниесше малом болтан жок.
Гулистан бит-турки («Гулстанныц турк!шес1»). К,олжазба—•
372 бет. Эр бет те 13 жолдан жазу бар. 0те сулу каллиграфиялык,
жазумен, сирияльик, каракек ж!бек тагазга жазылган. К,олтацба
автордыц вз!н1к1 болса керек. Ол каз1р Лейден (Голландия)
к1тапханасында сактаулы. Авторы — Сейф Сарайи.
«Гулистан» жазбасы туралы алгаш хабарлаган — венгер Fa-
лымы Тори Йозеф (1915 ж.). Жазбанын ен, алгаш фотокенпр-
Meci мен онын туршше аудармасын басып шыгарран дэр1гер
проф. Ф. Н. Узлук (1945 ж.).
Ецбек — UibiFbiCTbiu атышулы жет1 акыныныц 6ipi Саадидщ
каламынан туып, парсы тшнде жазылган «Гулистан» поэмасы-
ныц еркш аудармасы. Аударма блендер арагш к автордыц цол-
тума шыгармаларымен аралас келт отырады. Мысалы, шьжар-
маныц басында (3-бет) колжазбаны, Сараи каласынан шьщкан
Сейф акьгннын Египет enipm билеп туриан Тейхасбек Эм1рге
арнап жазгнндыпя туралы эцпме болады. Сонан сон аударма
басталады. Б1рак кеп узамай аудармашы вз1н1н кект-ем керш е -
тер1н суреттейтш лирикалык олецдерш келыргп 0тед1. Одан эр!
6ip кыдыру аудармадан сон, автор тагы да езшщ «Гулистанды»
аудару себеб! жайында 87 турл1 бэгпт жазып тус1нд1ред1. Со-
нымен, ецбект1н аударма жаты 355-бетпен аякталады. К,алган
6errepi автордыц вз елецдер1не арналган. Автор елецдершщ не-
ri3ri мазмуны ( m o t h b i ) — акыл айту мен кецес беру, ем!р жайлы
езгнщ опларын жырлау.
«Гулистанныц» еркш аударма екенд1г1н miдна дан да керуге
болады: аудармашы кейде елецмен аударса, кейде оны желд!р •
ме кара созбен берген; кейде кыскартып аударса, енд1 б1рде жа-
нынан С03 косып, узартып отырган; кейде 6ip узшдшердщ маз-
38
мунын рана тер in айтеа, йте-шала булжытпай жолма-жол аудар-
ран, Тупнусканын кол тимеген, калып койган жерлер1 тагы бар.
Осындай ерекшеджтерше байланысты «Гулистан» 6ip жарынан
ерк1н аударма болса, екшлп жарынан ол Алтын Орда журтшы-
льп-ынан шыккан акыннын колтума шырар.малары жазылгаи
еибек ретшде де каралура тн1ст:,
«Гулистан» жазбасында тек Сейф Сарайи акынньщ рана
емес,оныц -устше оол кездеп Египет ещрщ жайларан кептеген
баска акын-шайырлардьщ да разалдары бар. Мыс алы, жазба-
нын 1-бетшде турю мен парсы тшнде жаз'ылран жеп ауыз ©лен
бар (оларды б1рнеше акын жазран, колтацбалары да эр турлр).
Олардын 6ipeyi «Гулистан» аудармасыньщ авторыныкь Жазба-
ньщ соньгндары 8 разалды турю халыктарыныц сол кездеп бел-
riлi 8 акыны жазран. Оиьвд 6ipi — эйгш «Мухаббатнаманын»
авторы Хорезми. Разалдардын. бэрше де С. Сарайи езшше жауап
жазьш калдырран. Одан api автордьщ бтрнеше баска разалдары
мен рубаяттары келыршен.
Сонымен, «Гулистанды» мынандай Heri3ri белтмдерге жгктеу-
ге болады: аудармага арналран соз (2—6 парак), аударма (7—
178 парак), лирикалык, елецдер (179—185 парак), халык елещ
'{185 бет), сезд1к (186—187 беттер).
Колжазба толык зерттелген емес. Азын-аулак узшдкдер]' Fana
эр жерде жарияланып жур (Мысалы, «Узбек адабиети», I том,
1959; «Алтын ордалык халык» елец!, «Акта Ориенталия» жур­
налы, Будапешт, 1962, 1963 ж.; «Совет эдэбияты», 1967, татар
тшнде, К,азан т. б.). «Гулистан» туралы венгер, немк, турне жэ-
не агылшын ылдершде жазылван б1рдч-екш зерттеу жумыстары
мен информациялы.к, хабарлар басылды.
Колжазба XIV расырдын аярында б1ткен. Жазбанын сонгы
бет1не «793 жылдын шаввал айы» деп кол койылган (бёздщ есе-
б1м1з бойынша 1391 жылдыц август айы). Аударманын тш ба-
рьинша карапайым, жещл де TyciHiKTi. ¥гымы киы,н сез.тер мен
ттркестерден автор эдс;Н бойы.н аулак салып отырган. Араб-иран
тищершщ элементтер1н де ол ете улкен сактыкпен пайдаланган,
сирек колданган. Дегенмен, заман агысы «Гулистан» аудармасы-
н-ын тш не де эоерш тиг!збей кала алмаган. TypiK галымы
А. Баттал-Таймас енбек кыпшак .тшнде жазылган деген коры-
тындыга келед1. Bipau, ол кездеп кыпшактар огыз руларымен,
acipece. тур1кмен тайпаларымен мидай араласып, катар ем1р сур-
гендпстен, ол заманыи кыпшак, плше огыз ткчдершщ acepi тимей
калуы мумкш ем>ес едк
'Мамлюк тур1ктер1н1ц нег1зг1 уйткысы кыпшактар бояганы-
мен, олардын, карамагындагы тайпалар «кырык. кылаудан ку-
ралган», ала-кула халык, болатын. Алтын Орда мемлекетшщ
этникалык курамы да осы шпеттес ед1. Аударма т1л1ндег1 кейб!р
сездердщ фонетикалык жагынан 6ip емес, б1рнеше вариантта
жазылып калганы да осыдан. «Гулистан» шыгармасын жан-жак-
39
ты толык, зерттеген проф, 9. Наджип оны кыпшакша да, орызшэ
да колданыла беретш, немесе осы ек! тшдщ элементтер1 косылып
колданылатын эдеби ылде (eki ты «епз1нде жасалган эдеби Т1л-
де) жазылран деп уйгарады. Ол эдеби тш, 9. Наджиптщ ойы,н-
ша, Алтын Орда хандыгы мен Египет мемлекетше де ортак бол-
ран.
Кдлжазбаньщ жазылып бггкен кезшде Сейф Сарайи 70 жас-
таекен. Сонда ол 1321 ж. туран. Алтын Орданы Озбек хан билеп
турран кезде (1312—1342 жылдары) ол Мысыр елше ©Tin кеткен
де, емтршщ coHFbi жылдарын. сонда етюзген. Ол шебер жазатын
дарынды адьш, кеп окыган бшщдар, эйгш де атакты адам бол-
ран.
Орызнама («О рыз тарихы»). «Орызнаманьщ» тупнускасы,
шамамен алганда, IX—X расырларда жасалран болу керек. Bi-
рак, олар б1здщ уакытымызра дешн сакталмаран. «Огызнама-
ньщ» кейшрек шырарылран (немесе кайтадан жазылып алын-
ран) eKi турл! нускасы бар. Bipi уйгыр алфавштмен, ектннла
араб эршмен жазылран. О рыз — турк: хальщтарынын, аты анызра
айналып кеткен батыры, кол бастаушысы. О рыз хан (немесе О рыз
каган)— орыз тайпалары мен руларыньщ атасы. Bi3re мэл1м ва-(
рианттардын бэршде д е О рыздыд ©Mipi мен эскери жорыктары,
хальик игйпп ушш ciHipre-н едбектер1 мен корам кайраткер! ре-
тшдеп icrepi эцг1,меленедк
¥йрыр жазуымен берьтген нуска 21 парактан (42 беттен) ту-
рады. Эр бетке 9 жолдан жазылран. Жазылран жер! женшде
Жет1су enipiH жайларан ж дыбысымен сейлейтш тайпалардьщ
ортасы болу керек деген nixip бар. «Орызнаманьщ» транскрип-
цияланран Texci мен орысша аудармасын жасап, грамматикалык
ерекшелгктерш сипаттап, тусшжтемелерш жазган А. М. Щербак
муны XIII гасырдын аяры, XIV расырдыц басында, Турфан ай-
марында, карлук-уйрыр тш нщ ортаазиялык диалекисшде л<а-
зылрандейд1 (1959 ж.).
Араб алфавиымен жазылран нускасыньщ авторы — атакты
Абулразы бин Араб Мухаммедхан (1603—1664 жылы). Ол —
Ш ьщрыс тукымынан тараран, Шейбанидщ (Жошыньщ баласьг)
урпагы. Ш. Уэлихановтьщ шюрше суйен1п, С. А. Аманжолов оны
казак ед1 деп жазады (1959 ж.). Ол ©si— тарихта Хиуаньщ ха­
ны, атакты эскери колбасшы, api улкен тарихшы ретшде мэл!м
болтан адам. Абулгазыньщ жазран ек-i en6eri бар: а) Шежере-й
тереюме («Туржмен niexdpeci», 1661 ж..), э) Шежере-й тур1к
(«Typi-ктер шеж1рес1»). Ек1нш1 штабы аякталмай калган. Екеуь
HiH де мазмуны О рыз хан жайында: О рыз бен оньщ урпактары
туралы эцг1ме шертетш эпостык, сюжетгер, ofhs тайпаларынын
шыру Teri, олардьщ ел1 мен >i<epi, ©Mipi мен турмысы, танбасы мен
тамгасы, курса мен тартысы, курылысы м>ен курамы, эдет1 мен
рурпы, кершьколаны т. т. какындары шеж!ре энпме.
Bipiнш 1 аталран шырарманьщ эр уакытта, эр жерде кецпрш-
40
ген 7 варианты бар. А. Н. Кононов соныд бэрш жинактап, ©з ара
салыстырып, араб алфавитшде жазылып, 6ip 1зге тускен текст
жасады да, оны орыс тзлте аударды, грамматикалык. зерттеулер
мен сам салалы (тарихи, лингвистикалык, географиялык, этно-
графиялык т. б.) тусш богемелер жасады (1958 ж.).
Орта Азия халыктарыныд мэдени тарихын зерттеу уш!н
«Орызнаманьщ» манызы ©те зор. Ел1м1здщ атадты тарихшыла-
ры бул еекертю цт ©те жогары багалайды. Ол текорыз т1лдер1
рана емес, жалпы ортаазиялык, тури т1лдер1 ушш, сонын 1шшде
кыпшак; т!лдер1 ушш де улкен тарихи, р ы л м и мэнге не.
Орта Азия мен Казахстан жер1нде эрдайым айтылыл журетш
«Коркыт ата» туралы энпмелер кеп ретте-ак осы «Орызнамамен»
шктес, сюжеттес келед1. Сондыктан оларды ©з ара т ы р ы з , тари­
хи байланыста алып карау керек.
Ташшукнама («Рашьщ жыры»} 1435 ж. жазылран. Авторы —
Сиди Ахмед. Едбек «Мухаббатнамара» елжтеп жазылран. Келе-
Mi 16 парад (32 бет). Осы куш Британ муэейшде сактаулы. ©3i
жалгыз дана. Шыгарма должазбалардаи курастырылган улкен
6ip жинактьщ iiniHeH табылран (соньщ 273—289 парактары).
Жинак уйрыр жазуьгмен жазылран. «Мухаббатнаманьщ» 6ip ке-
mipMeci де осы жинактьщ шпнде. «Ташшукнаманыц» мазмуны
мынадай: Kipicne бел1м, юепзп бел1м (рашыдтык сез1мд1 жыр-
ларан 10 хат), б1рнеше арнау сез жэне сонш бвл1м. Едбек Орта
Азия турштершщ т1л1нде жазылран. Арнайы зерттеу объекте!
болтан емес.
Саянама. МавренлаЬр жершде (Сыр мен Амударияларыньщ
арасында), Хорезм елкесшде XIV—XV расырларда жазылран.
Оныц 1819 ж. Бухарада жасалган б!р кеш1рмес1 «Шежере-й
турк» «еипрмес1мен 6ipre TirmreH. Ею кеш1рме де 61р юсшщ
дольгнан шыккан.
Колжазба ек1 б©л1мнен куралран: а) мушел1 жыл жайында
жэне ооран байланыеты табират дубылыстары.мен олардын бел-
rmepi туралы; э) наурыздын аптадары кай кунге тап келуше
байланыеты жада жылдыд калай болып ететшд1п ж©н1ндег1
болжамдар мен ырымдар, толрам-тужырымдар. Едбек сол кезде-
ri Орта Азияны мекендейт1н тургктердщ т1л1нде баяндалган.
Колжазбаньщ т!л! жатык, сез орамы ширад, эдеби тшдщ аукы-
мьгада жазылран.
Тарджума шаЬнама («Шахнаманын тэрж1мес1»)— Туркня-
ньщ Топкапы сарайында сактаулы турран колжазба. Бул —
Фердоуси Туей шырармасыныд турюше аудармасы. Аударран —
Хусейн Хасан Мухаммед ал-Хорезми. Ол султан Чемнщ жум-
сауымен Мысырра барып, «ШаЬнаманы» аударып, оны сондагы
Кансух Гури султанка тарту еткен. Колжазба 1511 жылдыд март
айында, Каирде жазылып бггкен. Польшаньщ кернект1 тюрко-
логы А. Зайончковский «ШаЬнама тэрж1масын» 1965 жылы Вар-
шавада баетырып шырарды. Онда араб алфавитшен жазылран
41
«ШаЬнама» тупнускасыныц фотокеипрмеа жэне текстщ латын
эршмен транскрипциялантан варианты бар. К,олжазбаныц зерт-
телу тарихы мен езшдш ерекшел1ктер1 туралы деректер осы ба-
сылымнын, «Kipicne» бел1мшде келйршген. Эр кезде, эр тюде
жазылтан узынды-кысцал'ы хабарлар тана болмаса, бул ецбек
бурын-сонды тиянакты турде эерттелген емес. Б1рльжарым узю-
д^лер! тек xypiK тюшде тана басылып жур. Ескертюш ecni осман
т!лiHin тарихы ушш аса 6ip баталы мура бола тура, коне кыпшак,
т!лi мен Алтын Орда, Хорезм халыктарынын, мэденп тарихы ушш
де мацызы аз емес.
Эпиграфикалык, ескертюштер. Эр алуан заттардьщ бетше
жазылтан сездер/О эдетте «эпиграфикалык, ескертюштер» цата-
рына жаткызамыз. Турю йлдериин; тарихында ондай заттардыц
турi ете кеп. Мысалы, ыдыс-аяк, aFam танк,, колсандык, белдж,
кумыра, уйдщ кабыртасы т. б. Мундай ескертюштер acipece мола
басына койылатын кулпы тастардын (балбал тастар мен сынтас-
тардыц) бедней жш ушырайды. Олар турю тайпалары жайлаган
ендрдщ кай тарапынан болса да кездесе береди Кулпытас жа-
зуынын. ец ecKi T y p i — орхон-енисей ж-азуы. Орта гасырда панда
болтан эпиграфикалык, ескертюштер сирин, араб жэне уйтыр
apimepiMCH жазылтан.
Жетку ескертюштершщ ец кене Typi — Талас бойынан та-
былтан жазбалар. Жартастар мен кулпытастарта жазылтан,.
ыдые-аяк/гар мен т. б. нэрселерге оюланып салынтан eci<i жазу
элементтер! Ж етку жершен там-тумдап куш буггаге д ети та-
былып жур. Bipaic олар dip жерге жинакталып, тугел зерттеле
койтан жок.
Ж етку бойыныц осы кунп тюркологияда кеб1рек евз болып
журген ескертюип— сирия жазуыньщ нусцалары. Олар Сирия
т ш н т 6ip диалекткшде-жазылтан, плшара болса да, турю тю-
дерiне тэн кейб!р лексикалык, элементтерд1 де камтиды. Нуска-
лар т!л1 сирия тшне, ескертюштердщ e3i несториан христиан-
дарына жатады. Bipax олар> (ескертюштер) турю топыратында
туып, турштердщ арасында жазылтандыктан, турю халыктары­
ныц падением мен 'тЩшщ кушд эсер] болтан. Мысалы, турю
халыктарына тэн болып саналатын жылдын мушел аттары онда
Сирия длшде жэне сирия мен турю длдершде катар келлтрюген.
Бул тэр1зд1 ескертюштердщ Ж етку елкесшде жазылып
таратан уакыты — XIII тасырдыц соцы мен XIV тасырдыц б1р1н-
Ш1 жартысы. Осындай 610 белек жазуды (ескертюш нусцаларын)
Д. Кволсон немк тш не аударып, комментариясымен бастырып
шытарды (1890 ж.). Ал олардыц iплоде кездеседн турю длдерь
niH элемеиттерж В. Радлов жинап жариялатан болатыи (1890,
1897 ж.). Монголия жер 1'нен табылтан осы (спеттес жазу ескерт-
юштерш жапон талымы Саеки (1939 ж.) мен Дания окы.мыстысы
К. Гренбекте (1939, 1940 ж.) зерттеген. Осы ескертюштердеп
42
туркшк материалдардыц иесгн ол кезде «енгут туржтерЬ деп
атаган.
Сирия алфавит!мен жазылган Жетгсу ескертюштершщ ен
манызды жер1 — олар туркт антропонимикасы женшен кептеген
нактылы материалдар бере алады. Бул Батые Туршстан елкесше
жататын Жет1су туртындарынын, тарихы ушш эаресе катысты
мэселе.
Алтын шокы жазуы эдетте «Тем1рдщ жазуы» деп аталады.
Ол Карсакпай кентнщ цасындагы Алтын шокы (¥лытау бойын-
да) деген жерде таска 1391 ж. ойылып жазылган. Текст ек!
турл1 жазу улпегмен (устщп уш жолы араб, астыцгы сепз жолы
уйгыр жазуымен) жазылган. Жазуды 1940 жылдары ак.
К,. И. Сэтбаев тапкан. Ол тас каз1р Эрмитажда сактаулы тур.
К,. И. Сэтбаевтын, жастык шагы туралы жазылган журналист-
жазушы А. Брагинтлц «Сокровища медного купола» (1970 ж.)
деген штабында жазу текстт былай аударылган: «В лето семьсот
девяносто третье, в год овцы, в серединно-весенний месяц Султан
Турана Тимурбек шел с двумя стами тысяч войск, имени совоего
ради, по кровь хана Золотой Орды Токтамыш-Хана. Достигнув
этой местности, он воздвиг этот курган, дабы он был знаком».
Соз арасында айта кету керек, TeMip сол жорыгында Токтамыс-
ты кул-талкан етт жец1п кайтады.
Терновка жазуын эдетте «Алтын Орда ескертюштерп-пн»
катарына жаткызады. Ол Ед1л бойындагы Терновка оелосыиан
табылган (1930 ж.). XIV гасырдыц басында жазылган болу
керек деген жорамал бар. Текст ек1 тшде — турк1 (кыпшак) жэне
монгол т1лдер1нде — коне уйгыр жазуымен aFaui кабыгыпа ж а­
зылган.
«Сарай» ескертюштерк Алтын Орданыц астанасы Сарай
(кешшрек Жаца Сарай, Сарайшык) каласынан да б1рнеше жазу
ескертк1штер1 табылган. Олар кумыра беттергае, суйектен жа-
салган эр турл1 заттарга жазылган. Ескертшштер саны б1рсыпыра
болганмен, жазу жолдары барынша мардымсыз. Осы шпеттес
ескертюштердщ т1лш А. Н. Самойлович Орта Азия туржтерп-ыи
тшнде жазылган деп еоептейдй Орта Азия туржтершщ ]'шщде
ол, эрине, кыпшак, т1лше жатады, ойткеш Алтын Орда курамын-
да айбынды тайпалардыц ец бастысы тшпшактар болтан.
Жарлыктар. Эр ешрде жэне эр уакытта жазылып калган ic
кагаздары мен кецсе документтерц хан жарлыктары мен реемн
хат кагаздары да бар. Олардыц толы.к жинагын 1940 ж. турiк
галымы А. Курат бастырып шыгарган (Стамбулдыц Топкапы
сарайьт музейшен алынган материалдар). Хан жарлыктарыпыц
басты-бастылары деп мыналарды атауга болады.
Абусаид (Бабурдыц атасы) жарльжы 1469 ж. каз1рп азер-
байжан жер1нде жазылган. Араб жэне уйгыр жазуымен бер1лген.
Омар Шейхт1ц (Бабурдын. экесшщ) жарлыпя да сол уакытта
хатка тускен болу керек (дэл жазылган уакыты керсетьтмеген,
43
уйрыр жазуымен жазылран). Бул жарлыкты 1904 ж. П. М. Мели-
оранский жариялаган.
Тем1р-К,утлуртын, жарльжы 1397 ж. Днепр взешнщ бойында
уйрыр алфавиДмен жазылран да, араб жазуымен найта тацба-
ланран (транслитерациялык эд1спен). Ец алраш о-ны В. В. Радлов
зерттеген. (1888 ж.).
Алтын Орданьщ ханы болран Тоцтамыс ханньщ поляк корол1
Ягайлора жолдаран жарлыры 1393 ж. уйрыр жазуымен жазыл­
ран. Оны 1850 ж. Казембек пен Березин жариялайды.
UJahpyx ханньщ жарлыгы 1422 ж. уйрыр жазуымен жазылран.
Алтын Орда ханы удур Мухаммед ханньщ Мурадка жазран хаты
(1428 ж.), Алтын Орда ханы Ахмед ибни Мухаммед ибни Темур
ханнан Фатих Султан Мехмедке ж1бер!лген хат (1477 ж.) т. б.
Хан жарлыктары жайьгнда тарихи мэл1меттер келт1р1п, т1лд1к
ерекшел1ктер!н зерттеген ралым — А. М. Щербак.
Орта Азия туржтершщ Длщде жазылран ескертшштердщ
эр турл1 тобын атап ету барысында мынадай 6ip жардайды да
ееке ала кеткен1м1з жен. Осы куш ел арасында, scipece казак
шшде, айтылып журген ауыз эдебиетшщ кейб1р улг1лер1 о баста
тарихи уакираларра байланысты пайда болып, ертерек кезде
колданылган тьлде шырарылран кершедт Мысалы, Шьщрысхан-
ра Жошыньщ ел1м1 туралы хабарлайтын ¥лур жыршы есДрткен
толгауды (келем1 20 жол), В. Бартольдтыц жазганына Караган­
да, араб тарихшысы Ибн . ал-Асир ел аузынан XIII расырда
жазып алган. Абулразынын, «Шежере-и турк» деген шыгармасы-
на ол XVII расырда барып шккен. Сол сиякты ойгш «Ед1ге»
жыры да ертерек шыккан. Шокан былай деп жазады: «Джир
Идеге по событиям относится к концу XIV века, во должен быть
составлен в начале XV в.» Демек, бул эпос та б!з энг1ме кылып
отырр.ан дэу1рдщ (X—XV расырлардын) 1ш1нде жазылран ескерт-
шштердщ катарында каралура THicti.

Кене цыпшац TiniH fle жазылиан ескертшштер


Орта расыр заманында кыпшактар уланбайтактерриторияны
мекендеген: Солтуст1к Кавказ таулары мен Кырым кыркалары-
нан бастап Балкаш келшщ 1мацайындары иен даланы тугел
камтыран. Осынша жердщ барльшы Дешт-и Кыпшак («Кьшшак
даласы») деген жалпы атпен аталатьгн. Кыпшактар будан баска
да жерлерде, Египет пен Сирияда, Батые Украина аймагы мен
Шыгыс Европа елдершде де ем!р сурген.
Коныс тебу! жарынан географиялык б1ртутастыры ж о к т ы р ы -
на байланысты эр ещрдег1 кыпшактар эр турл1 аттармен аталып
кеткен. Мысалы, Кыпшак даласынын одтуетж батыс аймагын
жайлаган кыпшактарды «куман (коман)», онтуст1к орыс дала-
сын мекендеген кыпшактарды «половецтер», Египет пен Сирия
44
•калаларын билеген кыгашактарды «мамлюктер» деп атаран.
Сонымен 6ipre эр алуан саяси-элеуметтж, рылми жэне мэдени
орталыктарга байланысты тшсД эдебиеттерде «Орта Азия кып-
шактары» (олардьщ эр кездег1 орталыгы эр жерде болтан, бас-
ты 6ip орталыгы — Хорезм), «Алтын Орда кыпшактары», «К,ы-
рым кыпшактары», «Казакстан кыпшактары» деген атаулар да
кездеседк Эрине, бул атаулар кеп реттерде-ак шартты турде
колданылады. Олардьщ рылми дэлд1г1 мен тарихи тамырлары
туралы мэселе осы уакытка дейш айкындалган емес, Дегенмен,
ескертюштер белгин 6ip саяси-эюмшйнк орталыктарда туып,
солардынталап-Длектерше сай жазылып отыргандыктан, 6i3 те-
менде кене кыпшак, Длшде жазылран ескертшштердр шартты
турде болса да, жорарыда баяндалран атаулардын, непзшде 6ip-
неше басты-басты топтарга белщ караймыз.
Кене кыпшак Длшде жазылран ескертюштер, жалпы ал ранд а,
XI—XVII расырлар аралырын камтиды. Оларды кайсы жазумен
жазылранына карай бес топка белуге болады:
1) Готикалык кене шрифДмен жазылран ескертюш (XIII—
XIV расырлар).
2) Араб эршмен жазылран муралар (XI—XIV расырлар).
3) Армян жазуымен бершген материалдар (XV—XVI ра­
сырлар) .
4) Орые алфавиДмен жазылып калган деректер (XI—XIII ра­
сырлар).
5) Ш ьерыс Европа аймарын мекендейтш кейб!р халыктардын
Длшде сакталып калган жэне сол елдерд!ц езшдж жазу улпле-
piMeH бершетш сездер (адам аттары мен жер-су аттары т. б.).
Кене кыпшак тш ндеп материалдардын, шшде кене нем!с,
итальян Длдерше (1-топтары ескертюштер), класснкалык араб
тш не (2-топтары ескертюштер), армян, поляк Длдерше (3-топ-
тары ескертюштер), есю орыс тш не (4-топтары ескертюштер)
аударылып бершгендер! бар. Бесшип топтары материалдар
кебгне-кеп орые, украия, белорус, венгер, поляк, грек, грузин,
армян Длдершен табылады.
Кай топтары ескертюштер болса да, олар баска халыктардан
шыккан авторлардыц колынан туран ецбектер. Тек араб тш нде
жазылран кейб!р шыгармалардын; рана несу туржтер (мумкгн,
кыпшактар) болран.

Куман цыпшактарынын тш нде жазылран ескертк 1'штер

Кене кыпшак, т ш туралы ен алгаш мэл!мет берген автор —


М. Кашкари. Ол езшщ белгш едбепнде кыпшак Длгнщ кс-пб:р
грамматикалык ерекшелжтерш талдап, кептеген лексикалык
45
_ эг &\%4\ДГ^А&К1
V m t h ^ -э ^ n ^ U rW lto m O l nc*i& ^ '£ m s © r Q q y tfo
•n^tUr^WS ^IT^V^rVoVa ^YYvyUI W rv^ boi/flA»#'
• R ^ W t a r^ U rW p ^ О Д Д и д А U ftvbfl^
Q m gjwW - ^ v iU n V m ^
R w itM e - &л 'tw
5^- ^ _ к.«*-' - л-
t»rih^> u w 1 1 ^ 4 4 < w ^ « e lA b T s T ^
Si-Wem*#- lar^Ucriox^c^aL
v w r f i.w n s ) stvtaiAW ftfc $ A \\g r 04 JgrV
y t^ i
a-n p u ^V * ^>1^U?»> A . ^ K A '^ ^ ^ 4
rotgy^ vm ? g n ip ia^ lcV l
Т Л нД ^.С .С ^*5 ^T.L<^la.bi.-vp^a rinu^ Uv«.vtrU? An* n4$t
уйх ТЦ гс *
^ Оогц? 1a b ,Г а у ^ "
e ^ V ^ - k o Qno'l.'U.
Э Д ь аЦ аг^ i^ O b ije t
Я н £ л -и £ г
C p b r r 'G * *8~ AV^rtXlAv. ^СЬОбг T*
&\YWa4i><J*- ^^^Th4vOOM |^ < j- лДг1аеа
f* -< w * R $ tX ° ^
A rn ^ rm y V t? ^ k e ’rttctr
r v W U ^ ^ 4**^ « М Ы п р * ( 4 » i m u j W Zw|
“j M C 1 t-M ifeai '
ft> v tC - г 9 .^ tU e r u i-e b [,
3 а \« 1 Д \MU^A
^ T W - ah » v j« e - b ^ f^ U ‘
oH a l^ n A r
a ia y ^ £)цЛл*-пгяЬ- Д-ис-па h -trm _
av A ^si w ^ £ * ; ж
2£*n W yV i
& с г г р г ® ^ b jb - p f t.2 ? a
^ fm c x ^ a fa W b n
chav^ -m>4,A ybbr*£ri iJva tuva fDb$n vcn
Д гкА гг^- $Lv~<-£. упЬ тг
A w A y tf v c o ^ Д (rVS&vvvt-pTT! <i-rv счлЪлл^ vT jeouw
i^nna (ад»г- fta^-ml
ApW bP iV i Д<?v4^Jb4'i.vnri';Jf Аг1\~01Л ttiyi^SA'ra V vir
H n i^ - tvv^ кСлл^Р ^IftVirvA^ c o i t m r ‘^3l
a pf c dc tl ua co\tvlC" caiu>&_
Ж Н са}л1^ t u tw S 5
^ n rv ^ > bo f t . | ж
Я->пЭГ-и1 W- ч г т л atrnb-u>^\A&',^R^ V ^ °
bb* -ЗДД-гшА* tr* l^ T tU ^ fiUrufft t-m fa b V 1
^V rvnvi,
Rrm^ba lit-hakim
Д ^ с -U a 4 W v flft \®vw- ■V'®*
4^»ь
\x V vu '
мысалдар келтчрт отырады. Кыпшак тш н ол эрдайым атай
отырып, заманындары кап тараган корнекп тЛлдердщ катарына
жаткызады. Ол туралы жогарыда М. Кашкари енбег1 саз болган-
да айтылды.
Кодекс Куманикус («Кумандардын кггабы»), Колжазба осы
куш Венециядары Марк эулиенщ ипркеушде сактаулы. Сырты
былрарымен капталран (XVIII расырда).
Тупнуска 6ip-ai<, дана. Ол 82 парадтан (164 беттен) турады.
«Кодекстщ» алрашкы бетшде «1303 жылы 11 июль» деген жазу
бар. Бул, шамасы, должазбанын барлык парадтары тугел жина-
лып, 6ip жерге досып т1г1лген уадыты болу керек. Сонда ол
XIII расырдьщ ек1ннп жартысында дурастырыла бастап, XIV га-
сырдын баеында рана аядталран болып шырадьг. Колжазбанын
жазылран жер1 мен жазылу максаты туралы мэселешн тюрколо­
гия рылымында кун1 бугшге дейш басы ашылран емес.
Колжазба ею бел1мнен турады. Bipinuii бол1мшде келт1р1лген
материалдар: 1) Латынша-парсыша жэне куманша создж. Соз
т1з1м! латын алфавитшщ тэрт!б!мен бершген (46-беттег! суретте
«Кодемстщ» 6ip бет1). Эр тщдщ ce3i жеке-жеке колонкадар ар-
дылы жогарыдан томен карай т!зшп келед1. 2) Куман т1л!ндег1
устеу -создер жэне олардьщ латын т!л1ндег1 баламалары. 3) Ку­
ман тглшдеп еОмдер мен еамджтердщ септелу улг!с1 жэне онда-
ры куман сездерйпн латынша аудармалары. 4) Лексикалык
марыналарына карай 40 топка белшп бер1лген латышна-парсы-
ша жэне куманша создш.
Екшнп бвл1мде келМрЬтген материалдар: 1) Куманша-немГс-
ше жэне латынша свздгк. 2) Куманша жазылган текстер. 3) Л а­
тын тш нде жазылран куман т1л1н!н дысдаша грамматнкалык
очеркн 4) Итальян тшнде жазылран елевдер. Эдетте, муны
Петрарканьщ оз колымен жазылран шырармасы деп есептейдк
5) Латын т!л1н,дег1 6ip еттстжтщ ж!ктелу улгьс! жэне латын
тЫнде жазылран текстер. 6) Жазылмай бос калган беттер.
Курылысына Караганда, «Кодекстщ» 6ipiHmi бел1м1 таза
практикалык мадсат квздеп жазылран. Ол — тш уйрену, сол
уш1н жарамды оку дуралын жасау. Еютпш бвл1м кумандар ара-
сында христиан дш н уарывдау уш1н жазылран да, дшн ютаптар-
дан эр турл1 узшдшер эдейп куман тш не аударылып бер1лгеи.
Мунан баска бул бвлшде жеке создер, соз т1ркестер1 мен сойлем-
дер, 50-ге тарта жумбак, д1н басыларыньщ eMipi мен i-CTepi
жайында хикаялар бар. Аударманын соз курау тэсйи мен грам-
матикалык курылысы кумандардын байырры т1л ерекшел1г1нен
элдекайда алшак жатыр. Сондыдтан да свйлемдер1 барышна
икемшз де орашолак жасалган.
Bipimni бвл!м бес турл1 колтанбамен (почеркпен) жазылран.
Оны жазган итальяндыктар болса керек. Ек1нш1 болгм (он торт
турл1 колтанбамен жазылган) немютердщ колынан шыккан.
Осыдан барып, эдетте, 6ipiHiui бел!мд1 «итальяндьпк кодекс»
47
К,о с ь мша э рТ п т е р

if if 3
л 5 if ^(U гcfа га
Г -Л
с: c, _ >1
иГ
О 5
d •- аr юго— Э
х - О-
CL
Я х
ГО*“
>~ i-x *>-* >■
CD м c; 2
XT— ?с; : |5 X
и
га CL O' Э" х> ш
X" в хГ хГ

1 51а А а 21 а а б б 6 Ч Готика
2 8 b 25 b 6 ид н, Готика
з (5 с c c С c c к
а a Грек,
4 ФЬ 3D b 2) b b
5 © е <£ t '£ c e V У Лать1н>
6 iff S f S f Ф W У 6 .Лзтьт,
© 8 (09 © g г Н, Л а Т ЫН;
а
8 5 b h X к, У
9 3 п 3 i\ Jt) a u iu
10 ft £ ft К В e к
И £ t Cl l i л
12 ЗЛт Шш Шm jU
Е с к е р т у ? ас г ы
13 31 n fa n П n U
э р 'п т е р
14 £> 0 Фо ©0 о е „КОДЕКС КУМа н и кус“
15 33 p IP p • P p ri ж а зб а с ы м д а жи7рек
уш ы райды
16 П q №. q ©q K,
3

17 Шх IH г Br p
18 © fs 8 fe 6 fs c их
19 £ i й t £ t m
20 Uu 11 u Uu У Ч
21 33« D ю Dc У в
22 2Bro ID ro T Dr o У в
23 Г г Г * sc

24. 9 в a?v й У
25 3 J 3 з 33 3
(немесе «итальян бвлгмЬ), екшнп бел1мд1 «немю бвл1мЬ> деп
атайды. Ек! бвл1м де готикалык квне шрифтшен (48-беттеп
cypetTi карацыз) жазылып, б1рде кара, б1рде кара кошкыл бояу-
лы сиялармен ернектелген.
Колжазба ©те нашар жазылган да, орфографиялььк кателер-
ден аяк алып журпшз, Готикалык, алфавит турю тйй дыбыста-
рын тацбалауга келгенде ©те 6ip дэрменшз алфавит екендшн
осы «Кодекс» бетшде барьшша айкын танытты. Оньщ устше
колжазбаны жазушылардыи да сауаты темен болса нерок —
оп-онай сездщ 035н бурмалап, барышна былыктырып жтберген.
Сондыктан да П. М. Мелиоранский кезшде «Осы «Кодекстщ»
Свэт окыганеан б1рнэрсе шыга коятынына менщ кумэшм бар»
деп жазган ед1. Эрине, «Кодекстщ» бул мгадер! оны окьш-уйрену
уппн кепке д е й т залалын типзш келдк
Европа бШ'Мпаздары (oeipece Италия жергндеп ютапкумар
адамдар) «Кодекс» туралы ертеден бернак хабардар болтан.
Томазиус деген юсшщ жазып кеткен мэл1метше Караганда,
1362 ж. Италияныц атакты акыны Ф. Петрарка бул жазбаны
баска ютаптармен коса Венеция республикасына сыйга тарткан.
¥лы акынныц шыгыс елдерш кеп аралап, елшшк кызметтер
аткарганы мэл1м. BipaK !«Коденст1» оньщ кайдан колга xycipin
алганы осы уакытка дешн белп'Фз больш келедк
Немю халкыныц эйгш математик галымы, философ, ойшы-
лы Г. В. Лейбниц •— тарих мэселелер1мен де кеп шугылданган
адам. Ол тарихи колжазбаларды жинап, жариялауга зор мэн
берш, кещл аударып отырган. Сол В. Лейбниц «Кодекс» туралы
былай деп жазган: «Мен Петрарка ютаптарыныц каталогын
керд1м. Ондагы ютаптардыц шгнде кеб1рек кещл аударганым
«Куман тйннщ сездш» болды. BipaK мен канша эуреленсем де,
оны окып, ештене шыгара алмадым».
«Кодекстщ» 6ipiHUii бел1мш ец алгаш француз тыпне аударып
бастырып шытарган кернект] ориенталист, синолог, академик
Генрих Юлий Клапрот (1783—1835) болды. Ол взшщ «Азия
туралы зерттеулер» деген диосертациялык жумысьгна коса эцп-
ме болып отырган колжазбаны «Ф. Петрарка ютапханасынан
алынган латынша-парсыша-куманша сездш» деген атпен жария-
лады (Париж, 1828 ж.)
«Кодекс КуманикустЬ екшнп рет тугелдей (erci б©л1мш де)
латын т1лше аударып, 1,880 ж. Г. Кун Будапешт каласында бас-
тырды. Баспа уш бьл1мнен турады. BipiHHii "бел1мде «Алгы свз»
бен улкен «Kipicne» бар. Юршпеде кумандардыц тарихы, олар-
дыц баска турл1 халыктармен (хазарлармен, печенегтермен,
массагеттермен, Туран ойпатын жайлаган тагы баска тайпалар-
мен, орыстармен) карым-катынасы,» ру-тайпалык курылысы,
тшдш (аномастика мен топонимика бойывша) ерекшелштерц
Д1н1, саяси-элеуметтш курылысы сцякты мэселелер сез болады.
Екшнп б©л!мде «Кодекстщ» текстер! мен олардыц латын тшн-
4—352 49
деп аудармалары келДртлген. YniiHUii бел1м кумащна-латынша
(2838 сез), парсыша-латынш'а жэне немкше-латынша сездштер-
ге арналган. Оньщ устше, баспада косымшалар, тузетулер жэне
эдебиет кереетюштер1 де бар,
Г. Кун баспасы тупнусканьщ api дзл, api толык, кенпрмес)
тэpiздi. Онда зр сез латын алфавиймен кайта танбаланып, латын
ттлше аударыльш берктген.. Коптеген сездер баска TypKi йлде-
ршдеп (acipece шаватай, уйвыр, татар тiлдepiндeгi) e3i тектес
сездермен салыстырыла каралып отырады. Г, Кун баспасыньщ
мацызы — бурын жарык кермеген «Кодекстщ» ею.нип бел1мш
басып шыварып, «Кодекстщ» Ю. Клопрот айткандай сездщтен
рана емес, ею бел1мнен туратын колжазба екендкш эйгш еткен-
дКр сондай-ак, ол «Кодекса» хальщаралык, ры лы м -тш болып
саналатын латын тш не аударып, оньщ данный барлык злемге
жаюы. Латын т ш мен немк тш н жаксы бюетш болрандыктан
Г. Кун кептеген куман сездершщ езшдж киын аудармаларын
аныктап бердк «Кодекс» т ш туралы оньщ осы баспасы бойынша
б1рсыпыра пшрлер айтылып, енбектер жазылды.
«Кодекс Куманикус» yuiiHuii рет В. В. Радловтьщ аудармасы-
мен Санкт-Петербургте басыльш шьвдты (1887). Б iр ак, бул тольгк
аударма емес: Г. Кун баспасыньщ эр жершен 6ip уз!нд1 алран
да, оны орыс алфавипнщ улгкгмен транекрипциялап, нем к
тш не аударып берген. Бул басыльшньщ мазмуны мынадай:
1) Алры сез. Онда куман тш нде келт1р1лген 15 жумбак талда-
нады. 2) Куманша-немкше сездщ (2217 сез). 3) Жеке сейлем-
дер мен сез пркестерк 4) Куман текстер1 мен олардьщ аударма­
лары. 5) Сез TiaiMi (3024 сез). 6) Тузетулер (33 сез).
Орыс жазуынын нег1зшде жасалрандыктан, В. Радлов транс-
крипциясы каз!рп окушылар пайдалану ушш колайлы-ак. Bipa-к
б!раз сездердщ грамматикалык тулвасы мен семантикалык
аудармалары кеп жерде-ак, кещлден шьщпай жатады. Ocipece,
В. Радловтьщ куман тш нде ц дыбысы бар деп тануы жэне бар-
льгк жерде ч дыбыеынын орнына ц жазьш колдануы дурыс
емес едк ■
1936 ж. Дания валымы К. Гренбек колжазбаньщ тупнуска-
сын (факсимилесш) басып шыгарды. Бул «Кодекстщ» 4-рет
басылуы ед1. Мунын ез1 ескертюштщ кейтнп зерттеупплерше
тупнускамен жумыс icTeyre мумюндш тувызып, кейёнр сезд1н
дурыс-бурыстывы туралы осыван дешн болып отырван айтыс-
тартьютан куткарды.
«Кодекс Куманикустын» сонвы, 6eciHuii баспасы да К- Грен-
бектщ колынан жарык кердк Ол куманша-HeMicuiie сездгк есебш-
де арнаулы алвы сез1мен коса жарияланды (1942 ж., Копенга­
ген, 2728 сез). Онда алвы сезден баска куман сездершщ орфо-
графиясы мен орфограммасы, куман тш ндеп дыбьютардын
айтылу ерекшелштерк сез жасау тэс1лдер1 жайында б1ркыдыру
энпме болады. Мундагы куман сездер1 латын apinTepiHin непзш-
50
де жасалган рыл ми транскрипциялык жуйемен бер!лген. Эр
созднр тупнускасы колжазба бойынша дэл керсетшп отырыл-
ды. Сейпп, К. Гренбек баспасьшьщ аркасында куман сездершщ
окылу принциптер1 6ip i3re тусш, кап жедюднс тапты. Аударма
жары да ойдарыдай жаксартыла тусти
Куман тш н зерттеу жумыстарыньщ immaeri аса 6ip баралы
едбек— Б. Радловтьщ «Куман т1л1 туралы» деген штабы
(1884 ж. орыс тш яде Санкт-Петербургте, нем1с т1л1нде Лейпциг-
те баеылып шывдан). 6л «Кодексыд» Г. Кун басьт шыгарран
материалдарына непздел!п жазылган. Куман тш нщ фонетика-
лык, курылымын зерттеп, «Кодекстщ» орфография ережелершен
ауытди жазылган жерлер!н аныдтау — осы едбектщ ез алдына
койран непзп мшде'п болып табылады. Куман тш нщ фоне­
тика жуйесш саралай отырып, автор ондагы дыбыстардыд,
этап айтканда ц дыбысыныд, колданылу еревшелшше карай
куман т ш казгрп татар тш нщ мишяр диалекпсше жакын екен
деп туйед1. Б1рак бул болжам зерттеудп ралымдар тарапы-
нан колдау тапкан жок, кайта, кун1 6yriH ол кате деп танылып
жур.

Половец дыпшадтарынын тш н де жазылган ескертжштер


Орыс алфавжпмен жазылып калган б1ркыдыру дуниелерде
куман тш нщ элемедттерк адам аттары мен географиялык атау-
лар вте жш ушырайды. Эйгш «Игорь полю туралы сез» (XI р.)
сиякты эпостык дастандар мен А. Никитиннщ «Уш тед1зд1 кектен
ет1п» (XIII р.) тэр1зд1 жол жазбаларынан, эр алуан шеж1релер1
(летопистер1) мен документалды-хроникалык мэл1меттерщен,
куман тш н окьгп уйрену ушшэдеш тузшген сезджтер мен тарихи
ецбектерден коне кыпшак тш нщ сан килы сездерш ушыратура
болады. Мысалы, XVI расырда квдпршп жазылган «Половцы-
лар TijiiHiд тусдшрме создал» дегея колжазба 1850 ж., «Полов-
цылар мен татар тшдершщ кыскаша сездит» деген жазба 1908 ж.
жарияланды т. т. «Игорь полю туралы сезде» кездесетан кыпшак
сездер1 жайында Ф. Корш пен П. Мелиоранский ею-еюден улкен-
улкен макалалар жариялап, А. Зайончковский жеке к!тап басты-
рьгп шырарды. Орыс филологтары арасында бул такырыпка
арнайы коню аударып, калам тартпаган мамандар кемде-кем.
Куман т!л1 Шыгыс Европа халыктары тш нщ аномастика
мен топонимикасына да улкен эсер еткен. Ю, Немет, Рашони,
Дубинский, Лигети сиякты зерттеунйлердщ едбектер1 осыран
айгак. Олар венгер, болгар, поляк, чех, албан, украин тшдерш-
деп кептеген жалкы ес1мдерд1д Heri3ri Ty6ipiH кеде кыпшак
тш нде колданылраи сездерге окелт Брейди Дэйект1 турде
дэлелдеп береди

51
Орта Азия кыпшактарыньщ тЫнде жазылран
ескертшштер
Жотарыда сез болтан «Орта Азия турштершщ тш нде жазыл­
ран» делшетш еокерткшгтердщ кай-кайсысында болса да б1ршде
аз, бiранде квп депендей кене кыпшак тшшщ взшдш катысы
бар. Ocipece Ясауйдщ «ХикметЬ, «Мукаддимат ал-адаб», «Кита-
би тарджуман фарси уа турки уа моголи» сиякты енбектер—
сондай ескертшштер. BipaK булар таза кыпшак тшнде емес,
кыпшак ру-тайпаларымен катар отырран о ры з , уйрыр, карлук
тэр13да кептепен турю тшдершщ нег1зшде жазылрандыктан, осы
кун1 Орта Азия турштершщ тарихымен б.айланысты карастыры-
льга жур. Оньщ уст1не бул сынды жазба нускалар жете зерттелш-
бегендштен, оларра кыпшак тш нщ катысы жвншде де тубегейл!
ешнэрае айтылран емес. Осыныц бэр! еске алынып, Орта Азия
кыпшактарыньщ тш нде { я р н и Батые Турюстан, Мауренвайр,
Арал мен Каспий, Ургешш пен Бухард ви1рлерш жайларан
кьшшактардьщ тшнде) жазылран ескертюштер баска турю
т1ддер1мен ортак болып келетш жазбалармен 6ipre «Орт.а Азия
турштершщ тшнде жазылран ескертшштер» деген бвл1мде
карастырылды. Жогарыда керсетшген «TypiK филологйясынын,
нег1здерЬ> деген енбекте бул аталран ескертюштер «Хорезм
турштершщ тшнде» жазылран делшедй

Алтын Орда кыпшактарыньщ тш н де жазылран


ескертшштер
Алтын Орда мемлекетшдег1 турю тайпаларыньщ басым квп-
iuLniri кыпшактар болранмен, ол мемлекеттщ курамына юрмеген
баска да турю-монрол тайпалары кемде-кем. Сол заманда жэне
сол мадайда жасалган еокертюштерд! осы куш эр сакка жут1р-
тш «ана тшде жазылып ед1, мына талде жазылып едЬ деп топ-
шылаушылар квп-ак. Алайда «Таза кыпшак, тш нде жазылып
едк> деп танылатын ескертк1ш жоктыд касы.
Алтын Орда мен Хорезм туррындары вз ара т ы ры з аралаеьш,
жш карым-катынас жасап турран. Teri солардыд бэрше б!рдей,
буюл Орта Азия, Алтын Орда жэне Мамлюк елдер! ушш ортак,
TyciHiKTi болып келетш 6ip-aK эдеби т!л колданылран тэргздь
Эйгш «Хусрау уа Шырын», «Мухаббатнама», «Гулистан бит-
Турки», «Орызнама», «Тарджума Шайнама» сиякты шишармалар
осы аталран аймактардьщ Аранде туып, таралран, кепшшк турю
хальщтарыньщ ортак рухани азыры болып, олардыд мэдени
тарихымен 6ip ecin, бгге кайнаран. Сондыктан олардьщ «б!р!н
аиаган, 6ipiH мынаран жатасыд» деп топ-топка белш жштеу
тюркология рылымыныд осы кунг1 даму децгешнде, scipece
мумкш емес. Сондыктан советгш тюркологияда айтылып журген
52
пшрлерге жэне «Турю филологиясыньщ непздер!» деген ютап-
ка суйене отырьгп, 6i3 Алтын Орда кыпшадтарыньщ тш не
катысты ескертюштерд! де жорарыда,- Орта Азия турштершщ
тшмен уштастыра дарадыд. TinTi Ад Орда мен Кек Орда эюм-
дершщ ic дараздарын да осылай Орта Азия тур5ктершщ тш мен
dip ыцрайда баяндадыд. Тури тшдершщ осы кунг! «ептеген
зерттеуш1лер1 Алтын Орда дэу1ршде жазылран Keftdip туынды-
ларды «орыз-кыпшак тшнде» (немесе «дыпшак-орыз тшнде»),
«уйрыр тшнде», «орыз-дарлуд тшнде» т. б. жазылып ед1 деп
жур. Бул 93i эл} басы ашыд мэселе болмарандыдтан, 93ipre осы
келыршген тэртшы усыньгп отырмыз.
Мамлюк дыпшадтарыньщ тш н де жазылтан ескертюштер
XIII—XIV гасырларда Сирия мен Египет жерш мекендеп
бшпк жург!зген дыпшадтар (мамлюктер) мен орыздар жергшк-
Ti халыдтардын, саяси-элеумепчк жэне рылми-мэдениеттж eMipi-
не, ондары эрдилы арымдарра датты ыдпал жасады.
Турьк султандарыньщ yKiMeTi айбьшды едк олар ез ана тш н-
де сейлейтш, баскару бшпктерш де осы тшде жург1зет!н. Турю
т!л1 туран тшге лайыдты курметке ие болатын.
Мемлекет басшылары мен турю халыдтарынын уйтдысы
Heri3iH6H дыпшадтар болгандыдтан, султан еарайыньщ мадын-
дарылар дыпшад тшнде жазып, дыпшад тшнде сейлеген. 1\ыи-
шад т!л1 мамлюктер мемлекетшде TypKi тайпаларынын, эрi ауыз-
eKi сейлеу тш , api жазба т ш (ic дагаздары, ры лм и ецбектер,
эдеби шырармалар жазылатын тш) болып турды. Ол дэу1рде
бул тшде долтума квркем эдебиет шырармалары мен аударма
эдебиеттер де туындай бастады. Олардьщ шшде дара сезбен де,
вледмен де жазылрандары болды. Эдеби тш, acipece, поэзияда
бюк canaFa жеттд
Араб тш бшмпаздары ез елшщ муддеш туррыеынан дыпшад
тш н одып уйрену мадсатымен бул тшге катысты алуан турл!
сезджтер, грамматикалыд одулыдтар, улдецдБюшш аныдтама-
лар (справочники) жэне талдаулар жазды. Бул, эрине, сол кез-
fleri 8Mip талабынан туран игыпдп ic eAi. Кыпшад т!лi туралы
араб одымыстылары жазьш, араб халыдтарынын топырарында
туран муралар женшде айтпай турып, ескерте «ететш мынадай
eKi турл1 жэйт бар: а) дыпшад т ш туралы араб тшнде енбек
жазган ральшдардьщ барлыры dipAeft таза данды арабтар емес
едь Ислам дшмен 6ipre араб мэдениетш де тугелдей дабылда-
ран турю халыдтарынын кейб1р екшдер{ араб тш н ете жетж
медгерумен 6ipre ез ана т ш жайында дунарлы-дунарлы едбек-
тер жазып отырран. Б iр а к араб тш нде жазрандыдтан, 6ip кез-
Aeri далыптасып кеткен эдет бойынша, олар кешнг} кездег1 6ipa3
зерттеу едбектерде бурынрыша «араб авторлары» деп аталып
келодд
53
э) Орта расыр туржтершщ т ш туралы жазылран едбектер
классикалык араб тш нщ i3iMeH тузшген. Грамматика туралы
осы кунг! б!з.д1н, тусшкйюзге ол эдк жат кершедк Сондыктан
6i3 олардьщ материалдарын K a3ipri ры лы м талаптарына карай
бейшдеп, 0зш 1зше баяндап беруге тшстгмпз.
Мамлюк мемлекетше барынатын турю тайпалары ездершщ
рулык курамына карай ала-кула болатын. Кышнактардан
кешнг! басты белен огыздар едк Теменде энг1ме болатын енбек-
терде « о ры з » атауыныц жш кездесетш! жэне осы т1л материал-
дарыныц удайы жанамалап, эрдайым кездесш отыратыны да
осыдан.
Суйтш, коне кыпшак п'л 1нде жаз,ыльш калган XII—XIV ра­
сыр муралары ертедег1 классикалык араб тЕлшде жазылран.
Олар ежелг! Мысыр елшдег! мамлюктер тш нщ улгкш керсетедЕ
Енд1 осы мамлюк кыпшактарыныи тшндег1 жазба нуска-
ларра токталып етелж:
Терджуман турки уа араби («Турюше-арабша тэрж1ма»).
Колжазба11245 жылы Египетте жазылып бнкен. Авторы белгк1з.
He6spi жалрыз дана. Осы куш Лейден каласында сактаулы тур.
Колжазба 76 беттен турады. Эр бетте 13 жолдан жазу бар. Онда
2,5 мындай турю сездер 1 жинакталран. 62 бен турюше-арабша
сездж те, калганы — монролша-парсыша жэне арабша-монгол-
ша сезджтер. Колжазба ез Ешнеи тёрт белЕмге бвлшедЕ а) лек-
сикальщ марыналарына карай .топ-топка белшш жжтелген ес!м
сездер1 (бул жазбаньщ Heri3ri бел1м1); э) етктжтер; б) етктгк-
тердщ жжтелу1 (мысалдар саны ете аз); в) косымшалар (олар
да мардымсыз). Демек, колжазба api лексикографиялык (алдын-
ры ею бел1м), opi грамматикалык ( сонры ек1 бел!м) аяыктама
(справочник) есебшде дайындалран. Колжазбада эуел1 араб
сездерЕ сонан сон турю сездер1 келш отырады. Сезбе-сез
аудармалар кеп ретте дэл берЕтген, тусшжп де жатык тЕлмен
жазылран. Эр сездщ кандай орындарда колданылатындырын
айкындап отырура сезджи жасаушы баса назар аударра-н. Ол
кездег1 кыпшак, тш н автор «турк1 т!л1» деп атаган. Турю, ярни
кыпшак т1л1ндег! кейб1р сездерд!н тусында ол «бул сез —«лугат»
(«диалектизм» деген марынада) немесе бул сез тур1кмен тБинде
колданылады» (болмаса бул сезд1н «туржмен тш нде мынадай
варианты бар») делен ескертпелер жасап отырады.
Колжазба 1894 жылы алраш рет Лейден каласында басылып
шыкты. Зерттеу жумыстарын жург1зш, оны бастырып шьграру-
шы — М. Т. Хоутсма (немгс тЕлшде). Баспа уш бел1мнен турады:
а) Зертгеушшщ кыпшак тг!лi мен онын, ерекшелжтерЕ туралы
жазган мэл1меттерБ э) Турюше-немкше сездж; б) Косымша
белгм1 — тупнускасыньщ колдан жасалран (графикалык) кенпр-
месЕ
Китаб ал-идрак ли-Лисан ал-атрак («Турю т ш туралы
жазылран тусшд1рме ютап»). Авторы — араб халифатынын
54
Испаниядары (Андалузиядары) мадени-эюмш1лж орталыты —
Гренада даласында туран Асир ад-дин Абу Хайян Мухаммед ибн
Али ибн Юсуф ал-Гарнати (Андалузский). Ол шыддан теп
жарынан африкалыд бербер журтынан (1256—1344 ж.).
Абу Хайян б1р'неше ш ы ры с далаларын аралап, эр турл1 плдер
мен дуран сабадтарын уйреиген. 1298 жылдан бастап Каир
кала-сында ,б1рнеше жорары оду орывдарында филология мен
дуран одьгтудан сабад берлен. Ол осы пэндерд] ете жетж бшетш,
барынина бшмдар адам болрандыдтан, «заманымыздын дуние-
ж узш д имамы (т1л бы ти и)» деген дурметт! атадда ие болтан.
Кьшшад тш нщ мысыр елшде аса манызды едендтне кез 1
жетден Абу Хайян дыпшад т1л1 туралы б1рнеше к!таптар жазура
бекшедд Ол мьшандай терт ецбед жазлан: а) «Тур«5 тыл грам-
матикасынын гул1н жинаган д!тап», э) «Турк1 тшщдеп етютак-
тер», б) «Typni т!л1 грамматикасыныц жайнаган шжу-маржаны»,
в) «TypiKi тш туралы жазылран тус!нд1рме к1тап». Б1здщ зам,аи­
ра дей1н осы аталран ецбектердщ тек сонрысы рана жетден.
Ол 1312 жылы Каир даласында жазыльш бгткен.
Енбектщ мазмуны: фонетика, морфология жэне сездпс. Онда
алфавит, дауысты, дауыссыз дыбыстар жэне олардын долданылу
зандылыдтары айтылады; туб!р мен досымшалар, еамдер мен
етштштер, сездердщ марыналары мен жасалу тэсшдер1 энг1ме
болады. Енбекте узын ыррасы 3500-ге тарта дыпшад сезде-pi
араб т1л1не аударылып бершген. Барзы 6ip материалдар турк!,
дыпшад, туржмен, татар, уйгыр, булгар жэне Турк1стан туржте-
piniH т1лi мен тодсаба т ш бойынша салыстырмалы турде зерт-
телген.
Бул енбектщ турк1 нлдерщщ зерттелу тарихында алатын
орны ете жорары. Туржодымыстысы Джафароглы бул жайында
былай деп жазды: «Абу Хайянньщ 6ip енбегшщ езГ ак— тюрко­
логия рылымынын даму тарихындары келел! кезен, ез алдына
жене жасалран дэу1р:, дара дуние».
Абу Хайян енбегшщ eni турл1 KemipMeci бар. Онын 6ipeyi
1335 ж. квнйршген. Кеннрушшщ аты-жвн! белгтз. Келем1
132 бет. Едшни кенирмепн 1402 ж. Ахмет ибн ал-Шафир жасаран
(Лазикие даласында). Келем1 194 бет. Кеннрменщ екеу! де на-
шар жазылран, ез ара аздаган айырмашылыдтары да бар. Ею
должазба да Туркияда садтаулы.
Колжазба алгаш рет 1891 ж. Стамбулда жарияланды. Басты-
рып шырарушы — Мустафа-бей. Одан кешн Ахмет Джафароглы
должазбаны 1931 ж. Стамбулда екшин рет бастырып шырарды.
Бул басылымы алрашдысына Караганда элдедайда жадсартыл-
ран, тузетишен жэне долданура да оцтайлы болып шыддан. Ол
eni белшнен турады: а) Сездж б©л!м1: дыпшадша-арабша сез-
д1к (еамдер мен ет1ст1ктер); э) Грамматика бел1мк фонетика
мен морфология (78 тараудан турады).
Колжазбанын окушысы да, тутынушысы да, оны дызыдтап
55
караушылар мен толыктырушылары да ете кеп болтанка уксай-
ды. Сондыктан оныц беттер{нде о бастары жазылымында жок
жана (KeftiHipeK устшен жазылран) сездер кеп-ак: шет-шеттер!
мен жол-жолдарыяыц аралары жазылран сездер мен койылран
белплерге толы. Олардын бэрш жинактап 1936 ж. В. Избудак
жекеб!р кггап етш бастырып шырарды (Стамбулда).
Абу Хайян ецбег1н1н т ш жайында Казаксганда М. Мажено-
ва, взбекстанда Н. Расулова диссертациялык (кандидаттык)
ецбектер жазып шык,ты.
Китаб булгат ал-муштак фи лурат ат-турк вал-к,ыпшак,
(«Туртк пен кыпшак т!лдер1н жаксы акып уйренупплер уппн
жазылган штап»). Бул ецбекп Жамал ад-Дин Мухаммет Абдул­
лах ат-Тур.ки XIV расырда Сирия жер1нде жазып калдырган.
Осы куш колжазба Франдиянын ¥лттык кггапханасында (Па-
рижде) сактаулы тур. Келем! 71 бет. Ецбек eni бел1м!Нен курал-
ран. BipiHuii бел1мде eciM сездерше арналран уш тарау бар:
а) аспан элем1не байланысты сездер, э) жермен байланысты
сездер ж.эне б) устеу сездер. Екшпи бел1м етктш сездерш камти-
ды. Ею бел1мнщ екеу1 де арабша-кыпшакша сезд1к есебшде
жасалнан. Bipinuii бел1мдег1 сездер ез ара марыналык, ерекше-
лштерше карай топталып, 1р1ктел1п бер1лген де, екшнп бел1мш-
дег1 ет1ст1к сездер1 араб алфавитшщ тэрт1б1мен келДршген.
Сездшке жазран кыскаша Kipicne сез1нде автор сезд!к жасау
устпаде ез1 пайдаланран ен,бе-ктерд1н т1з1мш келт1р>ед1, б1рак онда
керсетшген жазбалардьщ 6epi де б1зд1ц уакытымызра жетпей
жоралып кеткен, эл1 кунге дей1н табылмай келедк Солардьщ
6ipi —«Ал-Анвар ал-мудиа» («Жарык нуры») деген. енбек. Оны
кыпшак руынан шыккан Ала ад-Дин Бейл1к ал-К,ыпшаки деген
Kici жазран. ©з ецбегш жазу барысьгада осы колжазбаны Абу
Хайян да пайдаланран. Содан барып «Китаб ал-идрак» пен
«Булрат ал-муштактьщ» б!рсыпыра материалдары ез ара уксас
шырып отырады. Сездш кыпшак сездершш арабша аудармала-
рына арналран. Дегенмен арагщж болса да онда туршмен тйпнщ
элементтер! кездеседк Автор окта-текте белг!л1 6ip кыпшак
сездер1н1н туршменше калай айтылатынын керсетш, оларды
кыпшак сездерш тусшд1ру барысы-нда косымша материал есебш­
де пайдаланады.
Колжазбанын еш бел1м1н де пеля1кт1н кернекп ралымы
А. Зайончковский бастырып шырарды: б1р!нш1 бел1м1н 1938 ж.
Варшавада, екишп бел1мш 1954 ж. (ол да Варшавада), Ек1
баспанын, екеу1нде де колжазбанын туши нускасы коса бершген.
Ал, 1958 ж. ецбект1ц б1ршнл бел1м1 кайта басылып шыкты.
Bipinuii ютап (1938 ж. басылым) уш белшнен турады: 6ipi,H-
mi бел 1м (француз тш нде жазылган) «юркпеге» арналран, еюн-
ш1 бел1мде сезд1к келДртлген де, уш1нш1 бел1мде колжазбанын
туши нускасы тер1лген. Bipimui бел1мде есю кыпшак еекертюш-
Tepi жешнде, мамлюк мемлекеД жэне колжазба туралы мэл1мет-
56
тер бершген. Создш бел1м кыпшакша-полякша жэне французша
жазылган да, кыпшак сездер1 осы eKi тшге аударылып бершген.
EKiHuii xiTan та (1954 ж. -басылым) уш бел1мнен куралган:
Kipicne (поляк т1л1нде жазылган) сездш (кыпшакша-полякша,
арабша-кыпшакша) жэне тупнуска. А. Зайончковский баспасы
TypKi тшдерш зерттеунп мамандар тарапынан жогары барала-
нады.
Колжазбада барлыры 1500-дей жеке сез бар. Олардын мор-
фологиялык сипаттамасы мен грамматикалык курылысы жайын-
да азды-кепт! маклуматтар А. Зайончковскийдщ жорарыда кел-
т!р1лген енбегшде керсетшген. Содры кезде (1969 ж.) «Булрат
ал-муштактын» т!лi жайында Файзуллаева (©збекстан) диссер-
тациялык (каадидаттык) енбек жазды.
Колжазба ете жаксы сакталган. Аудармалары да барышна
жатык, тындырымды. «Булрат ал-муштак» туралы б1рен-саран
хабарлар орыс, казак т1лдер1нде де жарияланып жур.
Китаб ат-туЬфа аз-закия фи лурат ат-туркия («Турю т!лi
туралы жазылтан ерекше сыйльщ»). Колжазба б1р-ак дана.
Ол Стамбулдары Баязит м еш тнщ Валиддин Ефенд! ютапхана-
сында сактаулы. К©лем1 91 парад (182 бет). Эр бетте 13 жол, эр
жолда 7 сез бар. Арабша аудармалары кара сиямен, кыпшак
свздер1 кызыл сиямен жазылтан. Колжазбаньщ укыпты колдан
шыкканы, улкен ыждаЬаттылыкпен жазылраны к ер ш т тур.
Онын авторы, жазылтан орны мен уакыты белг!с1з. Зерттеунплер
оны XIV расырда Мысырда жазылран деп жур. Калай болтан
кунде де ол езшщ тарихтык, рылымдык мэш иагынан тюрколо­
гия элем1нде атышулы Махмуд Кашкари мен Абу Хайян енбек-
тершен кей1вг1 yuiiHUii орынра ие болып отыр.
Аталмыш енбек, кыскаша KipicneciH коопаранда, neriari e.Ki
бел1мне1г, сездш жэне грамматика белшдершен турады. Онда
3 мыц сез бершген. Дегенмен, колжазбаньщ кейб1р тустарында
туршмен тШ мен татар тш нщ улплер! де энг1ме болып отырады.
Едбекте XIV расырдьщ атакты филологы Шарафудин Абу Хаиян-
ньщ аты аталганына Караганда, автор оньщ шырармаларымен
де таныс болса керек. Соньгмен 6ipre, ол турю' (кыпшак, тургк-
мен, татар, т. б.) тщдер! мен араб т1л1н ете жаксы бшген.
Колжазбаньщ тупнускасын 1942 ж. Венгрияда жариялаган
Анкара университетшщ окытушысы мадьяр Т. X. Кун осы кол­
жазба женшде 1940 ж. арнаулы макала да жазган. Жалпы
алганда, колжазба Батые Европага 1922 жылдан 6epi мэл1м.
TypiKTin атакты ралымы Бес1м Аталай колжазбаны 1945 ж. турш
т1л1не аударып бастырды да, 1948 ж. «Ат-туЬфат аудармасынын
жайы» деген такырыпта улкен макала жариялады. Осы мэл1мет-
терге суйене отырып, поляк ралымы Александр Дубинский
1967 жылы ескертк1шт!н т1л1 жайында арнайы зерттеу жург!здп
Энг1ме болып отырран нусканы 1968 ж. проф. С. Муталлибов
езбек тш не аударып бастырды. Енбектщ бул жана басылымы
57
бес тараудан турады: а) аудармашынын алры C03i, э) колжаз-
баньщ Kipicneci, б) колжазбанын сездш 6eaiMi, в) колжазбанын
грамматика бел1м1, г) ескертюштеп сездердщ корсетюнп (муны
да аудармашы жасаран). Демек, ютаптын Herieri 6©aiMi — кол­
жазбанын тшелей аудармасы.
BipiHHii белш нщ аудармасы былай бершген: а) араб ce3i,
э) киш лак C93i, б) кыпшак c©3iHiH; транскрипциясы, в) кыпшак
c93iHin, эзбекше аудармасы. BipaK бул аударма барлык сэздерге
байланысты емес, аудармашынын: 1калауына карай б!раз рана
сэзге байланысты бершген. Барзы 6ip еездёрге байланысты
топшылауларын аудармашы сштемелерде айтады да, K©6iHece
93бек тш м ен сэйкес келетш мысалдар келырш отырады.
Тупнусканьщ кэптеген ерекшелжтершщ 6ipi — Keft6ip сездер­
дщ H.eri3ri текске косымша ретшде жол-жолдын арасына, астьщ-
Pbi-ycTinri бос орындарра жэне текстщ онды-солды шетше
жазылуы болса, проф. С. Муталлибов солардын бэрга келы рт,
сштемелерде тусшжтер бередк Колжазбанын еюннп 6ip ерекше-
airi — марыналас сездер ылри атап керсетшш отырыладьк BipaK
автор осы сездердщ екшнд сьщарын дэл орнында аударып,
турран жерще коймай, ютаптын сштемеа реынде бередк Демек,
ж1г1 ажырамай катар турран кейб1р марыналык жарынан болсын,
тулралык жакынан болсын эз ара жакын сездердщ тупнуекада-
ры Ti3.6eri бузылады.
Проф. С. Муталлибов аудармасымен еалыстырранда жогары-
да кврсетшген Б. Аталай баспасы элдекайда толык. Онда
Ташкент баспасында кездеспейтш кыруар сэз бар. Сондьиктан да
жогарыда керсетшген осы ескертюш жайындары макалалар мен
зерттеулерд! ескере отырып ., ею баспанын екеуш де Т. X. Кун
бастырган тупнускамен (фоторепродукциямен) еалыстыра т&к-
серу осысалада ютелетш игшжы жумыстардын басы болмак.
Ал-Каванин ал-куллия ли-дабт ал-лурат ат-туркия («Турк!
тшдерш уйрену унпн жазылран толык курал»). Авторы белгь
ci3. XIV расырдьщ аяры мен XV расырдын басында Мысыр елш-
де жазылран енбек. Колжазба ею бел1мнен куралран: а) грам­
матика белам} (ен кэлемд1 69airi де осы), э) шагын сездж
(500-дей сездщ fri3i'Mi). Енбектщ ею белкю де 1928 жылы Стам­
бул каласында турчк Tiaine аударыльгп басылды. Аудармашы —
Килисли муаллим Рифат Бшге де, алры сезш жазган — Мехмуд
Фуад Кэпрулузаде. Грамматика бел1мш С. Телегди немш тш не
аударып 1937 ж. бастырып шыгарды (Будапешт каласында).
Баска жерде «Ал-каванин» т ш эл 1 кунге дешн зерттелш керген
емес.
Китаб ад-дурра ал-мудия фил-лурат ат-туркия алат-тамам
вал-камал («Турю т ш туралы жан-жакты жэне толык аяктал-
ран жжу-маржан ютабы»)— авторы белгкнз, арабша-кьшшак-
ша сездж. Келем1 24 парак (48 бет). Лоренцо Медичидщ Фло­
ренция ютапханасында сактаулы тур (Италияда). Алгашкы
58
(арабша) свздер1 кара сиямен, сонры кыпшак С9здер1 кызыл
сиямен жазылран. Сездердщ харакелер1 де тугел койылган. Эр
бетте 15—16 жол жазу бар. Олар жорарыдан темен карай бара-
намби Мзшген: устщг1 жазу арабша да, астьщры жазу — кып-
шакша.
Колжазба ез шшен 24 тараура бвл1нед1. Лексикалык марына-
сьша карай 1рштелш бер1лген алуан турл1 сэздер !бар. BipiHiui
тарауда, мысалы, кудай мен пайрамбар, зулиелер .мен энбилер
сиякты д1ни урымба байланыеты, ал баска тарауларда ес1мд1к
пен жануарлар, ас-аукат пен мамандыктар т. б. тураеындары
сбздер бер1лген. Материалдардьщ бер1лу тэрт1б1 жарынан. бул
енбек «Терджуман турки уа араби» ескертюипмен б1ртектес
болып келедр Kipi'cne сез1нде бул да «Терджуман ал-луват ат-
туркия» («Typid т1л1н1ц аудармасы») немесе «Ат-Терджуман
ат-турки» («Турю тэржтмасы») деп аталады.
«Китаб ад-дурра» соцры кезде рана (1963 жылдьщ октябрь
айында) табылды. Ол жайында алгаш сез козрэп, жан-жакты
мэл1'мет берген ралым — А. Зайончковский. Оньщ айтуына кара-
ранда ецбек XIV расырдьщ аярында, не болмаса XV расырдьщ
басында Мыеыр елшде, мамлюк кыпшактарьшьщ арасында ж а­
зылран болу керек. Эпг1ме болып отырран нусканьщ Сирияда
кэппршп жазылуы да мумюн. Колжазба эл1 жарияланран жок.
Сондыктан да ол бвтен талдерге аударылып, т!лд1к ерекшел1кте|л
жарынан зерттелген де емес.
Аш-Шудур ад-даИабия вал-кита ал-ахмадия фил-лурат ат-
туркия («Турю тш туралы жазылран алтын т1збе»). Авторы —
Молла ибн Мухаммед Салих. Тупнуска XVII расырдьщ басында
(1619 жылдар шамасында) Мыеырда жазылран, каз1р Стамбул
каласында сактаулы, 1949 ж. оньщ туши нускасый Б. Аталан
бастырып шырардьь (Анкарада). Тупнуска бес бвл1мнен тура-
ды: а) етктжтер (грамматикалык тулваларына карай олар
сер1з тараура белштен); э) ешмдер; б) морфология (есшджтер
мен сан ешмдердщ жасалу тэс1лдер1); в) кыпшак пен араб
тшдершё ортак сэздер, я р н и кыпшак тш не араб пен парсы
тшнен ауыскан сездер; г) Стамбул (осман) турштершщ тшнен
алынран сейлемдер мен сез трркестерк
Колжазбаньщ жазылып биткен заманы кыпшак тш нщ б1ртш-
деп барып жойылып, оньщ ececiHe осман турштершщ тш бел
алып турран кез едт Сондыктан «Аш-Шудур ад-даЬабия» Мысыр
елшде жазылып калган кыпшак тшндег! еокертюштердщ ен
сонрысы болды. Осыдан былай бул ен1рде дуниеге келген азды-
кепт1 жазба ескертк1штерд1ц 6opi де осман турштершйр мурасы-
на жатады.
Сонымен, Египет пен Сирия елкесш мекендеген кыпшактар-
дьщ тш нде ен алраш ждзылран б1зге мэл1м шыкармаеы «Терджу­
ман турки уа араби» болса (1245 ж.), ен ооцрысы — осыдан
374 жыл кейш жазылран осы «Аш-Шудур ад-даЬабия» (1619ж.).
59
Бул айтылрандардан баска да мамлюк кыпшактарыньщ тВ
лшде жазылран ецбектер бар (олардьщ жалпы саны 7—8 шама-.
лы). Мазмуны жарынан олар дши шырармалар мен заман,
т1ршшк туралы толраулардыц катарына жатады. Булар —
жорарыда айтылран рылми-грамматикалык не лексикография'
лык свзджтер сиякты зерттеулер емес, трактаттар. Соньщ 6 ip i—
авторы белг1с1з «Хуласа» («Мазмундама»). Ол XIV расырда жа-
зылган. Келем1 65 бет. Бул-— эскери енер туралы жазылган
ецбек. 1956 ж. оны Зайончковский «Мамлюк туржтершщ ок ату
туралы арабша жазылган трактаты» деген атпен бастырып
шырарды (Варшава каласында). Баспада Kipicne сез (поляк
тш нде), текстщ транскрипдиясы жэне кыпизакша-полякша
сездж бар. Зерттеуш1 О. Притцак, проф. Э. Наджип оны коне
туржмен т1л1нде жазылган деп есептейд1. 6 з алдына арнайы
зерттеу жург1зу жзне оны баска ескертюштер т1л!мен еальгстыру
аркылы бул мэселенщ басын ,ашу— алда турран мшдеттердщ
6ipi.
Осы тэр1зд1 трактат ескертюштердщ енд1 6ipi —«Маниа ал-
Рузат» («Мамлюктердщ сыйлыры ») деген ецбек. Оны тургк
ралымы А. Ынан 1953 ж. турж т1л1не аударып бастырып шы-
рарран.
Абул-Лайт ас-Самарканди жазып калдырран «Китай Мукад-
дима» («Тусшд1рме ютап») каз1р Стамбулдыц Ая-Сбфия ютап­
ханасында. Авторы — кернект1 юрист, теолог, 983 жылы кайтыс
болван. Ол б1рнеше ецбектер жазган. Солардьщ 6ipi — араб пен
Мамлюк кыпшактарыньщ Ллшде жазылган осы трактат. О л —•
тупнусканьщ XVIII расырда жасалган кеш1рмес1. Оныц кейб1р
узщд1лер1 Парижде сакталган, олар 1410 жылы жазылран. Ец-
бектщ мазмуны — намаз сездершщ марынасын тусшд1ру, К,ол-
жазба А. Зайончковскийд1н, француз т1л1нде бершген тусшжте-
мелер1мен эуел1 Будапешт (1959 ж.), сонан соц Варшава
(1962 ж.) калаларында жарияланды.
Стамбулдыц ¥лттык, ютапханасында сактаулы турган Китаб
ад-Дарва («1с штабы») XIX расырдыц аярында квдпршп алын-
ран. Ол мусылман д1н1н1ц эр алуан ережелер1 мен кагидаларын
тусшд1руге арналган. Сол кездеп жазба нускалар сиякты мунда
да .nerisri материал орыз тш нщ элементтер1 аралас кыпшак
тшнде жазылран. Колжазба о баста Мысыр ел1н1н билеуипс!
Татардын (1421 ж. кайтыс болтан) ютапханасында пайда болган.
Соган Караганда оньщ жазылран жер1 де Мысыр болса керек.
К,олжазба баска т1лге аударылкан не баспа бетш кврген емес.
Осы мазмундас мусылман д1н1н1н занын, ережелерш уарыз-
дайтын тары 6ip жазба Стамбулдын Ая-София к1тапханасында
сактаулы турран— Иршад-ул-Мулук уа ас-Салатин («Эм1рлер
мен султандардыц айткан насихаты»), Kemipin жазушы — Берке
Факих. Колжазба туралы баска ешкандай мэл1мет те жок, еш
жерде басыльга шыккан да емес.
60
Жусш пен Зылиха. Авторы — Эли. Ол 1212 жылы (езбектщ
эдебиетнп галымдарыньщ аньщтауынша 1233 ж.) жазылып бгг-
кен, сюжет1 куран зцг1мелершен алынган поэтикалык шьшарма.
Э. Наджиптщ айтуына Караганда, К. Броккельман оны орыз
тшдершщ нег1з1нде жазылган ескерткш деп танитын кершедк
Татар эерттеуш!лер1 еск1 булгар тшнде, ал А. К- Боровков Орта
Азия турштершщ тш нде жазылган деп еоептейдк Э. Наджиптщ
63i колжазба кыпшак тш нде жазылып, бертппрек келе орыз
тшдершщ acepine ушыраран болса керек деп бшедк Шырар.ма
1917 ж. Берлинде басылыл шыккан. Бастырушы жэне нем1с тш -
не аударушы — К. Броккельман. Одан кешн 1956 жылы Казан-
да татар поэзияеынын антологиясьгада жарияланды. Т1лд1к,
стильдж, поэтикалык ерекшелш! жэне грамматикалык курылы-
сы жарынан жете тексершген емес.
Ж уст пен Зылиха. Авторы — Дурбек. Ол ез1 Орта Азия турж-
тершщ эдебиет тарихьщда осы 6ip рана енбегьмен-ак белгйп
болтан адам. Шыгарма 1409 жылы жазылып быкен. Ш ырыс
халыктарыньщ 'арасында кеп жырланып журетш дастанда1рдын
сюжет-курыльгсы мунда да кайталанып отырады. Шырарманыц
авторын б1рсыпыра мамандар XV расырда жасаран езбек акыны
деп есептеп, «Ж уст пен Зылиха» дастанын ecKi езбек тьшнде
жазылган шытармалар катарына жаткызып жур. 1959 жылы
дастан езбек тш не аударылып басылып шыкты. Рабгузнлдн,
«Киссасул-анбия» дастанынан да осы Ж уст пен Зылиха туралы
хикаяньщ кейб1р узшдтлерш окуга болады. Мундай уксастык
бул сек!лд1 шырармалар сюжет1н1н 6ip нег1зден — куран суре-
лершен алынрандырынан болса да, булардьщ K©6i бертшде о бас-
тагы дши марынасынан алыстагт, эдеттег1 керкем эдебиет туын-
дылары катарына косылып кеткен.
©збек эдебиетщ зерттеуш1 галымдар Эли шырармасы o f i >i 3
тыпн-де, Дурбек туындысы ecid езбек тшнде жазылган деп таны-
са да, бул екеушщ кене кыпшак, т!л1мен тырыз байланысты
екендшш жокка шырару киын. Онын уст1не «Жусш пен Зылиха»
дастандарыньщ казак тш нде де кептен бер1-ак жырланып келе
жаткандары бар.
Жогарыда аталып еткендердщ бэр! де — колда бар енбектер.
Б1здщ дэу1р1м1зге олардьщ 03i (тупнускасы) болмаса да, keinip-
мелер1 кел1п жеткен. Булардан баска да б!рсыпыра енбектер
бар. Олардын 6i3re аты рана белг1л1 де, ездер1 жоралып кеткен
(не табылмай келед1). Осы уакытка дей1н табылмай журген
ецбектердщ шшде кыпшак, руынан шыккан бшмпаз Ала ад-
Дин Бешпк ал-Кыпшакидьщ «Ал-анвар ал-мудия» деп атала-
тын («1нжу луры») зерттеу жумысы бар. Kefi6ip ралымдардын,
мысалы, О. Притцактын, айтуына Караганда, кешшрек панда
болтан уш шырармада кездесетш барзы б!р материалдар осы
колжазбадан алынса керек. Олар: жогарыда сез болган Абу
Хайян ецбеп, «Ал-туЬфа аз-закия» жэне «Булрат ал-муштак».
61
Ала ад-Дин Бейл1к 1250—1282 жылдар шамасында Каир кала-
сында кызмет гстеген. Тюркологияда куш бугшге дешн ол тура-
лы осыдан езге мэл1мет жок.
Куш бугшге дешн белпЛз ецбектердщ катарына Ад-дурра
ал-мудия-фил-лурат ат-туркия» («TypiK TiaiH окып уйренунплер
унпн жазылган шжу нуры») да жатады. «Аш-Шудур ад-даЬа-
бияньщ» авторы Молла Салих татар тш нде жазылран осындай
6ip колжазбаньщ бар екенд1гш атап етедк Автор ез1 зерттеп
отырран тшдщ татар тйлшен бетен т1л екендтн де ескертедк
Сондыктан да ез жумысын жазу барысында ол енбекп пайда-
ланбаранын айтады. Бул 63i тадыры-бы жарынан альга Караганда
Абу Хайян едбектершщ б!р1мен (жорарыда аталган «Турю т!лш-
дег1 етштштер» .деген енбег1мен) аттас деледй Стамбулдыц Топ-
Капы сарайында дэл осы аттас ею колжазба бар кершедд.
А. Зайончковскийдщ айтуына 'Караганда, оньщ 6ipi Абу Хайян
ан-Нахви деген. KiciHin ецбег! де, еюннлсшщ авторы белпЛз.
Бiрак онын eneyi кыпшак т ш туралы емес, каз1рг1 турдк (осман)
т!л1 туралы жазылран. TaFbi да 6ip ескерте кетет1н жзй мынау:
Абу Хайян ал-Гарнати мен Абу Хайян ан-Нахви 6ip адам ба, не
болмаса exeyi ею турлд зерттеуш1 ме деген мэселен1н де куш
бугшге дедин басы ашылран жок.
Табылмай журген жазбалардьщ катарында кацлылар т1л!
туралы жазылран енбек те бар. Ол — Тибиян ал-лурат ат-турки
ал-лисан ал-к,ацлы. Авторы — Мухаммед ибн Кайс. Колжазба
XIII расырдьщ басында жазылып бггкен. Ол туралы ибн Мухан-
на ез шырарма-сында атап керсетедк
Бул аталвандардан баска тюркологиялык эдебиеттерде тек
Кана аты аталып, одан баска ешкандай мзл1мет келЛршмейтш
ецбектер де бар. Олардьщ тардырын аныктау — келешектщ ici.

Армян колониясыньщ тш н де жазылиан ескертшштер


XI расырдьщ екшнп жартысында (1064 ж.) Багратидтер
мемлекеЛ кулап, оны сельджуктер басып алганнан кешн, коныс
аударран армяндар б1рте-б1рте жылыса отырып Кырымга жет-
кен де, осы елкеш жайлайтын кыпшактармен стене бон аралас
eMip суре бастаган. Бул ещрге кешш келген армяндардьщ кун-
д е л п т сейлеу практикасында кыпшак, т!л! екшнл ана т ш болып
саналган. Берт1н келе, XIII гасырда монгол шапкыншылырынан
ырыскэн армяндар (300 уй шамасында) Кавказ бен Кырым ещ-
piH жайлаган кыпшактармен 6ipre король Лео Б1ршшшщ шакы-
руымен Батые Украинара, Галицияра, Подольеге, оньщ шшде
Каменецке ауысып, кешш келген (1280 ж.). Онда армяндардьщ
магдебурлык (ешюм кол сура алмайтын) правом/ен пайдалана-
тын колониясы курылып, ол колонияньщ ез шшде жург1з1лет1н
1с кагаздары уш т1лде — армян, кыпшак жене поляк т1л!нде —
62
журпз1лет1н болып калыптаскан, XV расырда (1496 жылдан
бастап) Украина армяндарыньщ орталыры Каменец-Подольск!
каласы болран.
Ереван каласыныц квне дуние еокертк1штер1не ете бай Мате-
надаран штапханаеында осы еез болып отырран кезецге катысты
армян алфавит! мен квне кыпшак т!лшде, не болмаса квне кып-
шак талi туралы армян тшшде жазылран алуаи турл1 материал-
дар бар. ЕИрен-саран болмаса, олардьщ 6spi де эл! басылып
шьщкан жок, сонымен 6ipre баска тшдерге де аударылран емес.
Болашак зерттеуш!лер1н кутш турран бай муралардьщ басты б!р
кез! осында.
Каменец-Подольск! колониясында туратын армяндардын
XVI—XVII расырлардары ic караздарынан курастырылып xiriain
Киев университетшщ ютапханасында сакталган 32 ютап uierinin
бара жаткан немш фашистер! университет ушн вртеп ж1берген-
де, ондагы взге ютап коймаларымен б!рге жойылып кеткен.
BipeH-саран зерттеутшлердщ колында калран азын-аулак доку-
менттер осы кун! баепа .беттершде жарияланып жур.
Белгш француз тюркологы Жан Дени Париждщ мемлекетт!к
ютапханасында сактаулы турран осындай документтердщ 6ipi<,a-
тарын француз тш не аударып бастырып шырарды. Ж- Дени
баспасы «Армян колониясы жэне Кам1енецтег! окиралар жазба-
лары» деп аталады (Виесбаденде жариялантан, 1957 ж.) Онда
1611—1613 жылдары армян колониясында болран окисалардыц
шеж!рес! жазылран. Баопа 6 бвл!мнен турады: 6ipiHuii бвл1м
«Kipicne» деп аталады. Армян колониясыныц тарихын окып
зерттеу yuiiH бул бвл!мнщ мацызы аса зор. Онда мынадай мзсе-
лелер камтылады: 1) армяндар м.ен кыпшактардыц ара катына-
сы жэие кыпшак т!л!; 2) Каменец-Подольекщег! армяндар коло­
ниясы; 3) Каменец армяндарыньщ Магдебурлык (айрыкша)
правосы; 4) армян жазбаларыныц жинактары; 5) ic караздарын-
д э р ы армян-кьшшак т!лдер1н!н аудармалары калай жасалган?
6) Камеиецтег! армян колониясыныц архив!; 7) дш 1мэселеа;
8) армян-кыпшак тшдершдег! жазба документтердщ текстерц
9) текстерд1'ц грамматикалык ерекшел!ктер!: а) транскрипция,
э) фонетика, б) ет!спктер, г) синтаксис; 10) сезд!к; 11) Каменец-
Teri армяндар колониясыныц армянша-кыпшакша жазбалары:
а) жазбалардыц хронологиясы, э) жазбалардыц авторы, б) жаз-
баларра косымша.
Екшш! бвл!м «Каменец жазбаларыныц текстерЬ деп аталады.
Yiuimui бвл!м—«Жазбалар косымшаларыныц текстер!». Тертш-
uii бвл^м—«Кыпшакша-французша сезд1к». Бесшнй бел1мде
жалкы есшдердщ (авомастика мен топонимика) Нэшл келНрь
лед1 де, соцры, алтыншы, батпмде пайдаланылтан эдебиеттер
керсетюнп бершедц
Армян колониясыныц тшнде жазылран документтер, Heri3i-
нен алранда, ic караздары, ярни олар кецсе т!л!нде жазылран
63.
дедж. Сонымен 6ipre армян колониясынын тклшде керкем
эдебиет шыгармалары да дуниеге келсе керек. Мазмуны жагы-
нан олар дши жэне дидактикалык сарында жазылран (армян
колониясынын, эдеби тШ туралы мэселеш «TypKi филология-
сыныц нег1здер1» деген едбектен карау керек, 2-том, Виеебаден,
1964, нем1с ткш де). Дегенмен, армян колониясынын тш нде
туьш, сакталра-н жазбалардын басым к е п ш ш п — сот 1стерш
жург1зуге арналран протоколдар. Олардыд бэр1н жинактап
Т. И. Грунин 1967 ж. бастырьга шырарды («Документы на
половецком языке XVI в.»). Бул басылым мынадай тардулардан
турады: редактор Э. В. Севортян жазран алеы сез; бастырушы
Т. И. Грунин жазран алгы сез; XVI расырдыц 50—60-жылдарын-
да Каменец-Подольсшде ем1р сурген армян колониясы жайын-
дары тарихи мэл1мет (Я. Р. Дашкевич жазран), Kipicne, текстер-
дщ транскрипцияланран варианттары, аудармалар, грамматака-
лык тусшжтемелер,, сездж (кыпшакша-орысша), адам аттары
мен географияльщ атаулардыц TisiMi жэне резюме (арылшын
т1л1нде). «Шркшеден» бастап барлык материалдарды курастыр-
FaH аудармашы Т. И. Грунин.
Армян колониясынын тш нде жазылран шырармаларды
дуние жузшщ кептеген кггапханаларында кездесДруге болады.
Мысалы, Ж- Дени бастырран жазбалар Париждщ улттык ютап-
ханасында сацтаулы болса, Польша, Венгрия т. б. мемлекеттер
мен калаларда да сол тектес толып жаткан документтер бар.
Олар б!рте-б1рте жарияланып та, эр алуан тшдерге аударыльш
та жатыр. Бул ретте енбек cinipin журген кернектп зерттеуиллер
деп М. Левицкий, Р. Кохнова, Е. Триарский, Е. Шутц, О. Прит-
цак т. б. айтуга болады. Олардьщ ецбектер1 поляк, француз,
арылшын ткдершде жарык кердк
Бупнде белг1л1 болып отырран армян колониясынын тш н-
деп колжазбалардыц саны отыз шакты: Венада — 17, Париж-
де — 5, Венецияда — 1, Браславеде — 7, Краковта — 2, жеке
адамдардьщ колында (Польшада) — 2 т. б. Мазмуны жарынан
олар мынадай ж!ктерге бел1нед1: 1) Дл зерттеу саласында—
грамматикалык очерктер (Венада), армян-кьшшак, сездш (Ве­
нада). Булар — эл 1 де болса жарияланып улгермеген жазбалар.
2) 1568 жылы 'кыпшак тш не аударылган армяндардыц уставы
(тупнускасы 1519 жылы жазылган). Ол 6ip данадан Венада,
Парижде жэне Браславеде сактаулы. Браславе каласындары
вариантын 1957 ж. М. Левицкий мен Р. Кохнова жариялады
(Варшавада). 3) Каменец-Подольскщеп армяндар колониясы-
ньщ шеж!рес1 (Венецияда жэне Парижде). Муныц Париждег1
нускасын Ж. Дени бастырып шырарганын жорарыда айттык.
4) Эр алуан документтер, мысалы 1636—1680 жылдары жазыл­
ран Лембергедег! армян ииркеушщ кыпшак тш не аударыл-
ран матрикул! (Полый,ада). Бул да эл1 жарияланран жок.
5) XVIII расырдыц ортасында жазылран армян жазбаларыньщ
64
календари (Краковта сакталран). Бул да жарияланбаган.
6) 1654—1674 жылдары жазь(лран «Пашалнакон» да Парижде
сактаулы, баспа бет1н керген жок. 7) Дши такырыпта жазылран
ецбектер: а) 1590 ж. диакон Лусик аударран «дуралар штабы»
(Венада сактаулы). Оньщ 51 дурасыя Ф. Крэлиц-Грайфенхорст
нем1с тШне «Польшадагы армян татарлары тш нщ улгкн» деген
атпен аударып бастырды (1912 ж.). Осындай дуралар Париж
кала-сынан да табылады. э) Тэщрге табьгну дураларыньщ тексте-
pi Вена мен Париж калаларында сакталран. 8) Жогарыда
айтылган Матенадаран ютапханасында армянша-кыпшакша ек!
■тщде жазылран 8 турл! текст сактаулы. Олар мыналар: 1) Грам­
матика, 2) Лусик тушвдирт жазган армян т ш мен армян-кып-
шак тодершщ тарихы (псалтырь тшндег! кейб1р киын окылатын
свздер мен тусшшпз сез ripKecxepi туралы жасалран сездж).
3) Христщ тууы туралы хикая. 4) Гнжшпе арнап жазылран
Kipicne. 5) Христщ кайта айналып келу1 туралы жыр. 6) Кеп
жыл QMip сурудщ эдш-тэсьлдерь 7) Вардапет Ванаканнын ойла-
ры. 8) Христщ кайта, Tipi^yi туралы жыр. Эр такырып келелп
жарынан кеп болранда 30 бет те, аз болганда 1 бет мелшерщде.
БэрГнщ де авторы 6ip адам — Лусик Саркаваг. Ол 1581 жылы
Львов каласыида жазган болу керек. Кейшг1 6ip колж1азба кай-
тадан туптелгеи кезецде оран 1598 ж. (армяндардын, жыл санау
ece6i бойынша 1047 ж-) деген белг1 койылран. Булардан баска
Львовта Лусик армянша-кыпшакша жазылран тары 6ip еибекп
кещтрт алган: ол — Венециядагы мхихаристер конгрегациясы-
ньщ ютапханасындары псалтырь. Алрашкы 6ipa3 6errepi жога-
лып кетиещиктен, «Грамматика» белгмщщ аты-жеш мэл1мс!з
болып 1калран. Колжазбаньщ соцында да б1рнеше бет жок. Текст
батана аркылы курсивпен толтырылран да, эр бетте 28—34 жол-
дан жазу бар. Ол — небэр1 13 парик. Колжазба грамматикалык
окулыктьщ 6ip узщд!с1 рана. Дэл1рек айтканда — армян-кыпшак
Т!лдер1ндег1 еткгпктщ шак категорияеын б1лд1ретш жалгаулар-
дьщ т1зтм1. 184 ет1ст1к шак (иелер шак, еткен шак, калау райлы
келер шак, бурынры еткен шак), жак (жекеше, кепше) катего-
рияларына жжтелген, Бес жуздей eciM сездер1 эр алуан гр.амма-
тикалык тулгаларда (кеб1несе, йтау тулрасында) берьлген.
1618 жылы Львовта жазылып, армян тшнен аударылып бе-
ршген: «Алрыш бтт!к» («Алрыс штабы») т!л{ жарынан «Кодекс
Куманикус» тш меч б1ртектес жэне 6yriHri казактар ушш де
тусшуге о.нша киын емес.
Христиан дшш уагыздау ушш жазылран трактаттарды иезш-
де кыпшак тшше аударып таратушылар кеп болтан. Бул енбек
те сондай аудармалардын, 6ipeyi. Аударылран тшд{н эсер1нен
болуы керек, кыпшак сейлемдершщ сиктакеистш курылымында
оньщ эдеттег1 жуйесшен ауыткушылык байкалады.

5-352 65
Шаратай тЫ нде жазылган ескертк1штер
«Шаратай», «шаратай т!л1» деген сездщ езшдш (семантика-
лык,) марынасы куш бупнге дейш дэл айкындалран емес. «Ша­
ратай» деген сездщ 0 3 1 Ш ыцрыс ханныц (1227 ж. кайтыс болран)
еюнтш баласынын атынан шырып, тарихи эдебиет беттершде
термин есебщде калыптасып кеткен. Шаратай хандык курган
елке XIII—XV расырларда «шаратай улысы» деп аталган. Сол
елкенщ туррын турштерщ «ша.ратайлар», олардьщ т1л1нде жазыл-
ран керкем эдебиет (непзшде, поэзиялык) шытармаларын «ша­
ратай эдебиет!», ал т!лш «шаратай т!л!» деп атап кеткен.
Шаратай кайтыс болран сон (1242 ж.), XIII расырдын ек!нш!
жартысында Шаратайдыц немереа Кара йулегу курган империя
да «шаватай улысы» болып аталады. Шаратай тукымынан
шыккан Дувахан XIV расырдьщ басында (1306—1307 ж.) бул
улысты кайта курады. «Шаратай улысы» (кыскаша «шаратай»)
деген термин реем и турде осы уакыттан бастап колда-нылады.
Шаратай улысына ол кезде мынадай географиялык аймактар
караран: Амудария мен Сырдарияньщ арасы («Трансюксания»
немесе «Мауреннайр», дэл!рек айтканда, «Маур ан-найр»—«еш
езен аралыры»), Жет1су елкесг, Памир тауларынан Кабул мен
Газнеге дейш, Ш ырыс Туршстан мен Жонрария. Мше, осы атал-
ран территорияны мекендеген турйсгер мен TypiK болып кеткен
баска да кешпел1 халыктар (олар монгол хандьщтарынын Tiperi
болран) осылай аталран да, бул аймактан шырыс жак облыстар-
ра карай орналаскан турштер «монгол» деп саналран. Осыран
орай хан айналасындары зиялылар да сипайи, рариат, морол
жэне шаратай болып белек-белек аталып отырран. Квшпел!
турштер «шаратай» деген атын XV расырва ,дей1н (Шаратай
урпагыныц 6imiri аякталранша) сактап келген. XVI расырда,
TeMip нэсшдершщ мемлекет1 жойылран сон, олар (Мауреннайр
шагатайлары) квшпел! езбек тайпаларымен торысып, араласып
кеткен едй «Шаратай» атымен аталатын кейб!р рулар мен тайпа-
лар XX расырга дейш ем!р пурген. Олар Хиуа мен Зеревшан
езбектерше барынып турран. «Шаратай» с©з! жер-су (топоними-
калык объектшер) атаулары болып кун! бупнге дей!н сакталып
келед!. Мысалы, «Шагатай к;шщасы» («Шаратай какпасы»),
«Шаратай тепе» («Шаратай тебе»), «Шаратай йаны шакар»
(«Шаратай жана шайары») дегендермен 6ipre, Ташкентте «Ша­
ратай» C63i катыстырылып койылран кеше атт.ары да бар.
Шаратай тш туралы совет тюркологиясында айтылып журген
пшгрлер кейде 6ipi»e-6ipi кайшы да кел!п отырады. Осы жардай-
ларды ескере отырып, Шаратай т!л!н!н колданылу, зерттелу
тарихы туралы кыскаша шолу жасаранымыз орынды.
Тем!р империяеына барынатын турш халыктарын да эдетте
«шаратай елй> деп атайды (XIV расырдьщ ек!нш! жартысы мен
XV расырда). TeMip эулетшен езбектерге ©Tin кеткен Мухаммед
66
Салих деген акын езлнщ «Шейбанинама» делен шылармасында
Шейбани ханнын езбектер шабуылына ушыралан Самарканд
каласыньщ (TeMip мемлекетшщ орталылы) елнпПмен сейлескен
кезш суреттейдк Сонда Шейбани хан айтады:
Bid, Ki мин барчара мушафиц дурмын,
Варна ил бирже мувафиц дурмын,
Чаратай ил миш взбек д'имесун.
Бихуда фикр цылып рам йимесун.
Аудармасы:1
Б5л: мен баршала кайырымдымын,
Барша елдермен татумын,
Шалатай ел1 меш езбек демесш,
Бос киялдап кам жемесш.
Одан api Шейбани хан езш шалатайлыктардьщ «езбектергс са-
тылдьщ» деп орынсыз кшэлайтынын айтып кетедп
Дидыер: син чагатай шйсш,
Ушбу йирде чаратай хайлысын.
Ни дип взбек 61ле йавер болдуц,
Ханра бу йацлыр чакер болдуц?
Аудармасы:
Олар айтты: сен шалатай елшенсщ,
Бул жерде шалатай тобына жатасьщ.
Не деп езбекпенен ауыз жаласып,
Оньщ ханына жалыньш малай болдьщ?
Бул узшдщерге Караганда, «шалатай» мен «взбек» делен сездер
exi рулы елдщ, ол кезде 6ipiHe-6ipi еш, вз ара жауласушы халык,-
тардьщ жеке-жеке аттары болып танылады.
А. Науаи шалатай тш н буюл турж тшнен б елт алып ка-
райды. Оньщ «Мизану лафзан» («0лен елшемЬ) деген ецбегшде
«турк улусу, бетахсыс чагатай халды арасында шайы афзан»
(«турж улысы, acipece шалатай халкы арасына таралан елен
елшемЬ) туралы жазады. Мундалы шалатай — аксак, Тем1рдщ
aMipiHfleri туржтер. Науаи айтып отырлан влшемдег1 елен. куры-
лысын одан баска туржтер де колданатын боллан.
«Шалатай тш Ь немесе «Шала.тай турюсЬ эуел1 шалатай
мемлекетше балынатын туржтердщ тш не байланысты, келе-келе
TeMip устемдш тусындалы буюл Орта Азия территориясында'
жасалан туржтердщ эдеби тш не байланысты айтылып кеткен.
XV—XVI л. акырында «шалатай» делен свзден repi «турю»,
«турлкше», «турж Tini», «турю тш » делен атауды квп айтады
жэне жаппай колданады. Тек Науаи лана взшщ «Мизану лаф-
зан» делен енбелшде «чагатай лафзы» («шалатай тип») делен
свз орамын устанады: «Парсы акындары мен парсыныц свз енерг
шеберлер1 эр сезд! калыцдыктай кад!рлеп, барынша нур жай-
натты.да, эсемджке бвлеп бердь Мен болсам TypiK тш нщ куД1-
5* 67'
ретше суйе.нд!м, олар сушки кыздай :кып аяларан ойларын жет-
Ki3in берген сездерд! мен шаратай лафзымен жаздым. Бул ил —
ешкандай акын пайдаланып, ein6ip жазушыньщ колы жете кой-
маган эдеби Ллдщ непзП»,— деп жазды ол.
АбулТазы шаратай т ш туралы мьгнадай аныктама бередк
«Шаратай т у р ю а — Тем!ридтер хандырыньщ AayipiHfleri эдеби
тш Ол араб-п,арсы тш нщ зоерше катты ушыраран». Одан эрi ол
03iHin «турю тшнде» жазып отырранын, «шаратай турюсшен»
(сол сиякты араб, парсы илдерщде де) эдеш б1рде-б1р свз алып
пайдаланбарандыры туралы айтады.
Грамматикалык зерттеулер жазьш, шаратай тш нщ .керне1да
сездШн жасаган XVIII расырдьщ ралымы Мирза Мехди («Маба-
нил-лугат» («Тш жазбалары») деген ецбепнде езшщ эцг!ме етт
отырран тш н б1рде «тургк тш » немесе «турю т!л!» («лугат-и
турк» немесе «лурат ит-турии») деп атаса, ещи б1рде «шаратай
тш » («лурат-и чаратай») деп жазды. Бул жерде 6ip айта кететш
нэрсе: М. Мехди эцпме кылып отырран т ш — Лутфи, Науаи,
Хусейн Байкара шьтармаларыньщ т ш жэне «Калили и Димна»
эцг!месшщ шаратай тш »де жазылран аудармасы.
Сейтт, кептеген ш ы ры с журтынын, 'зерттеушшер! Науаи мен
сол тустас акын-жазушылардыц тш н «шаратай т!лi» деп атаган.
Сол сиякты, XVI:—XVII расырда жазран xeft6ip эдебиет кайрат-
кершщ тш н де «Науаи тш » («лурат-и Науаи ыйа») не «Науаи
тЧлдес» деп тану эдетке айналып кеткен.
«Шаратай т!л!» деген атау Шырыс елдершде Орта Азия тур!к-
Tepi'HiH, эдеби т ш тарихындары белгш 6ip дэу!рдщ езшдш
ерекшслпстерш белплеу ушш жумсалран.
Бул мэселеге Европа елдершщ зерттеушшер! калай карайды?
Bipep свз епд! сол туралы болмак. Европада «шаратай Timi»
деген с93 XIX расырда ете кен урымда тараран. Орыс ралымы
Е. Березин «Шаратай т ш — турю тшдершщ ертедег! 6ip диалек-
Tici» деп бшедк («Мусылман диалектшер! жешнде зерттеулер»,
1848 ж., француз тш нде). Россияньщ баска .тюркологтары да
непзшен осы пшрд! жактайды. Оларша шаратай т!лI •— кене
уйгыр тш нщ тарихи жалгасы.
Венгриялык зерттеуии А. Вамбери Орта Азия турштершщ
XII—XIX расырларда жасалран эдеби т ш мен Шьшыс Турюстан
жэне Батые Турюстанда туратыи халыктардыц кунделжп сейлеп
журген ауызею тш н «шаратай тш » деп атап, оныц катары-на
каз1рг! езбек тш н де жаткызады, езшщ «Шаратай тш нщ грам-
матикасы» (Лейпцигте 1867 ж. нем!с тшнде басылган) деген
ецбеп аркылы А. Вамбери «шаратай тш » деген терминд! Батые
Европа ралымдарыньщ арасына жайып ж!берд1 де, онын шюрш
И. Тури, М. Хартмднн сиякты зерттеушшер колдап ецбектер
жазды. Тек француз ралымдары рана (Кватремере, Паве де
Куртейль, Ценкер) « шырыс турю тш » деген нркесп колданып,
оны «шагатай тш » деген терминнщ синоним! ретшде карады.
68
Орьгс галымдарыныц В. Радлов, Ф. Корш бастаган 6ip тобы
«шагатай тш » деген атаудын, колданылу аясын 6ipa3 тарылтып
тастады: уйгыр жазуыньщ ескертюштершеи кешн пайда болтан
нускаларды гана олар шагатай тш нде жазылган деп таныды.
Белгш галым А. Крымский болса, Радлов сиядты, шагатай
тш нщ улесше XIII—XVIII га^сырларда жазылган Орта Азия
туржтерщщ эдеби туындыларын га.на жаткызады.
Бул айтылгандардьщ бэр! де уакыт жагынан XIX г. айтылган
ой-пшрлер -едк Ал енд! 6epri заман (XX F.) зерттеудплершщ
niKipiHe келеек, мысалы Самойлович, «шагатай тш н» Орта Азия
туржтерщщ тш нде XV—XX гасырда гана жасалган ждзба мура-
лар т ш ьщгайында тушнедк
Туржтщ эйгш эдебиетнпп жэне тарихшысы Ф. Кепрулу ша­
гатай тш нщ тарихын мынадай кезецдерге белш к а ранды:
1) шагатай тш нщ алгашкы дэу!р! (XIII—XIV г.), 2) классика-
лык дэу1р!нщ басы (XV гасырдьщ алгашкы жартысы), 3) клас-
сикалык дэу!р! немесе Науаи flayipi (XV гасырдьщ екшнп жар­
тысы), 4) классикалык дэу1рд1н. жалгасы немесе Бабур мен
Шейбани дэу!р1 (XVI г.), 5) кулдырау дэу1р! (XVII—XIX г.).
CoHFbi уакыттарда (Отан согыеынан кешнп кездерде) «шага­
тай тш » деген тер)ми.н советтж тюркологияда «ecxi езбек тiл 1»
деген т1ркеепен алмастырылып жур. Мысалы, шагатай тш н ец
алгаш К. Боровков осылай атады (1948 ж.). Орта Азия турпегери
нщ тш нде туган эдеби шыгарм,алардьщ бэр1н де А. М. Щербак
ecKi езбек тш нде жазылган деп есептейд1 (1953 ж.). Ол мынадап
схема усынады: 1) еою езбек тш нщ алгашкы дэу!р! (X—XIII г.).
Бул дэу1рде ес«1 езбек т ш кыпшак т1лдер1 мен огыз тщдерщщ
эсерже ушырап, олардын, б1рсыпыра ерекшел1ктер1н (лексика-
лык, фонетика-морфологиялык) кабылдап отырган, б iр а к, монгол
устамдшш’е байланысты олардын арасындагы т1келей байланые
узш п калган. 2) екшш! дэу1р (XIV—XVII г.). Бул дэу1рде кол-
данылган т ш — эдеш колдан тургызылган жасанды т!л. 3) ушш-
Ш1 дэу1р (XVII—XVIII г.), Бул «ездеп эдеби тшге жергшкт1
халыктар тш нщ элементтер1 кептеп ене бастайды да, олар жаз-
ба т1лд! барынша байыта туседк Шетел галымдарынан Зюман
т. б. муедай тужырымдарды («шагатай тшн» «есш езбек т1лi»
деп атаганды) барыйша ерескел кередк
Экман Самойлович доу1рлеущщ непзшде шагатай т!лi тари-
хыньщ кезендер!н темендепше ж1ктейд1: 1, Шагатай тш нщ
алгашкы дэу1р1 немесе Науаига дей1нг1 дэу!р (XV гасырдьщ
6ipiHiui жартысы). Бул т!лде Сакаки, Хайдар, Хорезми, Лут-
фи, Юсуф Амири, Сайид Ахмет Мирза, Гадай, Якыни, Атаи
жазган.
2. Шагатай тш нщ классикалык дэу!р! (XV гасырдьщ екшиб
жартысы мен XIV -гасырдьщ 6ipimni жартысы). Бул т1лде жазган
акындар: Науаи, Хусейн Байкара, Хамиди, Мухаммед Салих,
Шейбани, Убайди т. б.
69
3. Cohfbi дэу1р, ярни классикалык, шаратай тшнен кешн кол-
данылран эдеби тшдщ flayipi (XVI расырдын екшни жартысынан
XIX расырдыц аярына дейш),
Сонымен, жорарыда айтылран пшрлердщ барлырынан мына-
дай корытынды шырады:
а.) шаратай т ш — баска турка т!лдер1нен (соньщ (шшде езбек
тш не де) баска белек Tin. (Науаи, Абулразы т. б. niKipi). Демек,
«шагатай т!л!» мен «TypKi эдеби тш » дегешаш ею T ypai нэрсе,
олар еш нускадары эдеби тшдер саласы.
э) шаратай т ш мен турщ (турю) т!л! 6ip тш (Мирза Мехди,
Вамбери т. б. niKipi). '
б) шаратай т ш тек ш ы р ы с турштершщ тшмен рана жакын-
дасады, ал баска TypKi тшдершен окшау колданылады (француз
ралымдары, Радлов, Корш, Крымский).
Енд| шаратай тш нщ таралван аймары туралы айтылран
шюрлер мынандай:
1. Орта Азия жэне сотая ipreflec жаткан жерлер (Самойло-
вич т. б.)
2. TeMip империясыньщ жер! (Науаи).
3. Ш ырыс Турюстан елкес! (француз зерттеушшерц Радлов,
Корш, Крымский, Березин).
4. Ш ырыс Турюстан мен Батые Туркютан жэне солдрдыц
айналасы.
Шаратай тш нщ колданылран flayipi жешнде айтылран niKip
де жораррылар сеюлд} ала-кула:
1. X—XVIII р. (Щербак)
2. XII—XIX р. (Вамбери)
3. XIII—XVIII р. (Крымский), XIII—XIX р. (Кепрулу)
4. XV—XX р. (Самойлович), XV—XIX р. (Экман).
5. ¥йрыр ескертюштершен кешнп дэ^чр (Радлов, Корш)
Булардан баска шаратай тш нщ тарихи кезецдерщ белгшеу-
ге арналган б!рнеше схемалар бар. Олардын iuiiHHeri неНзгшер}
мыналар:
1. Шаратай тш нщ тарихы 5 дэу!рге бeлiнeдi
(Кепрулузаденщ схемасы):
а) XIII—XIV р.
э) XV расырдын алгашкы жартысы
б) XV расырдын екшни жартысы (Науаи)
в) XVI f . (Бабур, Шейбани)
г) XVII—XIX р. Мундары XV—XVI расырлар шаратай тш нщ
классикалык iflsyipi болып есептелшедй
2. Шаратай тш нщ тарихы 3 дэу{рге белшед! (Щербак):
а) X—XIII f.
э) XIV—XVII F.
б) XVII—XVIII р.
3. А. Н. Самойловичтщ !з1мен Я- Экман да шаратай тш нщ
70
тарихын уш кезецге белш карайды. BipaK оньщ белу! Щербак-
TiKiHeH езгеше:
а) XV расырдьщ 6ipiHuii жартысы
э) XV гасырдын, ектш! жартысы —XVI расырдьщ 6ipi,HHii
жартысы
б) XVI расырдьщ екшнп жартысы—XIX расырдьщ аяры.
Баска б!ралуан зерттеупилердщ (Ильминский, Мелиоран-
ский, Броикельман т. б.) топшылаулары осы айтылрандардьщ
6ipi болмаса б!рьне уксас келедк
Шаратай тышщ тарихи тардыры туралы:
шаратай "г!л1— ecxi (ел1) эдеби тш (кепш.шк зерттеунплер);
шаратай rrLni eoKi (ел1) эдеби тшмен ,катар жаца (Tipi) турю
тшдерш де камтиды (Вамбери) деген кезкараетар бар. Осььран
орай:
шаратай т!л! — эдеби ты (барлык зерттеунплер);
шаратай т т эдеби тшмен 6ipre ауызею сейлеу тпинде де
колданылады (Вамбери) дейтш тужырымдар жасалады.
Шаратай тш нщ Ka3ipri Олдермен тарихи байланысы жайын-
да мынадай ею турл! уйгарым бар:
1. Шаратай т!лi мен есю езбек т!л1, тарихи туррыдан алып Ка­
раганда, i6ip тш, о л — Ka3ipri езбек тшшщ Heri3i (Боровков,
Щербак, т. б. совет зерттеунплер!).
2. Шаратай тЫ — K,a3ipri Орта Азияда туратын турю тшдес
халыктар мен соран кершшес (Казакстан территориясында,
Шьщжанда, Еды мен Жайык бойында, Арал мен Каспий жага-
сында) отырран турю халыктарыньщ бэрше б1рдей ортак болып
келетш улпде — орта азиялык эдеби тшде жазылып калган му-
ралардьщ т ш (шетел ралымдары, Keft6ip совет окымыстылары,
А. Н. Самойлович т. б.).
Бул жерде мынадай жардай есте болу керек: Орта Азия ха-
лыктарына ортак тш деп немесе, дэлтрек айтканда, «Орта Азия
мусьшмандарыныц жазба эдеби т!л!» деп А. Н, Самойлович X—
XV расырларда жазылып калган ескертюштердщ тш н айтады.
XV—XIX расырларда туран шырармалардьщ тш н ол «таза ша­
ратай тшнде» жазылган деп таниды.
Осы топка жататын тарихи-эдеби туындылардыц тш н «ecKi
езбек т!л1» деп атаура болатын сиякты, ал X—XV расырларда
колданылран тшд 1 «шаратай тш » емес, «Орта Азия халыктары-
ньщ жазба эдеби т!л!» деп таныран орынды. Орта Азия террито-
риясындары орта расырда жасалган туындыларды жорарыда
«Орта Азия турштершщ тш нде жазылган ескертюштер» деп
■атауымыздьщ ce6e6i де осы.
Шаратай т ш туралы мэселенщ койылуы мен зерттелу тари-
хына шолу жасай отырып, 6i3 мынадай 6ip фактшщ бетш аша-
мыз: Орта Азияда орта расырда жазран акы,н-жазушылар мен
мемлекет кайраткерлерк тарихшылар мен зерттеунплер вздершщ
эдеби тш н «шаратай» деген сезден баска «турж», «турю», «ту-
71
piKuie», «туркГше», «тур!к тш » («турж» деген свз «турк» болып
та айтылады) тэр!зд! eTin атайды екен,
Мысалы, Лутфи былай деп жазады:
Гул ва наврузныц афсанасын сал,
Айт ол щиссаны турк1 тшнде.
Аудармасы:
Гул мен наурыз энпместщ желкгн сал,
Айт ол ниссаны турш тшнде («Гул и Навруз»—
«Гул мен .наурыз» деген шыгармасында). Сейтш, будан шыгатын
корытыады — жогарыдагы бфнеше атаулар 6ipiHin орнына 6ipi
журе берет1н, ез ара матыналык, айырмашылыры жок синоним
сездер.
XV расырдьщ 6ipiHHii жартысында (Науаидын алдында, ярни
шаратай тш нщ алранщы дэу!ршде жаоалран Орта Азия акында-
рыньщ т ш 6ip жарынан Кдраханид заманында жасалган клас-
сикалык уйрыр эдебиетшщ тшмен тамырлас болса, екшш! ж а­
рынан, XIII—XIV расырларда Алтын Орда мен Хорезм тещрегш-
де OMip сурген орыз-кыпшак тш не жакын келетш едг. Ол тДлде
эдеби улплерм'ен катар Мауреннайр (Аму мен Сыр дариялары-
ньщ орталык еш’рО мен Хорасанды жайлаган тургк халыктарьр
ньщ еейлеу тш ерекшелжтер! керш е тауып отырран.
Эр кездерде курылып, зр аудандарда ем!р сурген турю тай-
паларыньщ кай одагы болса да б!ртектес рулардьщ таза езгнен .
рана куралран жок. Эдегте ондай одактардын басым кепшшг!
белгш б!р тайпа болып келед1 де, баска турк! рулары сол тай-
пага барынып, аралас отырады. Ш ырыс Тур.юстан елкес! мен
eKi дария аралырын билеген К,арахан эулет!н1н мемлекеы де ру-
тайпалык курылымы жарынан дэл осыадай ала-кула болатын:
ондагы б^рнеше рул ар — уйрыр, карлук, арру, тургеш, йарма,
т. б. турк! тайпалары мен рулары да 6ip мемлекет кол астында
аралас eMip сурген. Ен улкен топ огыздар мен кы.пшактар
болран.
X расырда орыздар Сырдария жарасына дешн жеткен. Осы
дария ол кезде оры з бен уйрыр тайпаларын ез ара бел!п туратын
шекара icnerri болып аратын. Кейшрек, XIII расырда Кдраха-
нидтер мемлекет! ыдырап, 6ipeyi—Моголстан (Ш ы ры с Турюстан
мен Ж етку), ек!нш1с! — Мауревнайр болып еюге бел!нед!. Ек!
дария аралырын XVI расырда жаулап алран кешпел! езбектер
бурыннан калыптасып, ескеден мэдени табыстарга колы жеткен
туррылыкты rypKi тайпаларынын, арасына ciHicin, араласып кет-
кен. «Озбек» депен атынан баска ол жердей хальжтьщ турмыс-
тгршшгше ыкгаал жасай алмаган, ярни каз!рг! езбектер иептеген
турю хальгктарынан куралран. Ортаазиялык эдеби тшдщ ез!нд!к
езгешел!г!н айкындаудын киындыры да осында: ол эр алуан
тайпалардан (ен бастылары уйгыр, о р ы з , кыпшак, езбек т. б.)
куралран одактардын тшнде колданылран. Оньщ уст!не оран
72
Kiuii Азия эдебиетшщ ролш былай койганда, Хорезм мен Алтын
Орда туржтершщ эдеби т!лi де эсерш типзбей калган жок,- Сон-
дыктан, осы жагдайды ескере отырып, XV—XVI гасырларда жа-
зылган нускалар т!л! — шагатай т!лi жалпы ортаазиялык, эдеби
т!лдщ даму тарихындагы белпл 1 6ip кезеш болды деп кара-
ган жен.
Евди 6i3 шагатай тшнде жазылган непзп енбектерге кыска-
ша шолу жасаймыз.
Лутфи (1393—1492 ж.). Лутфидщ акындык дарынын ете жо-
гары багалаган Науаи оны ез заманында «мулк ал-калами»
(«сез патшасы») болтан адам деп таныган. Лутфи блендер (га-
залдар, касыда) мен поэмалар жазып («Гул и .наврыз»), аудар-
малар жасаган. Терн газалы XV гасырда (уйгыр ждзуымен),
6ip тол'елендер1 XVI гасырда, калгандары XIX гасырда Keuiipi-
л1п алынган. Олардыц тупнускалары сакхалмаган. Енбектер
Британ музейшде, Ленинград., Стамбул, Ташкент калаларьшын
колжазба корларьвдда еактаулы. Лутфи шыгармаларыньщ тТ-
лщде кыпшак пен огызтшдершщ acepi кушт1. Лутфид1н ез айтуы
бойынша, ол «турка тшшде» жазган. Ka3ipri атауымыз бойынша,
ол, жогарыда керсет1лгендей, «шагатай тш » болып аталады.
Атайи (XV гасырдьщ алгашкы жартысында ем1р сурген)
Балх далаеында турган, Кожа Ахмед Ясауйдщ орньин баскан
Сайд атанын немерес! (Исмаил Атаныц баласы). Науаи оны
«дэуруш ед!» деп жазады. влендерш турк1 тшнде жазган (На-
уаидьщ сез1мен айтканда «турю куй ердБ>). 260 елещ бар 6ip
диванга жинакталган, Ленинградта еактаулы.
Саккаки ез отаны туралы былай деп жырлайды:

Мэуреннакр икре щалдым чунку m i йанкма


Кезлер1мнщ 6ipi Сайхун 6ipi Жайхун айлады.
Аудармасы:
Мэуреннайр шшде калдьш,
уйткен! еш жагымда:
Кездер1мнщ 6ipi — Сыр, 6ipi — Амудария.
Саккаки XIV гасырдьщ аягы мен XV гасырдьщ басында Са-
маркант каласында ем!р сурген. Акынньщ Британ музейшде сак-
талып турган 6ip диван (жянак) колжазбасы бар. Б1рнеше елец1
Ая-София (Стамбул) музейшде.
Иакыни — турк1 т ш мен парсы тш аде катар жазган акын.
Ол XV гасырдьщ алгашкы жартысында Герат каласында ем ip
сурген, елен де, карасез де жазган. «Ок пен жайдьщ айтысы»
деген атакты шыгармасы Британ музейшде сакталган. Ол XVI
гасырдьщ аягында кеш1р1л1п жазылган. Тупнускасы белг1с1з.
Ахмеди —«Музыкалык аспаптардьщ айтысы» деген еленнщ
авторы. Онда гуд, чан, кобыз, жет1ген (йатуган), рубаб, гыж-
жак, копра синоды аспаптардьщ ез ара айтысы баяндалады.
73
Колжазба XVI таеырда кеилршген. K,a3ip Британ музейшде сад-
таулы. .
Эм1ри — Шахрух ханьщ баласы Байсуцдар Мырзаныц са­
рай акыны. XV тасырдыц ортасында 1кайтыс болтан. Оньщ терт
жолдан туратын (туюг) 24 елец! Стамбул университетшде сад-
талтан. «Мухаббатнамата» елжтеп жазтан «Дахнама» поэм а сы
Британ музешнде.
Мир Хайдар -— XIV тасырдыц аяты мен XV тасырдыц басын-
да ем!р сурген, ецбектерш турк! жэне парсы тшдершде жазтан
адам. Оныц Низами,ге елжгеп шытартан «Махзан ал-асрдр» де­
ген позмаеы бар. Мазмуны — дши уатыздама. Осы поэманыц бес
турл1 «euiipMeci бар (Лоядонда, Венада, Тегеранда жэне Берлин-
д е). Ец ecKi «emipMeci XV гасырда уйтыр алфавит!мен жазыл-
ган (Тегеранда садталтан нускасы).
Ходженди. Бул — шын eciMi эл! белпшз 6ip автордыц лакан
аты (тахаллусы), Ходженди «Мухаббатнамата» елщтеп «Лата-
•фатнама» деген он турл! арнау елендерщен куралтан поэма жаз-
ган. Ол «Ташшукнама», «Дахнамалармен» эуендес болып келе-
д!. Шытармаиыц жалтыз данасы Британ музейшде.
Хусейни. Оныц толыд аты-жеш— Абул-Еазы Хусейн Байда­
ра, ез! TeMip тудымынан шыккан, Науаидыц замандас, сухбаттас
адамы болтан. 1438 ж. туып 1469—1506 жылдары Хорасанда
хандык куртан. Сол кездег1 эдет бойынша ек1 т1лде (туркц пар­
сы) кептеген тазал-елецдер шытартан. Хусейн Байдара шытар-
маларыныц XVI—XVII тасырларда кеш1р1лген б1рнеше данасы
Лондон, Ленинград, Париж, Хельсинки ютапханаларында сад-
талып калган.
Бул аталгандардан баска сез болып отыртан дэу1рде азды-
кепт1 шы-тарма жазып, кезге тускен аты мэл1м 6ipae адамдар
бар. Мысалы:
ЖауЬари XV тасырдыц бiрiн,ш1 жартысында кайтыс болтан.
Оныц уйтыр эршмен жазыльан 6ip елец1 белгип (Британ музе-
йшде). «Калила и Димнаны» да аударып, елец еткен сол.
Камбароглы — XV тасырдыц dipimni жартысында жасатан
акын. Уш-ак елец! садталып далтан.
К,асым XV тасырдыц ортасында (30-жылдары) кайтыс бол­
тан. Б1р елецдер жинаты мен философиялыд шытармасы (парсы
тшнде) сакталган.
Мансур бахшыныц ататы оньщ кенпрмешшк eMipiHe байла-
нысты шыккан. Ол — Иезде даласындаты каллиграфиялыд уй-
Fbip жазуына байланысты дотамньщ екш жэне мпстикалыд б!р-
неше елецдер жазтан, XIV тасырдыц аяты мен XV тасырдыц ба-
сында eMip сурген адам.
Булнрга коса айналасындагы адындарта елжтеп, колына
калам устап, 6ipfli-eKm туынды далдыртан i<eft6ip еДмдерд!
атай кетет!н болсад, олар: Мир Сайид (Науаидыц атасы), Му-
дими, Рубайди (Шейбани ханньщ жакыны Махмуд султанныц
74
баласы), Амани, Бариби (Хусейн Байкараныц баласы), Хайдар
Хорезми, Юсуф Амири, т. б.
XV f а с ы р д ы ц е к i и mi ж а р т ы с ы м е н XVI р а с ы р-
д ы ц 6 i p i H i u i ж а р т ы с ы . н д а ж а з f а н а к ы н д а р.
Науаи (1441—1501 ж .)— соцына аса мол мура калдырран
адьш. Ол щырармаларын елецмен ще, кара сезбен де жазран. ¥лы
акынныц квркем туындыларымен 6ipre рыл ми ен.бектер1 де, 0Mip-
т1рш1л1:К жайындары терец философиялык гголраулары да бар.
Науаидын, eMipi мен творчествосы какында жазылран келем-
д1 зерттеу ецбектер1 баршылык. Сондыктан 6i3 бул мэселеге ар-
найы токталып жатпай, акынньщ баеты-басты ецбектер1н а.тап
етем1з. Олар мыналар: Чар диванда («Терт жинак»)— елецдер
жинары. Хамса («Беспк») поэмалар жинарына арналган (1482—
1485 жылдары жазылран). Ол поэмалар .мыналар: Хайрат ал-
абрар («Мусылмандар ражайыбы»), Фархад ва Ширин («Фар­
хад пен Шырьш»), Лайле ва Мажнун («Лэйл1 мен Мэжнун»),
Саба-и сайяра («ЖеД жулдыз») жэне Садд-и Сикандари («1с
кенд1р дуалы»). Лисан ат-тайр («К,устар т!л1»)— Аттардын су-
фистж мазмунда жазран шырармасыныц аудармасы (1499 ж. жа-
зылып б!ткен). Тарихи мулюк раджам («Парсы патшаларыныц
тарихы») 1499 ж.. Махбуб ал-кулуб («Суйшген журек») 1501 ж.
жазылран. Маджалис ал-нафаис («Сирек кездесет1ндерд1ц мэ-
ж1л1с1»)— езшен бурын жасаран акын-жазушылар туралы мэль
меттер жинары (1492 ж.). Мухакамат ал-луратайн («Eiri тшд1н,
айтысы») ез заманында колданылып журген т1лдерд1ц мацызы
жен1н'де эцг!ме козрайды (араб, парсы, шаратай, турю). 1499 ж.
жазып шырарран. Науаи ез шырармаларында араб-парсы сезде-
р!н кеп колдантан. Оныц ецбектершде турю тьлдершщ ерекше-
лжтерше жатпайтын сейлем курылыстары мен сез орамдары да
кездесш отырады. Дегевмен, ол шаратай тш нде калай жазудыц
керемет улг1сш керсетп. Keftmri жазба т1л мен жазба эдебиет-
т1ц нег1зга калады, езбек эдебиетшц атасы болды.
Бабур (1483—1530 ж.). Захир эд-Дин Бабур — Тем1ридтер
династиясыныц акырры ек1л1. Б1рвеше поэтикалык шытармалар-
мен б!рге «Бабурнама» деген мемуарлык евбек жазран. Евбект1ц
т1л1 бай, эр! жецш Онда МауреннаЬр мен Феррананын мэдени
eMipi, эдебиет пен иекусотвоныц дамуы, Орта Азиянын табират
дуниеп мен географиясы, TypKi халыктарыныв этнографиялык
куралы сиякты то чьш жаткав мэселелер сез болады.
Мухаммед Салих — XV расырдьщ eKiHuii жартйсы мен XVI
расырдыц басында eMip сурген, Шейбани ханньщ сарай акыны.
Ён нег!зг1 шырармасы — «Шейбанинама» (1510 ж.). Ол — Шей­
бани ханныв жорыктары мен эскери ерл1гш суреттеуге арн1алып,
елецмен жазылран шырарма. 76 белгмнен турады (6ip-aic турл:
кевпрмда бар, Венада, 1885 жэне 1908 жылдары ол сол каланыц
езшде ек1 рет басылып шыккан).
Свздштер. Шаратай тшнде жазылран эдеби шырармаларды
75
акын уйренунплерге арвап жасалран 6ip«eme сезджтер бар.
Олардыц ен. бастылары мыналар:.
Мухакамат ал-луратайн («Ею тшдщ айтысы») шагатай тн
лiHlH. грамматикалык, ерекшелжтерш талдаура арналран. Оны
Науаи 1499 ж. жазран.
Бадаи ал-лурат («Шаратайша-парсыша сездж»)—XV расыр-
дьщ аярында Науаи шырармаларынын, т1л1н тусшд1ру ушш жа-
зылрэн енбек. Авторы — Талиг Хереви (Герат каласынан, Нау-
аидын тустасы, 6ip жарынан акын да болтан).
Абушка — Науаи шырармаларында колданылран , сездерд1
туДщирш беруге арналран eni мьщ сез1 бар шаратайша-турюше
сездж. Ол колжазба бетшдеН 6ipi.Huii сез1не карап осылай атал-
ран. Ек1 «eiuipMeci бар (1552 ж., Венада, 1554 ж. Лондоида).
Лугати туркид1 («Турю сезд1гЬ>) XVII расырда Фазуллахан
жазран. Британ музей1ндег1 колжазба 1825 ж. Калькуттада ба-
сылып шы'кты. Онда етгстжтен жасалран еДмдер, етютжтщ ка-
тегориялары жэне ешм С0здер1н1н парсы тшндеН аудар.малары
келДрюген.
Келурнама («Kipic к1табы»)— XVII расырда Мухаммед Якуб
Чинги жазган шаратайша-парсыша сездж.
Мантахаб ал-лурат («Тандамалы сездер жинары») — XVIII
расырда Мухаммед Риза жазган енбек. Онда Науаи шырармала­
рында кездесетш араб, тэжж, шагатай т1лдерш1н. элементтер1
талданады.
Мабанил лурат — Науаи шырармалары туралы жазылган
грамматикалык очерк пен шаратайша-парсыша сездж. 1760 ж.
жасалран.
Фатх Алихан К,аджарид1ц сезд 1Г1 де шаратайша-парсыша ею
т!лде жасалран.
Шаратайша-турюше, шаратайша-туржше (османша) жа­
салран будан баска да б1рсыпыра сезджтер бар.
XIX расырдьщ еюнш! жартысынан бастап шаратай т!л! тура­
лы жазылран эдебиеттер кептеген Длдерде кездеседк Мысалы,
орьис тшнде (Ильминский,, Вельяминов-Зернов, Ромаскевич, Бе­
резин, Юдахин, Мелиораяский, Самойлович, Боровков), немш
тшнде (Зенкер, Вамбери, Хартман, Броккельман, Экман, Мен-
гес), агылшын тш нде (Денисон, Давид, Беверидж), француз Д-
лшде (Куртейль, Кватреме, Демайсон, Денисон), венгер тш.нде
(Кунош, Тури), турж тш нде (Аталай, Ынан, Жафарорлы, Ерен,
Вевик, Паша, Жевжет, Фуад, Асым, Хикмет, Фитрет, Ертайлан,
Арат), латын тш нде (Фраен) т. б. С онры жылдары езбек тш нде
6ipa3 енбектер жарияланып, диесертациялык жумыстар жа-
зылды.
II Б0Л1М

К0ИЕ TYPKi ЖАЗБА ЕСКЕРТШШТЕР1НЩ ТШ!

I т а ра у
ОРХОН-ЕНИСЕЙ ЖАЗБА ЕСНЕРТК1ШТЕР1НЩ Т1Л1
Фонетика
Ерте заман жазба ескерткштерГнщ тШн зерттегенде онын
жазуыньщ ерекшелштер! мен тарихын назардан сырт далдырура
болмайды. Бул ретте, алдымен, жазу колтума немесе езге журт-
тыд па, белгш! 6ip тшдщ дыбыстык, жуйесш дэл ернектей алды
ма, 03 басынан /дандай езгерютерд! еткерд! т. б. мэселелерге
айрыдша кещл бвлтедк
Сондыдтан да орхон-евисей есдертюштершщ т ш туралы сез
дозгаудан бурын, онда долданылраи алфавит жайында айта кет-
кен жен.
Орхон-енисей алфавитшщ шыру терк!ш женшде ралымдар
арасында толып жатдан талас пнирлер бар. Г. И. Спасский,
М. А. Кастрен жэне Г. Вамбери сеюлд! тюркологтар енисей шат-
далдарынан табылран дупия жазуларды Ci6ip татарларынын ру
тадбаларымен сэйкес алып дарады,
Бул пшрд! Н. А. Аристов пен Н. Г. Малницкий де достайды.
Кене TypKi жазуын одура алраш жол салран Г. Томсен орхон-
енисей тадбаларыньщ б1рдатарын Семит-пехлеви эрштер!мен уд-
сас дарады. Кейппрек ондары нег1зг! 38 тадбаньщ 23-i арамей
алфавитшде кездесетшд1гш, турт тш нщ дыбыстыд ерекшелпсте-
piHe сэйкес, онын. кейб1р арамей емес тацбалармен толыдтырыл-
ранын ескертт1. В. Томсеннщ niKipiH жадтаушы О. Доннер де ор­
хон-енисей жазуыньщ II—III расырдары аршакид (парфян) жар-
мадтарындары тацбалармен удсас екенш айтады. В. Радлов,
С. В. Киселев жэне И. А. Батманов жазуды шырыстан емес, ба-
тыстан делген болуы керек деп топшыласа, С. Г. Кляшторный
орхон алфавит!'Орта Азияга арамей алфавитш долданран иран
тшд! батыс кернплерден ауысуы ыдтимал, acipece, Дуньхуандыд
«кене сорды» алфавит! нег!з!нде пайда болтан болар деген nixip-
fli айтады.
П. М. Мелиоранский орхон-енисей жазулары тадбалар нег!зш-
де пайда болды деген пшрд! сынай отыра, кене турк! тацбалары
орхон жазу улп'лершщ Heri3i болуы кумкш деген п!к!рд! мулде
Heri3ci3 санамайды.
77
: тг*: rx >vi j n : *гчч>х : t v : гнутгн^ : pahyww
:*нтг*н> ш т т е • <:JUhY>D:im n ;jh>$:m >
:n t^ : : » x * hhi ; «г#ч,#и :
:m tu ¥ M : )Y4>nm: j>¥dh4m »4«j .*#*гч«м>
: 444iD: m s : $>d
:jxs ; Nir^n: гит: ym ys ; m w r: »xyn : т п: 4iY> <3»
: 1гh: m>s : 4^dy#d: гнучтчл: nr<i: v.f>A**: гит
: ччп: г«ча: n y j >d: YHHJf« : rir*i: чип: гнуч : myj
: 4i»hT: 4i<jd : 4i»ht4i : ч,™ : гнуч : rY m n i : rihi
: w s T v : г^лм: рнтгй : aft yd : t - <ч,»у >
: ктнн: яки : a^ y w » : магнииJ4D: т и : *н*чо <»>
: 44*)Y4iH: >djyj : m s : неYrtTiW: >ty »)Y4iH: m s
<ртни>гит : гам>*>: id : гит: ганун : h >j : rthh
-:-гШ ж*г - ()«»«>: 4iY> : чаг« п : -онч TYfft
»xyhi: 1МГН
: птг* : чха : ч а х : )*»J4iY>: w m a :гнмча: rm си)
: гжн|: *хучгч: yhp*i : yj>m : т т : гнуч : пгтгн
:А#»ичо:пмн- • DY4i>m :» x j j <~ >: rm : »пч,>а
: еунин : нхн: гита ah : гa x 44i XK ■ н; »нан
АНЧ
: rx> 1 : )yh ... л>чт9 : i « r : m h : j^h y»xer <:»>
: m : »т>ч: r m : )#>«»: 4iV>: 4i>a*: mt*otaj>n
: гнуч : jx t 9...: )#>a : ayjx : г#ча: >4yay «jx
: гН9ги: rHxer
:-ГХТ9М:гмшр :пнчгх:m v a x : * j A4iD w
: г^ан : » 1 хчч>: )Y H : ^ч^г*: : m>a: ч>н: хч»
: ентниеутонгн : гт . --н. • ■т а : rthh
.... 9 : jytth «г: *иуч,нгхе9
: m s : гхчт:4>ечАГ : **ач: гнмнч: »х*гНН1: t v ) &n
: тъJ4N: )учн : )ih>d:r«>;: thyi :гиунe»eун: m s
: тйну : hyd> : r « Y : j -hy9 : *«4i>aj^: гнгича: гнгх
И: НТеУГ : rHT!A4iH9
: гАхчча>: »негм: Yrnm>: гитах : m s : йтнн> m
: - т н : гнтгч: xhayjx : 1Ч1И: v.f>: myd : ични
: ^ « j 4 - ^ : 4 j r4i «>-D: ri j r j ( Y»
: ) н > ч : ^xyr *i
• ■• ) ш : т т п
: глч: нех: rA^rD: гитнч: thjyhayj^ : m s : rsss m
: >н*ч,>.ио: y )n>s: » xyhddd : гН9гич1» уч : геин

Шынында да, енисей, талас ескертк1штер1ндеп жузден аса


тадбанын, ток,санга жуыгы жэне орхон ескерткштершдеп 38 тан,-
баньщ отызы 6ip кездег! казак, каракалпак, кыррыз, тур!кмен,
башкур сек1лд! халыктар колданран тацбалармен ете дэл келе-
TiHfliri байкалады.
78
. Алфавит
Орхон-енисей ж азба ескертшштершде колдань^ан
алфавит темендепдей тацбалардан куралады
Орхон-енисей
Орхон-енисей танбалары apiirrlK МЭН1 тацбалары apinTiK мэш

Aa, Ее
тгх rtV/T Иь

Бб н т, н т

Бь, Бь Иь
«*5<х А
У'П.СМА
Ff uoo© ® НТ, н т

Гг >Ц} НЧ, нч

«« й « Дд >>< Оо, Уу

X Дь, дь PNH е е , Yy

1 Пп
Зз

Ч1И Рр
гь Ыы, И

DР Ий тх Рь, рь

Сс
9 Иь, йь
. ч
Сь, сь
НН0>1t Кд
1

= im B & $ й
Тт
Кк
Ть, ть
J Лл h
Чч
Y Ль, ль AY

M ЛТ, лт
УУКЧИлп Шш

Баш
£ <2> Мм
X х
о белу
) Нн 0 белпа
Буран Караганда орхон-енисей алфавит! кене турю тайпала-
рынын танбалары непзшде пайда болтан деген кезкарас шын-
дыкка келетш сиякты (79-беттеп cypeTri карацыз).
Г, Вамбери орхон-енисей алфавитами ерекшелжтер! женшде
айта келе: бул алфавит дэл, икемд! емес, сондыктан V—VIII га-
сырлардары турю тшдершщ дыбыстык жагын зерттеу де мумкш
емес деп карады.
П. Мелиоранский болса, Kepicmine, орхон алфавитш сол дэу-
1рдег1 турк! тайпаларынын талабы мен кажетш етей биген, турк!
тайпалары т!лiHin дыбыстык ерекшелжтерш дэл бере алган деп
есептейдь
TypKi халыктары колданган уйгыр, араб жазуларымен салыс-
тьгра отырып, В. В. Бартольд те турю тайпаларынын орхон-ени­
сей алфавитш кен турде пайдалантанын, ундестш ждрынан
онын орнына келген уйгыр, араб алфавитшен тшмдшгш айтады.
Эрине, бул айтылган niKip-болжамдар эл! де болса зерттей,
аныктай тусуд! керек етед!. Дегенмен орхон жазуыныц сол кез-
деп турю т!л1н1н дыбыстарын бейнелеуге колайлы жазу болтаны
KyM9HCi3.
Орхон-енисей жазба ескертюштер! тшшдеп дыбыстар да жа-
салуы мен айтылуына жэне естшуше карай алдымеи д а у ы с т ы
жэне д а у ы с с ы з дыбыстар болып, ек! улкен топка- бвлшедь

Дауысты дыбыстар
Орхон-енисей жазуларыньщ б!ркатар оз1нд1к ерекшелжтер!
бары байкалады. Тексте дауысты дыбыстардьщ ею дауыссыз ды-
быс ортасыида ете сирек кездесу! жэне елеул! рол! болмауы осын-
дай езгешел!ктерге жатады. Сездердщ жуан не жщ!шке екендь
riH де катар келген дауыссыз дыбыстардьщ жуан, жщшкел1пне
карай ажыратамыз. Сез марынасын ажыратуда дауыссыз дыбыс­
тар ерекше роль аткарады.
Буран улп рет!нде ескертюштен темендег!дей узшд 1 келыре-
шк:
Ж а з у у л г i с i:
)Н : r c j ) H : r r m : m Y J $ :
т*)н: : мгчь: г х ш -d d : : m irW
■ >ь
: *t i »hyn : т к : гВАивхш : sxw ; п> I :
m :)ш т п : с m >«uo : гонтгьуг^ :
•ГМ1
: m >JW 9rh9: т л > 1 : n * jh :
: б п п : 1ьг‘9гн9: r u v m : r e Y N r r s : r m j $ : t a m
: : r ,\j> : m 4 i « >
80
Транслитерациясы: TYPK БУДуН ДаНЫН БОЛМаЙЫН
ТаБЕаЧДА аДыРЛТЫ ДаНЛаНТЫ ДаНЫН ТаБЕаЧДА
ИаНА 1Ч1ДД1. ТеЦР1 аНЧА TeMiC ДаН BePTiM
ДаНыНыН ДОДыП 1Ч1ДД1Ц 1Ч1ДДуД УЧун ТеьР1
©ЛТЛЧС еРНЧ. ТУРД БуДуН ©ЛТ1, аЛДыНТЫ йоД
БОЛТЫ. ТУРД eCIP БУДуН ИеРШТЕ БОД ДалМаДЫ.
ЫДА ТаШДА ДаЛМыСЫ ДУБРаНыП, йеТ1 ЙУЗ БОЛТЫ.
еД1 УЛуГ1 ePTI, Б1Р УЛуГ1 ИаДаЕ ePTI. ЙеТ1 ЙУЗ Д1С1Г
УДыЗыЕМА УЛуЕЫ ШаД ePTI (Тон. 2, 3, 4)
Транскрипциясы (одылуы).
Турк будун к,анын болмайын табрачда адырылты, цанлан-
ты. Канын щодып табрачща йана i4iKdi, Тецр1 анча тем-ic
щан берпм.
К,анын ^одып, 1ч1кдщ, 1ч1кдук учун теу pi елттс ершч.
Турк будун влп, щлщынты, йощ болты. Турк ecip будун йе-
рште бод цалмады. Ыда ташда щлмысы к,убранып, йеп йуз
болты. Ек1 улуг1 атлыр ерп, 6ip улуг1 йадар ерп. Иеп йуз
Kicia удызырма улуры шад epri.
(Тон. 2, 3, 4, 5)
Аудармасы.
TypiK халды ханы болмай табраштан белшдд ханы болды.
Ханын дойып, табгашда жэне багынды. Tappi дегендей хан
бердь
Ханыцды дойып барындыц, барынранын, ушш тэнр! ел-
мепп eTTi, бэлкТ TypiK халды елдд элНредд жод болды. Ту-
piKTin ecip халды жершде ештене далмады. Ойда-дырда

Таабалар Олардьщ эршт1к мэн!

А а, Ее

4114 Ы ы, I i

М
О о, У у

Н <
г NИ 0 9, Y у

6— 352 81
калганы жиналып жеы жуз болды. Ею белей атты ед1, 6ip
белей жаяу едн Жет1 жуз KiciHi бастаушы улкеш шад едн
(Три. 2, 3, 4, 5)
Д а у ы с т ы д ы б ы с т а р д ы ц т а н б а л а р ы . Ескертюш-
тердеп терт танба сепз дауысты дыбысты ернектеуге колданыла-
ды. Муны темендеп кестеден керуге болады.
Дауысты дыбыстардьщ колданылуы
казак, т ш н д еп ею дауыс­
ты — езулж тш арты «а»
жэне тш алды «е» дыбыс-
тарыныц орнына жумса-
лады.
а орнына колданылуы:
цаган — каган
SPAY стам — менщ апам
sr? анта — онда, сонда, сол
жерде
ГЛ атлат — аттацдар, атка
МШ ПЗ
НАС табрач — табгаш,
е орнына колданылуы:
кытай

ry e s беглер — бектер

ЛУГ Шне — ceHiH елще


келп — ол келд!
ГНУЧ ер — ер, батыр
т
бен — мен
кысац езулж жуан тш ар­
ты «ы» жэне тш алды
«i» дыбыстарынын, орны­
г на жумсалады.
ы орнына колданылуы:
йысгару — тогайга, агаш-
ИУЧГЧ тыкка карай
Г YD - йаеы — жау

ш п йатырма — жататын орын


дук, йер — касиетт 1 жер
?w # r
п го цытай — кытай

82
i орнына колданылуы:
ГхШ inmdi — 'барынды
шйу — жеп
ъп б1з — 6is
келп — келд1
ГкЯ cyci — онын, олардыц эс-
ПГ*1 Kepi

жуан тш арты ашык ерш-


А дж «о» жэне кысан, ерш-
дж «д» дыбыстарыньщ
орнына жумсалады:
Г 4i Г >J о орнына колданылуы:
!)> борзы — оньщ тамагы
он ощ — он ок турю тай-
4-D палары
r 4>D йок, — жок
m> йоры — жур, кеш
о р л ы — онын улы

у орнына колданылуы:
т> тутуну — устап, устай

то .уррыл — ур, сок

4>4J> йощару — жоварьг

)4 i> олурур — отырар


узун — узыи
жщшке тш алды ашык
ершдж «е» жэне жщшке
Tin алды кысац ершдж
Г «у» ор.нына жумсалады.
Мысалы:
е орнына колданылуы:
4ЧМ1» вцре — алга

Htf* езум — (MeHiK e3iM


hTN ерт — ерт

im твкп — TSKTi

^hrf^hf* втунтум — мен выщом


6* 83
у орнына колданылуы:
йугурп — жупрд1
M tT € N ? узе — уст>не
сулетд1м — с у л е +TiM, со-
РЫСТЫМ
frx k Y P I
суцусдЬ — сунплесп, со-
ГХН М РЫСТЫ

4ikrf*r<B кунпз — кунд!3_

Дауыссыз дыбыстар
Дауыссыз дыбыстар уш топка белшедг.
а) ж а л а и д а у ы с-
1 сыздар,
б) к о с д а у ы с с ы з -
Д а р,
в) д ы б ы с т i р к е с т е-
р i.
Жалан дауыссыздар. Ескерткштердежалац дауыссыздардьщ
катарына жуан буынды свздерде де, жщнпке буынды свздерде
де бiрдей кездесе беретш темендепдей алты дыбыс жатады:1

Орхон-енисей тацбалары 9р1пт1к мэш

4 , ^ 4 , >5 Зз

Мм
п Н
1 ■ Пп

АТ Чч

Шш
¥ Г Г 7л q

1. Ж а л а н дауыссыздардыц колданылуы:
3 — уян дыбыс. Сездщ басында кездеспейд! де, сездщ орта-
сында жэне аярында жш колданылады:
84
борузланды—бауыздалды
roJ4iV>J
взум — менщ Q3iM
tHiN
4i*xHN|
II ii ч / Г Ь
cynycdiMie — сорыстык

readimia — 6i3 жетпк


.m e r 1 угузке— езенге
M — MVpblH жолды сонор дыбыс. Бул да кебшесе, сэздщ
арасында жзне аярында кездеседк
сем1з — сем13
Hi^l
w* бармыс— барран
»rfV> орузым — менщ орызым
№ йеме — жзне, тары
бымез — бшмес
П — шурыл катан дыбыс. Сездщ ортасында жзне аярында
кездеседк.

41 апа — апа, улкен туыс


алп — альш, ер батыр
и
Ш к,оп — кеп
ecidin — естш
1x1
п>ъ тутып — тутып, уст ап

ш — катан спирант дыбыс. Ескерткште ете жш кездеседк

Йашыл угуз — жасыл езен

4Ч¥$ ташра — сыртка


Шантуц — Шандун
шад —- шад, уэз1р

>D4¥4 башлайу — бастап

Ч — катан аффрикаттык дыбыс. Орын талгамайды. Сездщ


бар лык шеншде кездесе бередк
85
Yf*Y чел — шел
члг iniK — барын
rH N A N учун — ушш
Ч Г^А Р * а ч — аш

Л учбщ — уш мьщ
Н, — мурын жолды сонор дыбыс. Ол сез басында кездеспейд*
де, сездщ ортасында жене аярында рана колданылады:
ггчи тецр1 — тэцр1

чтм врц — ад, боз

ччл бары ц — барьщ


ЧР вц — алвашкы
чп бщ — мыц

2. Кос дауыссыздар. Орхон-енисей ескертшштер) 'гiлiнiи


Kaaipri дазак, тш нея 6ip ерекшелш— мунДа 6ip дыбыс еш,
кейде одан кеп тадбамен бершедй Олардьщ 6ipi жуан сездерде
кездессе, екшшкн тек жщилке сездерде кеадеседн Темендеп
кестеде дауыесыздардьщ жуан жзне жщгаке варианттары келты
рйлген.
Ж у а н дауы ссы здар Ж Ы 1 ш ке д а у ы с с ш я а р

О р х о н -ен и сей тац бал ары эр!пт1х ЫЭН1 О р х о н -ен и се й т а д б а л а р ы Эр1пт1к МЭН1

Бб (1 ) Б б, бь (2 ) ,

V Т ).( и F f (3 ) ■ £ Г • Гг (4 )

» f t ^ f t Й ДД (5 )
X Д ь, дь (6 )

D I3 йй (7 )
9 й ь, й Ь (8 )

н ч <t? i t Кк (9 )
Т Я У У В|> Кк (1 0 )

86
Жуан дауыссыздар ЖШ1шке дауыссыздар

Орхон-енисей танбалары эр!пт1к мэн! Орхон-енисей танбалары эр1лт1к М


ЭН1

4 Лл (11)
У ' Ль, ль (12)

) Нн (13) . ft* if* г Нь, нь (14)

рр (15) г л Рь, рь (16)

г Сс (17) 1 Сь, сь (18)

Тт (19) Ть, ть (20)


КК h

К ос
д а у ы с с ы з д а р д ы ц к о л д а н ы л у ы: Бб — шу-
рыл дыбыс. Жуан (1) жане жщшке (2) турлершде кезде-
уян
седк Орын талгамайды, сездщ барлык шеншде б!рдей кездесе
бередн Жуан Typi тек жуан буынды сездерде колданылады.
Мы-салы:

будунк^а — халыкка
чаб eci — сез йеЫ
Ш А
суб — су
б>|
табеачыг — табеашты
YA YJ£
бардымыз — 6i3 бардык

Ж щ ш ке Typi тек жщшке буынды сездерде колданылады.


Орын талрамайды, сездщ барлык шеншде келе бередь Мы­
са лы:
6iridiM — мен жаздым

П еб — уй
м т * e6ipy — айнала
m r * быге — бшгш, дана

П 6 У * бглгг eci — бш к neci

87
F f — ¥ян> ызыц дыбыс (3). Сез басында кездеспейдк тек
жуан буынды сездердщ ортасында не оонында колданылады:
I табрачрару— табрашка
^ карай
о р у з — орыз (турю тай-
пасы)
I | ^ тарыт— тауды
h 1 V^ П айручы — кецесцй
I Аг II /
kvv Т о р л а д а — Торлада, жер
I ' О аты
Гг — уян шурыл дыбыс (4). Жщшке сездердщ ортасында не
соцында кездесещ: *

Ш П бы ге — б1лгш,.дана

€У Г* б ш г — бшк

€ Г R квруг — хабаршы, тьщшы

=КУ4* Бецл1гек ( тау аты)


кельм е — келетш орын
Дд — шурыл уян дыбыс. Жуан (5) жзне жвдшке (6) турле-
ршде «ездеседт Жуан Typi тек жуан буынды сездердщ ортаеын-
да жэне аярында кездесед! де, сез басында колданылмайды:
будун — халык
r« D айды — айтты
ачдымыз — 6i3 дштык
цалмады — калмады
т м
шад — шад, уэзар
# ¥
Жвдшке Typi сез басында кеэдеспейдк Сездщ ортасында жэне
аярында ушырайды:
cynycdi — сунгшестк кес-
ГхНМ юлест!
ГХГ idi — не, кожа

ГхН readi — жеги, тид1


йердек1 — жердег!
ПХТ9 сулед1м1з-—сулетт 1м!з, со-
4 itfx y r * l РЫСТЫК

88
Й — ауыз жолды сонор дыбыс. Жуан (7) жэне жщпнке (8)
турлервде кездеседк Бул дыбыстын жуан Typi орын'талрамайды,
сездщ барлык шеншде айтыла береди

ГУО йары — жау, душпан


йолы — оньщ жолы
М >0
йуйща — жука
•TrtD ^D
йырайа — шырыека
J-DHrD йарычысы—оньщ колбас-
ПГЛ>У0 шысы

Жвдшке rypi де орын талрамайды, создан барлык жергаде


колданыла бер^д!:

4» 9 йеме — жэне, тары да


йерке — жерге
*+.N7 йуз — жуз
ГН7 йет1 — жезл
P'99 ш йу— жей, жеп‘

Кк — шурыл катан дыбыс (9). Жуан сездерде сёздщ барлык


шеншде кездеседк

йок, — жок
4 iM цыз — кыз
цаган ■
— хан, каран
)У Н
йаблак, — жаман, Topic
4460
ъырк, аз — халык

Кк — шурыл катан дыбыс (10) . Жщшгие сездщ барлык шенш­


де келе береди
89
e/ct — eni
п K iciz — KiciHi
ем п кврур — керер
ПГРВ турк — TypiK
RTMt эцрек1 — алдагы, алдыц-
птнр РЫ
ге ь т бунтугь — камкоршысы

Л — ауыз жолды сонор дыбыс. Жуан Typi (11) де, ж1ц1шке


тур! (12) де сездщ басында б!рен-саран сездерде болмаса, кез-
деспейдь Ж уан тур 1 жуан буынды сездердщ ортасында жэне
аярында келед!:

лагзьш — шошда, додыз


олур — отыр

j>
о

0п
1

T1J алп ер — алып ер


Г#<Ш балыщда^ы — каладагы

Ж щ ш ке Typi жлщшке сездерд!н ортасында жэне аягында


келед!:

УГ ы — ел

m m кучли — кушт!

IThYr 1лтер1с — каган

ГЬУ=1 келт1 — келд 1


.Г€УГ* быге — быпш , дана

Н — мурын жолды сонор дыбыс. Жуан (13) жэне ж1щшке


(14) турлершде кездесед1. Жуан тур! орын талгамайды, сездщ
барльщ шеншде келе беред1:
90
— турк1 тайпасы
4» о н он;

Г) Аны — жер аты


ryiF cm — хан, катай

frJ)D йанальш — кайтайык


будун — хальщ
Ж 1н1шке xypi де орын талрамайды, сезд1ц барлык шешнде
келе бередк

•ПгР неке — неге

гРАР* у ч у н ,— yuiin
т ун — тун

ГТО * 6 i3 H i — б1зд!

Р — ауыз жолды сонор дыбыс. Жуан (15) жэне жщшке (16)


турлершде кездеоедй Жуан тур! жуан буынды сездердщ орта-
сында жэне аягында ушырайды. Сездщ басында ешуакытта
кездеспейдк
йоры сар — журсе, кешее
т урук; — турак, аялдама
4 Ч>-^
— кары, кэр1
ГЧН цары

т о щ а р — токар, ха лык
U t
— отырралы
NVHJ> олурралы

ЖШшке Typi де сез басында келмей, сездщ тек ортасында жэне


аятында колданылады:
темСр — тем1р
Г Н
Clip — жер
Т?
тецрС — тэцр!
п м и
вцре — алга
4Ч М 1»
ер — ер, батыр
г

91
С — катан, дыбыс. Жуан (12) жэн<е жщ ш ке (18)' турлершде'
кездесед1. Жуан Typi жуан сездердщ барлык; шен!нде кеэдеседк

га ч сабы — овын свз 1


„ „ *
ч го иыс — орман, тогаи
сацынтым — ойлавдым
1» < З Ч ^ тасьщмыс — жиналнан

4iH>J буцсыз — муцсыз, тонай

Ж щ ш ке Typi де орын талгамай, еездщ барлык, шен1нде келе


береди

к т т ургес — тургеш

HN укус — к©п
с у ц у г — судп
ИМ
с у м 1 з — б1здщ acKepiMi3
4i»M K icpe — сод, койin
j- r in
Т — катан дыбыс.,Жуан (19) жзне ж щ ипке (20) турлершде
кездесед]. Оныд жуан T ypi жуан буынды сездердщ барлык ш е ­
дшие кездесе береди
ТОЩ З — ТОРЫЗ
4 iH >^
MAt табтач— табраш
цыган — кытан
сацынтым — ойландым
£оН Ч
атлат — аттан.

Ж щ ш ке Typi де орын талгамайды. Ж щ ш ке буынды сездер­


дщ барлык буындарында жазыла береди
тун — тун
тургес — тургеш
ерт — ерт
келп — келд1

92
3. Дыбыс т!ркестер1. Кейб!р сояор дыбы-отар катан; дыбыстар-
мен xipKecin турады да, жазуда 6ip гака тацбамен бершедь
Оларды мьина -темендег! кестеден байк аура болады.

Орхон-енисей тадбалары Эр1пт1к мэн!

(SO®e®
нт

нч

п лт

С. Е. Малов якут жэне чуваш Длдерше а риал ран зерттеуле-


ршде бул кубылысты тшдщ квне ерекшелштерше жаткызса,
И. А. Батманов та мундай йркестерд! Ka3ipri б1ркатар тури
йлдершде кездесетш кене заман тш нщ калдыры деп карайды.
Орхон-ениоей ескертгаштершен сез болып отырран дыбыс Tip-
KecTepiMOH келетш сездердд кездеепре беруге болады, Мысалы:
болтым — болдым
Пб бут а — мунша
cam — шаныш
fo антар — сондай

.Г* анча — оонша

Дыбыстардьщ алмасуы
Дыбыотардыд алмасуы — ете ерте заманнан келе жаткан
тарихи кубылыс. Муны орхон-енисей жазу нускаларьшан да
кездест5рем13.
а) Д а у ыс т ы д ы б ы с т а р д ы д алмасуы:
а//о: текстег! а дыбысы о дыбысымен алмасады: аны (оны)—
аны (Нл (оны 61л). Анта (онда) — анта айручы (онда кеце&ш).
ы//а: текстеп кысан ы орнына кейде ашык а дыбысы колда-
нылады:
93
Ы т ач — aFarn: Ы г а ч тутуну а г т у р д у м (aFam устай жорары
кетердрм, аудардым).
у//у: текстег1 у дыбысы у дыбысымен алмасады:
К у з — куз, дала: Ч у р а й у у з ы н у а р а у у м ы р о л у р у р ерт йш з
(Чыгай кузын Кара кумды мекендеудп едш.)
У л у р - — улык: в з у м у а р ы б о лт ы м , у л у р б о л т ы м (031м кары
болдым, улык улкен болдым).
Б у — бу, бул: Т а б р а ч , о г у з , уы т а н б у у ч е г у у а б ы с ы р (Табраш,
орыз , кытан бу ymeyi кабысар, 6ipirep).
y//i: в т у н — етш: А н ч а вт унт ум (Сонша етшд1м).
У ч у н — ушш: T e y p i й а р ы л у а д у у у ч у н (Тэдр! жарылкараны
ушш).
Н у к у н — жупн: О н о у б е г л е р 1 б у д у н ы к о п келт1, й у к у н п (Он о к,
бектер! халкы кеп келдд жупндО.
К у н т у з — кудщз: К ,а п а р а н у а к а н ...к у н т у з о л у р м а т ы (Капаран
курциз отырмады, тыным таппады).
у//ы: текстег! у дыбысы ы дыбысымен алмасады.
А л т у н — алтын: А л т у н йыста о л у р ы ц (Алтынды тауда отырьщ!)
Т у р у у — турык: Т у р у у б у у а (арык бука).
У л у р — улык: в з у м у л у р б о лт ы м (0з1м улык, улкен болдым).
О р у з — о ры з : Б с л г е ц а р а н т урк e c ip б у д у т о р у з ы г 6 y d y m i F ie id y
о л у р у р (Бшге какан турне езшген халкын, орыз халкын жога-
рылатты).
i//e: Kefi6ip евздерде кездесетш i дыбысымен казак тйпндегт
е дыбысы алмасады.
1л — ел: 1л й е м е 1л1 б олт ы (ел жэне ел болды).
Ш р — жер: H i p n i u ip й а н ы л ы п , б о р у з л а н т ы
(Жерипл Kici жер жацылып, бауыздалды).
B i c — беШ О р у з у а 6 ic c y y y c r i (орызрэ карсы бес рет сорысты ).
е//э: r e y p i - — тэдрк T e y p i й а р ы л у а д у у у ч у н (Taippi жарылка­
раны ушш).
BipeH-capaH евздерде е дыбысы у дыбысымен алмасады:
Е б — уй: Б е н е б г е р у т у с е й ш ( Мен уйге карай кайтайын).
б) Д а у ы с с ы з д ы б ы с т а р д ы ц а л м а с у ы. Буран те-
мендегщей алмасулар жатады:
б//м: тексте кездесетш уяд б дыбысы унд1 м дыбысымен ал­
масады.
Б е н — мен: Б е н е б г е р у т у с е ш н (Мен уйге карай кайтайын).
Б а н а — маран; Б а у а а й д ы (маран айтты).
Б ы у — мыц: Б1з e n i б ы у е р т Ь й з (Bi3 eKi мьщ едш).
Б у у — муц: Н е б у н ы б а р ? (не муды бар?)
й//ж: текстерде евз басында кездесетш й дыбысы ж дыбысы­
мен алмасады.
Н о л — жол: й а н т у у йолт а (киын жолда)
H i p — жер: Н е у йердеы (кай жердеп?)
Н о у —- жок: Т у р к б у д у н в л п , а л у ы н т ы , й о у болт ы

94
(Турк халкы елдк алкынды, жок, болды).
йары — жауы: Т а б г а ч щ а га н й а г ы м ы з e p r i (Ta6Fam каган жауы-
мыз ед1).
Й у з — жуз: F ie ri й у з Kiciz у д у з ы р м а ш а д e p r i (Жет жуз KiciHi
бастаушы улкеш шад ед1).
д//й: текстерде Keii6ip д аркылы келетш сездер й дыбысымен
алмасады:
Б о д — бой: Т у р к e c ip б у д у н й е р т т е б о д ц а л м а т ы
(TypiK езшген халды жершде ештеце калмады).
А д ы р ы л т ы — айрылды, белшд!, елдр жок болды:
Т у р к б у д у н табгачта а д ы р ы л т ы (Турк халкы табгаштан белшд1).
Б у ц а д ы п — муцайып: Б у ц а д ы п к,аган, й е л у к в р пм'ьс (Муцайып
кага-н, желе кер,— дед1).
К ,о д ы п — койып: К а н ь щ ы н ц о д ы п iniKdin, (Ханыцды койып,
барындыц).
л//д: кейб1р свздердег! ущй л дыбысы уян д дыбысымен алма­
сады,
Б о г у з л а н т ы - — бауыздалды; H i p 4 i Hip й а ц ы л ы п борузлант ы
(Жернпл жер жацылып, бауыздалды).
з//с: текстег! кейб!р сез аяры мен сез ортасындары з дыбысы
с дыбысымен алмасады:
К е л м е з — келмес
Б а р з у н — б а р с ы н : С у б а с ы 1 н е л к,аран Т а р д у с ш а д б а р з у н ! ( Э с -
кер басы 1нел каган тардуш шады барсын!)
р//у: текстерде р дыбысымен у дыбысы алмасады.
Т а г — тау: T i n e c i о р л ы йат ырма Б е ш и г е к тагыр (Инес! улы тура-
тын Бевдпгек тауын...)
Flap — жау: Артщы щ ы рры з к у ч л 1 г к;аран й а р ь ш ы з болт ы (Арткы
кыррыз к у н т каганы жауымыз болды).
г//у: У ч е г у — ушеу: Б у у ч е г у щ а б ы с ы р (Бул yuieyi кабысар).
Е л 1 г — елу: Е л 1 г ч е е р тутдымыз (Елудей ер туттык, устадык).
г//и: сез содында келетш г дыбысы кейде й дыбысымен алма­
сады.
Т е ' г п — жеттЕ О л к у н д е т е г п (Ол кунде тидк жегп).
т//ш: кейб!р косымшада келетш т дыбысы катан, ш дыбысымен
алмасады.
Екшт1 — екшип: Екшт1 к у н келт( (Екшш кун келд1).
л//т: текстердег! л сонор дыбысы катан т дыбысымен алма­
сады.
О л у р — отыр: О л у р у р ерт1лиз (Отыратын едж).
Б е г л е р — бектер: О н ок; б е г л е р 1 келт1 (он окбектер! келдО-
ч//ш: текстердег1 ч дыбысыныд орнына ш колданылады.
А ч — аш: С у ц у г ш а ч д ы м ы з (Судг1мен аштык).
Ч в л — шел: Ч в л г1 а з e p i б о л д ы м (Шелдш аз epi болдым).
Уч — уш: Е к й -у ч б ы ц с у м у з (Екдуш мыд эскер1м1з).
h// f : текстердег! кейб!р сонор д дыбысы f дыбысымен алма­
сады.
95
ацар — оран
саца — саран
баца — маран
Буын. Орхон-енисей ескертюштершде 6ip буынды да, кеп
буынды да сездер бар. Кебгаеее мынадай буындар кездеседй
1. А ш ы к б у ы н . Мысалы:
ы — араш (еЛмдш), Ki-ci — Kici, e-Ki — exi, к,а-ра— кара, к,а-
ры — кары, керь
2. Т у й ы к б у ы н : еб — уй, еР ~ еР> вРт~ ®РТ> 0Kt — ок-
3. Б i т е у б у ы н : цод — кой, тар — тау, щыз — кыз, цар —
кар.
Дыбыстардыц Tycin калуы. Ескерткштерде 6ipeH-capaH сез-
дерде кей;бiр дыбыстардыц Tycin калатындыры . байкалады.
Мысалы: бады — барды, ай — айт.

Сингармонизм
Кене турю жазу еокерткштершдеп дыбыстардыц жасалуы
мен айтылуына байланысты калыптаскан дыбыстык зацдары
болтан. Олар темендепдей:
1. Л и н г в а л ь д ы к сингармонизм. Косымшалар
(жалгау, журнактар) соцры буынмен ундесш, не жуан, не жщш -
ке болып жалганады.
Жуан сездерде: к,апыща — какпара, йолта — жолда, атлыр —
атты, щанланты — канданды, алщынты — алкынды.
Жадшке сездерде: беглер — бектер, екшт1 — еюнип, улуг1 —
улеа (белей), ыерч1 — жерипл.
2. Л а б и а л ь д ы к (ё р i н) с и н г а р м о н и з м . Текстер-
rieri кезге тусетан дауысты дыбыстардыц ундесушщ 6ipi — ерш
ундестт, ягни лабиальдык сингармонизм.
Ескерткштердеп epiH ундестш де, Kaeipri турю тшдершдеп-
дей, 6ipKeHKi емес: а) Сездщ баскы буынында ершдж дыбыстар
болса, соцгы буында езул5к дыбыстар кездеседг. б у щ л ы — бука­
лы, айручысы — Kenceimci, улугы — улыгы, улуг1 — улеа (беле-
ri), cyci — ecxepi, учы — ушы, тутдымыз — туттык (устадык).
б) Кейде алгашкы буында ершдж дыбыстар болса, кешнп
буындарда да epimtfx дыбыстар кездеседк керуг — керуип (тыц-
шы), втунтум — еювддм, кунтуз — кущцз, у ч егу— yuieyi, олу-
рур — отыратын.
А с с и м и л я ц и я . Тексте кездесетш Ty6ip сездердщ аягы
катан, уяц, не сонор дыбыстар болса, оган жалганатын косым-
шаныц баскы дыбысы уяц, кейде катан бола береди Бул — кене
турю тйчдерше тан кубылыс. Мысалы: болты — болды, сащын-
тым — ойландым, 1ч1кдук — багынган, т о п ла — топта, йолта —
жолда, йуртда — журтта, угузке — езенге, атлыр — атты.

96
Морфология
С е з т y л f а с ы. Орхон-енисей ескерт'юштертдеп сездерд1
курамына карай т у б i р с е з д е р , т у ы н д ы с е з д е р , к о с
с е з д е р , ' 6i pi KK-eH с е з д е р жэне к у р д е л ! с е з д е р
деп бес топда белуге болады.
1. Т у б ip с е з д е р . Ескертюштерде одан api белшектеуге
келмейтш, тек жалак туб1рден куралган сездер де кездеседь
Олардыц турлер1 темендегщей:
1. Жалгыз тана дауысты дыбыстан турады. Б1рак ондай ту-
б!рлер текстерде жоктьщ касы.
Мысалы: Ы — бута (еам д ж ): Ы б а р б а с а с д ы м ы з (бутасы
бар шыцнаи астык).
II. Дауысты-дауыссыз дыбыс (у, с )1: а з — аз (кеп емес),
а ч — аш, а ц —■ац (тусшк), е б — уй, in — im.
III. С-У: б у (бу, бул), те (де, айт), н е (не) к у (дыбыс) т. б.
IV. С-У-С: б а р (бар), б а с (бас), б е с (бес), б ы (бьл), б е н
(мен), б ы ц (мьщ), иат (жат), и е л (жел).
V. У-С-С: а л п — алып (батыр), арт (арт), врт (ерт), елт
(журм1з), у н ч (мумкш), т. б.
VI. У-С-У: а п а (апа), а р а (ара), etci (ею), у з е (уст1), у ц ы
(уйкы), у н а (унау) т. б.
VII. С-У-С-С: йурт (журт), т урк (турк), додд (дорыд), с а н ч
(шаныш).
VIII. У-С-У-С: а р ы р (таза), e c ip (туткын), обут (уят), о р у л
(ул), о р у з (стаз), у з у н (узын) т. б. '
IX. У-С-С-У: арк,а (арка), е д г у (эйп), алт ы (алты).
X. С-У-С-У: б ук ,а (бука), щ р ы (кары), Kiiui (xici), дара
(кара), йет1 (жетс) т. б.
XI. У-С-С-У-С: ш г е к (сиыр), а л т у н (алтын), т. б.
XII. С-У-С-У-С: б о р у з (тамад), б у д у н (халыд), щатан (ка­
ган), т у к е н (он мьщ), ч у р а й , ч и т а й (кедей, саран).
2. Т у ы н д ы с е з . Ескершплтеп сездердщ бэр! тек жалан
туб1рлер гана емес. Каз!рп тшм1здепдей о ни а да журнак жал-
гану аркылы кептеген жаца сездер жасалады. Мысалы:
А й т у ч ы (кецесцп), д а т а н л ы р (кагандык), атлыт (атты), к у ч -
л1г (KyiUTi), йерч1 (жернил), б у к а л ы (букалы), й е р д е ш (жер­
дей).
3. К, о с с е з д е р . Кдрастырылып отырган ескертюш тш яде
кос сездер де кездеседк Bipax олардыц саны кеп емес:
iHi-тысы (imi-тысы), екЬ-уч (ею-уш), к у з - щ у д у з (кыз-дыркын),
й е р - с у б (отан),т. б.
4. Б i р i к.к е н с е з д е р . Еакертюште 6ipH em e туб!рлерден
6ipirin, 6ip гана угымды бьвдретш б!ршкен сездер де бар:
Т онущ ук, (Тонукук), 1лтер1с (1лтер1с), К а п а т а н (Кдпаган)

1 У — дауысты, С — дауыссыз дыбыс дегенд! бкчд)ред|.

7— 352 97
eepire6i (шлем), йоцару (жогары), бтукен (втукен), кунтуз
(кущцз).
5. К Y Р Д е л i с е з д е р. Буг.ан, кебше, ккп аттары мен жер-
су аттары жатады:
Кара цум (Кара кум), Чугайкуз (саран дала, бетпак, дала);
Телйр цапыр (текпр какпа), Шарыс йазы (Йарыс жазыры), Быге
к,атан (Бшге Каган), 1нел Каран (1нел Каган), Алтын йыш (Ал­
тай), Апа тарпан (атак, дэреже), Бегу щаран (Beri каган).
С е з таптары
Ескертшштердеп зат еОмдердщ магыналык (семантикалык)
жагы лексика мэселес! сез болганда азды-кепы знпмелендд.
Ал зат есгмдер тулра жагынан 6ip буынды, кеп буынды, непз-
ri жэне туынды болып келедк
Б i р б у ы н д ы з а т е с 1 м д е р ескерткште аз емес.
Олар: ат (ат), ер (ер), йер (жер), кун (кун), щар (кар), ок; (ок),
су (эскер), туй (туй) т. б.
Bip буынды зат еамдердщ барлыгы, тюркологтардын, топшы-
лауынша, алгашкы кезде «еп магыналы болган. BipaK бул ;мэселе
эл1 де арнайы зерттей тусуд! керек етед1. Уйткеш кеп магына-
лылыкты барлык 6ip буынды зат ес1мдерге тан кубылыс ретшде
карауга болмайды.
К е п б у ы н я ы • з а т е с i м д е р. Орхон-енисей ескерт-
юштершдеп зат ес1мдер 6ip буынды гана емес, сонымен катар
кеп буынды да болып келедк алтун (алтын), шеек (сиыр),
кунус (кумю), к;аран (каган), к,ызыл (кызыл), тем1р (те-
Mip), т. б.
Туынды зат еамдер. Еокертюштердеп зат еОмнщ 6api б!рдей
Ty6ip сез бола бермейдд туынды болып та келедп Олар журнак
аркылы 6ip-6ipineH я баска сез таптарынан жасалады. Ескерт-
шштег! зат ес1мдер жасайтын журнактардын. бастылары темен-
депдей:
-чы//ч1*: айручы (кецесип), йерш1 (жершил), йатычы (колбас-
шы, жетекнп), бед1зч1 (оюшы, ернекпп).
-ынч, ынч//-унч, -унч, -унч, -нч: булранч (былганып), тарцанч
(таркасу), отунч (етшш ).
-лыг//-л1г: щаранлыр (кагандык), кучлхг (кушы), йарьщлыр
(жаракгы), твгуршг (куралдык)., т о н л ы р (тонды) т. б.
-ма//-ме: йелме (атты, желме-разведка).
-ir: б1л1г (бичш), кеч1г (етгал), бша (жазу, хат).
, -уг: керуг (тыцшы, хабаршы), влуг (елш).
-ук: турущ (турак).
KenTiH жалгау
Кештк жалгаудыц морфологиялык тулгасы кене турю типн-
де -лар, -лер туршде кездеседь Он ок; беглер1 будуны коп келп
98
(Он ок. -6eKTepi халкы коп келди). Кел1гме беглерт будунын. irin,
йыгып азча будун тезлйс epri (Келген бектерш, халкын кергенде
азрана халык жиылып кашкан).
Кептж жалрауы жалранбай-ак кептж урымды беретш сез-
дерд1 де 6i3 ескертшштерден кездест1рем1з:
1. Ру, т'айпа, халык аттарьш б1лд1ретгн Keft6ip жинакты уры-
мы бар сездер. Мысалы: Табгач, огуз, к,ытан бу учегу к,абысыр
(Табрач, орыз , пытан бул ynieyi кабысар, 6ipirep).
2. Лексикалык марынасынын, езшде кептж урымы бар .сездер:
1нгек— си-ыр: 1нгек кулукш orуз келт1 (Сиыр кел1г1мен о р ы з
келдО. Кар — кар: Карыг свкд1м (карды тазаладым, аршыдым).
Тер — тер: Кара тер1м йугурт1 (кара TepiM акты, жуг1рд1).
3. Зат ешмнщ алдында оиыц канша екенд1гш керсететш сан
еЛмдер болса, оларра кептж жалрауы жалранбайды: И е т 1 й у з
K ic ie у д ы з ы г м а у л у г ы ш а д e p r i — Жет! жуз K icm i бастаушы
ульжы (улкеш) шад едь C y c i а л т ы б щ e p M i c (Эскер1 алты мык
ед1). Й а р ы с й а з ы д а он тумен су ripiAri— йарыс жазырында он
тумен (он мьщ) аскер жиналды.
4. Зат еамдерд5ц алдында к;оп (кеп), укул (бушл) сиякты
аныктауыш сездер айтылранда, кептж жалрауы жалранбайды.
Коп согды будун келт1 (Кеп сорды халкы келдО, укул ер
(кеп ер).
5. Кейб1р кос сездер де eui6ip кептж жалрауынсыз-ак кептж
урымды б1л,д1ред1: Кыз-щудуз буцсыз келурп — Кыз-кыркын кай-
рысыз (тегш) келетш,
-лар, -лер кептж жалрауынан езге жалганган сезше кептж
мэн устейтш косымшалардьщ 6ipi----т.
-т косымшасы, кене TypKi жазуларында атак-дэрежеш керсе-
TeTiH аздаран сездердщ курамында (кездееедк
Тарпан — таркат (таркацдар), Шад апыт (шад апалар).
С. Е. Малов кене тури тшнде кептж марына турызатын
косымшаны'ц 6ipi деп бг'з еамд1гшщ курамындары — з-ны кер-
сетедк
Зат еамдердщ тэуелденуь Кане турю тшндегч тэуелдж жал-
раулар да уш жакка жэне жекеше, кепше болып белшедт Еекерт-
юштерде кездесетш зат eciMHin тэуелдж жалраулары мыналар:

Жак Жекеше Кепше

1 жак. -м , -ы м , - ш , - у м , - у м -м ы з , -ы м ы з , -1м1з

2 ж ак -ц , -ы ц , -щ , -у ц , -у ц - ц ы з , - ы ц ы з , -щ 1з

3 ж ак -ы , - i, - с ы , - c i - ы , -i, -с ы , -c i

94
Тэуелд1к жалгаулы свз ш к жалгаулы сездермен байланысты
айтылады. Буран текстерде-н мысалдар келМрешк:
I жак: бенщ будуным —• ме-нщ халкы,м, ратным — менщ ка-
раным, щаным — менщ кызыл кан-ы-м, йарымыз— бтздщ жауы-
мыз (кепше), сумуз — б1здщ 3CKepiMi3 (кепше).
II жак: Шц — с-енщ елщ, цараныц ■ — сенщ караньщ.
III жак: будуны— оныц халкы, беглер1 — олардьщ бектер!
(кепше), цараны— оньщ каганы, cyci — оньщ эскерк сабы —
оньщ сезр улуг1 — оньщ уле,с1, белегр улусы — оньщ улкеш.

Сеггпк жалгаулары
Орхон-енисей еск-ертюштер1 Млшде жезл турл1 септщ бар. К,а-
3ipri кездег! турк-i т1лдер1мен -оалыстырранда, кен-е турю жазба-
ларыныц ллшдег! сепп'к жалраулардын тулралык жэне магына-
лык Keip6ip айырмашылыктары бар екеш байкалады.
Атау. Атау сешигшде турран создерге жалрау жалганбай-
ды. Уйтке-ш Kaaipri TypKi тшдер! секшдй свз болып отырра.н ее-
кертюштер тш нде де атау сегтгшщ арнайы кероетшип жок.
Мысалы: Kiel (Kiel), бен (мен), тун (тун), Epric (Ертш), угуз
(езен), таг (тау) т. б.
Атауда турран евздер, н-епзшде, темендепдей си-нтаксистщ
кыз.мет аткарады:
а) Сез атау сештгшде турып б а с т а у ы ш болады: Бг'з e/ci
быц ертлйз (Б1з ек1 мьщ ед!к).
б) Жеке турып та, н-ем-есе квмектш -сездермен TipKecin келш
те баяндауыш болады: Бгз шег ертлйз (Б1з шет ед!к).
в) Тольщтауыш та бола алады: К,арыр свкд1м (Карды таза-
ладым).
г ) Мезплдщ урымды б1лд1ретш атау тулралы евздер кейде
пысьщтауыш кызметшде жумсалады. Еапасан цасан... тун уды-
маты (Капаран каран... тун уйьщтамады).
д) Изафеттщ Триесте аныктауыш болады: Будун бонзы оц
epri (Халык тамары ток ед1). К,ырц аз будуны 1ч1кд1 (Кырк аз
халкы баты-нды).
1лж c e m i K . Iл 1к септщ заттьщ, кимылдьщ не белгшн. бьреу-
ге не б1рдецеге тэн екещигш кврсетш, -ыц, -in жалиаулары ар-
кылы жасалады. Мысалы: будуныц (халыктыц), чорыц (чор-
дьщ) т. б.
1л1к септтк ешуакытта жеке айтылмайды. 1лт cenTiKTeri евз­
дер унем! тэуелд! жалгаулы сездермен TipKecin келедн Мундай
TipKec изафет делшедг. Мысалы: Табрач к,асаны (Та-браш -кара­
ны), Оныц цасаны (оньщ караны), бзум аз Шрш (0з1мнщ аз
жер5м) т. б.
Барыс c e n T i K . Барыс cenTiri белгш 6ip icTin, кимылдьщ бет
алысы-н, барытын керс-етедт Ecni турш ескертюштершде мына-
дай барыс септггшщ жалраулары кездеседк
100
1) -ка, -ке: у г у з к е (езенге), т у н к е (тунге), й е р г е (жерге), к ; а -
н ы р к ,а (какпага, есжке), т а г к ^ а (тауга), н е к е (неге) т. б.
Барыс оегтктщ жалгауы, жогарыда керсеткендей, ундеслк
задына карай, жуан (-ка) жэне жщ1шке (-ке) болып жалганга-
нымен, зат еспмшц аягы катан: дыбыска 6irce де, дауысты неме-
се уяндарга 6iTce де тек -ка, -ке турлершде жалганады. Бул ■ —
ескертюштердщ езше тэн кубылыс.
2) -Fapy,-геру: Т а б е а ч е а р у (табгашка карай), к , а е а н е а р у (ка-
ганга карай), е б г е р у (уйге карай) т. б.
Keft6ip ралымдар барыс септжтщ бул тулгасын куранды ж э­
не ру аффиксшен тарарам деп бшеМ де, -ру косымшасына Keft6ip
сездердщ курамында ертеден келе жаткан вл1 тулка ретшде ка-
райды. Шынында да -ру, -ру косымшалары жалганып, icTiu ба-
гытын, бет алысын керсететш Keft6ip еездер де кездеседк Мыса-
лы; б а ц а р у (маран карай), а ц а р у (оран карай) т. б.
3) -а, -е. Барыс сегтгш щ бул керсетюштер1 жжтеу еам д ж -
Tepi мен тэуелдж жалраулы сездерге жалганады: с а ц а (саран),
е л 1 ц е (елще) т. б.
4) -ре: в ц р е (алра), 1 ч р е (ш ке).
5) -йа,-йе: й ы р м а й а (алыска, солтустжке), щ р ы й а (батыска).
Барыс септжте турран сездердщ марыналары бет алысты ра­
на емес, мекен мен мезплд1 де керсетедк Б е н е б г е р у т у с е ш н
(Мен уйге карай кайтайын), Т а б г а ч е а р у К , у н ы с е ц у н у г ы д м ы с
(Табгашка карай куны сенущи ж1берд1) т. б.
Табыс cenTia. Табыс cenTiKTeri сез амалмен, 1спен тжелей бай-
ланысты 'болып, темендепдей аффикстер аркылы жасалады:
1) - н ы , - H i: 6 e n i (MeHi), c e u i (ceni), 6 i m i (61зд 0 , а н ы (оны).
2) -biF, -ir, - f , - г : K i c i a (KiciHi), к у у м ы (кумды), о е у з ы е ( o f h 3-
ды ) , й е р 1 г (жерд \ ) , к , а р ы р (карды), а т ы г (атты), й а г ы е (жау-
ды), с у г (секерд!) т. б.
Осындары -biF, -ir жалгаулары Ka3ipri TypKi тшдергнде кез-
деспейдр ол тек монгол тшшде колданылады.
3) - ы н , - iH . Тэуелд1 жалгаулы сездерден. кейш жалганады.
Мысалы: ь ^ а н ы н (канын), й а б е ы с ы н (жабрусын), с а д ы н — ша-
дын (ys3ipiH ) , б у д у н ы н (халкын), б е г л е р ш (бектер1н) т. б.
Табыс оептакте турран сездер ашык турде де, жасырын турде
де келе бередг
а) Табыс cenTiriHiH а ш ы к Typi нактылы, белгш нэрсеш
керсеткенде колданылады: К , а р ы е с в к д 'и л (К,арды тазаладым),
Кы рк, азы у щ басдьщ (К,ырк азды уйкыда бастык).
э) Табыстын ж - а с ы р ын турТ Мунда табыс септжтщ жал-
Faybi айкын керсетшмей, кемесюлешледк И е р ч 1 п л е д ' ш (Жер-
нил KiciiHi сурадым), С у й о р ы т д ы м (Эскер журпзд!м), Б у с у е л т
(Бул эскерд1 жург!з).
Табыс жалраулы сез сейлем imiKne, HerisiHeH, толыктауыш
болад ы.
Жатые cenTiK. Жатые cenTiri заттын, мекенш, мезгш н бшдь
101
pin, -та, -те, -да, -де жалгауларынын жалрануы аркылы жасала-
ды: Табгачда (табрашта), ташда (таста), Тарлада (Торлада),
йолта (жолда), кунте (кунде).
Тэуелд1кт1п ушмшп жарынан кейш -нда, -нде, -нта, -нте турш-
де жалданады: йерште (жершде).
Жатые септжте турран сездер сейлемде, кебшесе, жанама
толыктауыш не пысыцтауыш болып келедк
Алтун йыеда олурьщ (Алтайда отырьщ), Ол кунте тегт1турк
будун Teuip к,анырк,а (Ол кунде турк халкы TeMip какпара жет-
Ti). т. б.
Ш ыр,ыс септж. Кене турК1 жазу нускаларында ш ы ры с сеп­
тж баска cenriK T epre Караганда ете аз колданылады. BipaK кей-
6ip тюркологтар айткандай, мулде жок та емес. Текстерде ш ы ­
рыс септ ж кимылдьщ шыру орнын 6kAipin, -тан, -тен, -дан, -ден
косымшалары аркылы бершедк орузтандан (огыздан), вцден
(алдымен), берСден (берщен), йырдан (алыстан, солтустжтен).
Дегенмен орхон-енисей еекертшштершде кейде ш ы ры с оец'тж-
тщ орнына жатые септжтщ жумсалраны да байкалады. Мыса-
лы, к,ырк, азда йантымыз (кырк аздан кайттык). Тургес гаранта
квруг келт1 (Тургеш караннан хабаршы келд1). Турк будун к,а-
нын болмайын табрачда адырылты, щнланты — Турк халкы хан
болмагандыктан табташтан айрылды (белшд1), ханданды.
Кемектес c e n T i n . Кене турю ескертюштершде куралдьж сеп-
тжтщ тулралык керсетшштерЕ -н, -ын, -ж немесе бтрле сезк Мы-
салы: суцугш ачдымыз (жолды сунг1мен аштык), Аньщ бармыс
(Аны езешмен бардык). Б1лге Тони^ук, б1рле 1льтёр1с к,аран бо-
лайын (Binriui Тоникук уэз 1ргмен 6ipre 1лтерш каран болайын).
Ескертюштердщ орнатылранына мыц жылдан астам уакыт
еткешне карамай, ондары септжтер осы заманры туркг тшдерш-
дег1 еептжтерден кеп ерекшеленбейдЕ

Сын eciM
Ескертюште кездесетш сын ешмдерд! марынаеына карай ек1
топка белуге болады: 1) С а п а л ы к с ы н e c i M д е р , 2) К а ­
т ы с т ык, с ы н e c i M д е р .
1. С а п а л ы к с ы н е с i м д е р. Ескертюштерде eui6ip жал-
раусыз Ty6ip куйшде турып-ак заттыц тур-туеш, сыр-сипатьш,
сапасын керсететш сапалык сын еегмдер де кездеседЕ Сындык-
марыналык езгешелжтерше карай олардын e3i штей тары да
жжтеледЕ
а) Заттыц тур-туеш б!лд1рет1н сын ешмдер: сщ, квк, к;ара,
-цызыл, врун, (ак, ак T y c T i ) , сарыр (сары).
э) Заттыц келем} мен аумарын. бшд1ретш сын ешмдер: йуй-
ца (жука), йшчке (жщшке), к,алын (калыц), узун (узын), улур
(улы, улкен).
б) Заттыц сапасын, сыр-сипатын бшд1ретш сын ешмдер:
102
арыр (таза),-едгу (afiri, белил!), цары (кары, Kapi), Шг (жаксы),
сем1з (сем!з), турыц (турык), ток; (ток), учуз (арзан) т. б.
2. К, а т ы с т ы к с ы н е с i м д е р. Катыстык сын ешмдер'
журнак жалгану аркылы баска сез таптарынан жасалады. Ка-
тыстык сын есамдер жасайтын журнактардыц бастылары .темен-
депдей:
1) -лы, -ль Зат еамдерге жалранып сын -eciM тудырады: бу-
цалы (букалы).
2) -льж, -Л1г. Зат ешмдерге де, сын ешмдерге де жалр.авады.
Мысалы: кучмг (куши), атлыр (атты), йарыцлыр (жаракты).
3) -сыз, -ci3. Бул журнактыц беретш марывасы сын есгмнщ
-лы, -Л1 журнакт.арынын беретш марынасына карама-карсы, ярни
затта белгш еапаныц жок еиещипя керсетедь Мысалы: йолсыз
(жолсыз), тоцсыз (KHiMci3), буцсыз (мунсыз, кайрысыз).
4) -кы, -ю журнактары мезг!лдж, мекендж урымдарды бщ-
д1ретш сын ешмдер тудырады: йердеш (жердей), цурйацы (ба-
тыстары), йырйацы (алыстары), вцреш (алдыцры).
5) -тег. Зат ешмге жалранып, салыстырма .манд! сын есамдер
тудырады: тецр1тег (тэнр!дей), бвр1тег (бержей). Бул журнак-
тьщ кызмеп Ka3ipri казак т!лшдег1 катыстык сын ешмдер жа­
сайтын -дай, -дей дффикстершщ кызмепмен сэйкес иеледь
6) -ге журнары eTicTiKTepre жалранып сын eciM жасайды: бы-
ге (6iHriui, дана).
С ы н e c i M H i n ш ы р а й л а р ы . Кене турю ескерткште-
ршде сын eciM шырайларыныц уш Typi кездеседь Олар мыналар:
1. Ж а й ш ы р а й: ац (ак), цара (кара), сарыр (сэры),
квк (кек), йашыл (жаеыл).
2. С а л ы с т ы р м а л ы ш ы р а й мынадай косымшалар
аркылы жасалады:
-рак, -рек: ацсырац (арырак). -тег: тецр1тег (тэнрщей).
3. К у ш е й т п е л i ш ы р а й . Тексте кушейтпел! шырай ец
кушейтюш ycTeyi аркылы жасалады: ец ык1 (ен !лкй).
Сын eciM сейлемде, нег1зшде, аныктауыш .болады. Мысалы:
Чурай цузын, цара цумыр олурур epnui3 (Чурай кузы мен кара
кумды мекендеуш! едж).
Сын еамдер етштжтен болтан мушенщ алдында турып, пы-
сыктауыш та болады.
Kew6ip сын еамдер кемекни етютжтермен тгркесш келш, кур-
дел! баяндауыш курамына снедь Мысалы: Ек1 улуг1 атлыр epri
(Еш белей атты efli). Будун борзы тоц epri (Халыктын тамары
ток едО. К,араны алп epmic, айручысы быге epmic (Каганы ба­
тыр едд Keneciuici бжгш efli).
Сын ес!мдер субстантивтенш сейлемшц б а с т а у ы ш, т о-
л ы к т а у ы ш Myiuenepi бола бередь Улуры шад epri (Улкеш
шад едО т. б.

103
С ан e c iM

Кене турю (орхон-енясей) ескертюштер1вен сан еамдерге


жататын кептеген сездерд1 табура болады. Олар марынасына
карай темендег-щей топтарра белшедк
1. Е с е п т ч к с а н е с ! мд е р : 6ip (6ip ),ек1 (ею), уч (уш),
торт (терт), бес (бес), алты (алты), йеп (жеы), сек1з ( c e r i 3 ) ,
тощуз (торыз), он (он), Heeipui (жиырма), отуз (отыз), ^ырщ
(кырк), ел1г (елу), йуз (жуз), бщ (мыц), тумен (он мыц).
2. Р е т т i к с а н е с i м. Реттж сан е«пмдер есептж сандарра
-HTi, -ынч, днч журнактарыньщ жалрануы аркылы жасалады:
екшт1 (екниш), учг'нч (ушшнл), б1сшч (бесшнп), онынч (онын-
шы).
3. Ж и н а к т а у с а н e c i Mi есептж сандарра -егу журнагы
жалрану аркылы жасаладьг: Табтач, отуз, щытан бу учегу к,абы-
cap (Табраш, орыз, катан бул yuieyi кабысар). Учегун щабысып,
сулел1м (YuieyiH 6 i p i K x i p i n , сорысайык).
4. Б о л ж а л д ы с а н е с i м. Тексте кездееетш болжалды
сан ешмдердщ саны азрантай. Олар есептж сан естмдерге -ча, -че
журнагы жалрану аркылы жасалады. Мундары -ча, -че журнары-
ныц орнына казак тюшде -дай, -дей журнактары еэйкес келедк
Мысалы: Ел1гче ер тутдымыз — Елудей (елуге тарта) ер туттык
(устадьж, туткын еттж). , '
5. А р а л а .с с а н eci M. Кене турю ескертюштершде оннан
opi санау T3pTi6i Ka3ipri кездег! турю тюдершдегщен езгеше.
Мысалы: deri ueeipmi (он жет1), уш отыз (жиырма уш) т. б.
В. В. Бартольд аралас сан еамдер XI расырдагы «Кутадру
бшгтен» KeftiHri кездег1 турю тщдершде кездеспейд! деп тужы-
рымдаса, орхон-ениоей жазуларына ерекше мэн берген С. Е. Ма­
лов мундай санау тэртьбшщ оары уйрырлар тш нде ani де кол-
данылатындырын дйтады.
Сан ешмдер эдетте сейлем шш де а н ы к т а у ы ш болады.
BipaK сан еамдер кейде сейлемнщ баска мушелер! де бола бе-
редк

EciMfliK

Ескертюштерде ешмджтердщ темендегщей топтары кездесе-


дк
1. > K i K T e y . e c i Mf l i r i : бен, мен (мен).
Быге Тонищук, бен взум табтач ыще к ылынтым (B kriui То-
никук мен1 н ез1м табраш елшде тэрбиелевддм).
Бен ебгеру тусешн (Мен уйге карай тусешн, кайтайын).
Сен, cm — сен: Cini табташ влуртеч'ь (Ceni табраш enTipep).
Ол — ол: Ол сабыт ecidin, тун удысьщым келмед1 (Ол сезд1
есып, тун уйкым келмед1). Ол em Kici бар ерсер (ол ею Kici бар
104
болса). Bi3 (613 ): Б1з eKi быу epnmi3 (6i3 eKi мьщ едш). Б1зште
exi учы сыуарча артуу epri — Шзден eKi ушы (жаты) сыцарша
(жартыдай) артык едк
Жтктеу ©ciMfliri-HiH сеттелу улгга:
Атау: бен, мен (мен)
1лш: бешн,, мешу (меню)
Барыс: бауа, мауа (маган), сйуа (саран)
Табыс: беш (мент), б/знг (б1зда), cent (сею)
Жатые: анта (онда), б1зште (б1зде)
2. С у р а у e c i MAi r i : Кач? (канша?), не? (не?), Не бууы
бар? (не муны бар?). Неке тезерб1з (неге кашамыз). Сабы антег
(c83i кандай?)
3. С i л т е у е с i м д i r i:
Бу — бу, бул: Бу су елт (бул эсверд1 журпз). Бу учег[ уабы-
сар (Бул yuieyi кабысар).
Ол — ол, сол: Ол сабые ecid'm беглер уопан йаналым.. ridi
(Сол сезд1 ёстш, бектердщ кепшйип кайтайык дед!). Ол хунте
тегт1 турк будун Temip уапаеуа (Сол кунде-ак, ж егп турк халкы
TeMip какпава).
4. 0 з д 1 к e c i Mf l i r i текстерде вз, взум турлершде кезде-
деседь Мысалы: 6з ол аулар (ол ез1 ацрарар). Бен взум (менщ
93iM). бзум аз йерш (0з1мнщ аз жер1м). бзум уары болтым
(ез1м Kapi болдым, картайдым).
5. Б о л ы м с ы з д ы к е с i м д i г i: неу (ештене),
6. Ж а л п ы л а у е с i м д i г i: бары (ба_ры, 6api), укул (бу-
юл, 6api).
Еюмджтер сейлемде кай сез табыныд орнына жумсалуына
карай сейлем,нщ кез келген мушес1 бола бередк

ETiciiK
Лексикал'Ык манынасы мен .морфологиялык тулвасы жэне
сейлемдеп еинтаксиспк кызметт жавынан ерекше де, курдел1 сез
таптарынын; 6ipi — е т i с т i к.
Еттстйгтер курамына карай темендегйдей топтарва белшедк
1. Н е г i з г i (тубхр) 1етют1ктер: адыр (айыр), алуын (ал-
кы'ну, элареу), ас (ас), айд (айт), ач (аш), елт (журпз), ecid
(еегг), уору (корьгк), тут (тут, уста), тег (ти), п (де, айт), сауын
(ойлан) т. б.
2. Т у ы н д ы e Ti c Ti KTe p непзгт Ty6ip еттсттктен, не баска
сез таптарынан арнаулы журнактар жалвану аркылы жасалады.
Туынды еткттктер е т i с т i к н е г i з д i жэне е с i м я е-
г i з д i болью entire белшедЬ
а) Е-с хм н е Н з д т е т х е т х к т е р темендепдей журнактар
аркылы есхм сездерден жасалады:
-а, -е:. сан — сана (сана), ты — пле (тьте). -ла, -ле: ат — атла
(аттан), богуз — бонузла (бауызда), топ — топла (топта), лдн—
105
цанлан (кандан ) ,'с у — суле (сорыс) чк (-ы к , - к ): ш — ш к (ба-
f h h ). -л (* ы л , “Iл): п р ы (т!рш, жинал).
а) Е т i с т i к н е г i з д d туынды туб1рлер темендепдей жур-
нактар жалгану ар1кылы жасалады:
-н (-Ын, чн, -ун, -ун): к,ылын (кылын), боеузлан (бауыздан),
тугун (тутын) , втун ( йтш, суран). -л (-ыл, ч'л): адыр — адырыл
(айырыл), йа? — йагыл (жакында). -т, (-ыт, чт): бас — басыт
(бастыр), йугур — йугурт (ж упрт). -з (-ыз, чз): удыз (ж1берт).
-К (-ык,, чк): тасыгу (тасы), т / с (барын).

Ет1ст1ктщ болымды ж эне болымсыз турлер!


Болымсыз еистжтер ic-эрекеттщ жузеге асу мумкш дтн
жокка шырарады. Болымсыздык, марьша етлстжке -ма, -ме жур-
нактарыньщ жалгануы аркылы жасалады. Мысалы: болма (бол-
ма), щалма (калма), сулеме (согыспа), келме (келме), йелме
(желме), йорыма (журме).
Болымсыз eTicTiKTep жощ сезшщ TipKecyi аркылы да жаса­
лады: йок, болты (жок болды). К,атун йок, болмыс (К,атын жок
болды, болмады). Йок, epri (жок едО.
Ет1спктщ жлктелук Кене жазу ескерткшггершде де жтктж
жалгаулары уш жакта жэне жекеше, кепше болып жалганады.

Жак Жекеше Кепше

I ж ак -МЫ Н, - М Ш -м ы з, -м1з
-ды м , -д Ы -бы з, -б1з
-тым, -т1м

II жак, -сыц, -сщ -сы з, -ci,3


-ды ц, -д щ (-д ы р , -die)
-тыц, -тщ, (-тыг, - T i e )
ъ
I II ж а к -ды , -di -ды , -di
-ты, - T i -ты, -Ti

Ет 1ст1кт1н жштелуше мысалдар:


Ирмен (дермш, айтармьш), берт1м (берягм), болтым (бол-
дым), астымыз (астык), ачдымыз (аштык), бардымыз (бардык),
келт1м1з (келд)к), тутдымыз (туттык, устадык), 6 e p T i (берд[),
болты (болды), йарылщды (жарылкады), келмед1 (келмецц)
т. б.

106
Кесемше
Кесемшелер Heri3ri eiicTiKTeri ктщ амалын, мезгшн, макса-
тын т. б. б1лд!ред1. Мынандай журнактар жалвану аркылы жа-
салады:
1) -п, -ып, -in журнактары жалвану аркылы жасалады: йатып
(жатый), цодып (койып), йацылып (жацылып), щубранып (6ipi-
rin), вглест (талкылап, келкш), цабысып (кабысып, 6ipirin),
ecidin (ecTin), тегуруп (типзш), inn (е т т ).
' 2) -у, -у, -ы, -i журнактары жалрану аркылы жасалады. Бул
журнактар казак тш ндеп -а, -е, -й журнактарыныц орнына жум-
салады. Мысалдар:
алы (ала), йету (жата), тутуну (устай), ieidy (кетере), eddy
(ести), йшу (жей), йелу (желе).
3) -а, -е, -д1, -й журнактары жалвану аркылы: аса (аса, ете),
6iprype (мшд1ре), кече (кеше), буцад (мунай) т. б.
4) -валы, -Beai журнактары аркылы: олуреалы (отырвалы),
топлагалы (топтавалы), санаеалы (санавалы), узгел1 (узгел1).
Кесемшелер еткыктен болван баяндауыштыд алдында турып
пысыктауыш болады. К¥Рмалас сейлемдерде кесемшелер, кебь
несе, бавыньщкы сейлемнщ баяндауышы болып келедй Мысалы:
Ол сабые ecidin, тун удысьщым KeAMedi (ол сезд1 естш, тун
уйкым келмед1). Турк 6ydyn олуреалы, турк к,аеан олуреалы Сан-
туц балыща талуй узуге тегмк йок, epuic (Турк халкы болвалы,
турк каваны болвалы, Шандун каласы мен тещз езендерьне дейш
жетпеген ед1);

EciMme

Еамшелер де кесемшелер сиякты етктж туб1рден жасалады.


Еамше болван сездер кимыл-козвалыс, ic-эрекет турвде увыныл-
май, сапа, белг!, касиет туршде увынылады. Сондыктан текстер-
де кездесетш ешмшелерде exi белгп етктж пен ес]мдердщ бел-
г!лер1 бар. Еслмшелер eciM сездердей септеледк тэуелденедк кеп-
телед! жэве етктжтер Tapi3ai уш шакка белшедк
1. О сы ш а к e c i M ш-е. Осы шак eciMme -чы, -41 журнак­
тары аркылы жасалады: елуртеч1 (елуни), /селгечг (келуцп),
йарамачы (жарамайтын).
2. К е л е р ш а к е с ! м ш е -ур, -ур, -ар, -ер, -р журнактары
жалвану аркылы жасадады: келур (келер), кврур (керер), олу-
рур (отырар), rip (дер, айтар), йорыйур (журер, кешер), щабы-
сар (кабысар), цалур (калар), укулур (кебейер), щор^ыр (кор-
кар), тезёр (кашар).
3. © т к е н ш а к e c i M m e кене TypKi жазбаларында темен-
дегвдей журнактар аркылы жасалады:
107
а) - м ы с , - M i c , - м ы ш , - M i u i : айыдмыс (айткан), келм1с (келген),
щлмыс (калмыс, калган), тем1с (деген, айткан), тутмыс (тут-
кан).
э) -дук, -дук, -тук, -тук: цазтантук, учун (пайдаланган унин),
йорыдущ (журген, шаршаган), 1‘йкдук учун (багынган унпн),
бертун учун (берген унпн), втунтук (отшген),
б) -FaH, -ген: к,азган (пайдаланган), табысган (табыскан).

ETiciep
Сез болып отырран ескертюштерде кездесетш етктер мары-
насы мен морфологиялык тулраоына карай в з д ь к е т -i с, ез -
г е л i к e T i c , ы р ы к с ы з e T i c жзне о р т а к е т i с болып
т в р т к е белРнедк
1. 0 3 f liK eTi c. Icri, кимылды icTeyuiiHin баска 6ipey ар-
кылы емес, тже ©3i ктейтшдггш, я ктегендкш кзрсететш етк-
TiKTin Typi ездж eTic деп аталады. Мысалы:
Катанка к,ырк, аз будуны iniKdi (Катанга кырк аз халкы ба-
рынды). Катун йок, болмыс epri (К,атын жок болды, эйел! елр\).
Тун удысы^ым кeлмeдi (Тун уйкым келмедО. т. б.
2. © з г е л i к e Ti c . Ic-зрекеттщ ктеуш шщ тжелей 03i емес
баска 6ipey аркылы жузеге асырылатынын кереететщ етктж тщ
Typi езгелж ет к деп аталады.
Текстеп озгелж eTic жасайтын журнактар:
а) -т, -ыт, -iT: орра^лат (к ш р т), атлат (аттандыр), йугурт
(жуг1рт), йоглат (жоктат), басыт (бастыр), сулет (сулет).
э) -тур, -тур: йантур (кайтар), бттур (мшдгр), агтур (аудар,
квтер), келтур (келт:'р) т. б.
3. О р т а к e T i c к т щ 6ip рана субъект аркылы ктелмей,
6ipHeme субъект аркылы ктелгешн корсетедк -с, -ыс, -ic (-ус, -ус)
журнактарыньщ жалгануы аркылы жасалады:
суцус (сорыс), суцусд1м1з (сунплесык).
4. Ы р ы к с ы з e Ti c . Ескертюште icri ктеунл ариайы ай-
тылмай, не ктелгендк) (нэтиже) корсетЫетш ырыксыз етктер
де кездеседн Мысалы:
Адырылты (айырылды), втун (етш), богузлан (бауыздал),
к,анлан (кандан) т. б.

Е тктж тщ райлары
Аталмыш ескертюштер тшнде етктжтщ 4 Typni райы бар:
1. А ш ы к р а й д а ктелетш ктщ субъекпа корсетшш, ктщ
ктелгендКш, ктелш жаткандырын, не алдары кезде ктелетшдн
riH керсетедн Ашык райдьщ уш шары бар. Олар:
а) О сы т а к . Ашык райдьщ осы так, Typi icTin дэл осы
кезде к т е л т жаткандырын керсетедп Мысалы:
108
Табгачыр елуртеч1 (табрашты шшред1), втунчулин eddy
6epdir (©TiHiuiiMfli ести бердО- Алы олур (Ала отыр).
э) К е л е р ш а к. Ашык, райдын. келер шак Typi idiH эл1 бас-
талмдрандырын, тек алдары уакытта болатындырын кереетедк
Келур (келер), кврур (керер), щабысар (кабысар), тезер (ка­
т а р ), к,орк,ыр (коркар), тегур (жетюзер), олурур (отырар).
б) б т к е . н ш а к. Ашык райдын, еткен шак, Typi белгш 6ip
icTiH, оеыган дешн болып еткендшш керсетедь
1л йеме ы болты, будун йеме будун болты, вз\ум к,ары болтым,
улуг болтым — Ел жэне ел болды, халык жэне халык болды,
©31М Kopi болдым (картайдым), улкен болдым (улкещим): Б1лге
к,аган... тун удыматы (Бшге каран... тун уйыктамады). Екшт1
кун келт1. (Екшип кун келдО.
2. Ш а р т т ы р а й ie-эрекеттщ ютелу, 1стелмеушщ шартын
б£лд1ред1. Ол -cap, -сер журнадтарынын жалрануы аркылы 6epi-
ледк
Бар ерсер (бар болса), сулемесер (сорыспаса), йорысар
(журсе, кешсе), нец ерсер (кандай болса). ‘
Текстерде -cap, -сер журналы жалеантан свздер унем1 ic-эре-
KeniH; шартын б 1лд!ре бермейдк Ол сонымен катар кейде мез-
плдж марындны да кврсетедк Бiрак ескертюште мундай мысал-
дар ете сирек кездеседк
3. Б у й р ы к р а й. Тексте буйрык рай II жэне III жакта ай-
тылады. Буйрык. райдьщ II жак, жекеше Typi етйгпктщ туб!р!
болып еоептеледь Муны темендег! мысалдардан анык керуге
болады.
II жак: тез (каш), бер (бер), кел (кел), олур (отыр), барыц
(барыц), олурыц (отырыц).
III жак: йорымазун (журмесш), барзун (барсын).
Буйрык райдын болымсыз Typi -ма, -ме журнактары аркылы
жасалады: Йелме (желме), басытма (бастырма), олурма (отыр-
ма), туйма (Tycin6e).
4. К, а л а у р а й. Калау рай штеуцпшн 1ске деген белпл1
ыкылас-ынтасын, ниетш керсетедк Онын ж е к е ш е Typi -айын,
-efiiH, -йын, -Й1Н журнактары жалрану аркылы жасалады:
Айайын (айтайын), щысайын (кысайын), тегейш (тиешн),
тешн (дейш, айтайын), тусейш (тусейш), йотлатайын (жок-
тайын).
К,алау р!айдыц к в п ш е Typi -алым, -ел^м, -лым, -л!м журнак­
тары жалрану аркылы жасалады:
Йо^цсалым (курталык), щбысалым (кабысалык), сулел1м .
(сулетешк), баралым (баралык), йаналым (кайталык).
С. Е. Малов ескертшштерде кездесетш -йын, -йш (болмай-
ын, ткан) жэне -ты (удыматы, олурматы) косымшаларын
кесемшелердщ журнары есебшде карайды. Бул мэселе эл! де
зерттей тусуд1 кажет етедк

109
KypAeni eTicTiKTep
Ic-эрекет, кимыл-козралысты 6ipHeiue етштштер ез ара Tip-
necin барып жасалран 6ip муше ретшде бейнелейдк Олар ылри
етктжтерден рана болмайды, eciM сез бен е^стжтен де аралас
куралады.
Текстерде темендегщей курдел1 етктжтер кездеседк А т л ы е
е р п (атты efli), e d d y берт1 (ести берд1), й а д а е е р п (жаяу efli),
йощ б о л т ы (жок болды), к е р у р е р п (багынатын efli), к е л м е с
е р п (келмейтш едд), б а р е р м г с (бар efli), ток, е р п (т о к efli)
т. б.

Устеу
Устеулер тексте, баска сез таптарымен салыстырранда, кеп
емес. Сейтсе де б1ршама устеулер кездеседк Бул устеулер езшщ
тулрасына карай алдымен н е г i з г i жэне т у ы н д ы устеу
болып сиге белшедк Heri3ri устеулерге тег (уксас), в к (тек),
в ц (ерте) сешлд1 сездер, туынды устеулерге е б г е р у (уйге ка­
рай), к у н т у з (кущпз), в р т ч е (ерггей), i 4 p e (шке) T9pi3fli курамы
курдел! сездер жатады.
Ескертк1штеп устеулер де Ka3ipri казак, тшндегщей, марына-
сына карай ушке баиведк 1. М е к е н у с т е у к а р м а д а (кейш-
де), к ,о д ы (темен), й о к , а р ы (жогары), е б г е р у (уйге карай),
2. Ме з г 1 л у с т е у к к у н т у з (курадз) 3. А м а л у с т е у к
е б р у (кер!), r e e i p e (айнала).

Шылаулар
Орхон-енисей есиерткштер1 тшнде ездшн-ен сейлем Myiueci
бола алмайтын, ез алдына дербес марынасы жок, тек баска
сездермен жанаса айтылатын шылаулар да кездеседк Олар
темендегщей:
1) Teri (дейш, шейш). Мысалы:
Он ок, оглыца, татыца тег1 буны квру бШц (Он ок улына,
татьща дейш муны кере бшщдер). Шнчу угузи кече, Телйр к,а-
пытк,а real сулед'ш (Сырдария езенш STin, TeMip какпара дейш
сорыстым).
2) Учун (уцнн). Ten,pi куч бертук учун (Toppi куш бергеш
уш т ). Турк будун учун тун удыматым (Турк халкы ушш тун
уйыктамадым).
3) 0тру (сон, уинн, сондыктан). Анта втру к,аганыма втун-
тум (Содан сон, «драными,ан етшд!м).
4) Bipjie: 1шм Култегш б1рле сезлеииЛжлз (1н1м Култепн-
мен сейлеспм).
ПО
5) Kicpe (сон). Анта K i c p e б ш г бертук учун (Одан сон б ш к
бергеш ушш).
6) Сайу (сайын). Hip сайр (жер сайын), Будун сайу (халык
сайын).
7) Йеме (жэне). 1л йеме 1л болты, будун йемр будун болты
(Ел жэне ел болды, халык жэне халык болды).
8) Да, де, та, те: Оглы да цатан болмыс ершч (¥лы да катан
болтан eHi).

О датай
Одагай свздер текстерде кездеспейдй Одатайлар катарына
жаткызылып журген енисей нуокаларындаты екнуш свзд!ч д«е-
(оданай ма, баска оез бе) басы даулы. Будан кене турю тшнде-
адамнын кещл-куйш б1лд 1р'етш одатай свздер болматан екен деп
к-ecin айтута болмайды. Уйткаш еокертюнт жазушылар тек
ездер 1не керены .сездерд1 тана пайдалануы, тшдщ взге кап эле-
менттершщ ескерткштерге енбей калуы эбден ,мумкш нэрсе. ,

Синтансис
Сездердщ взгеру, 6ipiMeH-6ipmiH байланысу жолдарын, сей-
лем жасау TScLajepi мен еейлем турлерш тарихи туртыдан ка-
растырудыц мэш зор.
Орхон-ениоей жазба нускаларында Ka3ipri турю тшдершде
бар сейлемдердщ барлык Typi де кездеседн Ол.ар матынасына
жэне айтылу ерекшел1ктер}не карай х а б а р л ы, л е п т i, с у ­
р а у л ы сейлемдер болып бвлшедн
Хабарлы еейлем. Сурау не буйыру матынасында болмай, 6ip
нэрое жайында хабарлау максатында айтылтан свйлемд! хабар­
лы еейлем дейм1з. Мысалы: арт^ы кучл1г щырк, аз к,атан йапямыз
болты (Арткы KyuiTi кырк аз ханы б1здщ жауымыз болды).
Екш п кун келт1 (Екшип «кун келдО. Турк будун алцынты (Турк
халкы элс 1ред1).
Хабарлы «сейлемдердщ мазмуны б1ркелк1 бола бермейдн
Матыналык жане тулталык ерекшелжтерше сэйкес хабарлы свй-
лемдер б о л ы м д ы жэне б о л ы - м с ы з болып еюге белтед!.
Кене турк1 тшдершде де болымсыздык магынасы -ма, -ме жэне
тупл (емес) свздер! аркылы жасалады.
Мысалы: К,апатан щтан тун... удыматы (Капатан катан тун
уйыктамады). Кунтуз олурматы (Кунд!з отырмады). Бу турк
будунща йарьщлыт йатын келтурмед1м (Бул турк халкына жи­
ранты жауды келт1рмед1м). Он ок, беглер'ь будуны коп келп (Он
ок бектерк халкы кеп келд1). Тургес цаганта квруг келп (Тургеш
катанная хабаршы келд1).
ш-
Бул кел'Нршген е^йлеглдердщ алдыцгы yuieyi болымсыз,
соцгы eKeyi большды.
Сураулы свйлем. Сураулы сейлем текстерде сурау еамдщтер1
мен кейб1р сураулык шылаулар аркылы жасалады.
Не буцы бар? (Не муцы бар?). Неке тезерб!з? (Bi3 неге каша-
мыз?). Бен саца не айайын? (Мен саган не айтайын?). Каган
му? (Кдганды ма?).
Мунда алдынгы уш свйлем сураулык ешмджтер аркылы,
сонгы свйлем му сураулык шылауы аркылы жасалып тур.
Легш сейлем. Текстен шсшщ эр турл1 сезгмш, квщл кушн
бквдретш л егт свйлемдер де кездеоедь Bipaic булардын. саны
сейлемдердщ взге турлер1мен салыстырганда аз. Мысалы:
Квцлуцче удыз! (Кещлше журпз!). Арыг обуты шг! (Таза
уят — игП) Аны бы! (Оны 61л!). Б у су елт! (Бул эскерд! журпз!).
Ианалым! (Кдйталык!). Турк ecip будуы йерште idi йорымазуы!
(Туржтщ езшген, туткын болтан халды жершде агалык «туш!
болмасын!). Атлат! (Аттандыр!).

Сейлемдеп свздердщ байяанысы


Ескерткгштердеп 6ip-6ipiMeH магьша жагынан байланыска
тускен свздер вз ара eai турл 1 жолмен ( с а л а л а с а жэне с а -
б а к т а с а) Иркеседк
С а л а л а с а т i р к е с у. Свздердщ 6 i p - 6 i p i M e H салаласа
TipKecyi ете ер те пайда болган. Бутан, есквртюштерден б1рсыпыра
мысалдарды кездеепруге болады:
Табгач, огуз, щытан бу учегу к^абысыр (Табгач, огыз, кытан —
бул ymeyi 6ipirep). Турк будун влп, ал^ынты, йок, болты (Турк
халкы елду алкынды, жок болды).
С а б а к т а с a т i р к е е у. Текстерде ерекше ден койып, мэн
берерлж TipKiecTin 6ipi — свздердщ вз ара сабактаса TipKecyi.
Сабактаса байланыскан ы'ркестщ курамындагы свздердщ
байланысы Ka3ipri кездеп тури текуес Т1лдердепден квп ерекшс-
ленбейдь Кене турю тшдершде де свздер к и ы с у, м е ц г е р у ,
м а т а с у, к а б ы с у, ж а н а с у жолдарьшен г.ркеседк
Б 1з теменде осылардын эркайсысьгна жеке-жеке токтап,
олардьщ кандай синтаксистж тэсш мен морфологиялык тулгалар
аркылы байланысатынын карастыралык:
1. К, и ы с у — бастауыш пен баяндауыштык арасында бола-
тын байланыс. Кдысуда бастауыш кандай тулгада турса, баян-
дауыщ та сол тулгада турады. Киысу эр Нлде op Typai болганы-
мен, ескертшште кездесетш бул байланыс казак Блшдеп киысу
тэсшнен квп ерекшелен1бейд1. Муны темепдеп мысалдардан
анык квруге болады:
Бен ерт!м (Менед1м). Эзум к,ылынтым (03iM тэрбиелещим).
Эзум к,ыстым (03iM кыстым). Огуз келтi (Огыз келд1). Ек! быц
112
ергшгз (Bi3 eni мыц едж). Басанын влурпм1з (Bi3 каганын
ел^рдж ). Неке цорцыр 6i3? (Б1з неге коркамыз?).
2, М е ц г е р у — сез Иркестершщ ете ертеден кеде жаткан
жэне жш колданылатын Typi. Мецгеруде багыныцкы мушенщ
ипктен баска белгш б!р септгк жалгауда туруы шарт. Сейлем
мушеа жапынан .менгерупп сез баяндауыш болады да, .-мецгерь
лунл сез тура не жанама толыктауыш болады. Будан менгерудщ
баяндауыш пен толыцтауыштардьщ араеында болатын байланыс
екен1 анык ангарылады.
Менгерше байланысатын eTidiKTi сез TipKecrepi багыньщкы
сездщ тулгасына карай темендепше жасалады:
а) Т а б ы с ж а л г а у л ы с е з т i р к ес т е р i, Табыс ж.ал-
гаулы сез сабакты етктжпен -тыгыз |байланысты болады. Буран
ескерткштерден мысалдар:
Чугай цузын, К,ара цумыр олурур epTimie (Чурай кузын, Кара
кумды мекендеунп едж ). Карыг свкд1м (К,арды тазаладьш).
К,ырк; азыр уда басдымыз (К,ырк азды уйкыда бастык). Алтун
йысыг аса келт1м1з, Epric угузуг кече келт1м13 (Алтай тауын аса
келдж, Ертк езенш ете келдж).
Табыс жалгаулы сездер кейде ашык туршде, кейде жасы-
рын туршде келе береди Эзум цасан цысдым (03iM каганды
кыстым). Кешк шйу, табасан Шйу олурур вртшз (Кигктг жеп,
коянды жеп отыратын едж).
э) Б а р ы с ж а л г а у л ы с е з т i р ке с т ер i: Табгачка
йана iniKdi (Табгашка жэне багьшды).
К,асансару ол сабыс ыттым (Каганга карай ол сезд! жеттаз-
д}м). Болчука тац унтуру reediMie (Болчукка тан ата жеттж).
Неке тезер б1з? (Неге каша.мыз?).
б) Ж а т ы е ж а л г а у л ы с е з Ti p к е с т е р т Нанту к,
йолта йеме ел'1'i кук (Киын жолда жэне кеп eayi мумкш). Йуртда
йату к,алур epri (Журтта жатып калгысы келд1). Ол кунте тегд1
(Ол кунде ж егп). Турк ecip будун йерште бод далматы (Турwenн
ecip халкы жер 1н-де ештеце калмады).
в) Ш ы г ы с ж а л г а у л ы с е з T ip к е с т е р i. Шыгыс
септжтеп сездер баска септжтеп сездерге Караганда ескертюш-
терде сирек кездееедк Огуздантан керуг келт1 (Огыздан ха/бар-
шы келдЖ Оцдён щасанкару су йорылым (Алдынан ка-ганга
орай эокер журпзелж).
Б)здщ байкауымызша шыгыс септж ол дэу}рде жаца калып-
таса бастаса керек. ©йткеш, шыгыс оептжтщ орнына кеп жерде
жатые септжтщ жумсалатьшы байкалады. Мысалы:
Кырк, азда йантымыз (Кырык аздан кайттык.) Тургес га­
ранта керуг келт1 (Тургеш каганнан хабаршы кел;п).
г) К е м е к т е с жалгаулы сез нркестерк Баса тарпан б1рле
1лтер1с к,а?ан болайын (Уэз1рмен, 6ipre 1лтер1с каган болайын).
Б i р л е кемектес жалгауымен катар куралды септж аркылы
да сез TipKecTepi жасалган. Мысалы: 1нгек келукш Тоглада осуз
8 —352 U3
келт1 (Сиыр квлтмен Торлада орыз келд!). Суцугт ачдымыз
(Сунпмен аштык).
д) Ш ы л а у с в з д i т i р к е с т е р: Бен ебгеру тусейш (Мен
уйге карай кайтайын). Анта K i c p e тецр1 б1л1г бертук учун. (Содан
сон TSHpi б ш 1К бергеш унпн). Алтун йыс узе цабысалым (Алтай
тауы устшде 6ipireftiK). 1л йеме ы болты; будун йене будун болты
(Ел жзне ел болды, халык жэне халык болды). Ат узе бштуре
(Ат устше MiHAipe) т. б.
3. М а т а с у. Мундай ыркеске енетш сездер 6ipiM6H-6ipi
матастырушы грамматикалык тулралар— шк cenriri мен тэуел-
дж Ж1алраулары аркылы байланысады. Бграк ш к жалраулы
сезбен тэуелд! жалраулы сездщ ©з ара байланысу тэалдер1 6ip-
келю емес, эр турлк Олар уш топка бе'лшедк
Bi p i Hi u i т о п т а р ы сез ыркестершщ eKi жаты да —
ш к cenTiriHAeri свз де, тэуелджтег1 свз де — жалраулы болады:
Бенщ будуным (Менщ халкым).
Е к i н ш i т о п т а р ы сев т1ркестершщ '6ipiHiui (барынынкы)
сынары жалрауеыз, едкий (басынкы) сыцары жалраулы болып
келедк
Бен взум (мен езгм) , будун борзы (халык тамагы), бу учегу
(бул ymeyi), он оц цапаны (он ок караны), он оц cyci (он ок эске-
pi), он оц беглер1 (он ок бектерО, Квгмен йолы (Квгмен жолы),
Тургес цапаны (Тургеш ханы), су басы (эскер басы) т. б.
Yui i Hui i т о п т а тэуелд! жалраулы сез ш к жалраулы сез-
аз-ак логикалык байланыста турады. Мысалы:
Куалмысн (калганы), йапымыз (жаумыз), цапаны (караны),
айпучысы (кецесцпс1), су муз (эскер1м1з), цара терш (кара те-
piM), цызыл цаным (кызыл каным), ек1 учы (eKi yuii), взум
(ез1м) т. б.
1лж cenpiKTe турран сездер сейлемде, непзшде, аныктауыш
болады.
4. К а б ы с у. Ескертюште сездер кейде 6ipiM eH-6ipi eui6ip
жалрауеыз турып та байланысады. Сездердщ мундай тек орын
T3pTi6i аркылы байланысуын кабысу десек, кабыса байланыскан
сез ыркестершт ескертюште кездесетга кур амы тамендепдей
болып келедг
З а т е с i м д i т ! р к е с т е р : Турк будун (Турк халкы),
1лтер1с цапан (LiTepic каган),Ч упайкуз (Чурай куз), Турк ца­
пан (Турк каган), Алтун йыс (Алтай тауы), Tenip цапын (TeMip
какпа), 1нел цапан (1нел каган), К^апапан цапан (Кдпаран
каган).
Бул келыршен Tip-кестердщ курамындагы сездер eui6ip
жалгаусыз-ак вз ара магьшалык байланыста тур.
Мундай ыркестер жогарыдагы мысалдардагыдай кейде ею
сезден, кейде уш не одан да кеп сездерден курала бередь
Турк ecip будун (Турк жес1р халык), азпына турк будун
(аз гана турк халык), ол e K i K i c i (ол eKi Kici) т. б.
114
С ы н е с i м д i с е з т л р к е с т е р ь Ескертюштерде сын
еюмдер зат еюмдермен катар келуч аркылы ез ара кабыса бай-
ланысады. Мысалы:
Быге Тоникук (б1лпш Тоникук), турук бук,а (арьщ бука),
сем!з буща (сем1з бука), Кара куум., (Кара кум), кучлуг к;аган
(кун т каган), сарыр алтун (сэры алтын), еруц кумус (ак ку-
Mic), ецреы будун (алдьщгы халык), ецреы ер (алдыцры
ер) т. б.
Келыр1лген мысалдардары TipKecTiH алдыцры сьщары сын
есщдер де, олар зат' еОмдерге орын TapTi6i жэне магынасы
жатынан катьисты болып, сез тфкестерш жа1сап тур. Мундай сын
еюмд! сез TipKecTepi ескертюштерде ете жш колданылды.
С а н е с i м д i с е з T i p K e c T e p i . Сын еамдер сиякты
сан еамдер де зат еамдермен катар туру аркылы кабыса бай-
ланысады. Мысалы:
Он ол; (он ок), eid су (ею отряд), 6 i p йадар (6ip жаяу), Ueri
йуз K i c i (жет1 жуз Kici), ток,уз оруз (торыз орыз), он гумен су
(жуз мьщ эскер), уч отыз балык, (жиырма уш кала) т. б.
Е с i м д i к т i T i p K e c T e p . Кене турю жазбаларында
кездесетш еамдштердщ 6api б1рдей зат ес1мдермен TipKec жасай
бермейдк Keft6ip с i л т е у, с у р а у eciMfliKTepi рана зат еамдер­
мен TipKecin, кабыса байланысады. Бур.ан ескертюштерден мы-
салдар:
Ол сабыр (ол сез), ол суб (ол су), бу су (бул эскер), не буцы
(не муцы), нен, йер (кай жер).
Е с i м ш е л i т i р к е с т е р. Еокертк1штердег1 зат еамдермен
кабыса байланысатын сездердщ б1ртобы — еамшелер. Мысалы:
Этунтук втунч (етшген eTiHiui), йатырма тар (жаткан тау),
кельме беглер (келген бектер).
Булармен катар текстерден кабыса байланыскан кейб1р
eT ic T i K T i T i p n e c T e p f l i де кездест]рем1з. Олар темендегщей:
1л болты (Ел болды), будун болты (Халык болды), улур бол-
тым (Улкен болдым), тац унтуру тегд!м (Так ата жетпк), тун
цатдымыз (Тун каттык), Оруз келт1 (О рыз келд(), т, б.
5. Ж а н а с у. Keft6ip пысыктауыштар етклчктен болран баян-
дауыштармен ein6ip орын талгамай байланысады. Мысалы:
E6ipy тусейш (Айнала тусешн), цоды бардымыз (Томен бар-
дык), кунтуз олурматы (Кущпз отырмады), тун удыматы (Тун
уйыктамады).
Кабысударыдай емес, жанасуда кей кездер1 т 1ркескен сездер
6ip-6ipiHeH кашыктап, арара сез салып та тура бередк

Сейлем Mymenepi
Атркуты щырк, аз кучлуг к,атан йарымыз болты (Арткы кырк
аз к у н т каган жауымыз болды) деген сейлемдег! щаран — бас-
тауыш, жауымыз — баяндауыш, артк,ы куш п щырк, аз — курдел1
8* 115
аныктауыш. Ол сездердщ бэр! де белгш б!р сураура Ж1ауап
6epin, сейлем мушес! болып тур.
Сейлем мушелер1 ец алдымен т у р л а у л ы жэне т у р л а у -
с ы з болып, ею топда белшедй
Сейлем н iа т у р ла ул ы м у шел е р i
1. Бастауыш. Бастауыш болатын сездер, непзшде, атау тул-
тада тур ад ы.
а) Бастауыш атау тулрадары зат еамдерден жасалады.
Торлада оруз келт1 (Торлада орыз келдО. Тургес гаранта квруг
келт1 (Тургеш караннан хабаршы келд}). Б1лге Тоникук баца
айды. (Б1лпш Тоникук маран айтты).
э) Бастауыш атау тулралы ее!мджтерден жасалады. Бен
ебгеру тусешн (Мен уйге карай кайтайын). Bia etti бьщ ерт1м1з
(Bi3 exi мын едтк).
б) Атау кушндег1 тэуелд1 жалраулы сездер бастауыш бола
алады. Озум табтач Шце щылынтып (Менщ ез1м табраш ел1нде
тэрбиелещрм). Ыды ташда щалмысы куубранып, Heri йуз болты
(Тау мен тас арасында калганы жиналып, жей жуз болды).
Etd улуг1 атлыт epri, 6ip улугь йадар е р п —■EKi yaeci (белей)
атты ед1 де 6ip белей жаяу едй Тун удысыцым келмед1 (Тун
уйкым келмед1). Кунтуз олурсыщым келмед1 (Кунд1з отыррым
келмед1). Бу учегу щабысар (Бул ymeyi dipirep).
Баяндауыш. Баяндауыш ic-эрекеттщ иесш керсетш, жштш
жалраулардьщ жекеше, кепше турлер^нде турады.
Турк будун табтачда адырнылты (Турк халкы табраштан
белшд1). Отуздантан квруг келт! (Орыздан хабаршы келд1).
Анта втру щраныма етунтум (Содан сод караныма етшдш).
Аны 61л (Оны бш ).
Баяндауыш болатын сездер кейде атау, не тэуелдгк тулгада
турып, барлык сез табынан бола береди Мысалы:
Екг у луг i атлыр epTi (Exi белег! атты efli). Улыры шад ерт!
(Улкеш — шад ед1). Катаны — алп ерлйс, айгучысы — б1лге
ермЫ (Караны —• алып едй кецесппа — 6Mriui e ai).
Толыктауыш. Барыс, табыс, жатые, ш ы р ы с жэне куралды
септжте турран кейб!р сездер толыктауыш болады.
Толыдтауыштар магынасына, синтаксистж кызмет! мен тул-
расына карай т у р а жэне ж а н а м а толыктауыш болып, еюге
белшедк
Табыс септшнде турран сейлем мушеш эр уакыт тура толык­
тауыш болады. Аны бы (оны бш). Кары? свксИм (Кардытазала-
дым). Атыр ыща байур ерплиз. (Атты бутара байладык). Бу су
елт (Бул эскерд1 жург1з). Алтуын йысыр аса келтийз, EpTic угу-
зуг кече келп.шз (Алтай тауын аса келдш, Epxic езенш ете
келд!к).
Кене турк1 ескертшштершдег1 тура толыктауыштар да ж а л ­
р а у л ы , ж а л г а у с ы з болып келе береди
116
1лж жэне табыс септжтен баска септжтерде туркан сейлем
мушелершщ KenuiMiri жанама толыктауыш болады. Мысалы:
Турк будун табачка кврур epri (Турк халкы табрашка бары-
ватын eai). Турк будун табгачда адырылты (Турк халкы таб-
раштан белшд1). Сунугж ачдымыз (Суцг1мен аштьж). Бен сан,а
не айайын (Мен саран не айт1айын).
Аныктауыш: а) Аныктауыштар зат ешмнен жасалады:
TeMip щапыр (TeMip какп,а). Турж будун (Турж халык).
Тургес щаеан (Тургеш каган).
э) Аныктауыштар н е г i з г i жэне т у ы н д ы сын еамдерден
болады:
CapbiF алтун (сэры алтын), врун кумус. (ак, кум1с), кучлуг
цаеан (« у н т каран), Б 1‘лге Тоникук (бшгш Тоникук), кара тер
(кара тер), кызыл щ н (кызыл кан). Кара щум (кара кум).
Аныктауыштар сан ешмнен жасалады. Мысалы:
E ki у л у г 1 ( e K i б е л е г 1 ) . HeTi йуз K i e l (Же™ жуз Kid). E ki K i c i
(ею Kici). Eki уш бьщ с у м у з (Ею-уш мын 9CKepiMi3).
в) аныктауыштар шлтеу ешмджтершен жасалады. Мысалы:
Бу су (Бул эскер), Ол сабыр (Ол евз), Ол ею Kici (Ол ею
Kici).
г) Аныктауыштар ешмшелерден де жасалады. Мысалы:
Этунтук етунч (етшген етшйн), Иатырма тар (жаткан тау).
Пысыктауыш. Текстердег1 кейёир мекен, мезгю марынасында
келетш уотеулер овйлемшн пысыктауыш мушеш болады:
Акта Kicpe тецр1 б1л1г бертук учун (Содан сон Tanpi бiлiк
6epreHi ушш). Ta 6Fa4Fapy Куны сецунуг ыдмыс (Табрашка ка­
рай Куны сецушй ж1берд0. Ол суб коды бардымыз (Ол сумей
томен бардык). Капаган щаеан тун удыматы (KanaFan тун уйык,-
тамады).
Пысыктауыштар матынасына карай м е з г i л, м е к е н,
а м а л жэне м а к с а т пысыктауыш болып белшедк
а) М е з г 1 л п ы с ы к т а у ы ш : Кунтуз олурматы (Кунд1з
отырмады). Тан унтуру хегей'жз (Тан, ата жеттж). EKiHTi кун
келт1 (Еюннп куш келд1).
э) М е к е н п ы с ы к т а у ы ш : Б1з коды бардымыз (Bi3
томен бардык). Алтун йыста олурыц (Алтай тауында отыр).
б) А м а л п ы с ы к т а у ы ш : Кыйыныр квнлунче ай (К,иын-
дыкты кецлщше шеш). Эртче кызып келт1 (брттей кызыпкелдО.
E6ipy келт1м1з (Айнала нелдж).
в) М а к с а т п ы с ы к т а у ы ш : 1чждук учун тецр1 влутм'ю
ершч (Барынранымыз Yшiн T9xpi бэлю 6i3Ai вл™рмес), Санага-
лы тусурт1м'1з (Санаралы кш рдж).
Сейлем мушелержщ орын T ap Ti6 i
Сойлемдег1 аткаратын кызме-пне карай сейлем мушелершщ
орналасуында белгш 6ip жуйе болады. Ондай тэртш-жуйе коне
турю жазба нускалары тшше де жат емес. Мысалы:
117
Онда да барыньщкы свз басыцкы сезден бурын келедЁ. Сон-
дай-ак б а с т а у ы ш баяндауыштан бурын турады да, баян-
дауыш ойды тиянакхап сейлемнЁц сонында турады:
1нгек келукш Торлада оруз келт1 (Сиыр келЁктЁ Тотлада орыз
келд\). Тургес цараната квруг келт1 (Тургеш каваннан хабаршы
келдЁ).
Кей жардайда бастауыш пен баяндауыштыц орындары ауы-
сып та келедЁ. БЁрак, бул сез стилгве, сейлемдегЁ логикалык
екпЁнге байланысты болады.
А н ы к т а у ы ш т а р езЁ аЕЕЫктайтын сезЁнЁц алдында турады:
Кызыл рваным тект1, цара repiMdi арызды.
Т о л ы к т а у ы ш т а р езш мецгеретЁн етЁстЁктен бурын
келедЁ:
Каран^а щырщ аз будуны iniKdi (KaFaHFa кырк аз халвы ба-
рынды) .
Мунда каванга сезЁ толыктауыш та, оны менгерЁп турран
барынды етЁстЁгЁиен бурын айтылып тур. БЁрак олардыц бЁрЁне
бiрi тадау, катар туруы шартты емес: олардын арасында баска
сездер келе бередЁ.
СейлемнЁц п ы с ы к т а у ы ш мушесЁ де езЁ пысыктайтььн етЁс-
тёктёц алдында келЁп, пысыктайтын сезЁне такау турып та, арара
сез салып алые турып та пысыктай бередЁ:
Болчука тан унтуру тегдмвз (Болчукка тан ата жеттЁк). Кун
йеме, тун йеме йелу бардымыз (Кун демей, тун демей желЁп
бар дык.).
КелтЁрЁлген мысалдар сейлемдегЁ сездердЁн орын тэртЁбЁ
казЁргЁ туркЁ тЁлдерЁндегЁ сездердЁн, орын тэртЁбЁмен сэйкестЁгЁн
керсетедЁ. Дегенмен ескерткЁштерде дардылы орын тэртЁбЁн сак-
тамайтын сейлем мушелерЁ де кездеседЁ. Мысалы, Тоникук
ескерткЁшЁнде мынадай бЁр сейлем бар:
Сакынтым: турущ бущлы, селв'з букалы армада
(Ойландым: арык букалы, семЁз букалы кейЁнде) деген
сейлемде «Сакынтым» деген баяндауыш баска турлаусыз му-
шелердЁц бэрЁнен бурын келЁп, дардылы орын тэртЁбЁ сактал-
май тур.

СейлемнЁц бЁрьщкай мушелерЁ

ЕскерткЁштерде бЁр мушеге барынып, белгЁлЁ 6ip cypayFa


жауап беретЁн бЁрыцрай мушелер де кездеседЁ. Олар темендегЁ-
дей:
Турк будун табрачда адырылты, канланты (Турк халкы таб-
раштан белЁндЁ, ханданды). Табрач, оруз, к,ытан бу учугу кабы-
сыр (Табраш, орыз, кытан бул ушеуЁ бЁрЁгер). Кун йеме, тун йеме
йелу бардымыз (Кун демей, тун демей желЁп бардык). Тенр«
118
Умай, ыдук йер-суб баса 6epdi ершч (Тэщрй Умай, касиеги
жер-су жендс берд1). Он ок; беглер1 квп келтр йукунт1 (Он ок
60KTiepi квп келдр ж угнш ). Сарыр алтун, ерун кумус, к,ыз-к,удыз,
егркеб!, ары бунсыз келурт1 (Сары алтын, ак, кумк, кыз-кыр-
кын, юлем, асыл дуние eui6ip мунсыз келетш).

Курмалас сейлем
Есксртюштерде де жай сейлемдер марыяалык жэне тулралык
жарынан 6ipiMeH-6ipi байланысып, аякталран курдел1 ойды 61л-
д 1ретш курмалас сейлем жасайды.
Курмалас еейлемдердщ шыру, калыптасу т.арихы, олардын
жасалу тэс1лдер1 курдел1 де киын моселе. Мунын взi алдына
арнайы зерттеуд1 керек етедк ©йткеш, ол замандары курмалас
еейлемдердщ марына жактарынан, тулра жактарынан байланысу
тэсихдер! де Kasipri кездегщен езгешелеу болтан. ,Тш де дамып
отыратьш категория болгандыктан, курмалас сейлем жуйелер1
де тшмен 6ipre дамып, езгерш отырран. Солай бола турса да,
орхон eoKepTKiniTepi орнатылралы мьщ жылдан аса уакыт етке-
н1не карам!ай, ескертюштерден казак тйине жакын я уксас келе-
т1н кептеген курмалас сейлвмдерд1 кездест1рем13.
Ек1 улугь атлыр epri, 6ip улугШадар epri (Ею белег1 атты едк
6 ip белег1 жаяу ед1) . Будуыц бонзы ток; epri, йарьшыз recipe
учущ тег epri (Халыктын тамары ток едк жауымыз айнала жырт-
кыш кустай ед1). К,анын щодып, табрачща йана i4iKdi (Ханын
койып, табрашка кайта барынды).
Келтгршген мысалдардары уш сейлемнщ эркайсысы уласып
айтылтан ею турл1 6ip-6ipi»e байланысты курдел! ойды бшд1рт
тур. BipaK олардын арасындагы байланысу тэсюдер! бэргнде
б1рдей емес. Алдыцры ею сейлемнщ компоненттер! ез ара тен
дэрежеде, кеш нп курмалас сейлемнщ компоненттер! 6ip-6ipi'Me.H
барыньщкы, басынкылььк катынаста айтылып тур.
Ескертюштерде кездесетщ курмалас сейлемдер курмаласу тэ-
сйдцерше карай с а л а л а с жэне с а б а к т а с курмалас сей­
лемдер болып, enire белшедн

Салалас курмалас сейлемдер


Салалас курмаласка енген жай сейлемдер 6ipiHe-6ipi барын-
бай, тен дэрежеде байланысады: К,аганы алп epri, айгучысы 61л-
ге epri (Караны батыр едк Kenecuiici 6mriui ед1). Тун удысыщым
келмед1, кунтуз олурсъщым келмедь (Тун уйкым келмедк
кущиз отыррым келмед1). Epric угузуг кеч1гс1зт кечд1м1з, тун
цатдымыз (Ертщ езеншен егпк, тун каттык). Etcinri кун келп,
вртче щызып келт'ь. (Еюннп куш келдр ерттей кызып келд!). 1л
119
йеме ы болты, будун йеме будун болты (Ел енд1 ел болды, халык
енд! халык болды). бзум щары болтым, улур болтым (0 з1м кары
болдым., улкен болдым). Келтлриген салалае курмалас сейлем-
дердщ 6ip тобы тек дауые ыррагы аркылы байланысса, калганда-
ры ж а л f а у л ы к, т а р аркылы курмаласып тур.

Сабактас курмалас сейлемдер


Сабактас курмалае сейлемдердщ байланысу тэОлдер! сала-
лас сейлемдердщ курмаласу тэсмдершен езгешс. Сабактас кур-
маластьщ курамындагы жай сейлемдердщ 6ipi басьщкы, екшшь
ci барыньщкы болады. Басьщкы сейлем непзп ойды б!лд1ред1, ал
багынынкы сейлем сол басынкыдаты ойды айкындап турады.
Осыран орай барыньщкы сейлемнщ баяндауышы тиянакты бол-
майды. Сабактас курмалас сейлемдердщ барыньщкы сыцарыньщ
баяндауыш тулгасына карай 6ipi кесемшел1 барыньщкы болса,
екщийс! еамшелц ушшип 6ipeyi шартты барыньщкы болып ке-
лед 1. Оны темендеп мысалдардан анык байкаура болады:
К,анын цодып, табрачк,а йана i u w d i (Ханын койып, табран.гка
жане барынды). Кьшг йшу, табыстан йййу олурур ерпм1з '(Киш
етш жеп, коян етщ жеп отыратын едш). Ол e u i K i c i бар ерсер с е ш
табтачыр влуртеч1 (Ол exi Kici бар болса, сеш, табгашты елт 1рдд).
Турк будун олургалы, турк щатан олуреалы Шантун балыка, та-
луй угузке тегм1з йощ e p M i c (Турк халкы болралы, турк караны
болралы, Шантун каласы мен Тещз езендерше дешн жетпеген
ед1). Шрч1 Шр йацылып, борузланты (Жер алтеугш жерден ада-
сып, бауыздалды). 1лтер1с цаган цазранмасар, уды бен щазранма-
сар, U йеме, будун йеме йок, e p r e u i e p r i ( 1лтерш каран муны етпе-
се, акыры менщ ез 1м де осындай етпесем, ел тары да, халык, талы
да болмаран болар efli). Бутугi бар ерсер, не буцы бар ертеч1
e p m i c (Камкоршысы болса, не муцы бар болар) т. б.

Тел ж ен е твлеу с е з
Орхон-енисей ескерткштершен толып жаткан тел жэне телеу
сездерд! кездеспрем1з. Олардьщ б1ркатары цитат туршде, енд1
6ipeyflepi диалог туршде кездесед1.
— Йаеыл,— ridi. Йармысы бен ерпм, б1лге Тонику к.— Жа-
кында,— дед!.— Жакында дегеш мен ед!м, бшпш Тоникук.— Ка­
ран му к,ысайын,— ridiM. — Кдранды ма кысайын,— дед'ш.
Анча сацынтым: «Б1лге Тоникук бойла баса тарпан б1рле
1лтер1с цатан болайын» (Сонша ойландым: «Бшгш Тоникук уэ-
з 1рмен 6ipre 1лтерщ каган болайын»),
— Сулел1м,— ridiM.— Сорысамыз,— дед1м.— Ол йолын йоры-
сар, унч,— ridiM — Ол жолмен журуге мумкш,— дед!м.
Г20
— Аны субуг баралым — Аны езешмен баралык. Б1лге То-
никук баца айды: «бу су елт»,— ridi. Бюпр Тоникук маган айт-
ты: «Бул эскерд1 журпз!»— дедк
Б1з бул келирюген мысалдардан тел сездердщ орны туракты
болмайтынын, олар автор сезшщ алдында да, ортасында да, ав­
тор сезшен кешн де тура 6epeTiHiH керелиз.

Тыныс белп
Ескертюште сез бен сездк сейлем мен сейлемд1 6ip-6ipiHeH
белепн 6ip белп — кос нукте. Бул белп ешуакытта сездщ, не
сейлемшн басында келмейдк ол тыныс белп туршде сездщ, не
сейлемнщ сонында тана кездеседк Мысалы:
Текст:

гм г ты: Л пП Т9: т дгп:


;rhTYJs;rwn;mM41Hrh9: d h j u : mjn
: rhTY#D : rf YN rrs
О к, ы л у ы
Турк ecip будук йерште бод цалматы. Ыда-ташда цалмысы
кубранып, tieri йуз болты. Eid улуг1 атлыр ерп, 6ip улуг1 йадаг
epri
Аудармасы:
Туркин езюген халкы жершде ештене калмады. Бута мен
тас арасында калганы жиналып, жеп жуз болды. Ею белей атты
едк 6ip белей жаяу едк

Лексика
Орхон-енисей ескертюштершдеп сездер магынасы жагынан
темендепдей б1рнеше топтарга белшедн
1. Адам жэне семьялык катынастарга байланысты сездер:
ата — ата, еяу:— эже, улкен туыс, цатун — катын, цыз — кыз,
Ш — i Hi, сщл1 — сщлк келш — келш, йеген — жиен, окул—
ул т. б.
2. Табигат кубылыстарымен байланысты сездер:
йер — жер, тар — тау, цар — кар, таш — тас, ай — ай, кун —
кун т. б.
3. Котамдык-элеуметпк атаулар:
ел — ел, цан — кан, царан — каган, бег — бек, тарпан — дэ-
реже, бай — бай, цул — кул, куц — кун, чырай — кедей т. б.
4. Шаруашылык атауларымен байланысты сездер:
6edi3 — ою, ернек, аеыл — кора, цорран — корган, барк—жай,
алтун— алтын, куму с — кумю, тем1р — TeMip т. б.
121
■5. Эскери лексика:
су — эскер, суцус — сорыс, уруш — урыс, щылыч — кылыш,
<

сунуг — cynri т. б.
6. Жан-жануардын. аттары:
ат — ат, айрыр —айгыр, тай —тай, шеек — сиыр, буца — бу­
ка, барс — барыс, 6epi •— 6epi, каскыр, к,ой — кой, учук,— кус,
■к,аз — каз, тащит — тауык т. б.
7. Анатомиялык атаулар:
баш — бас, адат — аяк, кез — кез, боруз — тамак, к,улращ —
к,улак, йурек — журек, сач — шаш, тыл — тш, вд — ет т. б.
8. Белг1л1 6ip кещстж урымымен байланысты сездер:
ара — ара, арт — арт, шег — шек, узе — устше, щоды — темен
г. б.
9. EcKi дши нанымдармен байланысты сездер:
тецр1—тэцрц умай—•эйелдердщ кудайы, ыдук, — касиети т. б.
10. Этникалык атаулар:
басмыл (Балык каласы мацын мекендеген халык), аз (Ени­
сей езеш мацын жайларан халык), оруз — огыздар, к,арлук,—
карлыктар, щыбчак, — кыпшактар, сордак, — сордылар, тардуш —
тардуш, табрач — табраш, татар — татар, татабы — татабы, те-
л1с — тел 1с, турк — туржтер, тургес — тургештер, уйтур — уйрыр,
чш л — чиНлдер, ч1к — чиктер, тез1к — тэжштер, тоцры — токар-
лар, усун — уйс!н т. б.
1 1 . Топонимикалык атаулар:
Байбалъщ — кала аты, Болчу — езеннщ аты, Epric — EpTic,
Кем —■Енисей езеш, Квгмен —•Саян таулары, Кара куум — К,ара
кум, Орщун—- Орхон езеш, Селеце — Селенга езеш, Тоела —
езеннщ аты, Алтун йыс — Алтай таулары, Йенчу ■ — Сырдария
езеш, Этукен — жер аты, TeMip щапыр — Тем1р какпа т. б.
С и н о н и м с е з д е р . Ескерткштерде дыбысталуы жарынан
ар турлц марына жарынан 6ip-6ipiHe жакын синонимдж сездер
де кездеседй
Алп — алып ер — ер батыр; йурд — журт, ы, ел — ел; бедук—
бшк, улур — улкен.
Антонимдер: улур — к1ч1г (улкен — Kiuii), ак; — t^apa
(ак — кара), ыгеру — Kidiu (mrepi — кей1н), ач — ток, (аш —
ток), йоран — шнчге (жуан — жщ ш ке), щалун — йуйща (ка-
лыц — ж ука).
О м о н и м д е р : ат:
а) жылкыны б1лд 1редк
а) KiciHin атын (ес1м1н) б!лд!ред1:
б) мылтыкты ат дегендег1 ет1стжт 1 керсетед1.
Т у р а к т ы с е з т ! р к е с т е р 1 . Еск! жазу нускаларында ту-
ракты сез т 1ркестер1 де кездесед1. Б1рак олар кеп емес. Мысалы:
Тун щатдымыз (тун каттык). Акта втру (содансоц). Арыр обуты
шг (таза уят ирГ).
122
OH I / (W)
I! т a p a у

K9HE УЙ4ЫР ЖАЗУ ЕСКЕРТК1ШТЕР1Н1ЩТ1Л1

ФОНЕТИКА
Алфавит
Кене уйрыр жазуы жотарыдан твмен карай (вертикаль бойын-
ша) жазылады (123-беттеп cypeTTi карацыз). Онда не 6api
23 танба бар. Мунда 9p6ip танба сез ш!нде келетш орнына ка­
рай сез басында 6ip турл1 болса, сез ортасында екшнп жэне сез
соцында ушпшй турл1 болып езгередк Кене уйгыр жазуыньщ
23 танбасы 28 эрштщ орнына журедк

Дауысты дыбыстар
Кене уйшр жазуы ескертюштершде 8 дауысты дыбыс бар да,
ол дауыстылар 5 тацбамен бершедй Муны твмендеп кестеден
анык байкауга болады.

Сез басында Сез ортасында Сез соцында Эрштж мэш

«1
* А Aa,

А 1
Ее, Ээ
* А
А
* А J Ыы, Ii
Л d
d Оо, Уу
<3
^ d 2 а 0 е, Yy
А <3 *
Я г *

124
Дауысты дыбыстардьщ колданылуы

Кене уйгыр жазбалары тш ндеп дауысты дыбыстардьщ кол-


данылуында езшдш ерекшелттер1 бар. Олар темендегщей:
А — ашык езулж тш арты дауысты ды-
бысы. Сездщ барлык шеншде келе бе­
реди Мысалы:

а сез басында:

ай — ай,
ака — ада,
алды — алды,
атты — алты,
алцыс — алрыс.

бай — бай,
бар — бак;,
йарым — жарты,
йарач — аташ,
щары — кары.

да:
анта — онда,
тамга — танба,

буца — бука,
С— йана — жэне,
маца — матан.

Е — т1*л алды езулш ашык


44 дауысты. Орын талрамай-
ды.
125
е сез басында:
екш — епн,

ecKi — еск1-,
с \ ^ ч л
ели — елу,

емп — ендк

ет — ет.

e с е з о р т а с ы н да:

тегел — тугел,
S -\y ^ r сешз — ceri3,
с **iv тец — тен
iKeey — eKeyi,
тумен — он мыц.

е с е з с о нынд а :

пене — неше, канша,


бые — 6ipre, мен,

б1рле — 6ipre,
>±а*. узе — устше,
йере — жерге

icKe — ioKe.
Ы — т1л арты, кысац езу-
Л ^ Л Л1к дыбыс, i — т1л алды,
кысац езулш дыбыс. Кене
4 * 5 уйеыр жазуында бул ек1
дыбыс 6ip танбамен 6epi-
лед1, орын талеамай, сез-
дщ барлык шешнде келе
бередй
126
ы, i д ы б ы с т а ры с е з б а с ы н д а;
ыт йыл — ит жыл
Ш — ею,
ш — ел,
г- \ /л \Х .
Шм — менщ iHiM,
Г — ic.
ic
ы, i д ы б ы с т а р ы с е з о р т а сы н д а;
йыл — жыл,
J*9 бгз — баз,
/сш — ЮМ,

/ * * * бШн — мешан,
йарым — жарты.
ы, i д ы б ы с т а р ы с е з с о н ы н д а:
^ 1£^> алды — алды,
йолы — оныц жолы,
1лч1 — елни
Шм — iHiM
M in i мень

0 жзне у дыбыстары да
6ip турл{ тацбамен жазы-
лады. О сездщ сонында
кездеспейд1, ал у дыбысы
$ 4 < \ орын талтамайды, сездщ
барлык шеншде келе бе­
реди .
о, у д ы б ы с т а р ы с е з б а с ы н д а
орлум — -улым,
у^п Л гь, отуз — отыз,
улур — улык, улкен,
>^ C Ч J ^ усун — узын,

ъ** ол — 6л.
127-
о, у д ы бы с т а р ы с е з о р т а с ы н д а :
буща — бука,
бор — вино,

к,ул — кул,
муц — мун,
^ j^ X Q lo
то^уз — ТОРЫЗ.
у сез соиында:
бу — бу, бул,
-— 9
йараду — жаратып,
йорыйу — журе.

в жэне у дыбыстары да
6ip ран,а эраппен тацбала-
нып, алдьщрысы сез ба-
сында жэне сез ортасын­
да, KepuHrici сездщ бар-
лык шешаде кездеседь
бы с т а р ы с е з б а с ы н д а :
вз — ез,
уч — уш,
учун — ушш,
v ^ e 04 улеш — улес
узе — устше.

в жэне у с е з ортасында:
Квцул — К0Н1Л,
сез — сез,
терт — терт,
ЛЬ? куз — куз,

кун — кун.
128
Y сез соцында:

ку — хабар,
керу — Kepi,
/■ едлу — ете, жасай.

Дауыссыз дыбыстар
Ескерт1ю штердеп дауыссыз дыбыстар мынавдай 18 тацба
аркылы ернектелген:

9—352 129
Дауыссыз дыбыстардьщ долданылуы

Л — ауыз жолды со-


нор дыбыс. Сездщ басын-
да ете сирек, сез орта-
сында жэне сонында жш
ушырайды.
л сез о р т а с ы н д а :

б1рле — 6ipre,
улуш — улес,
беглер — бектер,
свзлер1 — сездерь
борльщ — У3™-

л с е з с н, ы н д а:

ы — ел,
йыл — жыл,
*£Ч> цул — кул,
йашыл — кек, жасыл,
ол — ол.

М — мурын жолды сонор


дыбыс. Сездщ барлык,
<1 vs сг шенщде кездесе бередь

мсез басында:
маца — маган,
муц — муц,

мыц — мьщ,
мен — мен,
Г' «,> мунта — мунда.

130
м сез ортасында:
кумуш — кумк,
йтрмтч — жиырманшы,
йаман — жаман,
талща — таН'ба,
алмады — алмады.

Н — мурын жолды сонор


1 Ч
дыбыс. Орын талрамайды:
сездщ барльгк шешнде
кездесе бередь
н С 0з б а с ы н д а :
негу — неге,
нече — неше,

нысан — белп,
ном — штап
neria — калай.
н сез ортасында:
анта — онда,
еркшче — еркшше,
йонт — жылк.ы,
тонанты — тон .кид1,
санап — санап.
н с ез соцында :
он — он,
щан — кан,
екш — егш,
> ^ о
6i4m — мешш,
кун — кун.

J3I
Й — ауыз жолды спирант
сонор дыбыс. Бул да сез-
4 4 j дщ барлык шешнде жа-
зыла бередн
йсез басында:

йагаш — аташ,
йана — жэ»е,
Шр — жер,
йарым — жарты,
йок, — жок;.
йсез ортасында:
алайын— алайын,
йорыйу — жу-ре,

I к^айу —• кайта,
тайны — Kici аты,
айдып — айтып.
йсез соцында:
ай — ай,
бай — сай,
к,ыдай — кытай.
Р — ауыз жолды сонор дыбыс.
Сездщ басында кездес
пейдк Сез ортасында жэ-
И Л 1 не сез сонында келе бе
редь
рсез ортасында:
С- \ ерп — ед1,
орду — орда,
bitS
терт — терт,
бердш — 5ерд1м,
r^ K > квр — кез.
132
р С0з с о ц ы н д а :
ep — ер, батыр,
^rys, бар — бар,

С бир — бер,

Шр — жер,
г авар — товар.

Б — уназ ерш дыбы-


сы. Создщ барлык шешн-
9 И .4 б сез басында:
де кездесе береди

-A > w O баг — бак, бакдпа,


>\э бг'з — 6i3,
*>хл2 бук,а — бука,

>ч? боз — боз,


бу — бу, бул.
б(п) с е з о р т а с ы н д а :

^ s jL A X абам — егер,

апа — апа.
п С03 с о ц ы н д а :
^ Q ^ O v санап — санап,
алп — альт,
j^ S A Q ^ щодуп — койып,
альт. — алып,
T in — деп.

cl Cl cl1 В — унс13 уяц Tic пен


ерш дыбысы. Создан орта-
сында жэне соцында кез-
деседи
133
всез ортасында:

йавуз — жауыз,
йалавач — елшк

с о н, ы н д а:
ев — yii,
C 3 tH | сув — су.

Т — унс>3 катан Tic


дыбысы. Сездщ барлык
шенгаде кездесе бередк
Т С0 3 б а с ы н д а:

rap — тау,
тас, таш — тас,
^ ffl тац — тац,
тумен — он мыц,
туе — туе.

тсез ортасында:
алты — алты,
акта — онда,
ерп — ед1,
6 'n in — б тп ,
отуз — ОТЫЗ,
> a s n пт. тсез с о нында :
ат — ат,
ет — ет,
йонт — жылкы,
тут — тут, уста,

ыд — жъбер.
134
Д — уназ ¥ян Tic ды-
1 гл ~l бысы. Создщ ортасында
J жэне соцында жазылады.
дсез ортасында:

K id iu — кейга,
орду — орда,
алм ады — алмады.

дсоз с о цында :
кунчЬд — кунж1,
уд — бука.
С — унс1з катан tic
дыбысы. Создщ барлык
шеншде кездесе бередк

^ _ с с 9 з б а с ынд а
санап — санап,
сет з — сепз,
сен — сен,

свз — сез,

сув — су.

ссоз ортасында:

ecKi — ecKi,
K ici — Kici.

ссоз с о ц ын д а :

бас — бас,
бос — бос,
тас, т аш — тас.

135
Ш — уна'з катан тьл алды
дыбысы. Сездщ барлык
шешнде кездесе бередк

шсвз басында:

uiepiK — шерж,
шатраш — шахмат.

шсез ортасында:
аша — аса,
башым — менщ басым,

Kiiui — Kiici,

йащыл — жасыл.
••

шсвз соцында:
-V ^ 4 > куш — куш.
кумуш — кум1с,
^ £ и а туш — туе.
. •
Ч — YHci3 катан шугыл
Т1Л алды дыбысы. Свздщ
барлык шешнде кездесе
бередЬ
. ч евз басында:
чвл — шел,
чат — уакыт.

чевз ортасында:
б т 'к — мешш,

ыч( — елнп,
^ъ Х м ьь
учун — ушш.

136
ч с0з соаында:

алтынч — алтыншы,
йагач — агаш,
уч — ущ.
К, — унс'3 катан ткт
I арты дыбысы. Сездщ бар-
лык шеншде кездесе бе-
pe«i.
б а с ы н д а:
к,алын ■ кальщ,
к,ан — кан,
щодуп — койып,
куул — кул,
цутлур — кутты.
ксез ортасында:
так,ы — тэты,
талиба — танба,
ба^сы — баксы.

ксез аягында:
ок, — ок,
онлук, — ондьщ,
танук, — куа.
F — у н т уяд Т1л арты
дыбысы. Сездщ ортасын­
♦ 4 да жопе соцында кезде-
седк
f с е з ортасында:

иагач — араш,

йадар — жаяу
TOFMbiiu — туран.

137
f сез соцында:

атлыр — аты,
йыллыр—жылдык,
тар — тау.
К — унс1з катан Tia
ортасы дыбысы. Сездщ
барлык шеншде 6ippen
келе бередь

к сез басында:
керу — Kepi,
кеч — кеш, ет,
кел — кел.
&
куз — куз,
/СШ — ЮМ.

к сез ортасында:
екш — eriH,
yvХ ^ У
ecki — ecKi,
с -4 > 4 ^
Ш — ек1.

к сез с о н ын д а :
врдек — уйрек,
вк — так,
uiepiK — uiepi'K.

Г ( К ) — yHci3 Tia ор­


тасы дыбысы. Сездщ ор-
тасыада жэне сонында
кездеседь
138
г се з ортасында:
6еглер1м — бектер1м,
HeeipMi — жиырма,
тегг — дешн.
Г С0 3 ы н д а:
СО Н .

eyiie — елу,
бег — бек,
^ I^ i%До тег — тек.
3 — уназ уяц Tic ды-
бысы. Создщ ортасында
жэне сонында кездеседк
зеез ортасында:
взум — e3iM,
узе — YCTiH'e>
евзлерт— сездерк

зеез сонында:
тонуз — додыз, шошка,
куз — куз,
вз — ез.

Н, — мурын жолды сонор дыбыс.


К С03 о р т а с ы н д а :

басыца — басына,
йары — жана,
квцул — кещл.
Н с 0 з сонында:
мыц — мын,
мун, —• мун, кайры,
сор — сон,
JD тер — тен.
139
Сингармонизм, "Плдеп дыбыстар ез ара калай боле а солай
TipKiecin айтыла бермейдк сез imiime, не сез аралырында болсын
олардын ыркесушде белгш эандылык болады. Кене уйтыр жазу
ecKep'TKimTepi тш ндеп дауысты дыбыстар ею турлй жолмен —
не тшдщ, не ершшн катысы жагынан 6ip-6ipiMe-H ундаст айты-
лады.
a) EcKepTKiuiTeri ap6ip сез курамындагы буындар ундестш
заньша багынып, не б1ркелю жуан, не б1рьщгай жiнiшкe айты­
ла ды.
Жуан буьщды сездерде:
атлыр — атты, адсщлыр — аякты, башла — баста, улуста — улыс-
та, улуп^а — улыкка (улкенге), алтынч — алтыншы.
Жщ^Ш'Ке буынды сездерде:
ш н п — еюнтш, б ш г — бш к, ш рке— жерге, eOimetti — уйшдегц
свзле — еейле, кучлуг — куштц
э) EpiH ундеспп. Мунда алгашкы буыидагы ерш дауыстыла-
ры езшен сон гы буындарга эсерin тишзш, ундвседй
вцдун — алдынан, улушлуг — улестш, улуш — улес, бутуру —
бгаре, тутдум — туттым, тонлур— тонды.
Ассимиляция. Кене уйрыр жазу ескертюштерш'Щ тЫнде де
катар келген дыбыстардын бIрiнiн; еюншюше ыкпалы болады.
Муньщ e3i катар келген дыбыстардын 6ipi«in ешншкше ыкнал
ету барытына карай i f l r e p i H 4 i жзне .к е й i -н д i ы к п а л
(ассимиляция) больгп белшедк
а) 1 л г е р 1 н д 1 ы к п а л : улуста — улыска. э) К е Й 1 н д 1
ы к п а л : б укун — бул кун
Сонор р, л, м, ц дыбыетарыныц катан, Typi болмаеандыктан,
оларра косылатын косымшалар катацнан да, уяцнан да бастала
береди келсер — келсе, болмыиг — болмыс (болтан), емт1 —
ендт
Буын. Ескертюштерде Ka3ipri тури тюдершде бар буьшнын
барлык турлер1 де кездеседц
а) Ашык буын:
а-щ — ата, 61-ле — 6ipre, йа-на — жэне, та-^ы — тары, i- K i — ею,
ба-ру — бара.
э) Туйык буын:
tap — жер, ол — ол, вз — ез.
б) Быеу буын: баг — бак (бакша), бай — бай, таш — тас,
тан — тау, щуш — кус.

М О РФ О Л О ГИ Я
С е з тулгасы
Кене уйрыр жазуында сездер курамына карай уш топка бе-
лшедт Евдй осылардын эркайсысына кыскаша токтап, жеке-же-
ке мысалдар иелюрейш:
Т у б i р с е з д е р : ев (уй), ай (ай), йир (жер), бар (бау, бак-
140
ша), б у к ; а (бука), тар (тау), тас (тас), с у в (су), м е н (мен), б у
(бу, бул) т. б.
Т у ы н д ы с е з д е р : U n i (елш!), б а р у ч ы (барушы), б у р у н р ы
(6ypbtHFbi), б у к у н к 1 (бугшп), t l i p d e i d (жердей), а т л ы г (атты),
а д а р л ы р (аякты), т о н л ы р (тонды), б а ш л а (баста), с в з л е (сейле).

Б i р ш к е н с е з д е р : б у к у н — бугш, к у н т у з — кущиз.
К у р д е л 1 к у р а м д ы с е з д е р . Буран кебшеое, «ici атта-
ры, жер-су атаулары мен кейб1р сез TipicecTepi жатады: Омар
ш е Ш х (Kici аты), Teuip цапыр (жер аты), К а р а куум (жер аты),
й ок, epri (жок, ед:).

С ез татар ы
З а т eciM
Сез болып отырран ескерткштер тшндег! зат еамдерге де
тан категориялар: к е п т е л у , т э у е л д е н у , с е п т е л у жэне
ж i к т е л у.
К е п т i к ж а л f а у. Зат есгмдер жеке турде де, кепше турде
де келе бередк Кептж мэн белпл1 жалраулар .аркылы да, «емесе,
сездщ лексикалык марынасы жэне сез т-ipKiecxepi аркылы да бе-
р!лед1. Кене уйгыр жазуларында кептж жалеау -лар, -лер туршде
келедк т а р л а р (таулар), б е г л е р (бектер), у р ы л а р (урыктар),
с в з л е р (сезд-ер).
З а т -ес i м д е р д i н т э у е л д е н у т Кене уйгыр жазуы
ескер'тшштер1 тЫнде зат ес1мдер арасындаты меншжтшк, иелш
катынастар-да тэуелдж жалраулары аркылы бершедь Оны те-
мендег1 мысалдардан анык байкаура болады. Мысалы: шш (ме-
Hin ini-м), (бтздщ ihim is),’ а т ы м (менщ атым), а т ь ш ы з
(биздщ атымыз), у л у с у ц у з (с1здщ улыеыныз), к в ц л у ц у з (аздщ
кещ лш з), в з 1 (онын ез1),
З а т е с i м и i к с е п т.е л у i. Септж жалраулар сейлем iuiin-
де 6ip сез ,бен екшип сезд! байланыстырып турады. Кене уйрыр
жазуы тш вде темендепдей септжтер бар.
Атау — сездщ сшб5р жалраусыз, Heri3ri Typi. Мысалы: а й
(ай), б а р (бау, бакша), б у к , а (бука), е к ш (егш), Clip (жер), ь/ш'
(елни).
1л 1*к cenria заттьщ, кимылдын KiMre тон екендтгш керсетш,
-нын, -нщ жалрауларыньщ жалрануы аркылы жасалады: ак,ам-
ньщ (арамньщ), шйнщ (кш щ ), Мысырныц (Мысырдын).
Барыс cenTia бет алые немесе мекендж барытты бщд!рш, тэ-
мендегщей жалраулар жалрануы аркылы жасалады.
а) -к,а,-ке, -Fa -ге: б о р л у щ а (уз1м1гпге), й а ц ы щ а (жацара)
у л у р щ а (улыкка, улкенге), ш р к е (жерге), K i c m e (Kieire), е в з к е .
(сезге).
141
э) -гару, -геру, -кару, -керу: ш р к е р у (жерге карай), ы ц а р у
(одан api), 6 i p a e p y (6epi карай), й о у а р у (жорары).
Табыс сегткте турран сез амалмен, белгш кпен тшелей бай-
ланысты болып, твмендегщей жалраулар жалрануы аркылы жа-
салады:
а) -ны, -Hi: а т н ы (атты), ы н 1 (елд1), с у в н ы (суды), к ш Ш (кь
ci'Hi).
а) -biF, -ir, -f , -r : i c i a (icTi), K i c i a (ккмш), б е г л е р 1 г (бектерд1),
reypia (тэщрд]), адарларыг (аяктарды).
б) -н, -ын, -iH, -ун, -ун: б Ш г ш (бш гш ), б о р у з ы н (тамарын, ке-
мекейш), б о р л у у ы н (узтмцисш), ш р ш (жерш), у р у н ч а у ы н
(урыншарьш).
Жатые септш заттьщ мекешн, мезгшн керсетш, -да, -де,
-та, -те жалгаулары жалрануы аркылы жасалады: ш л т в (елде),
у л у с т а (улыста), й а з у у д а (жазыкта)1 , r e y p i d e (тэцр(де).
Шырыс септик кимылдын,, icTin шыккан орнын Шлд1рт, -дын,
-Д1Н, -тын, -тш, кейде -дан жалраулары аркылы жасалады:
к у н п н (куннен), с а в т ы н (дацыктан), т е у р 1 д е н (таиршеи), у л у с -
тын (улыстан), т в п е д е н (твбеден).
Кене уйрыр жазуында жонарыда кероеылген ееттктермен
катар, кемектес сеггик те кездеседй Оныц тулрасы -н, -ын, -ш
турлершде бер]лген: к у ч л у г ш (кунтеш ен), в д м (етумен), у а -
г а н ы н (каранымен), й а з ы н (жазымен), у ы ш ы н (кыеымен).

Сын еЫмдер
Сын еа'мдер е к \ г е белшедк
a) H e r i 3 r i с ы н е с 1 м д е р : а у (ак), capbiF (сары), у л у р
(улык, улкен), K in ia (Kiuii, кшкене), б е д у к (бшк), у а р а (кара),
к в к (квк), а т ы р (ауыр), e c t d (есю), й а у ы (жана).
э) К а т ы с т ы к с ы н е с i м д е р. Ескерткдштер тш-нде ка-
тыстык сын еа'м жасайтьш журнактардьщ бастылары темейдегь
дей:
-лы, -л!:
Б у у а л ы (букалы), б е г л 1 (бектш), с у в л ы (суды).
-лыр, -Л1г:
уоруунчлы г — коркьшышты, м ещ л1г — куаньгшты, ат-
л ы р — атты,
-лур, -луг:
уут лут — кутты, кучлуг — кунт,
-суз, -суз:
с у в с у з — сусыз, м е ц у с у з — кайрысыз.
-кы, -Ki, -Fbi, -ri:
б у р у н г ы — бурынры, б у к у ш й — 6yriHri, аш нууы — ал-
ДЫ ЦРЫ .

142
Сын eciMHiH шырайлары карастырылып отырран ескертюш-
терде уш турлА:
1. А ш ы к ш ы р а й: квк (квк), цара (кара), цызыл (кызыл),.
бедук (биж), Kiniz (кАил).
2. С а л ы с т ы р м а л ы ш ы р а й: артуцрац (артыкырак),
вкшурек (кебАрек), бегрек (бепрек).
3. К у ш е й т п е л i ш ы р а й: щ1лк1 (эуелп).

С а н еЫмдер
Сан есАмдер марына-сыда карай темеадегАдей топтарра бел!-
дед А.
а) Е с е п т 1 к с а н е с i мд ер: 6ip (6ip), tpct (m i), уч (уш),
терт (терт), 6ic, 6iiu (бес), алты (алты), din (жет1), се/сгз (се-
ri3), тоцуз ( т о ры з ), он (он), uezipMi, dizipMi (жиырма), отуз
(отыз), цырц (кырьж), ел1г (елу), алтмыш (алпыс), йетмш
(жетшс), секзон (сексен), тоцузон (токсан), йуз (жуз), мш
(мыд), тумен (он мыц).
э) P e T T i K с а н е с i м д е р, учунч (yuiiEuii), тертунч (тер-
ri«iui), 6ituiH4 (6eciiHuii), алтынч (алтыншы), d in m (желнии),
сешз'шч (оепзпшп).
б) А р а л а с сан е с А м д е р : 6ip uizip мшч (он 6ip), ini
dizip Mize (oH eKire), уч dizipMi (он уш)> 6ic uizipMiKe (он беске),
алты uizipMi (он алты), алты отузца (жиырма алтьжа), секг'з-
отузца (жиырма сегйзге).
EciMAiK
ЕсАмдАктер марынасьша карай ез iuiiHeH бАрнеше топка бол1-
нед1:
а) ж Ак т е у e c i Mf l i r i : мен (мен), сен (сен), ол (ол),.
6i3 ( 613), ci3 (ci3), олар (олар).
Ж Ак т е у е с i м д i к т е р А с е п т е л е д А.
Жекеше:
Атау мен сен ол
1лАк менщ сенщ оныц
Барыс маца саца аца, ацар
Табыс меш сеш. аны
Жатые менте синте анта
Ш ырыс миштен сиштен анынтын
Кепше:
Атау 6i3 ci3 олар
Шк б1знщ йзнщ' оларныц
Барыс б1зке йзлерще оларца
Табыс 6i3ni йзш, ш лерщ оларны
Жатые б1зте азлерте оларда
Шьжыс б1зн1ден c i3 H id in олардын
143.
э) С И л т е у e c i MA i r i : бу (бу, бул), булар (булар),о л
(ол), олар (олар).
Сштеу eciM.fli»KT.epi де септеледд.
б) C y p a y e c i M f l i r i : кш ? (KiM?), не? (не?), нече? (не-
ше?), нечук? (калай?).
в) 0 з д i к е с i м д i к: кет у (вздм, эздмдш), ез (ез), взум
(вздм).
д) Ж а л п ы л а у е е i м д i к: бары (бары, бэр!), барча (бар-
ша), укуш (букш).

ETicTiK
Кане уйдыр жазуы ескертшштар1 ылшде етдстктер тубдр,
туынды жане курдел1 больш ушке бвлшедь
а) Т у б i р « T i c T i K T e p r e eiu6ip косымшаеыз буйрык
райдыц екший жарында айтыдатьш етдстдктер жатады: ал (ал),
бы (61л), бол (бол), йоры (жур), ок,ы (сана), кел (кел), к,ыл
(кыл), код (кой), тут (тут, уста), уныт (умыт), ыд (ж!бер) т. б.
б) Т у ы н д ы e Ti c Ti KT- e p журнак жалрануы аркылы
жаеал(а.ды: свзле (овйле), башла (баста), к^ышла (кыста), сана
(сана), себш (сунет), йацдыр (кайтар) т. б.
в) К у р д е л i е т i с т i к т е р, непзшде, касемше тулралы
Heriari етшстдк пен кемский етдстштердщ ыркасшен куралады.
Мыеалы: Сезлеп йатты (оейлеп жатты), йорыу турзун (журе тур-
сын), суч'и epri (тэгп ед1) т. б.
Етктжтщ б о л ы м - с ы з тур! -ма, -ме коеымшаларыаын
жалгаиуы аркылы жасалады: алмажы (алмады), йорыма (жур-
ме), к,ылма (кылма), келмед1 (келмед!).
Етктжтщ райлары тертке белшедк
а) А ш ы к р а й : быур (бшер), алмажы (алмады), олтур
(отыр).
э) Б у й р ы к ра й: б ш ц (б!л1ц), йорымаун (журмесш),
б1рзун (берет), болзун (болсын).
б) К а л а у р а й: алкай (алрай), б1решн (барайын), iuxi-
делелхм (естшк), алайын (алайын), б1лешн (бшешн), болайын
(болайын), тегмекей (тимегей), келмекей (келмегей).
г) Ш а р т т ы ра й: кечурсер (етшзсе), келсер (келсе),
барсар (барса), айтсар (айтса).

Етютер
а) 0 з д 1 к ет1ссаб акты етктжтерге -ын, -1н журнакда-
рыньщ ж-алгануы аркылы жасалады: бошан (босан), ceein
(суйедн), 1лш (м и ), етун (етш).
144
э) Ы р ы к с ы з е т i с -ыл, -iji, -л журнадтарыньщ жалрануы
ардылы жасалады: а д ы р ы л д ы (айырылды), т1р1лт1 (жиналды).
б) 0 з г е л i к ет!с -тур, -тур, -дур, -flip, -ыт, -it, -т журнад-
тарынын жалрануы ардылы жасалады: й а н т у р (кайтарт), к;ы л -
т у р (дылрыз), i l u d i p (жепз), ок,ыт (санат), б 1 л т у р (бшпз) т. б.
в) О р т а к, e T i c -ш, -ыш//Чш, -уш//-уш досымшаларынын,
жалгануы а-рдылы жасалады: с у ц у ш (сотые, урыс), а л ь и м
(алые).
Ес^мшелер. Кене yfiFbip жазуында 6ipae етнгпк, 6ipfle еетмдер
дызметш атдараты-н ешмшелер де кездеседь
а) Ешмшенщ о с ы ш а р ы -тачы,-течд -дачы, -дечд -ьшма,
-!гме досымшаларын 1ЬЩ жалрануы ардылы жасалады: У ч у р м а
(ушатый), й о р ы г м а (ж у р е т ш ), д ы л т а ч ы (кылушы), б о л т а ч ы
(болушы), т у т д а ч ы (устаушы).
э) Ешмшенщ к е л е р ш а р ы -ар, -ер, -ур, -ур, -р косымша-
ларыныц жалрануы ардылы жасалады: т о р у р (туар), т у ш е р
(тусер), с е в е р (суйер), б и л е р (6uiep), б о р у р (барар), с е б ш у р
(суйшер).
б) Ешмшенщ еткен шагы -мыш//-м1ш, -дуд//-дук досымша-
ларыньщ жалвануы дрдылы жасалады: б а р м ы и л (барран), к в р -
м 1 ш (дерган), а й т м ы ш (антдан), к е л м е д у к (келмеген), а л щ а н т у к
(алынран), б о л т у к (болван) т. б.
Кесемшелер. Кесемшелер темендепдей журнадтар ардылы
жасалады.
а) -ып, -in, -п: А л ы п (алып), а й ы т ы п (айтып), б а ш л а п (бас-
тап), б о л у п (болып), й о р ы п (журш), ды л ы п (дылып).
э) -у» -У, -ы, -i: Б а р у (бара), б о ш у н у (босасна), б у р т у р у (б т -
ре), е д л у (жасай), й о р ы й у (журе), e p i (ере) т. б.
Устеу. Устеулер онша кеп емес. Кене уйрыр жазуы ескерткш-
тершде юездесетщ устеулер, нег1зшен, мыналар рана:
е м п (ещи), б у р у н (бурын), с о ц (сон), к е р у (кетпи), т у к е л
(тугел), в т р у (сбдан кейш).
Шылаулар. Сейлем 1 гшнде езд 1 гшен муше бола алмайтын,
б1рад басда сездерге кемегаш болып келетш б1рдатар шылаулар
да кездеседк
а б а м (егер), б 1 р л е (6ipre), б 1 р а к, (6ipan), й а и а (жэне), й е м е
(тары), так,ы (тары), с а й у (сайын), у ч у н (ушш) т. б.

Лексика

Лексика — тшдщ даму дзрсжесш адрартатын басты белплер-


дщ 6ipi десек, лексиданъщ «eri3i больш ееептелетш H e r i 3 r i
с е з д i к д о р элденешелегеи замандар бойы жасалып, далып-
тасдан, тшдш ен кене белгшерш керсетедд
Кене уйрыр жазуыныц долданыля баетара«1ынан 6epi мын
жылдан Kedipeic уадыт еттд алайда жазу нусдаларььнда кездесе-
10—352 145
TiH сездердщ кепш ш п куш бугш «ептеген турю тект-ес тшдерде
кездеседк Б1з оларды твмендеп топтардан анык байкдймыз:
1. А д а м ра б а й л а н ы с т ы а т а у л а р: аца (ада, улкен
ер туыс); апа (апа, шеше, улкен туые), ini (im), к,ыз (кыз),
отул (ул),баш (бас),адар (аяк,), кецул (квщл, журек).
2. Т а б и р а т к а б а й л а н ы с т ы а т а у л а р : шр (жер),
темур (темрр), сув (су), таш (тае), тар (тау).
3. К, о р а м д ы к в м i р г е - б а й л а н ы с т ы а т а у л а р :
бай (бай), бег (бек, бастьщ), 1л (ел, хадык), кул (кул), кун
(кун).
4. М а л ж э н е б а с к а а й у а н а т т а р р а б а й л а н ы с ­
т ы а т а у л а р : ат (ат), буща (бука), йонт (жилкы), есек
(есек), уд (сиыр), ыт (ит).
5. Е r i н ш i л i к к е б а й л а н ы с т ы атаулар: екш
(епн), ецьз (жыртылкан жер), бар (бак, сад), борлык, (уз1м),
кунчШ (кунж\), урур (урык),тарыг (тары).
6. З а т т а р д ы ц с а п а - с ы м е н с ы н ы и к е р с е т е т i н
а т а у л а р : агыр (ауыр), йацы (жана), к,ара (кара), Ф иг
(шал), улур (улкен).
7. Ec i M д и е т е , р: мен (мен),б!з (6i3 ),о л (ол ),о лур (олар),
нече (неше, канша), мунча (мунша), барча (барша), бу (бу,
бул), взум (93iM).
8. 3 а т т ы н, с а н ы ж э н е с а н р е т i н к в р с е т е т i н
с е з де р: 6ip (6ip), ш (ек!), уч (уш), Шп (ж-eTi), сек/з (ceri3),
отуз (отыз).
9. Э р е к е т п е н к и м ы л д ы к е р с е т е т ш с е з д е р :
ал (ал), 6ip ( б е р ) ,б т (жаз),к е л (к-ел) , тор (ту), йоры (жур),
сек (сек).
10. Була-рм-ен -катар ерте заманн-ан келе жатка-н твм-ендепдей
сездер де кездесед): iudi (ещзд), тат^ы (тары), йана (жэне), Kidiu
(кей1н), соц (сон), бурун (бурый).
Б а с к а т i л д е н е н г е -н с е з д е р . Кене уйгыр ескерт-
KiiHxepi т!лшщ орхон-еиисей жазба нускаларын-ьщ тш не кара-
ранда, 6ipa3 жетшгеш байкалады. Сондай-ак мунда ба-с-ка т ш
дерден енг-ен -сездер де кезд-еседк
Бащсы (будда т1л1нде монах), нысан (парсы тш нде белг1),
ном (грек тш нде к а с н е т ютап, зан), унер (парсы тшнде
шеберлж, енер), шатранч (парсы тш нде шахмат) т. б.

Синтаксис
Орхон-енисей ескерткштершщ сейлем курылысына карара-н-
да, кене уйрыр жазулары тш нщ синтаксис! курдел! де, б!ркатар
езшд!к е-рекшелдктерге ие. Осындай ерекшел!ктерд! жете тексер-
мейгнше Kaaipri уйрыр жэне оран туыстас баска тшдердщ ез
алдына жек-е ти болып калыптасу .тарихын шын мэн!нде зерттеп
туешу мумкш емес.
146
Ескерткдштер тшшде Ka3ipri кездеп турю тждершде бар
сейлемдердщ барлык Typi де кездеседк
X а б а р л ы с е й л е м : Cini алсалы ытды (Gem алталы
ж!берд\). Мен бымез ерпм (Мен оны бМмейтш ед!м). Тецр1
йарыл^ады (Tanpi жарылкады). Ол o i r i z H i бег1ме бердш (Ол
хатты, жазуды бепме берд1 м).
С у р а у л ы с е й л е м : онын жасалуы каз!рп талдерден
(турт) ерекшеленбейдк
Бу барс негу шйур? (Бул барыс не жейд1 ?). Ашадыцы ашы
негу ол?— Жейтга асы (тамары) «е ол? (неед1?).
Л е п т ! с е й л е м : К,орк;мандар! (Корыкнандар!); Кылма!
(Оны кылма!). Кутлур болсун бу бт г idicit (Бул. хаттын, иеа
кутты болсын!)

Сейлем мушелер1

Бастауыш: а) Баетауыш болатын сездер атау тулрада турады,


Бу барс негу шйур? (Бул барыс не жейд1?).
э) Атау тулладары тэуелдж жалгаулы сездер бастауыш бола-
ды. Ашадыцы ашы негу о л ? (Жейттн асы не ед1?). Свзлер1 йоры-
масун (Сездер! кетпесш).
б) Атау тулгадагы жжтеу ес1мджтер1 де бастауыш болады.
Тдцр1мнщ 6 i r i z i H 6 i s еш1дел1м (Тэщр1мнщ жазрал хатын б!з
естиж). Мен емт1 с1злерге r i p u M i i u (Мен енд1 шздерге тусшдь
рем!н).
в) Атау тулрада туррал баска сез таптары да бастауыш бола
алады: Бу ittiay келд1 (Бул eiceyi келд!).
Баяндауыш. Сейлемде баяндауыш болатын сез табы, непзш-
де, еткттктер де, ретше карай баска сез таптарынан да баян­
дауыш жасала беред!.
Мэн санап берд1м (Мен санап берд1м). Йот йыл epri (Жылкы
жылы ед1). Мысырынъщ борлуцын алдым (Мыеырдыц уз!м!н
алдым).
Толыктауыш. Ескертюштердеп барыс, табыс, жатые, шырыс
жэне кемсктес оептжтершде турлан кейб!р сездер толыктауыш
болады. Жасалуы жарынан т у р а жэне ж а и а м а болып ешге
белшедк Мана торт Kici йащын келт1 (Маран терт Kic! жакын
келд1). Тдцр^нщ 6 iT ir iH б1з ш1дел1м (Тэн1рд1тт жазганын 6i3
естиж). Ынчып, оларньщ арасынта а?лады (Сейтш, ол1ардын
арасында жылады). 1л цан теруеш тутмыш (Халык, хан зацын
устады). (Лзд! б1рле кврсун (Сзд! 6ipre кереш).
Аныктауыш. Аныктауыш сез таптарьинын кай-кайсысынан да
бола беред!. 1к1 адаглыр K i c i (exi аякды Kici). Бу борлуща (бул
ушмге); букунт кунте (6yriHri кунде); уч туглыр су келт1 (Уш
тулы эекер келд1).
Пысыктауыш. Пысыктауыш болатын, нег1зшде, устеулер.
Bipax мекен-мезгш марынада келетш баска сездер де пысык-
10! 147
тауыш бола бередк Biprepy жеfid i (6epi карай келдО. Кдтытлы
тщла (К,атты тыцда).
Пысыктауыштар марыеасына карай м е з г 1 л, м е к е н,
а м а л жэне м а к с а т пысыктауыш болып белшедн
а) М е з г i л п ы с ы к т а у ы ш: Йонт йылка йорыдым
(Жылкы жылында аттандым).
э) М е к ей п ы с ы к т а у ы ш: Ол тебен бармыш (Ол томен
RCTTi), 1лгеру кетмш (Ол 1лгер1 карай неги).
б) А м а л п ы с ы к т а у ы ш : Бару келд1 (Бара келд!).
йорыйу келд1 (Журе келд1 ).
в) М а к с а т п ы с ы ц т а у ы ш: 1ч1кдук учун (Барыираны-
мыз ушш), квргел1 келд1 (к©ргел1 келд!), cini алгалы ыдды (сет
алталы жабердч).
■С е й л е м н i д б i р ы н f а й м у ш е л е р i. Ескерткш1 тш н-
де 6ip сураура жауап бер-етш бчркелш мушелер де кездееедк
Ол Kiuii бш пн, erin, кеулш ыурынсар, кодсар (Ол кш бшгш,
ойьш, кешлш жоралтса, койса). Ебш, баркын, йылкысын йулма-
дым (Yйiн, барарын, жылкысын алмадьим).

Курмалас сейлемдер
Кене уйрыр жазуы еокертааштершде бчрнеше жай сейлемдер-
ден куралып, аякталран курдел1 ойды бкаддретш курмалас. сей­
лемдер де кездеседк Олар алдымен с а л а л а с жэ«е с а ба н, -
т а с курмалае сейлемдер болып еш топка бел1нсе, салалас
курмалас сейлемдердщ e3i ж а л- f а у л ы к с ы з жэне ж а л -
р а у л ы к т ы болып тары еюге белшедк
а) Ж а л р а у л ы к с ы з с а л а л а с с е й л е м : Аз ыцару
бармыш, 6ip вкуш муцрщ квр.шш (Аз api журдд 6ip yiiip буры
керд\). Бу барс негу шйур, ашадьщы ашы негу ол ,(Бул барыс
не жейдк асайтын асы не ол). Тузун быле кишлер ripUepiu.
тецртц бт гш б1з шйдельм, терт ш г тецрыерке тапыналым,
терт улуе емгекте цуртулалым (Акылды быилш юсшер жина-
лайык, тэщрчмшн, жазранын ест иin, терт елд1 тэндршерге табы-
найык, терт улкен кайрыдан кутылайык).
б) Ж а л р а .у л ы к т ы с а л а л а с с е й л е м : Иабеы атады,
анта втру царан учти (Жабры деп атады, содан ней in каган
ушты, ел:д1).
С а б а к т а с к у р м а л а с с е й л е м д е р . Ескертшштер
тш ндеп курмалас сейлемдердщ сьщарлары 6ip-6ipiHe барынып,
сабактасып та келедр ондай жардайда 6ipi басьщкы, калгандары
барынынкы болып келедк
Мен ол бегнщ взще тегдукде, цойунынтын dip негде б1т1г
ундуруп, маца оцыды (Мен ол бектщ езше жакындаганда, кой-
нынан 6ip жазу алып, маран окыды) т. б.
Ill т а р а у
М. КАШКАРИ ЗАМАНЫНДАГЫ TYPKI ХАЛЫКТАРЫНЫЦ Т1Л1

Махмуд Дашкаридыц «Диван лугат ит-турк» атты ецбеп ез


заманындагы турк1 т1лдершщ, оньщ ез1нде халыктык, сейлеу
тш нщ жуйеге T y c i p i j i i n , гылымдык «erisre салынван ескертюци.
Турю халыктарыньщ тарихында «Диван лугат ит-тур,к»— оныц
вз екш жазган 6 ip i.H H ii гылми грамматика, т е г щ е ю жок лексико­
графия улпсц XI FacbipflaFbi турю т1лдершщ салыстырмалы
диалектологиясыныц нег1з! бершген алгащкы ецбек.

Typai т1лдер!н1к фонётикалыц жуйес1

Махмуд Дашкаридыц турка т'щдершщ фонетика лык жуйеа


жайлы ар.найы зерттеу журпзуд! максат етпегеш байкалады.
«Диванный» Kipicne б9л!мшде гана оныц курылысын, курастыру
уст!нде алга койган принциптерш тус!нд!ру максатымен oipcbi-
пыра дыбыстар жоне сол дыбыстарды белплейтш эрштердд атай
кетед!. Соны мен катар, ецбектш эр жершде сездердщ фонетика-
лык дублеттерш а н га рту максатында жекелеген дыбыс алмасу-
лары мен сэйкестгктерш керсетт отырады. Редукция кубылысы,
дыбыетардыц ундесу зацдылыктары да «епзг! мэселеге жанас-
тырыла свз ет1лед1. Осындай шашыранды мол|'меттер;и 6ip жуйе­
ге туаргенде Дашкари заманындагы турю тшдершщ фонетика-
лык жуйес! жайлы б!ршама маглумат алуга болады.
Махмуд Дашкари турю ткадерп-пц дыбыстык жуйееше араб
алфавитшщ еай емеспгш байкаган б!р1нш1 галым болды. Ол
былай деп жазады: «Турки тйлдершде колданылатын нег1зг!
18 spin бар,.. Вудардам баска ауызша айтылатып (жазуда емес)
жэне 7 spin бар, турю сезтн оларсыз акту кумкш емес». Дашка-
ри айтып отырган apirrri KasiprI лингвистикалык угым бопынша
дыбыс деп бьтеек, сонда олг1 цитатанык мазмуны былай болып
шыгады: араб алфавит! бонынша турк! тьтдершщ 18 дыбысы
гана арнайы тацбалана алады, ал калган жетеугнш ол алфавитте
тацбаеы жок. Будан эр! Дашкари ол жет1 дыбыс араб эрштершщ
149
асты-устшен койылатын косымша белплер1 (харакелер) аркылы
белпленетшш айтады. Туры ткдершщ аздерше рана тэн дыбыс-
тар деп Кашдари мыналарды атайды: п, ж, дж, ф, f , г , н .

TypKi Т1лдер1 арасындагы дыбыстык, сэйкестктер


М. К,ашкаридыц ткдер арасындары дыбыс еэйкестктершщ
орнын (позициясын) айкындауы да -назар аударады. Ол Ty6ip
сезде езгерютер аз кездесетпшп'н айтады. Сездерд-eri езгерш
эрштерде (дыбыстарда), кейб1р эрштердщ (дыбыстардын) алма-
суында, тустшлушде дейдк Кашкари дыбыс сэйкестктерш сез
басында, .сез ортасында, сол сиякты сез .аярында ушырасатын
дыбыс сэйкестктер! (керна дыбыстык эсершен болмайтын езге-
рютердО деп беледк
1. С е з б а с ы н д а у ш ы р а с а т ы н д ы б ы е с э й к е с -
Ti KTepi : й//ы — бул турктер мен орыз Т1лдер1 араеында
ушырасады: йылыг сур — ылыр сур (бул жерде эцпме сез басын­
да й дыбыеыныц айтылуы, не Tycin калуы жайында). И//дж
да — осы тур ж пен орыз ткдер! араеында байкалдтын кубылыс:
шнжу (турк)— джшжу (орыз) . Муныц казадшасы маржан тае,
немесе кжу-маржан, йугду — джугду (шуда, туйенщ шудасы).
м//б турк т ш мен орыз, кыпшак, суаарын т!лдер! араеында
ушырасады: мен бардым — бен бардум (мен бардым); мун —
бун (оорпа).
т//д cafiRecTiri де орыздар жэне олармен кернплес Typiei ха-
лык/гарынын Tiлi мен турк т1лi араеында кездеседн деуей —
теуей (туйе). М. Кашкаридьщ айтуьшша, о р ы з Илиаде баска тур-
Ki 'плдершдег! т айтылатын орындарда д дыбысы жгп колданы-
лады.
ж//ш: шар-шар (сатыр-сатыр мэншде) кос сезшщ ж-мен
айтылатын варианты да кездеседк
ш//ч алмасуы жайында М. Кдшкари шуб1к (мэуе бутары)
сезпкк ч-дан басталатын варианты да бар деп ескертедк
Сез басында bi//i: imip — ымыр (ымырт).
2. С е з о р т а с ы н д а у ш ы р а с а т ы н д ы б ы с е з н -
K e c T i K T e p i : сез ортасында айтылура тше й — дыбысы арру
липиде н-ра айналады. Typkiiie райе у нец (кайсы нэрсе), арруша
к,ану. TypKi тайпаларыньщ кепшшгшде сез ортасында айтыла­
тын д дыбысы орыз тайпасы тшнде т туршде дыбысталран: ту-
piKUie бугде (канжар), огызша букте. Мысалдардан кершш
тургандай нак осы позицияда г дыбысы к; дыбысымен алмасады.
Бул кубылыс f / / k, кеишг} дыбыстык алдыцры дыбыстык эсер-
ыкпалыиа еруден тужандыры айкын. Сол i36en туркше Й1где
(кейлек, жейде), огызша шкте.
Ягма, тухсы, кыпшак, йабаку, татар, кай, жумул, о р ы з ттлде-
ршде сез ортасындары з дыбысынын, орнына й дыбьтсын айтчуан.
Аталган тайпалар тшнде к,айын (кайыи ага) туршде айтылса,
150
баска тайпа тшдершде осы сез щазын болып дыбысталган. Сол
сиякты, баска тайпа тшдершдеп цазыц (араштьщ Typi) жаканы
тайпалар Клдершде цайыц.
Ч ырыл жэне оран жадын тайпалар тшдершде сёз ортасында
айтылатын дз дыбысы батыска карай орналаскан тайпалар тш-
дершде, этап айтканда кыпшак, йамак, сувар, булгар жэне орыс-
тармен кернп, одан api Румга карай орналаскан тайпалар тчлш-
де, з дыбысымен алмаскан. Мысалы, чырылша адащ, бодры
аталган тайпалар тшдершде азан; (аяк), чырылша щарын тодзды,
батыс тайпа тшдершде царынтозды (карьин тойды). Ал, ч ы р ы л
жэне оран жакын орналаскан тайпалар тшдершде соз ортасында
айтылатын осы дз дыбысы ярма, тухсы, о р ы з жэне Кытайра карай
орналаскан арру тайпалары тшдершде й туршде дыбысталран
кершедк
Сез ортасында в, у дифтонгтары жарыса колданылран. Сай­
рам туррындары а: вун деп в мен, а: ун деп у-мен косарлап дол-
даватын болтан.
Огыздар сез ортасында б дыбысымен аба (ана), дебе дейтш
болса, карлуктар катан турде апа деген. Я р н и , бул жерде б//п
дыбыстарьшыц сэйкесыг1 бар.
Осы позицияда д, т дыбыстары .алмасып келетш epdini (меру-
еттей таза, пэк) C03ii-iin т дыбысымен ертШ болып айтылатыны
да бар.
Осы позицияда х (элде д?) мен f да алмасады: М. Кашкари
ахтарды (аударды, актарды) сезшщ f мен айтылатын варианты
бар, сол дурыс деп ескертедк Егер осы сездщ казак тшшдег!
нускасын (аударды, актарды) еске алсак, f мен сэйкес келетш
дыбыс х емес, к деп караура болатын тэр!здк К, мен айтылран
вариант казак, тшгаде сол кушнше сакталса, f мен айтылатын
вариант аударды туршде езгерген ( f — у).
л//н: 1лдурд1 (TycipTTi) — Indypdi.
ш//ч сэйкесКгш ш мен ч‘дыбыстарыньщ жасалу орны жагы-
нан 6ip-6ipiM eH жакындырынан деп туащцредк ы ш т о н л а н д ы —
ычтонланды (Kici ыстанды болды). Буран байланысты екшнй бip
назар аударарлык жэй — осы сездщ курамы. Kasipri тшде сез
ортасында ерш дауысты о емес, езу дауысты а айтылып,
(ы) штан туршде дыбысталады. Онын устше Кашкари зама-
нында iui сез! жуан дауыстымен ыш туршде дыбысталган. Сол
сиякты т о н сезщщ колданылу ерекшелжтерш еске алсак. ы ш т о н
(казшп казак тшшдег1 дыбысталуында ыштан) пнкшм сезшщ
синоним! екенш байкаура болады.
б//в//у: цулабуз — щулавуз: К,алыц н,аз щулавузсуз болмас
(каз катары жолбасшыеыз болмас).
f / / k : тарузмащ ер — та^узмак, ер (тапал Kici).
3. С е з с о ц ы и д а г ы д ы б ы с т а р с э й к е с т i г i: н//й:
к , о н — цой. Бул сэйкеетж тур!к пен арру тшдер1 арасында ушы-
расады. Туржтер сез содында й дыбысын айтатын жерде яр рул ар
151
сез сонында н дыбысын айтады. Туртктер кемтар, ж.арл,ы адамды
чыгай десе, аррулар чыган деген. Казак фольклорындары атышу-
лы Шырайбар еамшщ алдьщры компонент! ш ы г а й да осы сез
болса керек.
т//д: от — од. Бул да орыз беп TypiK Tiapepi арасында бай-
далады. Сез сонында д айтатын — огыздар.
в мен у: еу — ев (уй), ау — ав (ау, аулау). Сез соцыида в
дыбысын айтатын — тары да огыздар.
н / / м дыбыстары да сез сонында еэйкес додданылады: М. Кдш-
дари «екум»: 6ip вкум йармак, (буда, топ — 6ip буда адша)
сезшщ н-ра аяктайатын варианты да бар деп кереетедт.
«Диванда» дауыстылардын айтылуы ар!1 аулы графикалыд
тэДлмен белпленш отырран. Бул факт XI расырдары турк! тай-
палары нлдершде дауыстылардын эдеттепдей дыбысталуы,
соньгмен катар ш:амадан тыс созыльщды айтылуы болтан деп
тужырым жасаура мумкшдж береди Мэселе тек сол созыльщды-
лыдтыц фонетикалык, сипатыи айдындауда. Ол жайында айдын
мэл1 мет беру уштн «Диванда» бер!лген сон,дай факплерд1ц
6ipa3bui келБре кету дажет болады. Bipcbinbipa сездер (олар сан
жарынан мол емес) созыльщды дауыстыларме.н айтылран да,
61рак. ек1 турл! лексикалыд магына берген. Мысалы, а:дз деп,
6ipiHJiiLneH (ж!бек мата); кез келген тодыма нэрсеш ,де (ж!бек
болмаса да) осылай атайды. Екшшщеи, а:дз жадсы сез, жадсы
ниет деген урымды бередд а:л — сары туслт ж!бек мата, а:л —
айла т. б. Бул сездер созылынкы дауыстылармен айтылыл, 6ip
фонетикалык, сипатта дыбысталганмен, марыналары басда-басда.
Сондыдтан келт1'р 1 лген мысалдардагы марына басдалырын созы-
льщды дауыстыларра байланысты деп дараура eiu6ip непз жод.
Bipcbinbipa сездер «Диванда» ектшш рет дайталап келнрш п
жаца марына берел.! делшгенмен, олар б!р-б1р1,мен байланысты
болып, 6ipiiiiH марынасы екшппсшщ марынасынан туындап
турады. Мысалы: а:д (ад)'— эр нэрсенщ ад Tyci (орызша). Сон-
дай-ад а : к — ад садалды, садал-шашы агарран Kiel (орызша)
а:тт— ат. (еам), а:т — ладаб ат, т. б. Булардын алдыдрысы нег1з-
ri тура марынаны б!лд!рсе, сонрысы сонын нег!зшде пайда болтан
келнрпци марынаны бьдодрш тур. Тары б!раз сездер 6ip рана
сипатта, я р н и созылынкы дауыстымен айтылады да, ондай сез-
дердщ эдеттег! дауыстымен келетш варианты болмайды. М. К,аш-
дари кебтнесе туб!р сездщ 6ipiimii буынындары созылынкы
дауыстыларды рана керсетш отырран. Оньщ уетше, ондай сездер
тек дана oip буынды болып келедй Бул ерекшелш «Дивандары»
созылынкы дауыстылар ежелп туркшж дубылыс, тшдщ кей!нг!
даму жолыида эр турл! фонетикалык езгерщтер аркылы пайда
болмаган дубылыс деп тужырым жасаура непз бередк
М. Кашкари мэлщеттерше суйент сол заманры турк; тшдер1
сездершщ а б с о л ю т с о д ы жайлы бардар жасаура да мум-
кшдж бар.
152
V—VIII расыр жазбаларында ушырасатын сез соцындары г, f
дыбыстары М. Кдшкари заманында да болтаны байкалады.
Мысалы, баг — бау, бауланран зат, шг — дора, уршык. Сонымен
катар, сез соцындары f , г дыбыстарынын б1рсыпыра жардайларда
катацдану процеш де байкалады. Kefr6ip сездердщ б!рде F, г
дыбыстарына, б1рде к, к дыбыстарына аякталуы соны керсетедт
Мысалы: бышые — бьииык, (шскен, дайындалран ас, -немесе баска
6ip нэрое). Сейтгп, Ty6ip сездер (кейде туынды сездер де)
ыцрайында F, г немесе к, к дыбыстарына аякталу фонологиялык
мэн алды деп айтура келм-ейдк Алайда, косымшалар ьщрайында
f не к, г не к дыбыстарына аякталу белгш! дэрежеде сездщ
грам1матикалы1К мэн-марынасын жштеудщ, айкындаудын крите­
рий! болрандыры байкалады. М. Дашкари -лыр жэне ^лык аффик-
CTepiH, 6ip-6ipine жакын болса да, 6ip рана грамматикалык мэн
турызушы косымшалар деп карамайды. Ол былай деп жазады:
«Ешук1л1к барчын— сырткы кейлек Дгшетш ж1бе-к мата. Соны
жумсак к дыбысы-мен ( h f h h г — Т. М.) келсе, еш уклуг— кейлек-
TiH neci мэшн бередЬ>. Сейтш, бул жерде к мен г дыбыстарынын
айтылуы белгШ дэрежеде марьшалык дифференеатор сешлдк
Сонымен 6ipre, сез соцы ол заманда ж дыбысына да аякталран
кершедк K,a3ipri казак Длшде елжтеуш сездер болмаса (баж-
баж, шаж-шаж), толык марыналы сездер ж дыбысына аяктал-
майды. М. К,ашкари да сез соцындары ж кейде з-мен алмасып
отыратыньш ескертедк Мысалы: аруж — ауыз.
«Диванда» сонымен катар б, д дыбыстарына аякталатын
сездер де бар. Мысалы: кеб, кеб нец — кеп нэрсе, кеб сач — кеп
шаш, шубал-ран шаш. Сыб — eni жылдык тайша, кед — бул сез
залмен де, далмен де айтылады. Б|р нэрсеш ecipin мактара.нда
колданылады. Мысалы:
Кез ат (кандай жаксы ат). К,азак. тшнде б, д дыбыстарына
сез аякталмайды. Б1ра,к кейбгр сездердщ о баста б дыбысына
6iTin, кейш онын катанра (п-ра) айналуы мумкш.
«Диванда» турта тыдершдег! дыбыс, кейде буын тусш калу
кубылысы да (редукция) ретше карай баяндалып отырылран.
О заманры турю тшдершде болран редукция кубылысы кешн-
ri дэу!рлерде б!рсыпыра грамматикалык тулралар мен сездердщ
езгеше фонетикалык сипатта калыптасуына экелш соккаи. Бул
орайда М. Кдшкаридыц турю тшдершдег! редукция жайлы айт-
кан мына пшрщ келыре кетудщ артыктыты жок: «Сездерде
эрш (дыбыс) зацдыльгктарына келеек, огыздар мен кыпшактар
ешмдер мен IctIh кеп кайталанганын (дурюндипгш) 6iaflipeTiH
етктжтер курамындары (сез ортасындары) ч дыбысын барлык,
ыцрайда да Tycipin айтады. Мэселен, ала карраны турштер чум-
чук, десе, олар (огыздар мен кыпшактар — Т. М.) бул сездег1
ч-Hi Tycipin чумук, дейдь TypiKTep тамакты тамтк, десе, олар
гамак, дейдк.. Айтура жещл болуунпн огыздар еамдер курамын­
дары к (г) дыбысын да Tycipin айтады», (Диван, I том, 69-бет).
153
Бул жерде уш турл1 дыбыстын тушршп айтылуы керсетшген.
Олар: f, г, ч. Буларды Tycipin айтатын тайпалар, К,ашк,аридын
айтуынша, огыздар мен кыпшак,тар. Ал тушрмей, сол куйшше
дыбыстайтындар — турштер (жэне солардьщ айналасындары
тайпалар).
Осы жерде Кашкари келпрген мысал кещл аударарлык.
Онын айтуынша, кыпшадтар чумук, туршде сейлеген. Соларра
Кнелей катыеты казак, халкыныц тш яде бул сез элг1 турне ть
лшдеп сипатында калыптасып, шымшык (ч-ньщ ш-ра, ершдж-
тердщ езулжке ауысуы) болып айтылады. Cipa, казак типнщ
кыпшактык субстраты зсте таза куйшде калмаган, казак т!лх
курамында кыпшак тайпаларьшан баска да тшдж элементтер-
дщ enyi белтЫ дэрежеде орын алран болса керек.
М. Кашкаридьщ айтуынша, f, г дыбыстары тек кана Ty6ip
сездер курамьгнда емес, косьшшалар курамында да туарш п
айтылады. Бул кубылыс, eciMme тулрасы курамындары f, г ды-
быстарыныц редукциялануы, орыз тайпалары тш не тзн болса
керек. Мысалы: турштер Ол евге баракан деп, еамше тулгасын
f дьгбысымен айтса, орыздар Tycipin Ол евге баран деп f дыбы-
сын Tycipin айткан. Бул ерекшелжтщ отыздарды непз етш ка-
лыптаскаи icasipri тури халыктары тшдершде сол куйшде сак-
талгандыры малым.
Сонымен, f, г дыбыстарыньщ туаршш айтылуы — орыз тшде­
ршде кен жайылран кубылыс. Оныц e3i орыз тшдершде тубтр
сездерд! рана емес, косымшаларды да камтыган. Ал кыпшак,
тшнде тек кана, тубхр курамымен шектелген.
Сез ортасында кейде д дыбысы да редукцияра ушырайтынын
ацрартып, М. Кдшкари елр1 ce3i елдipi болып та айтылады
дёйдк
Р дыбысыныц тушршп айтылатын орайлары да бар: б1рле —
6ipre: Ол менлмен бьрле epdi (Од мешмен 6ipre едО- Жецшдж
ушш б1рле ce3iHin курамындары р-д1 Tycipin, 6Ue деп те айтады,
деГш М. Кашкари. Р дыбысыныц ту а р ш п айтылуы белгш 6ip
тайпа т!лine тэн деп керсетшмейдк Соган Караганда, бул жалпы
турк1 тш ш н эркайсысында ушырасатын кубыльге болса керек.
М. Кашкари сез курамында (xydipfle) дауыссыз дыбыстар-
дыц .косарланып, кабаттасып келетшш де сез етедк Мысалы:
ырра (ыза). Бул сездщ 6ip рана р-мен айтылатын варианты да
болран. Казак тш ндеп ыза ce3i соцры, жалац р- мен аптылран
вариантынан кальгптасса керек. ( р — з). Т дыбысыныц кабатта­
сып келу1 оттуз (отыз), л дыбысыныц кабаттасуы елл1к (елу):
ел лиг йармац (елу сом) т. б.
Бул фактшерге караранда, турю тшдершде фонетикалык са-
пасы б1рдей дауыссыз дыбыстар косарланып та айтылтан деп ту-
жырым жасауга болатын Topi3Hi.
Дегенмен, осы ретте М. Кашкаридьщ мына ескертпесше де
кенш аударран жен. Ол р-дын косарлануы эарелеу ушш кажет
154
дейдь Мыеалы: аррыг — аррыр нец (ете таза нэрсе). Таза мэнш-
деп аррыр ce3i Кашкари заманынан бурынгы дэугр муралары
типнде де кездеседд б!рак 6ip рана р-мен жазылран «Диван»
сездерщщ де сондай варианты бар (казан тыпнде бул сез ары-
лу — 6ip норседен тазару, ажырасу етклчгшщ курамында сак-
талган). BipaK Кашкаридьщ бул ескертпеа косарлы дауыссыз-
дары бар сездердщ бэрше dipaeft катысты айтылмаган.
«Диванаа» метатезалык кубылыста.р жеке свздер ьщрайында
айтылып отырран. Мыеалы:
Эрчук— ершген шаш (отызша). Бул евз — вркуч- сезшщ
езгерщген туре.. Ал агдук— агдуц кшй (бентаные адам) деген
создан, зрШтерш алмастырып адруц деп айту да бар. Кошны
(кершд коцсы) сезшдеп н эрпш ш-дан бурын айтып огыздар
цоншы дейдй.. Жагмур (жацбыр) c©3in жамрур деп айту да бар.
Сондысында г мен м орын алмастырган.
Царлыгачты (карлыгаш) царрылач туршде айту да бар. .
М. Кашкари керсететш метатезалык кубылыстар, кыскасы,
туб!р сез курамьшдагы к мен ч, f мен д, ш мен н, г мен м, f мен л
тэр1зд1 дыбыетардьщ орын ауыстырып айтылуы. Мундай мета­
тезалык, ауысудар Ka3ipri Длдер курамында да ушырасатынын
былай койганда, М. Кашкари келырш отырран еездердщ тарихи
курамын дурыс туешу ymin де мундай фактшерге назар аударып
отыру керек болады. Егер Кашкари келДрген факплерд1 еске
алсак, т1л1м1здеп царлыгаш, к,оцсы, жацбыр сездершщ осы тул-
расы онын, метатезага ушыраган куш болып табылады.
М. Кашкари арнайы максат етиесе де, к а ж е т жергнде ды-
быстардын ундесу зацыньщ эр турл1 керпнетерш дс атап отыра-
ды. Ол былай деп жазады «epirri: ол цозы epirri (ол козыны мэ-
негшен арылтты)... Орлан epirri (бала есейдд ересектер ката-
рына косылды). Дурысында бул сез ерсзт1 туршде айтылуы тше
едк Саздщ с о н р ы дыбысы (дауыссыз дыбыс) алдьщры дыбыстын
ыкпалына ушыраудьщ нэтижесшде epirri калпына келгеи». (I т.,
265-6). Kasipri грамматикалык терминология бойынша бул ку-
былысты к е й i н д i ы к п а л (диссимиляция) деп атайтыны
белгшй Косымшаныц баекы дыбысы катан, соньщ зеершен Ty6ip-
дщ соцгы дыбысы да катандап, 6ipbiHFafmacbm тур. Уйазты сез!
де «eftiHFi ыкпал нэтижесшде уйатты (уйалды) турше келген.
«Диванда» турю тшдершн. фонетика лык сипаты жайлы бе-
ршген ескертпелердщ 1щшде айырыкша 6ip назар1аударарлык
жзй — ды'быстардыц Tip косу зацдылыгы, epeKuieairi туралы
ескертпе. Мзселе мынада: дыбыетардьщ Кркесу ерекш елт —
тшдщ курылымдык ерекшелшш танытатьш зандылыктардьщ
баетысы. Ил курамындары баска фонетикалык зацдылыкггар
п л т л д щ барлырында да кездесе 6epyi 'мумкш. Ал, дыбыетардьщ
т1ркесу ерекшелжтер1 ттл атаульшьщ барлырына ортак болып ке-
ле бермейдй Typni тшдершдег! кейб!р дауыссыз дыбыетардьщ
буын ■сап.асын айкындайтынын, екшнн сезбен айтканда, Keft6ip
155
дауыссыз дыбыстардыц ездер1яе лайыкты сападагы дауыстылар-
мен рана ыркесетшш ч<аз!р тюркологияда аксиома ретшде айта-
ды. Тури -плдер1 фонетикалык жуйесшщ осы е.рекшел1гше тп
бiлiмi тарихында алгаш рет назар аударган Махмуд Кашкари
болуы ражап емес. Ол бул мэселеге арнайы токтап, егжей-тег-
жейл1 баяндап жатпайды. Буран себеп, cipa, «Диванныц» алдына
кой Fa н максатына байланысты болу керек. Кашкари 6ip жерде
мынадай еокертпе береди. «Ол ерш вк келдур (Оныц езш рана
келпр): курамында к жэне f opimepi (дыбыстары) бар сездерде
(сейлемдерде) ек деудщ орнына ок, колданылады». (I т., 101-6).
Бул жерде 6ip жарьгаан сездщ абсолют басындары о/'/е сэйкесп'г!
де байкалып тур. Екниш жарынан, мунда дауыссыз дыбыстыц
езгеруше карай ( f , к, орнына к, г айтылуы) дауысты дыбыстыц
да езгеретшц С9йт1п буыннын, жуандайтыны да ескерыедт Сей-
Tin, буын курамында жуан, не жщш ке дауысты дыбыстыц айты­
луы ондары дауыссыз дыбьгска тэуелдк соран барынышты жэй
екеш анрартылады. к, f дыбыстарыныц тек капа жуан дауысты-
лармен, ал к, г дыбыстарыныц тек каша жщ 1'шке дауыстылармен
тiркес 1п келу зацдылыгын ашып керсету ол заманда аса кунды
ой екенга былай кой тан да, каз ipri тюркология рылымыныц ка-
нондары туррысынан да вз мэн1н жоймаран мэселе «кеш белплт

TypKi т т д е р ж щ морфологиялык цурылысы

М. Кашкари «Диванныц» Kipicne бел1мшде-ак сез жасаудыц


морфологиялык тэспдерше алдын-ала арнайы шолу жасаран.
Дегенмен, Махмуд Дашкаридыц тури тпдершщ морфологиялык
курылысы жайлы ni«ipi (зерттеуО легенде мына 6ip жайды еске
алу керек. М. Кашкари XI гасырдары тури тндершщ негнзп’
морфологиялык тулралары дейт-iи мэселеге арнайы токтальщ
отырран. BipaK ондай шпрлер жене сездердщ тулраларына бай­
ланысты рана айтылады. Сол ce.6e.niен болу керек, «Диваннан»
кез кслген морфологиялык тулгалар туралы оныц авторыныц
байлам-тужырымдарын кездесыре беру киын. Bipcbinbipa мор­
фологиялык тулгаларра катысты автордын арнайы айткан п1кiрi
болмаса да, 6ipaK ондай тулгалар «Диван» тексшде ушырасып
отырады. Сонльгктан сол за.май гы турю тпдершш морфология-
лык курылысын айкындай тусу ушгн автор эдешлеп токталып,
ез байлам-тужырымын айткан тулралдрмен коса, тексте кезде-
сетш, 6ipaK арнайы энп'ме болмайтын тулгаларды да камтып
баяндау кажет.
«Диван» авторы, icasipri замангы грамматикалык канондар-
меп айтканда, Heri3iнен, ею сез табын (сез кластарын) айкын
ажыратып атанды. Олар — е с i м д е р мен е т i с т i к т е р. Ек-
бекте де автор айтатын осы ею турл! сез табыныц nerisri мор-
156
фологиялык белплер 1 мен ерекшел1 ктер1 баяндалып, алу,ан турл]
фактчлер аркылы тусйшршедй Алайда, автор айтатын ее1 мдер
тобына, K,a3ipri тiл бшмшщ тусш п бойынша, зат еамдермен
коса сын eciM, сан eciM, еймдш, устеу, кемский сездер (кеме1кнп
ес1 мдер, жалгаулыктар, жалгаулар, септеулжтер) жаггады да,
елспктер тобына рай тулгаларымен катар кимыл ес]мдер] жа-
тады. Махмуд К,ашдари туснадрмелерга ескере отырып, «Ди­
ван» материалдары каз!рп тш 61лiMi кезкарасы тургысынан
баяндалуынын басты ce 6 e6 i, осы деп тусшу кажет болады.

CenTiK жалгаулары.

CenTiK жалгаулары гаепзшен зат еДмге тан категория деп


каралса да, есгм сез таптарыньщ кайсысы да, олармен коса CTic-
TiKTin eciMuie, кимыл есш тулгалары да колданылу ерекшелт-
не карай септелетшдщ] мэл1м. М. Кдшдари материалдары да осы
шектен асып кетпсйдк
I л i к ж а л f а у ы зат еДмдерге, непзшен, -нын,, -нщ, -нун,
-нун туршде жалганады: Кун туннУЦ царшысы ол (кун туннщ
карсысы ел). Сонымен катар, М. Кдшкари сездщщде ш к жал-
гаудын, -ын, -in Typi де ушырасады. Алайда, йпк жалгаудыц бул
тулгасы кебшесе еамджтерге гана косылып колданылгандыгы
байкалады: Ол менщ б1рле топуц ылышды (ол мешмен тобьгкка
бэстест]). Менщ таба келд1 (Менщ жаныма ,келд1 ) . «Дивандагы»
1лiK септак жалгауы да, «,a.3ipri б]здщ TiniMi3fleri тэр1здр заттар
арасьщдагы катынасты бщд^рудщ непзп Tocini ретшде колда-
нылган. Бул кызметте ш к жалгауы кейде туст калып (жасырын
колданылып) та отырады: Таелар сувы арышды (Таулар суы ак­
ты). Ол бег щасырында щлды. (Ол бек касында калды). BipaK,
фактщерге Караганда, и ж жалгаудыц жасырын колданылуы
онпме болып отырган заттьщ белпаздп'ше осте байланысты
емес. Сонты мысал осыны дэлелдейд].
Т а б ы с ж а л г а у ы мына турде ушырасып отырады: - f , - г ,
-ны, -Hi, -н.
-F, -г жалгауы туб!рдщ соцгы дыбысы дауыссыз болтан жаг-
дайда б1рде езу дауыстымен (- ыр , -ir), б1 рде epiH дауыстымен
(-ур, -уг) колданыла беред]. Ол итые кешкке ушкурд\ (Ол игл
ки1 кке косты). Ол унутмуш евзуг ушкурд1 (Ол умыткан сезд 1
еоке салды). •
Табыс септщ тулгаларынын тшшде жш колданылатыны -ны//
-Hi. Ол атын евге initipdi (Ол атын inine Kipri3fli). -н аффикс[ ке­
бшесе тэуелдж жалгаудыц III жагында турган сездерге жалга­
нады да, -ы, -i аффикс] I жак тэуелджте турган сездерге косы­
лып колдаиылады: Ол меце аньщ свз1н ук,турды (Ол маган онын
сезш туейш рд]). Тегур менщ сабымы б1лгел1ге (Жетшз менщ
сезгмд! бш кпге).
Табыс жалгауы жасырын (Tycin калып та), да колдаиылады;
157
О л м е ц е e y e m y p d i (Ол маран су шктзд!). КелДршген мысалдан
керйпп турранындай, табыс жалрауынын ашык айтылмауы эц-
riMe болран заттыц белг!.с!зд1 гьне, таныс емесДгше байланысты
болып турпан жок.
Табыс жалгауы кашанда тура объект! нщ грамматикалык тэ-
сш болран,
Б а р ы с септжтщ жалгаулары да терт турлк -ра//-ге, -ка//-ке,
-РУ//-РУ; -Fapy//-rep.y; -ра//-ре. Булардьщ iuiiHAeri ец леи! жэне
барыс cenTiriHe тшсД барлык мэнде (кызметте) колданылатыны
'Fa//-re, -кд//-ке жалрауы: С у Ы м е с г е сут б е р (Су шшзбейтшге
сут бер). О л а н ы т а щ а агытты (Ол оны такка шыгарды). О л м е ш
т умлыщ а у ш у т п (Ол меш суыкда тондырды), О л й а р ы ц а
а ц у н д ы (Ол жаура даярланды). -Fapy тулрасы алдыкры тулрамен
салыстырранда eaoyip сирек ушырасады жэне 6 ip наиа кызмет­
те — ic-эрекеттш барытталран орые-мекенш 6 Lnaipy мэншде рана
колданылады: й а т ы ц а р у Kipiui ц ы л д ы м (Жаура тап болдым).
«Диван» тшнде б1рен-сар,ан сездер курамында рана ушырасатьга
~Py//~PY жалрауы — осы курдел! косымшаньщ екшнц элемент! де,
алдьщры -Fa тулрасы баекы элемент! (-Fa//-py) болса керек. -ру
косымшасы кездесетш сездер устеул!к мэнге ие болып, устеу кыз-
метпиде колданыла бастананы байкалады: Т а б д у м е ц е ы л ы н д ы ,
э м г е к к е р у у л ы н д ы (Табду маран шндй бейнетке ушырасты).
«Диван» текс!нде -гару косымшасыньщ -(н) -ар тур! де ушыра­
сады. BipaK бул тек кана жжтеу ес!мд!ктер!н!н (онын шшде III
жак) курамында рана кездеееуи. Бул варнанттьщ пайда болуын
р жэне у дыбыстарыньщ редукциялануымен рана туДвдйруге бо-
лады.
-ра//-ре аффикс! де 6 ipeH-capan сездер курамында ушыра­
сады: а с р а , 1чре, т а ш р а т. б. Бул сездер де септелген еамнен re-
pi устеуге кеб!рек уксайды. «Дивандагы» -ра//-ре аффиксщщ
V—VIII Facbip жазбалары т!л!ндег! осы сипатты аффикспен жа-
кындыры бар ма, жок па — ашып айту киын. Б!р рана жэй V—
VIII расыр тйиндег! -ра жатые септж мэн!н беред!. Ал, «Диванда-
Fbi» i n p e сез! де барыс мэн!нен repi жатые жалрауына жакындау.
-а//-е жалрауы тэуелденген сездерге жалганады: О л м е ш ата-
м а охшатты (Ол мен! атама уксатты). -а ж-алрауын окшау панда
болран тулра дел карауга болмайды. Бул алдьщры -га тулрасы-
ныц редукцияланган варианты екеш талас тугызбайды ( f дыбы-
сыныц косымшалар курамында™ тураксыздыры турк! т!лдер!не
жат кубы лыс ем ес).
Жатые жалрауы, баскалармен салыстырранда, 6 ip рана си-
патта кездеседк -да//-де, -та//те. Жатые жалрауыныц тарихи 6 ip
ерекшел!п мынада болса керек: ен ежелг! деп саналадын V—VIII
гасыр жазбалары т!л!нде де бул жалраудыц уяд (-да) жэне ка­
тан (-та) варианттары бар. А н ы ц а з а ц ы к у ум д а уйукуты (Онын
зяры кума а батты). «Диван» тш нде де жатые жалрауы ретгне
карай шырыс септж мэшнДе колданылады: Т ы л д а ч ь щ а р е з г у е в з
158
(Плден шырар жаксы сез). Алайда, «Диван» тш ндеп бул ерек-
шелас орхон-енисей жазбалары дэу1 р 1 ндеп'дей шырыс жалгауы-
нын калыптасып болмарандырьшан емес. Keft6 ip еткгпктер api
шырыс , api жатые жалрауын да катар мецгеруннен болса керек.
Ш ы р ы с се п т i к жалвауы 6 ipHenie вариантта ушырасады:
-дан//-ден, -тан//-тен, -дын//-дш, -дун//-дун, -тын//-т!н. Свйтт,
шырыс жалрауы уяр-катар, ершдж-езулж, ашык-кысар вариант-
тарына ажырайды. Бул ерекшелж ер алдымен, сол заманры (ка*
3ipri де) TypKi Д л д е р т р арасындары сэйкеспктерд! танытады:
Ы ш т а н ц ы з р у т л а н д ы (1штей кысылды). М е н а н ы аттын T y tu ip d iM
(Мен оны аттан тус1рд1м). Е р ев д 'ш ч ь щ д ы (ер уйден шыкты).
К в з д е н й а ш с а у р у щ т ы (кезден жас саулады).
К у р а л д ы к с е п т 1 к -ын//-ш, -ун//-ун досымшаларымен
беритген. М. Дашкари бул туралы был ай деп жазады: « л ы ц ы н —
л ш н : булар 6 i p z e — б 1 р л е н марынасындары септжтер/ар ei<i тур-
л! варианты. Булар жорарыдарыдан у мен де у мен де келу1 мум-
KiH: л у к ,у н , л у к у н . . . б ы к ш у л у н л у щ а т е г д ш (бшммен улыктык-
ка жегпм) дегендеп л ш н (-|н) тэр1здр (II том, 974-бет).
Т э у е л д 1 к ж а л р а у л а р ы н ы р жекеше I жарынын кер-
сеткшл -м. Туб1 рдщ соцры дыбысы дауыссыз болранда, онын ал>
дынан айтылатын дауысты дыбыс езулж те, ерардж те болады
(-ым, -im, -ум, -ум). II жак: -н мунын да алдынан ер1ндж, не езу-
лш дауысты дыбыс айтылады (-уц, -ун, -ьщ, -ip). Ill жакта ры тэ-
уелд'ж жалгау: -ыЦ-\, -сы//-сi. Алдьщрылар дауыссызеа аякталрап
туб1рлерге жалганады да, соррылар дауьгетыра аякталган Ty6ip-
лерге жалранады.
ТэуелдшжДр кепше I жары -мыз, -м!з, II жары -рыз, -pi3
(-ЫДЫЗ, -1Д13).
К 9 п т i к ж а л р а у ы н ы ц ен жрй жэне туракты колданы-
латын тулгасы -лар, -лер. Мунын казак, TUiipperi катан, дыбыс-
тан басталатын (-тар) варианттары жок. А л п л а р б 1 р л е у р у ш -
м а — Алыптармен (батырлармен) урыспа.
Орхон-енисей жазбаларында ушырасатын -т кептж жалгауы
мунда 6 ip рана сез курамында кездесе/и ( т т н — T i z i r ) . М. 1\аш-
кари, сонымен 6 ipre, е р е н cesmip курамындары ен элемента-! де
кептж коеымшасы деп тус1 нд1 реда ЕНрак ол мынандай ескерту
де жасайды: «...6 ipaK бул тулра аз ушырасады жэне кагидага
кайшы. ©iiTKeni кеш!к коеымшасы -лар//-лер;>. (1, 71). Буран К а ­
раганда, К,ашк,аридыр ©3 i де ан, ен элементтер11 Йр кептж жал­
рауы екенд]'п'не кумэн келттретш Tspiaai.
«Диванда» зат eciM жасайтын журнактар егжей-тегжешп
баяндалады деп айтура болады. «Диван» авторы кай журнак-
tbip к,андай туб1*рге (eciMre, не етютжке) жалранып, зат eciM жа-
сайтындырын да керсетш отырран. Сонымен катар, б1 рсыпыра
журнактардыр екьтурл 1 кызмеы де ескершп, кандай жардайда
кай сез тобына уштасатыны да эцпмеленш отырады.
159
E c i мд е р д е н з а т е с м м ж а с а й т ы н журнак, тар:
-4bi//-4i: отачы (тэут), емч'ь (емнп, дэр!гер). Бул журнак осы
тэр1здес кэсш иеан бйвдретш создер жасаудын, ешьод тэсш .
-лык, -лыр, -Л1к, -луг, -лук, -лук: сарыглык, (сарылык) ,к,арун-
лущ (кауындык, кауын еккен жер) т. б. Бул аффикс жайлы «Ди­
ван» авторы былай деп жазады: «Б1р1нш1ден, eTicTiKTen жасал-
ран масдар мощи eciM есебшде колданылады. Сондыктан, бшктш,
улыктык мэншдеп улурлук, сезi мыкты болды марынасыидары
улразты етютшшен жасалран... Екшппден, 6ip максатпен даяр-
ланган нэрсенщ аты болады: сыруцлук, йырач (сырыктык агаш).
Уппннпден, нэрсешн есетш, енегш жайын, мекенш бтлд!редк к,а-
барлык, (кауак есетш жер). Тертшшщен, бул айтылрандардан
бутшдей баска таза есш марьшасында колданылады: барырлык,
(кус атауы). Бесштшден, масдар кызметшде келедк турущлук,
(арыктык)». (I, 463). Бул арада автордьщ -лык аффикамен ке-
летш сездердщ Heri3ri марыналык тобын камтырандыры байка-
лады.
-даш//деш: йердеш (жерлес), царындаш (карындас):
М. Дашкари бул аффиксп бгргелиш, жакындыкты бшд1ретш
сездер жасайды деп тусшд1редк (I, 386). Этимологиялык жары-
нан бул аффикс еамнен eTicTiK жасайтын -да (-ла-ньщ вариан­
ты) мен кимыл eciM тулгасы ш (немесе с) косындысы болуы да
ыктимал. Сонымен катар, «Диван» авторы арнайы атап TyciHflip-
месе де, Ka3ipri грамматикалык кагидалар бойынша зат eciM
есебшде туспплетш сездер курамында мына темендегщей жур-
нактар ушырасады:
-ут//-ут: вгут (упт-насихат). -чак//-чек: барырчак, (есекке са-
латын ер); -дын//-дш: айдын (ай жарыры). К,азак т ш н д т ай-
дын C03i де осы нег}здес болса керек деп ойлаура болады. -дак//
-дек: бакырдак, (эйелдер KOKiperiHe тутатын нэрсе). -дук//-дук:
бурундук, (мурындык). -сук//-сук: барурсук, (irneK). -мак//-мек:
i-чмек (козы TepiciHeH жасалран тон, iuiiK) , -сак//-сек: толарсащ,
-рак//-гек: сыдыррак, (туяк): -дурук//-дурук: бойумдуруц (мойын-
турык); -чук//-чук: йанчук,, (амиан;) -чыц//-чщ: балыщчыц — ба-
лыкшы (кус аты); -чылык//чшк: муйанчылъщ (делдалдык).
Е т i с т i к т е р д е н зат eciM ж а с а й т ы н журнак-
т а р. «Диван» авторы етютжтен загг ес!м жасайтын косймша-
лардын санын 12 деп керсетедк (1,50). Олар мыналар: -ге//-ке:
быге (6mrip), вге (акылды адам); -ма//-ме: кесме (кеюл шашты
козге туспес yuiiH, кыскартып кесу); -ут//-ут: качут (кашканшср
кашушы Kici); -ч (-еч, -уч): квмеч (кемеш, нан); -ш, (-ыш, -ни,
-уш, -уш): б1лш (6inic, таныс), чык,ыш (пайда, Kipic), уруш
(урыс, сорыс), ток,уш (токыма, токылран зат); - f (- ыр, -yF): арыр
(таза), йайлар (жайлау), к,урур (курык).; -Fy (-гу): урру (урры,
уратын зат), бычру (пышак); -Fan (-гек, -как, -кек): таррак, (та-
рак), орган, (орак); -к (-ек, -iK, -ук): кесек (кесек, 6ip заттын 6ip
OoHiri); ешук (eci-к); -м (-ым, -iM): бычым (тйпм, 6ip тш>м), суз-
160
ме (сузбе); -н (-ын, -iH, -ун, -уи): ак,ын (агын), йырын (ушвди);
- рыл: таррыл— таррыл (тустщ аты).
М. Кашкари ет1стжтен зат есгм жасайды деп «epoetin отыр-
ган осы к/осьимшалардыц б1разы тек кана зат есш жасап кой-
майды: -ру, -ш, -ме косымшалары аркылы жасалган сездер таза
зат eciMHeH repi кимыл есгм мэнше ж акын, ал - рыл , -f тулгалары
сын есгм де, зат eciM де жасайды. Автор арнайы сез етпеген, 61-
рак зат есвмдердщ курамы'нда ушырасатын мынадай да косым-
шалар бар: -руч//-рач: бычруч (кайшы), к,ысрач (кыскаш); -йук//
-йук: егрейук (эдет, салт); -сак//-сек: турсак, (тул, ж еар эйел);
-сыр//-суг: кун батсыр (кун батыс); -чу//-чу: арынчу (кунэ, кате);
-мыш//-м!ш: йемш (жемк); -ман//-мен: свкмен (батыр). Соцры
тулралар да таза зат еамнен repi, кимыл есгм мэнш устеуге эл-
декайда бешм.
М. Кашкари зат ешмдерге косылып, экспрессивтж мэн бере-
TiH 'Косьтшалардьщ да кейбгреуш этап кетедк Кашкари, мыса-
лы: «-кы — жакындых, туыстык мэнш беретш еамдерге косылып,
жаксы керетш дтн, еркелегещигш ацрартатын косымша (ата-
щы — атажаным, аташым; анащы — анажаным, анашым)» (III,
230). «к;ыйа — курамында р, к дыбьгстары бар жуан, кат/ац ай-
тылатын сездерде колданылатын юипрейткш мэнд! косымша
(огулцыйа — кулыным, цызцыйа — кызым), t d u e —• курамында
к, г дыбыстары бар, жвдшке, уян айтылатын сездерде колданы-
латын юппрейтюш косымша»,— дейд! (III, 185).
Сын eciM тулгалары.
Автор сын eciM тулраларыньщ бэрше б1рдей токтала берме-
ген. Сын eciMre тэн тулралардьщ imiHen М. Кашкаридьщ жеке-
леп алып карастыратыны —• сын еЫмнщ интенсив формалары
(кушейтпел1 шырай тулгалары). М. Кашкаридьщ тусидарушше,
сын ешмнщ кушейтпел1 Typi мынадай жолдармен жасалады: 6ip
буьвнды сездердщ с о ц р ы дыбысы п, м дыбыстарынын, б!рше ауы-
сады: «Лед — кек (турж тайпасы тш нде), кем — кек (орыз тн
лшде). Сарыр сезшщ кушейтпел1 TypiH сап-сарыр сипатында
айтады... Сондай-ак бос жер, ашык жер хмарынасындагы йазы
сезшщ кушейтпел! тур! йап-йазы». (I, 117). Бул айтылрандардан
шыратьгн CKiiHmi мэоеле кеп буьшды сездердщ алрашкы буыны
рана кайталанады. Кайталанран уакытта буыннын, с о ц р ы дыбысы
дауыссыз болса, п, м дыбыстарынын 6ipi»e ауысады, егер дау-
ысты болса п дыбысы устше буыи барып косылады. М. Кашка-
. ридьщ айтуышна, кушейтпел1 мэнд! сын ешмдер арнаулы сездер­
дщ сын есщдермсн ддркесш келу1 аркылы да жасалады: «тес —
кушейтпе ман беретш косымша (орызша). Огыздар домалак кар­
ее туралы кушейтга айткысы келсе тес тег1рме дейдр бул — доп-
домалак. деген». (I, 316). «Тум — мал, хайуандардыц рещн ай-
кьшдауда толык мэн беру уш1н колданылатын сез: Тум к,ара
ат (ете, тым кара ат)».«Ч1м—6ip Hapcenin ы л р э л д ы л ы р ы н , неме-
се nicin жетшмегещигш асырып айтуда колданылатын сез: Чш
11-352 161
шк ет (тым жас ет)». «Сум — ете, Tinxi, жудэ: Сум сучук нец
(ете тэтт 1 нэрсе)», (I, 325).
«Диванда» салыстырмалы шырай косымшасы деп -рак, тулра-
сы керсетшген. BipaK осыдан баска бул жосымта туралы езге
мэл1мет жок, Деген,мен oFan карап салыстырмалы шырай косым­
шасы XI гасырдагы турой йлдершд'е колданылматан екен деп
тужырьшдай оалуга болмайды. Ол косымша V—VIII гасыр жаз-
балары т!л!нде де мол колданьглраны |мэл!м.
Е с 1 м д е р д е н с ы н e c i M ж а с а й т ы н косымшалар
ншнен «Диван» авторы -льш (-лш, -лур, -луг) аффиксшс рана
арнайы тодталган. Ол туралы .автордыц пайымдаулары (сын
eciM ж,асау ынрайында) мыналарга еаяды: 1) заттьщ неге, не
максатка арналраидырын ацгартады: тэшеглис барчын (тееекке
дайындалтан ж!бек мата) 2) ic иеешщ касиетш, сапасын бйвд-
реД1; бедук щарынлыт ер — улкен к.арыиды (карпы бар) Kici,
быекл1к ер — бглектр куиш (б1лек, куш иеа) адам. 3) болтан
iCTin шмге, неге катыстылыгын б!лд1редГ: сарыелые ер-— сэры
ауруына ушыраган адам.
М. Кашкари заманыидагы турю тшдершде -лык жэне -льш
(катанка, уянра аякталган варианттар) аффикстер арасында
сем антика лык дифференсация болтан дейттн тужырым тюрко-
логтар арасында жш айтылып жур. Солай болса да, «Диван»
материалдарына Караганда, нарыз толык жжтелш (-лык тек
кана зат eciM, -лыг тек «дна сын eciM жасайтын) эл1 болмаканра
уксайды. Мьссалы: тарыелые — астык жоймаеы (зат есгм), твшег-
л1к барчын — тееекке дайындалган мата (сын eciM). М. Кдшка-
ридыц esi де ,бул аффикстщ к жэне f дыбыстарына аякталган
варианттарыныд айырмашылыры бар деп айтканмен, 6ipaK ол
айырмашылыктыц кебшеее 6ip рана сез табыньщ imiRaeri семан-
тикалык топтармен шектелетшд!г! байкалады (I, 166, 167).
Ешмдерден сын eciM жасайтын аффикстщ 6 ip i ----чыл, -чщ.
«Bip нэрсе устшдег1 эрекеттщ узак, кеп болгандырын б!лдipy
ушiи сезге -чыл косылады. Сондыктан: тупчыл йер (дауылды,
желдд жер) TipKecinaeri жел мэшндег1 тупчы сезше -чыл косы-
льш желкем мэнш беретш сын еегмге айналган. Узак ауырран
KiciHi ianU деу де осы жаридара жатады. Алайда, бул жай онша
таралмаган». (III, 65). Сейтш, бул косымша аркылы жасалран
сын еетмдер онша кеп емес.
Сонымен катар, «Диван» илш де еДм дерден сын eciM жасай­
тын 1К,осымшалар жатарына мына аффикстерд! жаткызура бола-
ды: -ын (-1Н, -ун, -ун): терк1н сув — токтау су, балшыкты су.
Теркт су —- топталган, жиналган эскер. Сейтсе де бул аффикей
еимдерден сын eciM жасайтын емес, кимыл eciM (немесе еамш е)
тулгаларынан сын eciM жасайтын аффикс деп карау орынды.
Олай болатыны, кел-пршп отыртан мысалдардьщ ©3i, баскала-
рьгн былай койганда, Ty6ip eTicTiK+кимыл eciM тулгасы + сын
eciM журнары ( тер,+к + т ) болып келед1 де, таза eciM Ty6ipre
362
жалрануы кездеспейдь -к,ы (-Hi): цатцы Kitui — катты адам,
ешшмге бойсунбайтын адам. Турцы нец — тырыскан, буршкен
нэрсе. Кейде бул аффикс жатые жалрауынын (-да) устгне де
жалтанатыны байкалады: Иазыдацы сувлш взергел1, eedezi Тама­
ру ычрынма (Жазыкдаты кыррауылды аула талы журш, уйдег1
тауьгкты умытпа).
Ейсйктен сын есш жасайтын аффикстерден -ыр (-ык, -ir, -ia,
-уК, -YK) журнагына М. Кдищари арнайы тушщирме берген:
... п ы ш ы р ет (шскен ет) матынасындары п ы ш ы р eciMilieci де п ы ш -
ты ейсттн ен жасалган» (III, 344). Сонымен 6ipre автор eiiciiK
туб!рлерден -ык, (-ыр) досьгмшасы аркылы eciM жасалатынын да
айтады. Буран Караганда М. Кашкари осы косымша аркылы
жасалган кимыл eciM (есшше) тулраларынын, сын eciM кызметьн-
де (мэшнде) колданыла алатынын ескерд1 ме дел ойлаура
болады. «Диванда» осы мэнд1 тары да мынадай аффикстер
ушырасады: -Fa, -ге: й о р ы е а ат (жорра ат); -ыр, -ip: а г ы р н е ц
(ауыр нэрсе); -нчыр, -H4ir: б а р с ы н ч ы г н е ц (булшген нэрсе);
-ынчу, -шчу: а т ы н ч у н е ц (лактырылран нзрее); -йук, -йук: б у л -
р а й у ц с у в (лайланран су).

Сан еамдер.
М. Кашкари сан 'eciM турлершщ шйнен тек дана ретйксан
еЫм.нщ жасалу .тэсшне токталады. Алайда, «Диванда» сан
ешмдердщ булардан баска топтары да «ездеседЕ
Е с е п т i к с а н e c i M д е р д е н мьина сездер бар: 6ip, ш ,
itaci (eid), уч (уш), терт (терт), беш (бес), иетп (йетт! кат
кек)— жеп (жей кабат аспан), сеыз (ceri3),OH (он), йшрме —
Hizipmi (жиырма), оттуз (отыз), [Оттуз (отыз) сан eciMi кейде
уш мэшнде де айтыл'ады деп ескертед1 автор]. (1,159), цырц
(кырык), еллш (елу), сексен — се/сг'з он (сексен), тоцсон— то-
цыз он (токсан), мыц тумен (тумен, мын, миллион).
Б о л ж а л д ы с а н ,мэшнде мы иа сездер ушырасады: в к у ш ,
е к 1 л , тел1м — кепйк мэрии берейн синонимдер де в к у м — 6ip
буда, бip топ деген урымды б1лд1ретщ сез.
Ж и н а к т а у сан ешмдер1 ез алдына 6ip топ рейнде керш-
бейдЕ Алайда, 6 i p ecenTiK сан eciMiHe -ш (cipa, куралдык cenTiK
жалрауы болса керек) (косымшаеы жалранып, жинактык санный
мэнга берейн реттер ушырасады: E i p i n - 6 i p i м ы ц б о л у р (6ip-6i-
реуден мын болар). Сондай-ак i n i — i/c/ci (еш) ecenTiK саны осы
тулрасында жинактьгк санныц мэшнде жумсалады: Олар (кк(
6 i p - 6 i p i e б у л у ш д ы (Олар eneyi 6ip-6ipiHe больисты). Осы сан
еамге -гу косымшаеы жалранып, жинактык санра айналады:
iK K izy (екеу).
«Дивандары» р е т т i к сан еамдер -нч косымшаеы аркылы
жасалган: учунч (унпнцп) твртунч (терйннп), бештч (бесп-шп),
онунч (оныншы), Hizipмнч (жиырмасыншы), ш нч (екшш),
Шнч нец (екшрш нэрсе).
11* 163
«Диван» материалдарында K,a3ipri турш тшдержде колданы-
латьш сан ешмнщ баска топтары кездеспейдк

Еамджтер.
«Диван» тш ндеп эркилы фонетикалык сипатта ушырасатын
сездер — е с i м д i к т е р. «Дивандагы» ешмджтерд^н. осы ерек-
шел1п кей!нг! туркi тшдершде ешмдгк тулгаларыньщ эркилы
калыптасуына вепз болван болу керек.
Фонетикалык эр турлшк, acipece, жжтеу есгмджтершен бай-
калады. «Диванда» мынадай жжтеу eciMfliKTepi кездеседк I жак:
менЦбен, 6i3. II жак: сен, tin, са (III, 225), сгз. III жак: ол, олар.
Мунда айрьждна назар аударатын II жак тулгасы. М. Кашкари
II жак жакете тулгасы дел сен мен 6ipre са тулгасын да керее-
тедк Ол былай деп жазады: «Са—«сен» магьшасындагы сез:
Са айурман (саган айтамын). Бул еездщ сонындагы эл1п н
орпына алмаскан, немесе сеце сез1нен н тусш калган». (III, 225).
Бул сездш езгеше тулгалануы Кашкари айткан жагдайлардыц
салдары ма, элде еол кезп турю тайпаларьгнын, 6ipiHiH тьлвде
нак, осылай дыбысталды ма ол жагын ке-cin айту киын. Б iр а к
Кашкари келйрген мысалга Караганда, екшгш жагдай (сеце
кураыынан н тусш калуы) ыктимал тэр{здк Дегевмен, мынадай
6ip ерекш елит де ескеру кажет: «Диван» типнде I жак жжтеу
еам дш ма (немесе ме) туршде ушыраспайды. Ал, екшнп жак
жжтеу еам дш са — осы Tydip десек, Кашкари келт!рген мысал-
да (са айурман — саган айтамын) септж жалгауьш (барыс)
кабылдамаган болып шьтады. «Диваннан» уш гасырга жуьщ
кейш жазылган «Кодекс Куманикуста» жжтеу еамджтершщ
I—II жагы ма, са туршде де ушырасады.
Жжтеу еамджтершщ II жак с1з ce3i жэйл 1 «Диван» авторы
былай деп жазады: «Ci3 — улкендерд! курмет тутканда сен
магынасында 1айтылатын сез (чыгылша). Дурысында -мунын
магынасы с'ьздер деу. К1ш1лерге сен делшед!». (III, .136). Буган
Караганда, сол замангы турки тшдершщ кейб!ршде ci3 еам дИ
эр! сыпайы, э>р! кептж, курмегплж мэнд! беретгн сез ееебшде
колданылса керек.
Осы ею мэн де еонгы з аркылы бершген, Бул сездщ кептж
мэгп б1зд!ц тшм1зде жжтж жалгаудын, I жагында (-мыз) гана
сакталса керек.
Жжтеу ес!мд1ктер1н1н, септрлу ынгайы да кещл аударарлык.
Жжтеу еамджтерш ц жекеше тулгалары 1л1к септжте менщ,
сешц, оныц болып айтылып, шж жалгауы -ын тур!нде жалганса,
квпше тулгалары б1знщ, азнщ, яг.ни ш к жалгауы -нын туршде
жалганады. BipaK, бг'з ешмджшщ 1л1к септжте б1зщ (-in) сипа-
тыпда тулгалануы да кездеседк Соган Караганда, с1з е а м д т н ж
1лiK тулгасы Ызщ туршде колданылуы да ыктимал. Совдай-ак,
табыс септж жалгауы жекешеде -i туршде жалганса, кепшеде -Hi
161
туршде жалгантан (мен + i, 6i3 + Hi). Барььс жалгауы жекешеде
-е, -нар (-Fap), -Fa туршде (мен + е, а + нар, ан + Fa) жалганса,
кепше тулраларра -ге (б 1 з + ге, а з + re) болып жалганган. Ш ырыс
жалрауыныц ашык, кысан дауыстыларымен келетш варианттары
алмасып та колданылып отырады (менден, мендщ).
III жакта айтылатын ол eciMflirmiH баскы о дыбысы септел-
ген уакытта а-ра айналады да, сонты л дыбысы н-ра айналады:
аньщ.
Ж жтеу ешмджтершщ колданылуында тары да мынадай ерек-
шелж кездеседк ес1м сездерден, шартты райдан жасалган баян-
дауыш .кызметшдег! Heri3ri сезден сон II, III жактын ж жтж
ес!мдрктер! (сен, ол) айтылады. Нак бул колданыетары ж!кт!к
ешмджтер! езшщ тура мэншде емес, жалрау кызмет!н аткарып
турран тэр1здк Ол мунда ол (ол мунда), муны тиемесе сен (му-
ны тшемессщ). BipaK, свз болып «отырран еамджтер осы.ндай
курылымдары сейлемдердщ бэршде б!рдей ушыраса бермейтЫ
байкалады.
С1лтеу ешмджтершен «ездесетщдер! — б у . ( соцры л дыбысы
айтылмайды), ал ездж eeiMfliri: вз, булардьщ CKeyi де еептеледк
Сурау ес1 мджтер1 сан жарынан мол жэне жи! колданылран.
Сонымен (катар, сурау еамджтергнщ б!разынын 6 ip,Heme дублет-
tIik тулрал:а.ры да бар. «Диванда» «ездесетш сурау еамджтер!
мыналар: кш ■ — бу к1м? не — не тер сен? (не дейс'ш). Ну — ну
тер сен? (не дейон). Осы сурау eciMfliriH туащйре келш, М. К,аш-
кари былай деп жазады: «Бул сездщ Keri3 i — негу. Осы свзден
эл!п, г opinTepi (-гу буыны) тус!р!лген. (III, 233). Нече — нече
йармак, берд1ц? (канша а к та бердщ). Сонымен катар, бул сез
к,андай марынасында да колданылады» (III, 239). Бул свздш
синоним! кач сурау eciMfliri —• кач щата айдым (неше марта
айттым). Качан — к,ачан келд'щ? (катан келдш). Каны//к,айу —
к,ану Kiuii (кай Kici). Каны, к,аньш, щайуда, щнда, щайда — к,ан-
ды ердщ — кайда ед!н? ¥гылым к,аны (улым кэш). Канда ер'шч
цаньи^ы (каз1р кайда екен?). Каны сурау eciMfliri туралы «негь
з!нде к^айда сезшщ й apni н дыбысына езгерген, дурысы щайда
co3 i»,— деп жазады Канщари. (1,296). Не керек, нерек, нелек —
бу сеце нерек (бул саган не керек). Не керек Дркесшщ курамын-
дагы eni сездщ 6 ipirin, кыскаруынан барып нерек сурау eciMfliri
калыптасса керек. Нетек (казак тшшде нетш co3 i де осымен
уялас болуы мумк1 н)— нетек сен (сен неттщ, к.айттщ), нечук —
нечук бардьщ (не ушш бардын). Казак ттлшдег! яешж сурау
eciMfliri осынын еемантикалык взгергске туснен варианты болуы
мумк1 н. Казак тшнде нешгк калай, не болды марынасында жум-
салады.
Жалпылауыш еамджтер кызмет!нде б!рен-саран создер кез-
деседк Олардын Keft6ipeyi б 1здщ тшм!зде де бар. Камуг — бар-
л ы р ы , баршасы: 6ч, кек цамуе к1шшщ йалынук, узе алым 6U
(еш, кек.— барлыры адамра жаланаш карыз тэр!зд1). Тегме —
165
тегме Kiiui вз болмас (Кез келген адам езщдШ емес). Барча —
епм барча емркит1 (Бушл денем кышыды).
Y с т е у л е р. «Диван» тьлшдег1 устеу жасайтын 6ipa3 аффикс-
тер nasipri rypni тшдервдде де, соныц iuiiHae казак, тшшде де
ушырасады, Алайда, мынадай 6ip-eKi жардайды ескеру керек:
ец алдымен, ол замаш^ы тури тшдершде устеу жасайтын
аффикстер мен устеу еоздер сан жагынан аз да, екшцпден, устеу
жасайтын аффикетердщ б)разы б 1здщ тШм1зде фонетикалык
езгеркке ушыраран. Солай бола турса да, Ka3ipri ггглдщ кура-
мьшдары аффикстерд! ескертюш тшмен салыстыру олардын
генезисш айдындаура улкен жэрдем берепшнде сез жок. «Ди­
ван» Длшде устеу жаоайтькн актив аффикстщ 6ipi -ла//-ле:
б ip тыку терьсш Шле соймас (dip тулкпнц Tepicin екеулеп
соймас). Тунле келдш (тунде келд1м). Тунле йуруп, кунтуз сев-
нур (тунде ж урт, кунд1з кещл кетерер). Бул аффикстщ, cipa,
алтай т1лдер{ тарихында белгии -ла//-ле аффикпмен байланысты
болуы абдеи ыдтимал. Б1рле шылауьшыц курамындары -ла да
осы аффикс сиякты. Екшнн жарыдан, бул аффикстщ Ka3ipri
турю тшдершде кейб!р фонетикалык езгерктерге ушырауы
ыктимал. Соны ескерсек, Kaaipri казак тш ндеп ерте, тунде
тэр'зд! устеулер курамындары де жатые жалвауы ма, элде баска
ма — ол жатый эл1 де зерттей тусу кажет.
«Диванда» устеу жасау кызметшде б1ршама жш колданыла-
тын -лайу, -лейу косымшасынын курамында да осы -ла аффикс!
бар сиякты. BipaK бул аффикс -лайу, -лейу аффикстершен баска
кызметте, баска манде жумсалады: -лайу курамындары -ла —
eciM туб)рге косылып, eTicTiK жасайтын аффикс. Ал с о ц р ы йу
ecKi турюлпс кесемше тулгасы боле а керек. М. Кашкари осы
аффикспеп келген мына тэр 1зд 1 сездерд! бередк Улышыб ерен
бврлейу (Улысып ерлер берщеШн). Арсланлайу квкред1м (Арыс-
тапдайын акырдым). Казак, фольклоры тшнде жш ушыра-сатын
дайын, дейш сез болып отырран косымшаньщ езгершген тулра-
сы деп караура толык нег13 бар. С оцры н, cipa, кейш жамалран
элемент болуы мумкш. -ча, -че аффикс1 кебшесе етютштщ еелмше
тудгадарына жалганын, устеу кызметшде жумсалатын сездер
жасайды: Тунле булт ертенсе, евлук, уры келдурмшче болур,
тацда булт ертенсе евге йагы кгрмйиче болур (Тунде аспан
кызарса, эйел ул тувандай болар, тацда аспан кызарса, уйге жау
юргендей болар). Бул устеулер Kasipri казак тшшдег! барганиш,
келгенше, квргенше .тэргзд! сездермен тулгалас, мэндес екенд1гш-
де дау жок. -ча аффикД б1здпд т(л 1!м1зде -ша туршде орныккай,
устеу жасаудыц ешмд1 тэещдершщ 6ipi. «Диванда» -ча аффика
eci.M Ty6ipre жалганып колданылуы да кездеседк 0зак,ы б1лге
анча аймыс (Буркины бшктшер осылайша айткап). Казак, тшн-
де мешцше, взтше Topiaai ешмдштерге жалрану аркылы жасал-
ран устеулер бар.
-ыц (-in, -ун, -ун) аффикЫ аркылы да устеулер жасалады:
166
Менщ ышым езгулугш ет1лген о л — Менщ iciM езгшкпен (жак-
сылыкдан) бЬкен (болтан). Бул аффикса ecKi куралдык сегтк
косымшасы деп караеты-pyFa н'ег!з бар Topiafli.
-тег (-тек): чегуке тег су (шепрткедей эскер). -сыг: бу ер ол
белс1г (-бул Kici аяа бек Topiafli). Бул ею тулг-ада (-тег, -сыг)
келген устеулерд1н баскалардап 6ip айырмашылыгы— булар,
кебшесе, eci-м -сездергс катыеты айтылады. K,aaipri казак, тьчшде
этимологиялык жагынан осылармен уялас тулгада айтылатын
кей сездердщ есш курамыада орныгуы да сол ерекшелнтен
байланысты болуы мумкш.
«Диван» Длшде де барыс, жатые, шыгыс тулгалы б!раз сез-
дер уст-еулер курамына ауысып, солардьщ кыз.метшде колданы-
луы ж иi кездеседк
Е'пспктер
«Диван» авторыньщ егжей-тегжейл1 баяндага-н сез табынык
6ipi—■етютжтер. Е тктктщ жасалу тос!лдер1 мвн функциялык
турлер! т. б. арнайы тусщд!ршп, олардын колданылу ерекшел|'г1
сез болады. Дегенмен, мынаны да ескеру кажет: М. К,ашкари
морфологиялык, тулгалардыц'сыры-н кебшесе сез курамына бай-
ланысты энг1мелейдк («Диваннын» e3i ен алдымен лекеикогра-
фиялык ецбек — сездп<кой). Соныц салдарынан грамматикалык
тулгалардын тура мэш мен кызмеД олардын индивидуалдык
колданысына-н кеп ретте ажыратылып, белшш берглмейдк Бул
жайттьщ Дашкари келДрген кагидаларга да immapa катысы бар.
ЕДепктщ рай тулгалары. Ашык райдьщ еткен шапл епетжке
-ды(-д1, -ты, -Д), -дук (-дук), -мыш (-М!ш) косымшаларыныц
жалгануы аркылы жасалады. -ды косымшасы, б!здш Kasipri
тшлеадепдей, жедел еткен шак жасайды. Кашкари бул тулганы
былай туДщиредк «бткен шак тултасы барлык еДетщтерден
-ды косылу аркылы жасалады, бул (катила) еш уакыт езгер-
мей(д{, еткен шак жасаушы -ды косымшасы п, т, ч, к тэрЬд1
катац эрштермен косылганда (осьшдай дыбыстарга бДкен сез­
дерге жалтантанда) т (bi)-Fa алмасады. Сондыктан тапты, тутты,
алды». «гМундай еДсДктерде (coRFbi дыбысы т болтан еДстжтер-
де) еткен 'шак косымшасы -д етнгпкт'ш -сонты дыбысы т мен
ундесш, т-ра айнал.ады» (II, 41, 336). М. Кашхаридын бул туе ini ri
жедел еткен шак косымшаеынын алгагпкы фонетикалык сипаты
жайында хабар береди
Тюркологияда жедел еткен шак тулгасы ен оуел i у ян д ды-
бысынан емес, катан т дыбысынан басталган дейтга пiкiр бар.
Бул пшр, кебше, орхон-енисей жазбаларында -ты (алты, келтб)
вариантыньщ кеп колданылуына непзделсе керек. Бул ретте
М. К,ашкаридын мына ескертпеа де кенш аударарлык: "Барды
ет!ст1г1ндегт -д еткен шак, косымшасы, ал -ы езгелжт) (III жак­
ты) бшд1ред). Тындаушы, сейлеунп жактардаты -ы-нын xycin
калуы соны керсетедй бардьщ, бардым дегендеп|®й* (II, 53
Сонда, егер Кашкаридын осы туашгш ескерсек, II, I жак косьш-
шалары курамындагы ы протезалык дыбыс (eid дауыссыз арасын
жалрастырушы ретшде айтылран) болады да, III жактары -ы
(б ар + д + ы) жакт.ык керсетюш болады.
М. Кашкаридын алдьщры niKipiH (еткен шак косымшасы о
баста -т емес, -д) дэлелдейтшдей мына тзр 1 зд 1 факплер кезде-
с е д riKdi (тi'KTi) , чекд1 (байлады), чвкд1 (m e 6 yKTi, шекп),
текд1 (теки), букд1 (бегед!, токтатты), сьщды (сыкты), сок,ды
(майдалады) т. б. Бул мысалдарда' туб!рдщ сонры дыбьгсы
катан болуына карамай, жедел еткен так, косымшасы -ды ту-
ршде жалранран. Алайда, осылармен кабат, мынадай да ф акп­
лер баршылык: cgktI (ceKTi, кшмд! секп), турукуты (жиналды,
топталды), т. б. Суйпп, Махмуд Кашкари тусшд1рушде Ka3ipri
6i3,fliH п л 1 м!зде жедел еткен шак жаеайтын -ды косымшасынын
алрашкы сипаты мен курамы едэутр баскаша урьшылура тшс
болады. ■
-ды тулралы енснктердщ жак бойынша e3repyi мына тэр 1 здес
бершген: I жак 6epdiM, 6epdiMi3, II жак бардыц, бардыцыз, же-
кеше III жактьщ арнаулы косымшасы жок (егер М. Кашкаридын
осыдан бурын айтылран тусшдктемесш ескерм,есек: уйткеш
автордын 03i де еол айткаяын кгтаптын баска жерлершде колда-
на бермеген). Копше III жак -лар кептж жалрауымен жазылран:
б1т1шд1лер (6iTicTi, келюмге келд!), укууихтылар (TyciHicTi, 6ip-
6ipiH туаши) т. б.
Откен шак мэнш беретш екшнп б!р косымша -дук, -Дук. Бул
тулга «Дива-нда» былай тушщиршген: «Огыздар жэне кыпшак-
тардын 6 ip тобы сувориндар... жуан, эр! катан айтылатын сездер-
ге -дук, ... жщдшке айтылатын сездерге -дук жалрайды, Булар
(осы тулгалар) кеппкке, жекелшке карай ажыратылмайды.
Сондыктан... йа щрдук, (ол уй салды) деп айтады. Мен уй салдым
деу унлн де Мен йа к,урдук, тулгасын колданады... Ол аны урдук,
(Ол оны урды) ... (II, 64, 65). Сейтш, -дук тулгасыньЩ' еткен
шактык баска формалардан басты epeKineniri — онын жак
коеымшаларын кабылдамайтындыры, жак, сан бойынша езгер-
MeftTiHfliri. Жекеше де, кепше де, сол еиякты б!р!нш1 я екшнп,
унпннп жакта да 6ip рана сипатта -дук (-дук) туршде айтылып,
колданылатыи болтан.
М. Кашкари -ды жэне -дук тулгаларын 6 ip рана -манде колда-
нылатын тулгалар есебшде тусшд1 редт Онын успне белгШ бгр
тш курамында бул e«i тулга жарыспалы да колданылмаса
керек. Б!р рана -ды тулгасын М. Кашкари ярма, тухси, чырыл ,
арру, уйрыр плдерше тэ,н деп керсетсе, -дук тулгасын огыздар
мен суворин плдерше тэн деп карайды. Бул ретте назар ауда-
рарлык, 6 ip niKip, М. Кашкаридын айтуына Караганда, бул ек!
тулга этимологиялык жарынан да 6 ip-6 ipiM0 H байланысты. Каш­
кари бул eni тулганы 6 ip рана косымшаньщ exi топ илдер кура-
мында айтылатын варианттары рет1 нде тусгщпредп Ka3ipri казак
168
тшнде Кдшкари шырыска карай орналаскан турю тайпалары
■плдерше тэн деп айта.тын -ды косымшасы к-олданылады да, -дук
косымшасы калдык, Tapi3fli (-дук-тын, масдар мэш) б1рен-саран
свздер курамында -рана ушырасады. •
-мыш (-М1ш) тулрасы ic-эрекеттщ ©ткен уакытта болранын
б!лд1ред1. BipaK, мунда сейлеушшщ ©3i кермегещпп (ктщ бол-
ран-болмарапдыры анык ем естт) байкалады. «Ол бармыш — Ол
барран екен, б!рак мен ©31м барранын «ерген жокпын» (II, 63).
-мыш тулрасы взшщ гра-мматикалык мэш мен кызмеы жарынан
казак, Длшдеп -ран тулрасына синоним болса керек, 6ipaK екеу!-
шн, арасына абсолют тецдж белпсш коюра болмайды. Оран бас-
ты себеп — ктщ болу, болмауына субъектшщ катысу дэрежесш
эр кайсысыиьщ эр турл1 б!лд!ру1. -мыш тулрасы колданылган
жерде субъектЫн, ic-эрекетке катысы жок, ол ушшпп жактан
ештедк ал -FaH колданылран жерде субъект! ктщ болу, болмауын
анык бшедк Сондьщтан ecKi TypKi тшдерщдеп -мыш кызмеД
жагынан -ран тулрасына сэйкес деп тужырымдаранда, осы 6ip
ерекшелшД есте устаган жен.
Ашык райдьщ ауыспалы кел-ер шары -р (-ар, -ер, -ур, -ур, -ыр,
-ip), -йур (-йур), -мае (-мес), -маз (-мез) косымшал;арынын
еДсДк туб1рл'ерге жалта-нуы аркылы жасалган. М. К,ашкаридын
тушщирушше, -р тулрасы келер ша-к, жаеаудьщ аса кеп таралган
тэсш! болып табылады. Ол йукарур турур (Ол жогары турады).
Иашым менщ саерулур (Менщ кешмнен жас саулайды). -Иур
(-йур) 1глер йеме саврыйур (аурулар да сауырады).
К,ашкари келер шак еДсДкДн -болымсыздык тулрасы деп
керсетеДн -мае, -мес, зрине, «урДел‘ «.-осы-мша. -Ма — еДсДктщ
болымсыздык'Мэн турызатын косымшасы, .-а,л-с — соньщ уеМне
жамалеан баска косьшша: Йылан кенду seepicin б1лмес (жылан
©зшщ ирекДпн бшм;ес). Bip квщл аударарлык факт — осы ко-
сы'мшаныц соцры элементнок (с) кейде з туршде де ушырасуы:
пушмазман (мазасызданбаймын). с-пьщ з туршде де келуш дау-
ысты дыбыстардыц эсершен деп караура непз жок. Мэселе тек
кайсысы алрашкы: эуел5 з болып, содан кейш оньщ катан вари­
анты калыптасты ма, элде ДпД к-еркшше ме — бул эл1 дэлелдей
ту-суд{ кажет етедк
«Диван» Длшде -мае тулрасы келер шактьщ болымсыздык
TypiH жасайтын актив косымШа есебнще бершген: Ол бармас,
олар бармаслар т. б.
М. Дашкари -р аркылы жасалатын келер шак, тулгасыньщ
орыздар Длшде бас-каша тулраланатынын айтады. Орыздар,
М. Кдшкаридьщ айтуынша,-келер шак мэнш берепн -p-KiTycipin
к-олдэнады: мен туран (мен турарман емес)„ мен баран (мен
барырман емес). Сонымен катар, кейде сездщ Heriari курамында
р дыбысы болмаран жардайда, келер шак косымшасы -р туДрш-
мей айтылатын факДлер де кездеседк Мен кулерен (мен куле-
мгн). Алайда, К,ашкаридын ©3i келДрган факДлерден Kepinin
169
турранындай, огыздар тшндег1 келер т а к тулрасыяын ерекше-
лiri тек -р яффиксшщ Tycin калуы рана емес, жактык косьшша-
нын баскы дыбысынын да тусш калуы деуге болады. А лдьщры
мысалдарды кайта талдап керешк: Мен бар (ыр//м) ан, тур
(ар//м) ан, кулер (м)ен. А лдьщры eKi еткгпк курамында spi
келер шак косымшасы, api жактык жалгаудын, (-мен) баскы
дыбысы Tycin калган (м ), сонры eTicTiK курамында келер шак
косымшасы айтылган, 6ipaK жалраудьщ баскы дыбысы (-м)
Tycin калран. Буран Караганда, о замангы огыздар тшнде келер
шак, тулгалы eTicTiKTep курамында жштш жалгаудын редукция-
ланран тулрасын колдану белгш дэрежеде зацдылык есебшде
калыптасканы байкалады.
Бул айтылран тулралардыц 6api де, Кашкаридьщ вз тусшдн
рушше, келер ШДК мэнш беретшдер. Алайда, контекс курамында
колданылу ерекшел{гше.карай .булардын кайсысы болса да сез
айтылран моментте болып жаткан К-эрекетД де 6Lnaipe алатын
тэалдер. Сондыктан зерттеунплердщ б1рсыпырасы буларды
ауыспалы шак, (б1рде келер шак, 6ipfle осы шак мэшнде) тулга-
лары деп карайды. Мысалы, Cent кутер ол еейлемшщ курамын-
даты -р тулгалы eTicTiK келер шакты diflflipce, Узну келбг бак,ар-
ман (ояна келщ багамын) еейлемшщ курамындагы -р тулгалы
eTicTiK сейленген моментеН !с-эрекетп бидДредь Онын бержа-
рында., -р тулгалы етштжтер курдел! eTicTiKTep курамында кол-
данылып, еткен шакты бьгшретш курдел1 тулганьщ 6ip компонен-
Ti болып та ушырасады: Кече туруп йорыр ердьм (Тунде турып
ж у р т e,fliM).
Теккана таза келер шак, мэншде колданылатын косымша
-Faft (-гей, -кай, -ней) кейде соцры -й дыбысынсыз да'колданылуы
ушырасады, Бул косымшамен келген eTicTiKTep болжалды уакыт-
ты да, сейленгеннен кешн коп уза.май болура тиклт icTi де бшдь
pyi мумшн. Ол йа цургай (Ол уй салса erri). Ол меце келгей
(Ол маран келгей efli) т. б. Бул тулганын 6ip epeKH^iiri
I—II жактарда жак жалрауынсыз колданылады, сейлемнщ кай
жакта айтылрандьшы онын курамындагы жжтеу е'Ымдштершен
белгш болады. Казак тшнде колданылатын осындай тулга
келер шак мэнше коса субьективтш модальдык мэнерд! де бьлдь
pefli (Мен бареаймын — тшек, сешмаздш). Сонры модальдык
мэн, ciрэ, XI расырдары турю т1лд1ерщдег1 осы косымшанын
болжалды уакыт, .мезгш мэншен келт шыкса керек. Казак
Tiлтнneri бул косымшанын ©кшнп 6ip ерекшел!г1 — дара колда-
нылранда жпшк жалгауларын кабылдайды.
К а л а у, б у й р ы к р а й л а р ы «Диван» тшнде кейде тул-
ралык туррыдан 6ip-6ipmeH ерекшеленбейд!. Морфологиялык
тулганын мзш контекскекарай ажыратылып, я калау рай мэн iH-
де, я буйрык рай мэншде урынылады. Сондай тулганын 6ipi —
-(а ) йын, -(e) йш. Бул тулга жёкеше I жакта езгершшз осы куй-
шде колданылады: чык, ет кврешн (шурк ет, керейш). Квпше
170
I жак,та -алым, -ел1м — жак жалрауын кабылдайды: келгы
ойналым (келтдер, ойналык). Бул косььмшаныц «Дивандать!»
колданысы казак, тшшдегщен кеп езгеше емес. Казак тш нде де
жекеше I жакта жак жалрауы'нсыз айтылады. Ал кепше I жакта
тана кегтк косымшасы -к айтылады (барайык). Б1рак бул ретте
де жак, жалрауынсыз колданылады. Жемеше тулраеындары -н
мен кепше тулгасындары -к, — сандык косымшалар: айтай(ы)-н,
айтай(ы)-к. Канта «Диван» тшнде кепше тултасында жак жал­
рауын кабылдаран: ойна-лы-м. Булардын казак тшндег1 мэн-ма-
рынасы да осыган ойысады.
Таза буйрык мэш еДинл жакта айтылатыны мальм. Осыны
еокерпенд1кт0н де болар М. Кашкари буйрык райдьщ I жары
детин маселете арнайы токталмайды да, буйрык райдын II жары
мен онын жасалу тэДлдерш айрыкша сез етедн М. Кашкаридын
айтуынша, буйрык'райдьщ II жары ею турл1 тз-Длиен бершедь
Bipimiui тэДл — буйрык мэщи больгп урьгнылатын етгстжтщ н.епз-
ri Ty6ip тулрасы (аркылы. Дегенмен, осы тэсьл о замангы турю
тшдерщш бэрше б1рдей тэн болмай, етьстш нег1здщ косьшшасыз
буйрык мэнш 6epyi контекс курамьша, ереюшшгше байланысты,
соран ба.рынышты болеа керек. Дегенмен М. Кашкари турштердщ
(мумюн TyP'Ki тайпаларыньщ) б!разы II жакта буйрьж мэнш
беру ушш - рыл (-к,ыл, -юл, -гш) косымшасьш колданатьшдырын
айтады: тецр1ге йукун — йукунгм (тэщрге жугш), cepin— се-
ршгы (шыда) ,тецр1ге тапын— reypiae тапынрыл (тэнр1ге табын)
(II, 193). ЕДстштщ Ty6ipi,Hie (непз куйше) чу шылауы косылып
та. жумсалран: келчу (келпп, калайда кел), бармачу (бармашы,
кал айда барма). М. Кашкаридьщ туДнд1ру1нде бул шылау
«буйрык мэнш кушейту ymiH колданылран» (III, 225). Сейтседе,
келДршен мысалдарга Караганда, чу шылауы тиянактылык,
етшпн, жалыныш мэнш бер’едi. Сейтгп, бул тулганы катан буй­
рык .мэншщ жум'саруыньщ грамматикалык тэсш деп караура
болады.
Буйрык райдын II жарьшьщ бершушде сол замангы TypKi
тендер! арасында едэу1р айырмашылык болган. М. Кашкаридын
айтуынша, огыздар мен кыпшаклар тщдершде кепше II жак ба-
гыц туршде, ярни eTicTiKTin туб!рше -ьщ косымшасы жалрану ар­
кылы жасалган. Ал, II жактык -ын,ыз косымшасы бул тшдерде
курметтеудщ, сыпайы катынасты керсетудщ тэсш ретшде FaHa
айтылран. Кашкари -ьщыз косымшасы жактык жалгау (-ын)
устшде кептшжалрау (-ыз) косылуынан жасалган дейдь (11,51).
Сонымен катар, алдыцры -ын косымшасы да контекс шшде кур-
меттшкп, сыпайылыкты бшд!ру тэсш ретшде де колданылран.
Сейтш, XI гасырдагы TypKi тшдершде KenTiK мэн мен сыпайы-
лык, мэн кеп ынгайда 6ip рана тулгалар аркылы бершгенш
байкаура болады. Алайда, K,a3ipri б1зд!н тшм1здег1 таза кептш
мэн беретш -ьщдар кур дел i косымшасынын осы мэнде калыпта-
еа бастауы да сол заманнан басталса керек.
17 Г
«Диванда» II жак кепшелш косымшасынын 6ipi ретшде-ын,-
лар керсетшген: барыцлар. -ындар таза кептж мзнде калыпта-
сура байланьюты, -ыцыз косымшаеы тек II жактык сыпайылык-
ты, курметтеуд1 бшд1 ретш тэсш ретшде рана орныккан деп ка-
payFa толык №eri3 бар.
Б у й р ы к р а й д ы и III жаты -сун, -сун косымшаларынын
ericTiK Ty6ipre жалгануы аркылы жасалган: Ол бармасун — бар­
сук. Ол келмесун — келсун (Ол бармасын — барсын, Ол келме-
ciH — келан).
Ш а р т т ы р а й т у л р а с ы -са, -се туршде ушырасады.
Сейтш, будан ecKi туркинк -cap тулрасьшыц кыскарып, шагын-
далыл улгергеи вариантын иеремуз: Келсе ума тушург1л (Келсе,.
ко на к, туеьр). -са тудрасыньщ колданылуында мыгаадай ерекше-
лж бар: I жакта айтылган -са тулвалы еДепкке жак жалгауы
кеб1несе -м туршде жалганады: Абан щолсам (егер колкаласам).
Егер осы епстж II жакта айтылран болса, онда жак жадрауы
толык (элде постпозициялык колданыстары жжтеу ешмдтп деу
дурыс па) туршде келедк Сен цачан барса сен (Сен кашан бар-
сан).
Кесемшелер. -а, -е: Еты сувы а щ турур (Едш суы агып жа-
тады). Тама-тама квл болур (тама-тама кед болар). -у, -у (-йу,
-йу): Сарацльщын йыелайу алтун (сарандыктан жылай отыра
алтын жияды). Колданыс ерекш елт жарынан болсын, грамм а-
тикалык мэш жарынан болсын бул тулгал ар ез ара варианттар
болып табылады. Олардын. кайсыеы да курдел! еткджтердш <ку-
рамында келш, сез .айтылган моменттеп болып жаткан ic-эрекет-
Ti, кимылды бшд1ред1, немесе курдел1 синтаксистж топ кура-
мында басынкы компонентте айтылган гс-эрекетгоен 6 ip мезгтдее
ic-эрекегп бшд!редк Слрэ, ашык жане кысац дауыстылармен ке-
nyi тшдердщ эр турл1 тайпалык ер'екшелжше байланысты болса
керек.
-б (-ыб, -i6, -уб, -уб): Меш квруб tied агды (Меш Kepin eci
шыкты). Ол e p u i уруб муцретт1 (Ол KiciHi урып MOHipeTTi). -бан
(-ыбан, -1бен, -убан, -убен): барчын кез1бен (ж 1 бек кш нт). Бул
тулралардьщ i<a3ipri 6i3fliH тшм1зде сакталган варианты да (-п)
кездеседк Бардыц нелш аймадыц, t d p y квруп щаймадыц (Бар-
дьщ, неге айтпадын, кешнплерд) Kepin неге кайыепадьщ). Кече
туруп йорыр ed iM , щара, цызыл 6 e p i кврдум (Тунде турып журш
efliM, кара, кызыл 6 epi KepTiM). Осы тулгалардын. болымсыздык
косымшасымен 6ipirin, курделешп кеткен Typi де колданылран.
Ондай тулиалы етктжтер, эрине, болымсыздык мэнгн берген:
Бор болмазып cip tc e болма (Боза болмай жатып, арке суы бол-
ма). Йащын йагуъ кврмежб ненш квзур (Жакын-жуык езшд! кер-
мей, дуниевдд керёр). Осы тулгалардын к а Йенсы да генезистж
жагынан да, колданылуы, мэш жарынан да 6ip рана тулраныц
эр турл! (мумк1 н тайпалык) варианттары. -бан (-ыбан, -пан)
тулгасы V—VIII гасыр ©скертюштер! тшнде де кеп колданыла-
172
тын тулга екеш мэл1м. Кесемшелердщ бул тур! курдел1 синтак-
сист^к топ курамында басынкыда айтылран ic-эрекеттен бурын,
соныц алдында болтан кимыл, icTi бышред}, ал курделi етгстж
компонент! болып жумсалианда вткен шактык мэн бер-едк
-ралы (-калы, -келк -гел1): Ол барралы к,алды (Ол бара жаз-
дап калды). Иазы^дащы сувлш взергель евдек.1 та^ару ычрынма
(Жазыктары кыргауылды аулаталы журш, уйдеп тауыкты
умытпа). -ралы квсемшесшт бул колданысынан б1зд1н тшм1зде-
пден езгешелж табу киын, мунда да келер шак максат мэшнде
айтылран.
-рынка, -гшче: Т1кмегшче епмес, т1лемм1нче болмас (Тжпе-
генше внбес, тшемег-енше болмае). Бул тулга кебшесе уетеу кыз-
меттнде колданылады.
Еамшелер. Ес1мше тулгалары «Диван» тшнде сан жарынан
едэу!р. Солардьщ б1разынын мзш мен кызмет), колданылу ерек-
шел!г1 жайында «Диван» авторы perri жершде тусйнжтеме берш-
отырады. Алайда, «Диван» тш нде ушырасатын cci-мше тулрала-
ры турк1 ылдершщ кей-iiHri даму барысында каз калпында, сол
кушнше калды деуг.е бол.майтыны белгш. Eci-мше категоричен—
кашанда eTicTiK пен ес!м свздер тобын жалгастырушы, оларды
6ip-6ipiHe уштастырушы категория. Сондыктан, Кашкари зама-
нында TypKi т1лдер1нде eciMuie тулгаларында жумсалган 6ipcbi-
пыра свздер тшдщ кейшп даму барысында еам сез топтарына
ауысуы кездессе, кейб1р ес1мше тулраларыньщ мэш кемескшешп,
колданудан шьщкандырын, тек б1рен-саран свздер курамында
рана сакталгандытын квруге болады. -асы, -eci: бу йа курасы
огур тегул (Бул уй куратын уакыт емес). Бу йа щурду орур ермес
(Бул уй куратын уакыт емес). -ру, -гу: Бу турру йер ермес (Бул
туратьгн жер емес). М. Кашкари бул еш аффиксы марын.алык,
жарынан 6ip-6ipi(MeH параллель аффикстер ретшде тусшд1редк
Ол былай деп жазады: «Мезгж ешмдер!, мекен ес!мдер1 жзне
курал атын бишретш ешмдер жуан айтылатын, курамында к
дыбысы бар сездерге -Fy, жщшке айтылатын сездерге -гу косым-
шасьин косу аркылы жасал 1ады. Бул «реже чырыл , ярма, тухси,
арру, уйрыр жэне Чинга карай орналаскан барлык тайпа ылдерь
не тзн. Орыздар мен кыпшак, беженек, булгар ылдершде мундай
свздер еыстжтщ буйрык турше -асы косымшасын косу аркылы
жасалады». (И, 71). Сонымен, орыз , кыпшак, булгар ылдершде
-асы косьгмшасы колданылран да, шыгыска карай орналаскан
тайпа ылдершде -Fy косьмшасы колданылран. Осы орайда 6ip
ескере кетет1н жал: K,a3ipri казак тшнде осы екеушщ де 1з1
кездесед1: урры, уцры свздер1н1н курамынан ecKi -Fy косымшасы-
ньщ езгерген турш кврсек, аласы, 6epeci сездершщ курамынан
еск1 -асы коеымшасынын 1зйн байкаура болады. Бул косьгмшалар
аркылы жасалран свздерд1н кепшшп казак тшнде зат ес!м, сын
еОм т. б. е.с1м сез таптары курамынан жш ушырасады.
-(ы)рсак, -(i)rceK : Ол Kitui ол б1зге кел'ьгсек (Оньщ б1зге
173
келп а бар). Ол ет торырарсащ ол (Оньщ erri турарысы бар).
Бул к'осы'мша «Диванда» былай тусшпршген: «Гстеунп icii
1стеуд1 ойларанын, орьшдарысы келгешн бщдтрупп етлстж Typi
сувРарытсак, rapisfli болады. Ол ат сувРарырсак, epdi (Ол атты
сураррысы бар. Ол атты сурару ойы бар)» (II, 298). Бул косым-
шаньщ куранды ененш ангару киын емес: -(ы)г + сак.. С онры
элемент (-сак.) eci.vi свздерге де жалранып, осыпан жаа\ын магына
беретки ескерплед! (II, 60). -( ы) рсык, (I)rciK: Ол сеце оррарсык,
epdi (Оньщ саран баррысы бар efli). Ол ет торрарсыщ epdi (Оньщ
eTTi шын турарысы келш едО. Ол сеце оррарсыщ epdi (Оньщ саган
шынында да келу1 керек ед1). Кдшкари бул тулпаньщ оры з , кы п -
шак тщдерше тзн екенш айт.ады. (III, 329). Бул да алдьщры
тулга сиякты, модальдьщ мэн бередк 6 ipai<, екеуптщ мэгп ек:,
баска, -( ы) рсы, -(i)rci: Tedperizci epdi (од козрэлрысы келд'О.
Бул — аддьщрылардын, кыскарран, ыкшамдалран Typi. С онры
дыбьте Tycin калган -(ы)шсак, -(i)uiceK: ол аны сувдыц кечрушеек
epdi (Ол ананы судан втюзпД келд1). Муныц да алдыцгы тулра-
лармен мэндес, солар.мен CHiHOHHMfflec «кеш мысалдардан керщш
тур. Алайда, Даищари соц.ры тулга тллде (эрине, евйлсу тшнде
болса керек) сирек колданылады деп ескертед1 (II, 299). Свйтщ
эцгтме болып отырран 4 тулга тек синоним рана емес, сонымен
oipre генезистщ жарынан да 6 ip-6 ipi»e тырыз байланысты тулга-
лар. Булардын кайсыеы да куранды, шамамен ект "rypai компо-
ненттен турады. Модальдьщ мэнд1 турызушы, букйл евзге модаль-
дык эр 6 epymi компонент -сак немесе -сык (кыскарран, ыкшам­
далран Typi-сы). Ол жэне еттепк Ty6 ipre жалранатьш аффикс
емес, кайта eci,M Ty6 ipre, немесе еелм болып урынылатын .тубт'рге
рана жалгана алатын косы'мша. Осыдан бурын ескертш'вндей,
Кашкари бул аффикстщ есм Ty6 ipre косылып колданылатынды-
рын айтады. Анырында еамше тулгасы -(bi)F, -(ы)ш. Булардын
эркайсысы eTicTii-: туб!рге жалранып, кимыл eciMiH жасаган
тулралар. Ал, кимыл еегмдер! бгрде еыстш мэшнде, б!рде зат есш
мэн гиде урынылатыны белгш. Кашкаридьщ ез! де мундай тулра-
ларды б!рде масдар, б1рде еОмдер деп тусщд 1 редк Алайда,
булардын -сак (-сык) аффикамен 6 ipirin келген Typi, «Диван»
авторыньщ айтуына Караганда, свйлемнщ преди,катив мушесшщ
кызметщде жш колданьищан. Мундай колданые, эрине, бул
тулралардьщ кимыл если мэшнде екенш танытады. Предикатив
кызметшде колданылуыньщ 6 ip ерекшел1 г1 — жак жалгауларын
кабылдамауы. Олар кебше квмекип етгетпетермен 6 ip Нркесте
келегл де, жак жалгаулары соцрысына жалранады, немесе дара
колданылеа, жак косымшалары орнында жтктеу тм дщ терщ щ
Кажетт! жары айтылады. Бул да аффикстщ сонры компонент!
-сак косымшасыньщ етштшке тэн емеспгш керсететш факт.
Bip-6 ipiHie мэндес, синонимдес колданылатын аффикстердщ
6 ipi - ( ы ) рлы , - ( ы ) рл ы к , (дглш, дгл!): О л ет торратлы о л (оньщ ет
турайтын ойы бар). О л ат к у з е т и л ш о л (Оньщ ат кузететщ ойы
174
бар). Булар да дуранды аффикстер, алдынды компонент!-(ы)р,
кимыл eciMi де, сондысы -лык, немесе -лы эдетте eciM Ty6ip-
- ( i) r
ге жалранатын аффикстер. М. Кашкари -лы аффиксш масдарра
жалданран сын eciM косымшасы дел тусикиред! (11,62). Бпра.к,
колданылу ерекшедчгше Караганда, мундай сездер курамында
-лык немесе -лы аффикстершен repi - f тулгасьшын, есгмше тул-
расыньщ мэш басьтм болганра уксайды. Будардыц кимыл есш,
немесе есшше кызметщде жш колданылуын тек солай деп кана
TyciHyre болады. -лы аффикс1 -лык-тын. кыскарган, ыкшамдал-
ран rypi, Ka3ipri б1здщ тшАпадег! сын eciM жасайтын актив
косымша екенше дау жок.
Осы айтылран косымшалармен мэндес, орайлас -рулук, -г.улук
аффиксшш курамынан да -лык аффиксшщ фонетикалык вариан-
тын (-лук, -лук) керуге болады. Бул да — кимыл eciM тулрасы
(-Fy, -гу) мен -лук аффиксшш 6ipiryi аркылы жасалраидар.
Косымша алдыцры компонент ындайынан осыдан бурый айтыл-
ран -ру тулрасымен уялас: Ол евге баррулущ epdi (Онын. уйге
баррысы келд1). Ол мунда туррулу^ epdi (Онын, мунда тургысы
келдО. Осимен уялас косымшанын 6ipi -ручы (-кучы, -гуч1,
-Kyni ): келгуч.1 ер (келунл i<ici), тапынручы (табынушы) т. б.
Буныц сонры компонент! -чы — есгмдерге косылып, ic иесш,
каст иесш бшд1ретш аффикс. М. Кашкари былай тусшдюед::
«-чы — icTeymini, ic иесш бйлд!ретш косымша. Бундаты ы еткен
шак косьшшасындары ы емес, ютщ кгмге катыстылырын, сынды
бшд!ретш косымша: етч1 (касап), етмекч1 (наубай)». (II, 54).
Сонымен, кимыл есшге жалгандан -чы кимылдын, процестщ neci
барльшын, соны орындаушыны бшд)'ретш 'аффикс. Б5здщ тшБиз-
деп барушы, жазушы, келунл тулгалары осы айтылып отырган
ежелг! турюлш тулгамен байланыстылыгында дау жок.
М. К,ашкари керсететш -дачы, -деч! косымшасы да матынасы
жагынан-ручы косымшасымен астасып жатады: кузеттеч1 (ку-
зеяпш, кузеттеп K ici), саттачы. (сатушы, сататын Kiel), бтгтеч1
(жазгызушы Kici, жаздыратын Kici) т. б.
V—VIII расыр жазбалары тшшде осыган уксас косымша
колданылрандыры мэл!м. Сыр.ткы niiiliHi жагынан 6ip-6ipiwe
соншалык уксас болганмен, екеушщ грамматикалык мэш жары-
нан айырма байкалады: V—VIII расыр жазбалары тЫндегг
-тачы (-дачы) жштш жалвауларын кабылдап, келер шак мэншде
ашык, райлы етютш болып колданылады: олтеч1сен (елесш, жок
боласын). Кашкари керсететш -дачы тулгасьшын -т-дан бас-
талатьгн варианты да бар, 6ipaк ол тек кана кимыл eciMi мэншде
ушырасады, шакты бккиредд М. Кашкари муны -ручы косымша-
сынын туршмен т!лшдег1 синоним! ретшде туашлред! (II, 342).
-галыр (-калыр, -гел!р). Мен барралырман (мен бармакшы-
мын, баруга жиналудамын). Бул аффикс ктеунишн; белг!л1 6ip
icri, эрекегп орындаура жиналдандыдын, максат еткенш бглд!ру
мэншде колда-нылран. Мундай тулгалы сездер жак, косымшала-
175'
рын кабылдап, кв бiне предикат кызметйрде жумсалатыны бай-
калады.
-ма, -ме: Эрме сан (ершген шаш, ерме шаш), вкме тупрак,
(уйме топырак). Казак тш нде -ма косымшасы кимыл eciMi, зат
eci-м мэньнде рана кездеседь -дук, -дук: булмадук, неце сев1нмен
(табылмаран нэрсеге куанба). -мыш, -Miiu: цурмыш йа (тартыл-
FaH садак); -р (-ар,-ер,-ур,-ур,-ы р, -ip): Кайнар вкуз кеч1кс1з
болмас (А рыны катты вз&н кешпешз болмас). -мае, -мес (-ма + с,
-ме + с): пушмас ер (кайгыра мойымайтын Kici, сабырлы Kid),
-дук,, -мыш, -мае тулралары eciMiiie мэЫнен repi ашык, райлы
етгетж кызм'егпнде жш ушырасады, жа.к керсетшштерш жасай-
ды. Була1рдьщ inline -дук, осьгдан бурын айтылраядай, жак жал-
раулары бойынша езгермейги. Кашкаридыд керсетушше, бул
косьшша орыз, кыпшак тишершде вткен шак мэнш беретш
косымша. 0ткен шак тулрасы -мыш eciMiiie мэтнде 6i3ja.iH ылн
М1‘зде жеке евздер курамында сакталран (турмыс, бол,мыс, ой-
мыш) т. б. -р, -мае тулралары Кдшкари айткан мэш мен кызме-
тшде б1здщ тшм!зде де колданылатыяы белгш.
«Диван» Длшде «ездееетш ешмше тулгаларыньщ [шшде кен1л
аударарлык 6ip тулра -FaH, -ген аффикск Казак тшндег1 -FaH —
бурынры вткен шак, мэнш беретш тулра, сонымен катар, ешмше
кызметшде де жарыса колданылады. Кашкари бул тулганы
былай тушвдирадй «1с пен эрекеттщ квп кайталанрандырын,
созылынкы екевдипн бшдгретш ешмшелер. Бундай ешмшелердщ
жасалуы барлык тайпаларда жэне sp6ip тармактарда б1рын,рай
болып, буйрык тулрасынан жасалады. Буйрык тулрасыньщ со-
нында катан к бар сездерге -ран, жумсак сездерге -ген жалгана-
ды. Сопдыктаи квп марта кайталанран к-эрекегй б1лд1руцп
ешмше барган «бар» буйрык райынан, турган «тур» буйрык
рапынан жасалган» (1,57). Казак тш ндеп -FaH тулрасынан,
эрине, icTiH. дурюндшп де, созыльщкылыры да эсте байкалмай-
ды.Мундай мэн -аган, -еген косымшаларынан кершедк -(ы)нды,
-(1)нд1: KQMindi нец (кемшген нэрсе), сузунд1 сув (сузшген, та-
зартылган су). Косымша', эрине, куранды болу керек. Аффикстщ
алдынды компонент! н ездж еыетж тултасы деп шамалаура бола-
ды. Ал ды элементш жедел вткен шак тулгасы деп кара.ура
болатын тэр!з,Д1' . Олай болуыньщ ce6e6i: ец алдымен, жедел вткен
шак, тулрасы (-ды кимыл eciiMi) -ынды курамындары ды элемен-
Tiмен грамматикалы'К мэн бшд1ру ьщрайында б1рынгай, б1рдей.
Екшнп жарынан, жедел вткен шак тулрасы (болатын -ды аффикс-
Ti сездврдщ субстантивтенур сонымен катар, ешмше .мэнмге ие
болуы орта расырлык жазбалар тш нде ушырасьгп отыратын
кубылыс. Нак осы тулрада (-ынды) калыптасып «еткен сездер
казак тшнде де бар. Yfiinfli, жуынды, туынды, саркынды, калын-
ды Tapi3fli сездер нак осы тулрада орныкканы даусыз. BipaK,
казак тш нде мундай тулталы сездер заттанран, зат есм мэнше
ие болрандар. -мак, -мек: Аньщ келме/d йак,ды (Оньщ Keayi жа-
176
кын). Ол аны кврмекш Kycedi (Ол.ананы кермекцп болды). -мак
тулрасы казак тшцде кебшесе ашык рай жэне кимыл eciM
мэншде жш колданылатыны белгйи.
Осы шолудан байкалып отырганындай, орта расырлык турш
тнадершде еамше, зат есш, сын eciM категориялары морфология-
лык жасалу тэситдер1 жатынан 6ip-6ipiMeH астасып жатады, 6ipi
екшнпсше ауысып отырады. Кейде кептеген тулралардьщ кай
категорията жататындырын контекс курамындары колданысынан
рана ажыратуга болады. Б1рсыпыра тулралар аталып отырран
категориялардыц барлырында да колданылран, эр кайсысынын
жасалу тэсш болтан. Муныц 6api ет!ст!к туб1рден еамдер мен
еамшелер жасалу тэалдер! эл1 ез ара айкын жжтелш бДпеген-
д1п' н керсетедь
Етктер. М. Каш кари eric тур л ер iнiн жасалу тэсшдерш окшау
алып карамайды, кайта олардыц жасалу жолдары мен срекше-
лжтерш еистштердщ салт-сабактылык мэндерш.ен байланысты,
солардыц 6ip-6ipi,He ез ара ауысу тэс1лдер1мен уштастыра энп-
мелевди Бул — 6ip жарьгаан, «Диван» авторыныц турш тшдерш-
деп етктж категориясын жан-жакты зерттегенш дэлелдесе,
eKiHiuii жарынан, xypKi тшдершдег! етю тулралары мен салт-
сабактылык мэндердщ жасалуы кашанда 6ip-6ipineH туындап
жататын зандылыктар екенш керсететт факт.
©здж етк косымшасы -н(-ын, -ш, -ун, -ун): Урапут безенд1
(Эйел безенд! эшекейленд!), Ер севунды (Kici сушнд1), Ол вз1не
йемш repindi (Ол езше жемю терд1), т. б. ©эдж ет!сг1кг{н тары
6ip косымшасы:-л (-ыл,-ьл,-ул-ул): Ер Kepudi (Kici керь-щ),
Будун йырылды (Халык жиылды). Бул косымшалар ездж eric,
жасаумен катар, салт, сабактылык мэндерш беруш! тэал ретшде
де каралран: «Сабакты етштж -н косылу аркылы ездж ет!ске
(салт еггстжке) айналады» (III, 122). Сонымен коса, -л аффика
сабакты етштж'П салт етштжке айналдырушы тэал ретшде де
тушщиршедн Ырыксыз eric жасайтыи косымшалар мына темен-
дегЬдей:
-л(-ыл, мл, -ул, -ул): Топы к, йувылды (доп домалатылды),
Ев безелд1 (уй безелд1‘), йармак, 6epUdi (оран акша беризд!) т. б.
«Диванда» ырыксыз еДс жасайтын -л аффиксшщ мэш мен кыз-
мет1 былай тусшд!ртген: «л эрш (косымшасы) уш турл! кызмет-
те колданылады: б1ргаш1двд, ек} apimri (буынды) етктжтен уш
эршД (буынды) тпстж жасалады; л эрш ырыксыз ет1с кызметш
аткарады. Сондыктан: ер урулды (адам урылды)... Екшплден,
салт етштжтен ырыксыз еДс жасайды: ол йерге барылды (ол
жерге, мекенге барылды) ...Ушшшщен, булардан баска, дербес
мэвд1 елстжтер жасайды: влук т1р1лд1 (елж Tipumi). Сут согул-
ды (сут сауылды), Сур сузулд1 (су сузътдк тундырылды)».
(II, 160—161). -л аффиксшщ Кашкари кврсеткен осы ерекшелж-
Tepi казак т!лтне де тан. -н(-ын, -ж, -ун, -ун): Таш ытлынды
12—352 177
(Тас ытк,ытылды, тер! тьлшдО, Оруц узлунды (аркан узшдО, Ев
безенд1 (уй безещи), т. б.
,■«Диван» тш нде -ык(-ж, -ук, -ук), -сук, -сук аффикстер! де
ырыксыз eric маншде кодданылуы иездеседь Бул косымша жай-
лы «Диван» авторы былай деп жазады: «-к(-ык), -к(-ш) эршт{
(косьм'шалы) ericTiKTep е-Ki тур,лк 6 ipiimiici, ею apiiiTi (буынды)
етктжтерге -к, -к жалванып, кутшие-вен, ойында жок 1 стщ ыкпа-
лына, асерше ушыраванын, жещлвенш ацвартады. Ер йарыца
басисты (Kicirn душпаны жецдф онын, керш басылды), Ер усук,-
ты (Kici сусады, шелдед1). К apimi (косымшалы) етштжтерге
мысал: Тон KipiKTi — Тонды (KHiMAi) Kip басты (юрледО... Бул.
епстжтщ еюшш 6 ip турлер! мундай мэн-мавына берместен,
ездершщ тура мэшнде колданылады: Ер евге сииуцты (Kici уйге
асыкты), Ер ышы жулукт1 (Щсшщ шаруасы нашарлады, темен-
Aefli)» (II, 192). -сык аффиксш Кашкари -ык аффикшшн, вариан­
ты ретшде тушщиредп «Бул ьщвайда к apni кебшесе с-мен косы-
лып колданылады: Ер арсыкуты (Kici алданды), Ер суйсуцты
(KiciHin малы урланды)» (1,58). Екеушщ колданылу жеш де,
устейтш мэн-Manepi де 6 ipfleft, айырмашылык тек дыбыстык
курамдарында тана. Бул аффикстердщ еюшш 6 ip кызметв—
eci,Miue мэншде колданылу екешяде ескертед1 Кашкари. Кашка-
ридын бул еекертгаесше еуйенсек, XI васырдавы турю -тшдершде
ет!с пен ес!мше формалары 6 ip-6 ipiMeH астасып жаткан деп
карау.ва тура келедп Казак тш яде ешмшелер мен енстердщ
мундай астасуы эсте ушыраопайды.
Ортак eTic -ы(ш), -i(ui), -уш, -уш аффикс! аркылы жасалады:
Шгплер ышца щынышды (Ждпттер [ске куанысты). М. Кашкари
-ш аффиксшщ eKi турл1 мавыналык ренюн (оттенок) айтады.
Олар, автордьщ айтуынша, мыналар: а) i-ст! орындаува кемек-
тесу, болысу, б1рлесу жэне а) айтыеу, epecicy, жарысу. Автор
алдьщвы редки бкадретш -ш аффикса епсиктер меце (жштеу
ес!мд5гшщ барыс тулвасы) сез!м1ен TipKeceai, ал сониы редки
бшд1ретш сондай еюстжтер б1рле шылауымен TipKecin жумсала-
ды деп тусшд1ред1 (II, 127—128). Алайда, сол ережелерд1 дэлел-
деуге берювен мысалдар курамын байкастырванда, ол тэсБтдер-
дщ кейде 6ip-6ipiHe ауысып, 6ipi«iH орнына еюяппсшщ айтылз
беретишв! де байкалады.
Озгелж eTic 6 ipHenie тулвалар аркылы жасалван:
-т(-ыт, -гг): Ол оны тыетп (Ол оны кайыршы кылды, тшент-
т!). Ол меце 6irin оцытты (Ол мава,н штап окытты). Ол ацар ет
торратты (Ол оная ет туратты). -т аффика, соньшен катар, салт
eTicTiKTepAi сабактыва айяалдырудыц тэсш ретщде де баянда-
лады, (II, 297, 371—376). -ур: Оны сувдан кечурд1 (Ован
су кешюздк оны судан етюзю), Ол оны. евден квчурд1 (Ол оны
уйден квнпрд}). Бул да eric жасаумен 6ipre, сабакты еткгпк
жасаудьщ да Tscini делшедк Сонымен катар, М. Кашкари -р
аффиксы еткиктердщ барлывы б1р.дей .eTic мэнш бермейдй кей-
178
6ipi ашык райлы етктщ мэншде (дербес манде) колданылады
дейдк Соцгы ерекшелжтщ дэлсл] ретшде мынадай мысалдар
келДрьиген: Оныц бойнын цазырды (оныц мойный кайырды),
Кап цудурды (кап босады), (II, 191). Казыр eTidiri б1здщ тш -
м1зде кей.б!р фонетикалык езгеркпен ( з —й) жеткен. Казак Tiл 1н-
де бул сез туб!р етктж деп ка-ралады. Егер Кашкаридьщ жогар-
fы ескертпесше суйенсек, онда осы тулгалас 6ipa3 етктштер.'и
тарихи туррыдан туб!р мен косымшадан жасалган туынды сез
деп карауга тура келедь
-тур (-тур, -дур, -ДУР): Тецр1 оиул тугтурды (Tsnpi ул турыз-
ды). Сув i4Typdi (су iniKj3fli). Бул да сабадты eTicTiK жасаудьщ
6ip тасш болган. Алайда, Кашкари келыретщ бграз мыоалдар
6i3fliH, тшм{зде -тыр (ecni Typi -тур) аффикамен емес, -Fbi3 аф­
фикамен айтылады. Бул ауысу, cipa, аталган аффикстердщ еино-
нимдес колданылуынан барып шыдса керек. -Fyp (-гур, -кур,
-кур): Ер йап epeypdi (Kici май epirripfli), Ер атын тургурды
(Kici атын туррызды). М. Кашкари бул аффикспен келетш етк-
тштердщ еш турш айтады. Bipinmi Typi — езгелпс етк мэш: ктщ
ктелун баска oip субъект аркылы болганын адрарту. Ею,ним Typi
eTic мэнiн де, сабактылык маншде бермейдк 'ктщ орьшдалганын,
не орындалатыньш б!лд1ред1. Бул топтын езц М. Кашкаридьщ
айтуынша, еш баска. Bipcbinbipa етктштер icTiH, ктелу ниетш,
coFaH ыдрайлаирандырын б!лд1редк Аигыч ташгурды (казан
тасура жакындады, таси жаздады). Б!рсыпырасы мундай мэн
турызбай, тура марынасында жумсалады: Тецр1 меш к,утгарды
(Tsapi меш куткарды), Ер цаеурды (KiciHiH кулшден iuieri кат-
ты) (II, 233). Кашкари соцры eKi топтьщ екеуш де салт етктщтер
деп туспциредк Казак, тшнде езгелщ eiic жасайтын -Fbi3 аффикс!
-Fyp-дьщ езгеркке тускен варианты (р—з) екеш айкын. Сонымен
6ipre, казак т!л!ндег! куткар, еткер, кемкер сездер! курамындары
-кар, -кер элементтершщ осымен байланысы жок па екен деген
ой туады. -уз, -уз: Ер сув тамузды (Kici су тамызды). Бул аффикс
те салт еткттт} сабактыга айналдырудыц тэсйп болтан. Алайда,
Кашкари кез келген erricTiK курамындары з-ны осы аффикс деп
тусшуден сакщандырады. Ол (М. Кашкари) Табузгуц табузды
сейлемшдег} табуз (ды) сезшщ курамындары з аффикс емес,
сездщ соцры дыбысы дейдк
" О рыз Т1лшде езгелш eric -дуз//-дуз аффикстер! аркылы да
жасалран: Ол меце ыил б1лдузд1 (Ол маран ic 6kflipfli), Ол тавар
алдузды (оныц малы тартып алынды).

ET i c Ti K ж а с а й т ы н ж у р н а к т а р.

Ес1м туб1рден еткгик жасайтын журнактардын 6ipa3bi «Ди-


ванда» арнайы керсетшп отырран. -(а)р, -(е)р: Тон цызарды
(Кшм кызарды, кызыл туске боялды), Тон царарды (Кшм карай-
12* 17&
ды). Кашкаридьщ бул аффикстщ генезиа жэйл1 туЫшп кещл
аударады: «Тон дызарды... Муньщ Heri3i к,ызыл epdi. Л мен е
тусш калган. Сейтш, Ty6ip етчстшке айналган» (II, 190). Сонда
-р(-ар, -ер) аффиксшщ ар гы нег!з! -ер (б!здщ тшм!зде е) кемек-
tui exicTiri де, ол сез TipKeci курамында редукцияланудын яэти-
жесщде жураакка айна л хан болып шытады. Алайда, Кашкари
келюретш тон к,арарды сейлем! курамындагы к,арарды exicTiri
казак тшнде карайды шшшнде дыбысталады. Бул да, дыбыс
ауысу кубылыеьшан байланьгсты тэр1з,д! (р —з—й). -Аз, -ез: Ол
меце квзезд1 (ол бip нэрсеш м-ахан бола сак7ады), ол меш квзез-
di (ол MeHi KyTTi). Кашкари бул аффиксп коз erri TipKeciMen
байланыстырады (II, 91). Шрак нак олай деп карауха дзлелдер
жетк1л1кс1з. -т(-ат, -ет, -ут, -ут, -ыт, -iT): Ер repirri (Kici терлед1).
Бул да eciM мен ет кемекнп eTicxiri т1ркес1н!ц курамында ет
eTicTiriHiH, редукцияланхан xypi деп туш(вдршед1 (II, 350). -а, -е:
Иашын йашынады (жасын жасынады). Кысрак, цулынады (бие
кулындады), Кысрак, йелнед1 (бие желшдед1). Бул журнактын
ерщдж, кысан вариантт ары да ,кездесед1: ер байуды (Kici байы-
ды), урагут dendi (эйел босанды). -ла, -ле: Булыт щарлады
(булттан кар жауды), Ол орущны цулачлады (Ол арканды ку-
лащтады), Ол аны ^ылычлады (Ол оны кылыштады), Ол цапур
K i p iT A e d i (Ол eciKTi кулыптады).
Кашкаридьщ айтуына Караганда, -ла аффикс! eciMдерден
exicxiK жасаудын аса е,вгмд1 тэшлдершщ 6 ipi болса керек. -сы, -ci:
Суч1н сувсыды (Шарап суланды, шараптьщ суы квбехш). Узум
ачытсыды. (Жузхм ашыды, ашып кетп). Казак тшнде де осыпан
уксас аффикс кездеоед1 жэне ол ею турл! м'агынада угынылады:
Кум сусыды (On ккщйШ ). Алдьщгы сез курамындагы (суси)
-сы аффикш оемактикалык сапасы жагьинан Кашкари айггып
отырган журнал деп карастыруга мум«шд1 к бар. Ол бул аффикс -
Ti 6 ip куйден еюннп куйге, б-ip сападан еюннп сапага етуд!
б!лд1ред! деп туащпред1 (I, 279). -да (-де, -та, -те): Бег аны ощтат-
ты (Бек оган ок аткызды). Ол йатыны алдады (Ол жауды алда-
ды). -ды, -дп Аучы кешкш ацдыды (ащны KHiKTi андыды). -Fap,
(-гер, -кар, -кер): Ол ат сувтарды (ол ат сугарды), Ер башы таз-
рарды (KiciHin басы тазарды, шашы туст калды, жалтырланды).
-са, -се: баска аффикстерден езгеше, api eciM Ty6 ipre, api етк/пк
туЕнрге жалханып, калау манд! сездер жаоаган. М. Кашкари бул
аффикс тур алы былай деп жазады: «са коюымшасы ек1 , уш буын-
ды eci\i жэне етктжтерге жалганып, эз1рше гстелшбеген, 6ipaK
оны орындауга ыкыласы, ниет1 бар екешн ангарту ушш колда-
нылады». (I, 276—277). Одан opi бул косымшанын кеп буынды
сездерге де колданыла алатындыгы айтылады: Ер ercedi (Kici ет
жегк1 келдГ), Ер ^атунсады (Kici кауын ж еп а келдО, Ол щуш
учурсады (Ол кус ушыруды ойлады). Казак тшшде бул косым­
шанын ею турл1 Kepinici бар: Kici сусады, Оныц айтцысы келд1.
Осы сейлемдердеп сусады, айтщысы eTicTiKTepinin курамындагы
180
-са, -сы косымшалары 6 ip рана косымшаньщ eni турл1 варианты
деп есептеуге эбден болатын тэр1здк
Ал мына аффиистер етютж тубтрге жалранып, icri гстеуге
HweTi болмаса да, icti О'рьщдарандьик тур керсету, ярни келпрсу
мэнш берет1 н е тк тп тн модальдык тобын жасатан: -(ы)мсын,
//-iMCiH, -умсын, -уман: Ол ат сувгарымсынды (ол ат сурарган
болды, сондай тур жасады), Ол аны уачрумсынды (Ол ананы
KyFaH болды, солай боп кершд1 ). (-у)н, -(у)н: Ол ат сувгарунды
(Ол ат сурарран болды). -cip: Ер кулард1 (Kiel кул1мс1реда).
Д е м е у л i к т е ,р. «Диванда» септеулж демеул1кт,ердщ 6ip'a-
зына тусшж берщген, ал енд1 б1разы контекс курамында ушы-
расады.
Б 1'рле демеул1г1 б1рле, б1ле туршде ei<i вариантта бершген.
Варианттардьщ пайда болуы р дыбысынын редукциял.ануы,на
байланысты. Б1рле 6 ipne^iKTi, мезг1лдестжт1 бщд!рт, шылау
КызмеДмен катар, жалгаулык кызмстшде де келед^ атау, ипк,
кейде жатые септжтег1 сездерд! мецгередд: Еаныр уан б1ле йумас
(К,анды ка-нмвн жумас), Ол мешу б1рле б1л1шд1 (Ол нежаден
танысты). Тауда бые кврсе меш (Танмен 6 ipre керсе меш).
Учун-~-«себепт1 бщд1ретш сез» (1,105). Атау мен 1лж септж-
Teri сездерд1 менгередк Сешу учун келд1м (Сен унпн келд1 м).
Узе демеул1г1 атау сепДктеп сездерд1 Fana менгередк 1с-эре-
кет барытталра,н затты, k -эрекет болатын орын-мекещи керсе-
тедк Татар ешпек узе артылды (Кап есекке артылды), Сартныу
азууы арыт болса, йол узе йер (Саудагердщ азыты адал, газа
болоа, жол уетшде де жер).
Ара — нэрсешц ортасы, арасы: Kiuii ара KipdiM (юсыер ара-
сына KipfliiM). Колданысы жарынан бул демеулжтщ Ka3ipri ка­
зак, тшндегщен айырмашылыры байкалмайды. Bipa-K, тек кана
атау тулгасындары сездермен байланысады.
Отру (карсы, карсысында) атау, барыс тулралы сездермен
тгркесш, ic-эрекет барытталран затты кереетедк Ол меуе отру
келд1 (Ол маран карсы жолыкты).
Таба казак тш ндеп таман демеул1гшщ мэншде жумсалван.
Каш кар и муны барыс септж о{ты на кодданылатын сез деп туеш-
дгредт (III, 235). Ол атау, щж тулралы сездермен колданылады:
Мешу таба келд1 (Маран таман келд1). Кейде барыс септжтщ
еск1 тултасы -ру косымшасын кабылдайды: Ол мешу табару
келд1.
Узу Ш1К жалтаулы сезбен ттркеседк Мен аныу узу бардым
(Мен онан соц келд1м), Мен сенщ узу бардум (Мен сенен сон
бардым).
Баса ш ы ры с септит менгередк Мен андан баса келд1м (Мен
оныц 1зш баса келд1м).
Сон баса демеушщ си.нюни>м1 реттнде колданылранмен, iлiк
жалрауыи менгередк Сен мешу соцда кел (Сен менщ сонымнан
кел).
181
К,ат атау тулралы сезбен Дркеседй К,ашкари бул сезд1 оры з
тш не тэн деп керсетедь (I, 311). Бег щатында (бектщ касында).
Бурун шыры с жалгаулы сезбен т1ркеседк Ол менден бурун
барды (Ол м,енен бурый барды).
Ki6 сиякты, сыкылды сездершщ мэшд бередк ш к тулралы
сезбен т1рмеседк Бу ер аньщ Ki6i (бул Kiel анаган уксас).
1ч|ре, 1чшде казак, тш ндеп imi(iHae) кемеюш еешь «Диван-
да» атау тулралы еездермен TipiKeeeai: Ол йанчьщ inpe йармащ
царбанды (ол калтасьгньщ imi«,eH акша дарады).
Ж а л р а у л ы к т а р . «Диванда» салалаетырушы жалгаулык,-
тардын’ мынадай турлер! кездеоедк
Азу: Узум йегБг азу царын йегы (Уз1м же немесе кауын же).
Такы, дак,ы казак тйпнде тары туршде айтылады: Аны бш б
тащы барды (Оны бшп тары бардьш).
Йеме: Йалщса йеме йар езгу, куйсе йеме кун езгу (Жалык-
тыреа да май иг!, куйд1рсе де кун ип).
Аб: Аб бу, аб ол (ол да емес, бул да емес).
Сабактаетар курамыяда айтылатын жалраулыктар (сездер)
мыналар: абан: Абац сен барсан, (егер сен барсан). К,алы: Бу
сен бу ышыр щалы к,ылдьщ (сен бул iCTi кандай кылдын), Сен
к,алы барсы сен (сен егер барсан).
«Диван» авторы кушейтшш демеулерш де керсеггш, олардын
колданылу ерекшелштертн тем.ендег1ше туешдгредк Чу, чу буй-
рык рай тулрасыаа косылып, жалыныштылык ман тутызады:
келчу (келнп). Ок, вк айтылран гстщ калайда орындалу кажет-
TiriH б1лд1редк барсыл-ок, (калайда бар), -мат, -мет: талраулык,
жгктеулп< мэн'бередк Куч1 аньщ кев1лд1мет (онын купи кемщ-
ак). Yiu 03i катысты сезд1н алдында келш, нактылау мэшн бере-
дк Уш келдугум бу (Келген1м осы рана), -ла, -ле ет1стпспц жж-
телген тулгаларымен кел!п, аныктау, нактау мэшн бередк Ол
бардыла (ол калайда барды).
Сураулык шылау-му, -му, -мы, -Mi: Бу атму (Бул ат па?),
Есенмусен (Есенб1ещ?).

М К ашиари енбепнщ сезд1к коры жайлы


Осыган дешн де айтылрандай, «Диван»— XI расырдары турк1
т1ддер1 лексикасыньщ ж и ы н т ы р ы , соны топтастьгрып берген
ецбек. Бупнп турк1 халыктарьшьщ кайсысы да вз тш нщ t ол
за-манры кершелн «Диван» тшнен ушырата алады. Сондыктая
да бул енбектщ леюсикасын зерттеу, ен алдьимен, бупнп б!зге
белг1л1 турк1 тшдершщ тарихи-еалыстырмалы лексикюлюгиясын
зерттеумен ты ры з байланысты. Бул жерде онын лексикалык
курамьша жалпы шолу, онын кейб1р басты-басты ерекшелжтерн
мен рана таныетыру мандат ет1лд1.
М. Дашкаридын жеке сездерд! тус1нд1ру тэсшне карап, мы-
182
на 6 ip жайды байкауга болады: тусш ирш п отыртан свз сол
заманры турю тщдершщ барлырына б1 рдей ортак болса, окда
aari свздан, кай тшге таи екенд1 п турасыща сез болып жатаайды.
Сондай свздерд1 шамалап Караганда, «Диван» лексикасынын ен
Ke6 i, комактыеы сол жалпы туркшк лексика болып шырады.
Егер тусйн,д1р1лin отырран соз сол зам-анты турк1 тшдернпн бар-
лырына бтрдей болм-ай, тек 6 ip рана халык тшшщ ер‘екшел1 г1 ,
керш ici болса, анда оньщ кай халыкка Tawuri айтыльгп, ескерть
лш отырады. Мысалы: Орла — жас ж!г(т (арруша), етт1 •— тецр1
менщ ышым етп (тэнр! менщ iciMfli оклады, жендед1 ); ол йуку-'
нуч erri — ол на.маз окыды (огызша). Bip нзрсе i-стесе орыздар
етп' дейд 1 , турктер к;ылды дейдк Андар (сондай, солай). Андар
айдым — солай дед1 м (чырылша).
Улыч — балаларды суйш, еркелеткенде айтылатын сез: улы-
чым — улым, нарары-м (карлукдоа). К’ейб^р сездер турш хальщ-
тарынын бэрше емес, екйушеуше рана тан болып, сол ею-уш
илд!е рана колданылатьгны болады. Кашкари ондай сездердщ де
тури тайпаларыныц кансыларына тан екешн айтып отырады.
Мысалы: урра — бшк араш (орызшэ). ApFy тшнде де осылай
айтылады. Бенек — дэн, урык (арру, coFan жакын тайпалар н-
лшде).
■Кашкаридьщ бул ескертпелершен сол замангы турю нлдерк
не ортак лексиканы, сондай-а.к ap 6 ip жеке тшге рана тэн сездер­
дщ узы'Н-ыррасын байкаумен катар, сездш кор жарьгнан 6 ip-6 ipi-
не жакын, ынгайлас тшд-ер тобьш да аныктаура мумкшдж бар.
Жорарыда келпршген мыеалдьщ 6 ipi«e кайта назар аударып
кореш к. Бенек (дэн, урык) сез1 арру жэне coFaH жакын тайпалар
тшнде айтылады. Кашкаридьщ осы ескертпесш былай тусшу
керек болады: сол замднгы турю хальщтары шщде аррулармен
ыцрайлас, mnapFa жакын сейлейтш баска да тайпалар болтан,
олар турш х-алыктарыньщ 1ш1нде 6 ipbiHFaft (тшдш жарынан)
болып 'неледк Немесе мына 6 ip ескертпеге кещл койс-ак: бушак, —•
бушак; ер (тыз етпе, ашуланшак, адам, мазасыз адам) огыздар
м.ен баска да соран жакындардьщ сезк Эдетте тус1 нд,1 рлл!п отыр­
ран сез тек кана oFbie тише тэн болса, Кашкари огызша деп
жазыл отырады. Ал, мына жерде тек орыз тайиасыньщ тип емес,
соньщ айналасына топталган баска да тайпалар тшдер1 де еске
алыньгп отыр.
Кашкари c03fliriH,aeri мундай материалдар XI расырдары
турю тайпалары тщд-ерш топтастырып, олардын эр кайсысына
тэн белг!лерд1 айкындауда зерттеуннлерге улкен жэрдем болары
дэлелдеуд! кажет етпейдй
Кашкари сезд1г1 жайлы сез ко зга дран,да оньщ imiHAeri «орыз-
ша», «кыдшакша» т. б. тэр 1 зд 1 ескертпелерге карап, «орызша»
деп белп койыдран сездер тек кана Ka3 ipri туршмен тш не катые-
ты, ал «кыпшакша» деп еокертшген сездер казак, каракалпак
плдергне рана катысты деп карап, солай есепт.ейтш пшр-байьш-
183
даулар Кашкари сезд1п жайлы жазылып, жарияланван зерттеу-
лерде шан depin калады. Мундай байлам-niKip иелер1 Кашкари
сезд1п тарихи ецбек екещцвш, оныц жазылван уадыты мен осы
заман арасында талай ваеырлар жаггка!ндывын еекермейдт Эри­
не, бугшп туршмендер 6ip Ke3ri овыздардын занды жалвасы
екенд1п, немеое бугшв1 казактар тарихи турвыдан кыпшактар.мен
улаеатындывы, соньщ салдарынан 6yriHri турвкмен т ш 6ip заман-
вы овыз тш нщ , алДсазак т1лi 6ip угисыи-хавы кыпшак тш н щ
HeBi3Bi зацдылык,тарын бойларында сактававдывы em6ip дау
кетер.мейтш маселе. Алайда, мы,на нэрсеш еокеру керек: заман-
дар бойы 6ip-6ipiMeH канаттас, кериплес отырван, 6ip-6ipiMeH
араласып жатдан тай.палар к,аз5рв! турю халыктарьшыц кайсы-
сында да ез {здертн калдырды. Сонын салдарынан 6ip кезв1 овыз
тайпасы тйпнщ элементтер1 кышнак тобында1ВЫ тшдерде ушы-
раоса, ecKi кыпшак тш н щ элементтер! Ka3ipci овыз тобындавы
Длдер курамынан кезд еет калуы да ыктимал. Кашкари сезд1вш-
де «овызша» деп керсеылвен 6ipa3 сездер эдетте кыпшак тобына
жатады деп есептелетш казак тш нде сол тулва, сюл мавына-
сында сакталвандывын керуве болады.
Bip-eiri мысал келДрешк: алм а—■алма (овызша), ityip — кеш,
коз байланван шак. Овыздар муны ымыр дейдк Осы айтылып
отырван сездердщ кайсысы да казак тш нде бар (ымыр + т).
Кейде баска 6ip Длве тан деп керсетшген сездер де казак т ш
шде ушырасады: тунек — зындан, капас (Барсаван турвында-
рыныц тнлдершде). Сейпп, Кашкари сезд!вшде берщвен ескерт-
пелерд1 сол куйшде булжымайтын нэрое деп тусшуве боЛ|майды.
Ол заманда Кашкари айткандай болванмен, кешнД узак даму
жолында ондай сездердщ кепшшгйак ауыс-куйюке Tycyi, 6ip
твлден екшил тйлге ор.ын езверту1 эбден мумкш нэрсе. Онын бер-
жавында, сезджтщ ете коп 6oaiBi жалпы туркш к кор есебвнде,
em6ip еокертпеаз берщвеш тавы бар.
«Диваннын» сездж корын жалпылай алып, шамамен уш Typai
топка болт жштеуве болатын тэр^здк Сездердщ едэу!р бел1вшщ
б!здщ тшм1зве Keft6ip фонетикалык, морфоловиялык езвергстер
аркылы жеткеш байкалады. Казак тшндев1 баламаларымен са-
лыотырвандл байкалатын фонетикалык, не дторфоловиялык ондай
айырмэшылыктар TypKi тшдершщ дамуы турвысынан барлаван-
да тусшуве болатын езвер1етер, тшдщ даму барысында орын ал-
ван процестермен уштасып жататын жайлар.
Сонымен катар, едэу1р сездер тобы (алдынвы топпен салыс-
тырванда сэл аздау) ешбвр фонетикалык, не грамматикалык
айырмашылыксыз «,a3ipBi казак тшнде кездеседь Буван Кашка­
ри сезд1в1мен таныс Kici кумэн келДрмейдк
YiuiHini 6ip топ сездер каз1рв1 казак тшнде на к сол куйде,
сол мэн мен сол тулвада осте ушыраспайды. Алайда, «Диван»
авторыньщ тусшштемелерше суйене отырып, казак т1лi факпле-
piiMeH салыстырьш караса, олардыц б1здщ тшм1здев1 едэу1р свз-
184
дерге, кейде сез ыркестерше уйыткьг болганын байка ура болады.
Мундай фактшер TuiiMiafleri жекеленген сездердщ тарихи кура-
мын гана туЫширш коймайды, сонымен катар байырры Ty6ip-
лердщ буын курамы жайлы да ойлана тусуге себепкер болатыны
сезшз. Солардын кейб!рше жеке-жеке токталга-н жен.
Ай — айту: Андак айдым (солай айттым). Казак тйпндеп
айт (у) exidiri exi бвлшке: ай-т. ажырайды. Алдьщры 6 eairi ту-
6 ip де, coHFbicbiH кешннен тубгрмен 6 i:pirin кеткен косымша деп
шамалаура болатын тэр!зд!. Казак тшндеп' айк,ай ce 3 i мен айт
exicTiri н салыстырсак, екеуше орта к туб!р ай, ал т, кай косым-
шал.ар екен! дау турызбайды.
Кашкари ту сезш тук, к,ыл, илаш деп xyciн.д!ред!. Сонда ка­
зак тш ндеп тук, туб1т сездер! туб!р,лес сездер, екеуше орггак
Ty6ip ту болып тьдады . Ka3 ipri казак тшндег! тугш к,оймайды,
тугш щалдырмады туракты Дркестершщ курамындары да осы
тук сез! екеш айкын. XI расыр евзд1г1нде ту (тук) ce3 i шаш,- кыл
мэншде колданылранын ескерсек, казак тшндег! шашын жулды,
тугш к;алдырмадьп[р]К.естер\ тарихи жатынан синонимдж парал-
лельдер екенш байкаура болады.
«Диванда» ыш fynedi тэр!зд! сейлемдер кездесед!. Баяндауыш
кызметшдеп туке (di) eTicTiri б!здщ тшм!зде тугел сезшщ ку­
рам ынд<а рана сакталтан. Сейтш, тугел сез! байырры (магынасы
кемесшленген) туб!р (тугеЦтуке, eKi дауысты арасындагы катан
к дыбысынын уяндануы) мен косымшадан (-л) куралган болып
тьдады. Сез сонындары л кейбгр сын еамдер курамындары (Кы­
зыл, жасыл) ушырасатьгн косымша. Сонымен, носьмша аркылы
еДмге айналып кеткен сезден казак тш арнаулы аффикс аркы­
лы туынды етютж жасайды (тугелде). Тугел еезк осы айтылган-
дарды ескерсек, тугесу етгстагшен тубррлес болып шырады (ту-
ге-л, туге-с).
Енздш Ka3ipri тш м !зде 6ip нэрсеш иесу ушш арнайы !стелген
куралдык затты пытан, дейм!з. Алайда осы сездщ Ty6i«pi осы
манде б!здщ тш м !зде баска ьщрайда ушыраспайды. «Диван­
да» бычды (кесД), бычылды (кеалд!), бычма (орылга.н жер),
бычку (пышак) сездер! кездеседк Ал, nicy, тскен мэшнде быш-
ды, бышык сездер! ушырасады. Сейтш, XI расырдагы турю т ш
дерщде ш, ч дыбыстары фонема еоебшде сез марынасын айкын-
даган да, eKi турл! сез жасаран: 6ipinae «есу „мэнш (ч фонемасьь
мен келгенде), б!ршде nicy (ш фонемасымен) мэн!н бергенге
уксайды. Алдьщры быч Ty6ip! б!зд!н тьлЫ зде тек кана пышак
eciMimn курамында сакталган, Kecin айту киы-н, эрине, б!рак
пышырлатты eTicTiri де осы тубгрден таракан деп ойлаура бола­
ды. Сонымен катар, «Диванда» кес C93i де кездеседь Алайда осы
сезд!н мынадай б!р езгел!г!н керсету орынды — кесек, саз бал-
шыктан жасалып, кепт!р!лген кесек: кес — эрб!р заттын бел!г!.
Bipax тары да: кесек — эр норсенщ белiri, necdi — Kecii, 6ip нэр-
ceHi KecTi. TypKi илдер! тарихында 6ip рана туб!рдщ spi eciM, api
185
-е-пстж мэншде колданылуы (бейтарап туб 1рлер, немесе синкр.е-
тикальж тубфлер) болтаны да мэлш. Мына фа,кыш соньщ ке-
ршштершщ 6ipi деп карауиа болатын тэр1зд1. Пышак .мэншде
сонымен синонимдес кезд1к свз1 де казак тыннде колданылады.
«Диванда» K e 3 i p d i — сойды, койды сойды; кез1р1лд1 — кешлдд
кезршд1— KecicTi, сойысты еткгпктер1 кездеседк Досымшалары-
ньщ жалрану хэрыбше карап, булардыц барлырына орта,к ту-
6ip — кез деп жорамалдаура болар едк Алайда, араб алфавигп-
Hip ерекшел1г!не байланысты туб1рдщ сонды дыбысын аффрикат
деп (дз) KapayFa келедк Олай болса, казак тш нщ ерекшел1гше
байланысты аффрикат дыбыс жалац дыбыека (д-ныц Tycin ка-
луы) айналран деу шындыкка жакын. Cernrin, кезд1к сез! де кез
(кедз) еыетш Ty6ipmeH -дук (i<,a3ipri тшм1здеп eciiM жасайтын
-лык кос.ымшасы емес) косымшасы аркылы жаеалтан кимыл eci-
Mi болып шырады. Булармен синонимдес сойу еткгпп де «Диван­
да» ушырасады. Алайда ол сылып алу (терпи сылып алу), кейде
кшмд1 uiemin длу еегалд! марынаны бщд{редк Мына мысалдарды
карацыз: Ер цойук сойды (Kiel кой TepiciH сылып алды); Сойул-
ды (uieiuin алынды).
Б1р рана туб1рдщ api еам, opi еткгпк мэншде (сиикретика-
лык) колданылуы «Диванда» бершген щары сезпзен де байкала-
ды: К,ары окуз балдук,а к,орк,мас (Kopi eria балтадан корыкпас),
Арсылан щрыса сычсан втт кудезур (Арьгстан картайса тьшщан
iHiH кузетер). Алдынры сейлем курамындагы к,ары Ka3ipri 6i3flin
тшшздегщей сын eciM мэншде де, ооцры свйлемде ейегйс мэшн-
де. EricriK болранда да оньщ кимыл eciM тулрасы ем,ее, Ty6ip
тулгасы екеш кершш тур. Кары + са сезшдег! сонры -са шартты
рай косымшасы eKeHi белгШ. Осы Ty6ipre eric журнадтары да
косылып жумсалран: вд лук щарытмышща бодуг талык,мас (за-
ман картайтканда бояну айып болмас).
Казак тшндег! K ic i арыды (жудедО дегендег1 ары eTicTiri
«Диванда» ар туршде ушыраса, кунадан арылды сойлем1 кура-
мьшдары арыл eTicTiri ары туршде бершген. Мысалы: Алымлык,ыг
кору армады (альмшыны керуден арьшады.). Осы туб^рдщ exie
тур5 аргуртты (шаршатты), аркуртурды (шаршаттырды) туршде
тулгаланран. Сейтш, казак тШндег! ары туШр мен «.осьшшадан
не баска 6ip элемен/гтен куралса керек. Арыды нец — нэрсе, зат
тазаланды; Ер арынды •— Kici тазаланды, арылды. Арык сезшщ
курамындары -ын етк косымшасы екеш, бастапкы туб!р ары еке-
Hi алдьщры мысалдан керш п тур. Сырттай (дыбыстык курамы
жарынан) уксас осы ею ту^рден ecni тур-Ki тйннде арык (таза,
былранбаран), арык, (арык, жудеу, шаршаран) eciMflepi жасал-
ран. Казак тшнде жудеу мэншдег! арык, ce3i рана сакталган да,
таза мэншдег! арык eciM cesi жок. Бул, cipa, казак ылшде f д ы -
бысына сез аякталмау зандылырына байланысты болса керек.
«Диванда» кай — еткгпк Ty6ip, осы тубгрден ep6ireH к,айтар,
к,айтыш туынды eritTiKTepi кездеседк М. Кашкаридын TyciHflipyi
186
бойынша, рай етштйднщ e«i Typai мэш бар: б1рш1шден, кайту,
бурылу мэшн бередк екшшщен, 6ipeyre, (жолдасына, жакынына)
кол. ушын беру, кайрылу, кещл бйшру мэшн бередь Мысалы:
Kepi райды (Kepi кайрылды); Кадаш темиг раймадур, разын
телиш раймыш (Жолдас лесе кайрылмады, кол ушын бермедк
кещл бщд!рмедк ескермед1); Кайын весе райрылды (кещл б!лд!р-
др кол ушын бердО- Алдынды сейлем курамында рай eiicTiri езБ
нщ тура мэншде жумсалган, ал екшни сейлемде келДршд! мэнде
колданылган. Осы туб!рден тараган райыш ericTirin мынадай
мысал аркылы туспрцредг. Олар iKKi 6ip-6ipee райышды (Олар
6ip-6ipiHe кещл б{лд1р!ст1, кол ушын 6epicTi). Олар inni райтыш-
да (Олар eneyi кайтты, 6ipiHeH сок 6ipi кайтты), МундаБы -ш —
ортак етш косымшасы. Осы туб!рден тараран райтурды етшып
былай туащцршген: Ол ацар райтурды (ол оран кол ушын бер-
Д1, кемектест!). «Диванныц» бул мат&риалдарына Караганда,
казак тшнде туб!р етштж саналатын райт марынасы кемесшлен-
ген тубтр (рай) мен косымшадан (-т) куралганын керуге болады.
Ал, осы туб1рден тараран райтар exicTiriHiH курамында ек! турл!
косымша (-т жэне -ар) барлыры айкын. Сонры косымшанын
жалрануы, eipa, бастапкы ту-б^рдщ марынасы кемесшленш, ко-
сымшасымен 6ipiriп (-т) xy6ip есебщде урынылуымен байланыс-
ты болса керек. Казак тшнде, сондай-ак ecni турш тшнде де
ушырасып калатын осы туб1рден тараран рщйыра (кай-ыр-а.) ща-
йыр (кай-ыр), райырыл (кай-ыр-ыл) тэр1зд! сйздсрдш курамы
осыны яэлелдейдь Будан барлырына ортак, туб1 р рай екетн кв-
руге болады.
К,ай епспгш щ eKiHmi марынасы, жосарыда айтылгандай, кол
ушын беру, кещл бшлру деп кврсет5лген. Егер казак тш мате-
риалдарын осы жагынан барлап карасак; райт ericTiriniH 6ip
Ke3ri синони\пн табуга болады. Кабыррасы райысты туракты rip-
Keci курамындагы райысты сез! 6ip кезп рай eTicTiriniH екпшл
марынасын бойына сактаган, сонымен уялас деп есептеуге эбден
болады. Казак тшнде, сонымен катар, туганына райрылмады
деп те айтылады. Мундагы райрылу етiстiгi эсте мойнын бурма-
ды. Kepi бурылмады дейтш мэнд! бермесе керек. Бул етютштщ
осы мэш райрым кимыл ■еомвде тугелдей еакталган.
Сонымен, «Диван» материалы бойынша Kaaipri казак тшнде-
ri райт, райыр, райыс, райтыш сездершщ бэрше ортак туб!р —
рай. сол Tyoip.uu эр Typai косымшаларымен курделенушен ба-
рып жогарыда керсетшген сездер калыптаскан.
Kasipri казак тш нде рарашыр (кездщ карашыгы), рарагым
ce3flepi бары мэл!м. Жэй кездщ езше екеуЗне ортак тубзр papa
екеш дау турызбайды. Алайда, рарагым «кара» сын еамшк
тэуелденген xypi деп ойлауха болмайды. Сонгы -ым тэуелдж
косымшасы десек, сездщ «епз! рарар екещ айкындалады. «Ди-
ванда» карар кездщ карашыгы, кара кез .мэншде ryeiнд:р:;:ген:
Кара карар (кездщ карасы, карашыгы); Ограгым кенду йырак,
187
булнады меш к,арак, — Барар жер1м жырак, арбады меш карак
(кара кез кыз). Карак, туынды еДспктен жасалран кимыл eciM
тулгасы (-к) болуы керек. Уйткеш, «Диванда» к,арар (караиту)
e iid iri ,де бар, бул эрияе туынды сез. Осы етшпктщ 'кимыл eciM
тулрасы к,арарыр редукцияньщ нэтижесшде к,арарЦщараща ай-
налса керш. Осыларды е'скерсек, iKa3ipri казак тшндег} щара-
шык,, цараеым сездер! тек «ана туб^рлес емес, тарихи жарынан
келгенде, 6ip-6ipi-He синоним, мэндес, марыналас сездер болып
шырады. Ал, 6ip Ke3ri к,арар туынды етшДгшщ фон.етикалык
езгершке тускен тур! к,арай (мунда мынадай дыбыс ауысулары
болса керек: -р(з)й . Бул турю т1лД|ер! тарихында эдетте кездеа'п
отыратын кубылыс). CeftTi'n, к,арай епсигш щ курамындары
аффикс ай емес -р(-ыр, -ip).
Морфологиялык жарынан к,арай ce3i кшпр, сем!р eTicTiKTepi-
мен тулралас екешн керуге болады.
Ал — ала болды, алаяк болды, алдамшы болды, душпан
болды. Казак. тшндег! алдау епспгш щ бастапкы Ty6ipi, олай
болса, -ал, -да — аффикс, байырры туб!р мен аффиксшщ 6ipiryi
аркылы жасалран туынды сез. Казак тшндег1 ала квщл, ала
ауыз болды, ала к,ол TipKecTepi курамындары ала ce3i де осы
туб1рден тараран болуы керек. Сол сиякты, алалык, (жасады),
алалама елстнстершщ де алрашкы туб ip i ала емес, ал.
Бак, — бакыру: Орлан бак, сыетады (Бала бакырьип жылады).
Казак тшндег1 бак,ыр(у) етКДп бак, жзне -ыр аффиксшен ку-
ралган болып шырады. Бул Ty6ip таза, алрашкы кушнде тек
кана елштеуш сез ретшде кездеседк бак,-бак, erri.
Д а ц —данрырлау: шулап дыбыс шытару. Казак тшндеп'
дацрырлау eTicTiri, олай болса, туынды. Таза кушнде дац-дуц
кос cesi курамында рана ушырасады. Жамбыл жырларында
кездесетш «,..кез!мнщ алдын дан кылды»,— сейлемшдег! дан, да
осы. Сол сиякты дацраза, дацк, ешмдершщ арпн Ty6ipi де осы деп
караура эбден мумкш сиякты.
Кур (элде кер): К1м кур болса, куйез болар — KiM керкем,
KepiKTi болса, сол ер (бойкуйез) болар. Егер Кашкаридын осы
тушшгш еске алсак, казак тшндег1 KepiKTi, керкем сездершш
Ty6ipi кер eTicTiri деп акту дэлелд1 бол май шырады. Сондыктан
б1здщ тшм!зде сакталмаран туб!рден жасалран квр1к, KepiKTi,
керкем сиякты туынды (тарихи жатынан) сездер бар деуге
болады.
Сонымен катар, осы мэтел курамындары куйез ce3i де назар
аударады. Бул тубтр б1ршкен сез курамында (бойкуйез) рана
кездеседк Bip кезг1 марынасы, Кашкари тушшгш еске алсак,
Kaeipri 6i3flin т1л1м1здег1 мэшнен сэл баскарак. Дегенмен, бой­
куйез сез!Hiн экспрессивпк мэндерш ескерш, eKeyiHiH арасында
кандай да болмасын 6ip семантикалык байланыс барын aHFapyFa
болады.
Казак, тшндег1 к,а, к,ап, к,апшык, ee3i де туб!р мен косымша-
188
дан куралран деп карауга болады; ц а - п , ц а - п - ш ы ц . Сон,™ сез
еюнни дэрежел1 туб1р екеш куман турызбайды.
К о ш — кошкар, Казак, т1лшдег1 ц о ш ц а р , ц о ш а ц а н сездершш
арры T y 6 i p i — ц о ш . Сонда муны ц о ш - ц о ш одарайымен б1рдей деп
KapayFa болар ма екен? Bip «езде проф. Жубанюв ц о ш ц а р сезшщ
туынды, e«i туб!рден жасалрандьирын айта кедш, былай деп
жазган болатын: «...в более древних образованиях, превратив­
шихся лексически и морфологически в единое слово ц о ш ц а р и
а й г ы р , определения ц а р и г а р , долженствующие означать «са­
мец», напротив следует за определениями ц о ш (овца) и а й (ло­
шадь)» (К- Жубанов. Казак т ш жешндег1 зерттеулер, 1963,
71-6.)
Сейтт, проф. К- Жубановтыц ntKiipi де аталмыш сезд1ц бас-
ташкы туб1р! ц о ш дегенге ойьюады. Бул шшр Кашкари факпсн
мен астасып, кабысып жатыр.
К а к , сез! оцтустш казактарыныц тш нде кездеседк Оцтустжте
как деп тш нш , кунге жайыльт кегтршпен кауынды айтады.
Кашкари сездшшде бул сез какталран дейтш марынаны бередн
Сонда онтуспк казактары тшндег1 к ,а ц пен эд-еби т1лдеп ц а ц та,
ц а ц т а л р а н ( е т ) сездер1 6ip туб1рден тараган болып шырады.
К ы з —«Диванда» сын eciM, кызраншак, мэншде колданылран.’
Казак, т!лшдег1 ц ы з р а н ш а ц сын eciMi-сонда ц ы з - р а н ч и а ц курама
белжтерше ажырайтын болады. Алгашкы, байырры туб!р —- к ы з ,
ал -FaH — сез тудырушы аффикс, -шак та каз1 pri тшмгзде
аффикс деп каралады. BipaK, бул кульшшак, сез1н1н курамында-
ры шцпрейтюш мэнш берет1н -шак аффи-Kci емес. «Диван» ылтн-
де -cap косымшасы кездесед1. Шамасы, бул аффикс с у с а к , сезпнц
курамындары -сак элеменДмен -мэндес. К ы з р а н ш а ц сез1н1н кура-
мьшдары -шак сонын фонетикалык варианты болу керек (с — ш).
Ал, осы еезбен казак тшндег1 ц ы з б а сез1 туб1рлес пе дейм1з.
Бул exi сездщ арасьинда семантикалык байланыс та бар сиякты.
0 з — й ы к а ч Q3i (агаштын езег1). Сейт1п, казак тшндег1 в з е к
сез1 вз тубтр! мен -ек косымшасынан куралган болып шырады.
Б о р — коржын. Казак тшндег1 б о ц ш а (керег.енщ басына 1лin
коятын, ыдьис салура арналран коржын калта, кейде шуберектен
1стелген окушы баланыц семкесш де осылай атау кездесед1),
о ц ш а н т а й <сездер1 осьимен туб1рлес (екеш айкын. Сонгыда (окшан-
тай) байырры туб1рдщ бас дыбьгсы (б) тусш калса керек.
Казак тШнде т ац б о л д ы сез TipKeci, т а ц ц а л у ет!ст1г1 бар.
Алайда, т ац жене, дербес колданылмайды. Кашкари сезд1гшде
бул туб1р дербес колданылатын сез ретшде кездеседн
Кашкари сезд1г1нде, сонымен 6ipre, тон о е у л , тон ц ы з Дркес-
терш кездеспруге болады. Автор оларды т у ц р ы ш у л , т у ц р ы ш ц ы з
деп тушщцредн Буран Караганда, казак тшшдег! тунтыш сез!
туб1р мен косымшадан (туц + рыш) куралган деп караура толык,
неп'з бар. Еюшш жарынан, т у ц р ы ш с в з \ тыц (тьщ жер, тын Kid)
сез1мен туб!рлес деп те ойлаура болар едь Есю туркшк ер!нд1к-
189
тердщ (сез сонындары) казак тшнде езулш кысандарра айна-
луы мэлш жай.
Т о з — шак. Казак тшшде бул сез т о з а ц (тоз + ан) туршде
рана ушырасады. Бул сездщ о баетары Typi т оз -т о з кос сез1нде
сактал|Ран деп караура болады.
Ka3ipri казак TLaimaeri тузу, т1зе, тырын, торан сездер! де
тари.хи туррыдан туынды сездер болып табылады. «Диванда»
бул сездер туз, т1з, т ы р .турите бершген. Сонда т1зе сезшщ кура-
мындары -е, тузу сезшщ курамындары -у, т ы р ы н сезшщ кура-
мындары -ын, т о г а н сезшщ курамындары -ан сез жасайтын
косымшалар болып шырады.
Б1здщ тшлшдеН шыбык ceai «Диванда» ч ы п туршде жазыл-
ран. Сонда будан байырры туб1рдщ (чып + ык) сонры дыбысы
косымшаньщ баскы дыбысынын ыкпалымен уяндаранын керуге
болады.
Казак тшндег! ж а р а м с а ^ т а н у e T i d i r i (немесе ж а р а м с а к , сын
e c i M i ) «Диванда» й а р а н у туршде бершген. К , ы л н у б ы с е к , ы з ы л
к и з е р , й а р а н у б 1 л с е й а ш ы л к и з е р (Кылымси бшсе кызыл киер,
жарамсактана б шее жасыл киер). Сонда жарамсак сезшщ бас-
тапкы T y 6 i p i жара ( й а р а ) деп караура тура недель -н ездш eric
косымшасы, ал -у кееемше тулрасы екеш мэл1м. Казак типндеН
осы сездщ баламасы курделшеу. Мунда эуел! жанагы айтылран
T y 6 i p , одан сон етгс коеымшасынын K e f t i H r i ыкпалмен езгерген
T y p i (н — м), сонан сон -сак косымшасы бар. -сак «Диванда»
икемдшнп, тшекД бшд^ретш косымша. Казак тш нде с у с а к ,
(су кумар) тэр1зд1 6 i p e H - c a p a H сездер курамында рана кез-
деседк
«Диван» тш факплершщ Keft6ipi казак тш ндег 1 кос сездер-
дщ марынасыз сынарларынын мэнш, кейб]'р туракты Дркестер
компоненттерш тусшуге мумкшдш бередт Айталык, казак тшн-
fleri ж ы л а п - с ы к у т а у кос сезшщ сонры сынары «Диванда» дербес
колданылып, жылау мэнш берген ( с ы р т а ) . Немесе, Б у л д у н и е д е н
б а з K e u iT i еейлем1 курамындагы б а з ке ш т 1 туракты тгркесш
алайык. Б а з с в з \ казак тш нде дербес айтылмайды да, колданыл-
майды да. «Диванда» б а з — жат, жат елдш деп туащиршедн
Казак тшндег1 б а з к е ш у туракты Дркесшщ мэш мен «Диван»
тушщирмесшщ арасында байланыс бары айкын. Бул дуниеден
б а з к е ш у , айналып келгенде, бул дуниеге жат болу, жатпын деп
санау екеш айкын.
«Диван» тш нщ фактшер1 мундай тарихи салыстырма 1зде-
HicTepre кеп материал бере алады.
IV т а р а у
КОНЕ КЫПШАК Т1Л1НДЕ ЖАЗЫЛГАН ЕСКЕРТК1ШТЕРДЩ Т1ЛГ

Кене кыпшак тш нщ непзп ескертшштерк жотарыда аталып


еткендей, XIII—XIV тасырларда жазылтан. Олардын ен. бастысы
«Кодекс Куманикус» болкандыктдн, теменде келт1р1лген грам-
матикалык очерк те непзшде, осы ескертк1ш бойынша жазылды.
Кейб1р грам.матикалык категориялар мамлюк кыпшактарыньщ
тшнде жазылган ескерткннтермен салыстырмалы турде бер1лдк
Келиршуге тшси материалдардын, ретше карай армян колония-
сыньщ тшнде жазылтан нускалардан да мысалдар алынды.

ФОНЕТИКА
Дауысты дьибыстар.
Кене кыпшак, т1лшде 8 дауысты дыбыс бар. Олар эдетте кол-
данылып журген кесте бойынша былай ж1ктелед1.

Ерш катысына карай Езу дыбыстары EpiH дыбыстары

Жасалу жолдарына ашык кысац ашык кысан


карай
Жасалу орнына карай

жуан а ы о У

жщ 1*шке е i в Y

С0|нымен 6ipre кене кьгпшак тш нде ею жартылай дауысты


дыбысы (й, у) бар. Бул eneyi жуан дауыстылармен де, жщшке
дауысты дыбыстармен де TipKece бередк Казак тш нщ алфавит!
жалац дауысты у мен жартылай дауысты у-ды ею турл1 тадба-
мен ажыратьип беред!: у, у. Кене турю т1лдер1 туралы жазылтан
едбектерде у танбасы ез алдына жеке белщбейдк ¥ мен у-ды
белплеу ушш кейде 6ip-a-K тацба, кейде у эрп1мен катар диакри-
191:
тикалык, белые! бар тацба колданылады. Техникалык себептерге
байланысты б 1 з у тацбасын езгерюшз осы калпында альш отыр-
мыз. Ол жумсалып турган орнына карай эр 1 дауысты, api жарты-
лай дауысты ею дыбыстыц г рафика лык белпс! есебшде жумса-
лады. Казак, тш ндеп у тацбасын колдаибай отырган ce6e6iMi3 —
кыпшак тш ндеп дауысты нагыз к,аз!рг1 казак тшнделдей у ма,
жоц азды-кепн езгешел1п бар баска дыбые па — бул ею арасы
аныкталкан емес. Сондыктан б!з куш бугшге дешн тюрколюгия-
да колданылып келе жаткан дэстурд! сактауды жен кердгк.
«Кодекстщ» тупнускасын тузу mi авторлардын ж1берген
кателерше байланысты б1ркатар сездердщ курамындагы а, е,
ы, у дыбыстары жазылмай тусш калган: й е ц р м е н (йенермен
деуд1н орнына,—«жецермш»), и р ы к , (йарык деудщ орнына
«жарык»), й а р л г а ( й а р ы л т а немесе й а р л ы г а деудщ орнына —
«жарылка»), б у л ^ ч ы ( б а л ы щ ч ы деудщ орнына—«балыкшы»),
и г л а ( й ы г л а деудщ орнына — «жыла»). Олардыц тусш калу себе-
6iH немк галымы фон Габэн дыбыстардын дауысты болгандыгы-
нан деп тусвддред! (орыс тш яде оны «полугласные» немесе
«вокальные согласные» деп атайды. Н емкш е—«вокалиш консо-'
нантен»). Аныгында бул — орфографиялык кателжтердщ салда-
ры. Олай дейтш себсб)м13 — туб!р мен косымшаныц туйгскен
жершде катарынан уш турл1 дауыссыз колдану (нрм, рлг,
лкч) — кыпшак тш не тэн касиет емес.
С о з ы л ы к к ы д а у ы с т ы л а р. Ею дауысты дыбыстыц
катаркелш, косарлана айтылуын кейб!р зерттеунплер «алгашкы
созылыцкы» («первичная долгота») дауысты дыбыстардын ката-
рына жаткызады. Мысалы, т о од ак; (ерш ) , а а й (ай) щ ы ы н (киын-
дык, азап), й а а (жай, жак).
Кейбгр дауыссыз дыбыстардын зркилы езгерктерге ушы-
рауынан пайда болган дауыстыларды «кешнп созылыцкы»
(«вторичная долгота») деп жур: i z i n e — и н е (ине), с у в с а — с у с а
(суса), ecKi турю тшдершде й ы р ы л —«Кодексте» й ы л (жиыл),
кене й ы р ы т формасыныц орнына — й ы т (ку, куьш ж1б.еру),
м у г у з — муйуз — муз: (мушз), e z i p — Ш р (imp, ifiipy), ц о у ш
(куыс)— щу, к у у х (кебек)— ку. H f h h , созылыцкы и, й, у, у ды­
быстары г, в, г, у дыбыстары мен олардыц айналасында турган
жай дауыстылардыц ( i z i , ы г , е г , у в , о у жзне у г ) езгерушсн, дэль
рек айтканда, олардыц тусш калуынан барып пайда болган.
Араб алфавипмен жазылган енбектерде созылыцкы дыбыс-
тар айкынырак берш ен : а а г (ау), оот (от), е е р (ер), а, е ды­
быстары жалан айтылатын болса, арабша алиф б!р-ак рет жа-
зышган да, созылынкы айтылатын болса, ею рет катар тацба-
ланган.
Баска турю тшдершде 6Lp дауысты дыбые колданылатын
жерде «Кодексте» ею дауысты дыбые жазылган. М. Кашкари
сездкшдеп й ут мунда йот (жут, жуту) туркмен тш нде й у в ы т .
192
М. Кашдарида ю л у , «Кодексте» т о у л у — якут тшнде т о у л (то­
лы). Мундагы о (в) мен у жэне о (э) мен в дыбыстарыньщ до-
сындысын (оу, ов) кейб1р мамандар (мысалы, В. В. Радлов, фон
Габэн) жайылынкы дауыс («растяжение»), я р н и созылынды ай-
тылатын у дыбысы деп санайды.
Ау (еу) косарлы дыбыстары сиякты, ов, ев, оу, еу досынды-
лары да созылынды у дыбысыньщ орнына журедн к у т е в ч 1 г е
(кутунпге, малшыга), к у й в в (куйеу), й а б о в л ы (жабулы), т а р л о в
(жыртылран жер).
В. В. Радлов «Кодекс» тшнде созылынды i дыбысыньщ ай-
тылуы мумк1н деп жорамалдайды да, кИМм (кшм), ШШтл1к (жР
r i r r i K ) , т Ш н (тиын, ац), т Ш ш л 1 ( T H i c T i ) , п ш р е (дешн) сездерш-
деп Ш ызбегшщ орнына созылынды i дыбысын дояды. Bipaic
бул — a a i де болса мудият зерттей тусуд1 дажет етедй
Д и ф т о н г т а р м е н к о с д а у ы с т ы л а р. Артикуля-
цияльщ epeKuieniri жарынан й, у, в дыбыстары езше удсас айты-
латын дыбыстармен датар келгенде, кебшесе, дифтонгтар мен
«дос дауыстылар» датарын дурайды: б е ш - б е й (биле), ы й - ы й а р -
м е н (ж1берермш), з ш а н - з и а н (зиян), ч в у р е - ч у в р е (додгелек),
ж о в а п - ж о а п (жауап), х у в - х у (ду, дуу): х у в а р м е н - х у д ы м - х у а л а
(дуармын, дудым, дуала). Мундагы ш (й), ый (й), !й (й), еу (у),
ов (о), ув (у) жуптарыньщ 6ip сьщары шын мэшнде жартылай
дауысты дыбыстарра айналып кеткен. Осыдан барып ap6ip жуп
досадтаса журсе де, 6ip рана дыбыстьщ ролш ортадтаса атдарып
тур.
Ец бурынры ecKi Typid тшдершщ езшде де ай, ой сиядты ды-
быстардын, досындысы нарыз дифтонг болып танылмаган. Деген-
мен де фон Габэн дыпшад тш ндеп ай (ай), той (той) создерш-
деп ай, ой ыркеетерш «алрашды дифтонг» деп атайды «Кейшп
дифтонгтар» мен «дос дауыстылар» кеп жерде f, г жэне у ды-
быстарынын не мулдем айтылмай Tycin далуынан, не олардын
айтылу (дыбысталу) кушшщ элдедалай «элареушеи» барып
пайда болады: а е а р - а а р (оран), с е у - с в в (суй), с у у с а - с о в с а (суса).
Мундагы а а , е в , о в жуптары — кейб!р тюркологтардьщ айтуын-
ша, «кешнп дифтонгтар»: а а досары f дыбысыньщ айтылмай ту-
cin далуы ардылы жасалып тур да, о в пен в в жуптары у дыбы-
сыньщ айтылу эсерппн, sncipeyiMen байланысты болып тур.
«Кодекс» тйлшдеп кос дауыстылар (орысша «двугласные»)
катары на В. В. Радлов мынадай Дркестерд! жатдызады: а у , мы­
салы, таущ (тауыд), ч у л г а у (шулгау), б а л а у з (балауыз); е у , мы­
салы, е у г е (уйге), с е у д щ (суйдщ); а й , мысалы, а й л (айыл), а й н ы р
(айныр), щ а й т а р е ы л (дайтаррыл); е й , мысалы, с е й р е к (сирек,
e d z i (ип); о й , мысалы, к,ой (кой), б о й (бой); е й , мысалы, е й г у н ч
(мададтау); у й , мысалы, щ у й р у к , (дуйрыд). Дэл1рек айтданда,
досдауыстылар деп а у , е у , а й , о й жэне е й Дркестерш, оньщ езш-
де де белгш 6ip сездерге байланысты рана айтура болады, уйт-
кеш муньщ шш де дифтонгоид болатын дыбыстар да жур: б а -
13-352 193
л а у у з, еуге, сеуд щ , а й р е к , iH ei — булар толык, дауыстылар мен
жартылай дауыстылардын. нег5зшде пайда болган дифтонгоид-
тар-.
Дауысты дыбыстардын ез ара алмасуы:
а, е//о, в. Езулж а, е дыбыстары в, г, к дыбыстарымен катар
келш, оньщ алдында турранда, кебшесе ершдж о, в дыбыстары-.
мен алмасып отырады: бурынгы турю тшдершдег! ч е в у р (шыр-
квбелек айналу), акутар (аудар, тевдер), а з р а р у (асырау) свздер!
«Кодексте» ч в в у р — ч в у р , о в д а р ы , а с р о в болып, е//е, а//о дыбыс­
тары ез ара алмаскан. Bip рана «Кодекстщ» езшде с е в - с в в ~ с в у
(суй) формалары жарыса журедп К,ырым TypiKTepiHiH тшнде-
ri а в у ч (уыс) C63i мунда о у ч болып, а-нын, орнына колданылып
тур. Мундай жардайлар ете сирек болса да, кездесш калып оты­
рады.
-и//к -илДл дегеннщ орнына —« 1л».
о//у. K,a3ipri кыпшак тшдер1 о мен у дыбыстарыныц колда-
нылуына карай нег1зшен ею топка бвлшедн Татар мен башкурт
т!лдер1 у дыбысын колданады да, баска кыпшак тшдер! о-мен
сейлейдк Кене кыпшак т ш де — о дыбысын колданатын тш. Де-
генмен, о-нын орнына у кездесетш мысалдар эрепдж болса да
ушырасып калады: с о ц р а Ц с у ц р а с ы н д а (сонра, сонрасында),
б о л Ц б у л (бол), й о ^ Ц й у к , (жок).
у//о. Ещц (лрде, Kepicinme, у-дын орнына о жумсалатыи да
орындар бар. Bipax, олар е т е сирек: б у л а щ Ц б о л а щ (булак), с у -
чулЦ сочул ( ш е ш ш ) , у р у ш у Ц о р ш у (урыс, с о р ы с ) , й у м Ц й о м у к , ,
й в м д а р (жи, жинал), х а т у н Ц щ а т о н (ханша), в л д у р Ц в л д в р у р (ел-
Др, елДрер).
Б у ы н у н д е с т i г i. Дауысты дыбыстардын жуанды-жщш-
кел1 терт жуп болып келу1 кыпшак тшшде буын ундеепгшщ ба­
рышна катан сакталатындырын кврсетедь Эрб1р жеке сез не 6ip-
ыдрай жуан, не б1рьщрай жщ^шке айтылады. Соран орай ко-
сымшалар да тубгр сездег1 дауысты дыбыстын ьщпайына карап
не б!ркелю жуан, не б1ркелю жвдшке болып жалганады. Жуан
дауысты сездерге мысал: а г ы н (жотары кетершу) — а р ы н г ы ч
(баскыш, агаштан жасалган), а р т - ц а н (арткан), й ы ц - т ы (жык,-
ты), й а л б а р - с ы н л а р (олар жалбарынсын), б о - г а й (болрай). Ж ь
щшке дауысты свздер: к е к - к е (кекке), е л Ь к л е - с Л - л е р (олар елж-
Tefli), 6 i3 -e e ( 6 i 3 r e ) , е т - к е н - л е р - г е (еткендерге), к в н у - л у к - ч е (эдь
летжолымен), к в р - у н - м е с - ш (кершбесД).
Эдетте ею топтары а, ы, о, у, (к,, р ) мен е, i, е, у (к, г) дыбыс­
тары ез ара Дркеспейдк Бул орайда кене кыпшак тш н зерттеу-
пплер тарапынан, не сол тшде жазушы мен сол Длде жазылран
екбекД кегшруинлер тарапынан Ж 1 б е р ш г е н кателер барын да
ескерген жен, кебшесе ондай кателер exi турл1 себептен болады:
б5р!нш! жардайда, колжазбаны не жазып, не кенпрш отырган
адам кыпшак тш нщ езшдж дыбыс жуйесш жете тусшбейд! де,
екшпи жардайда, тусшш б1ле турса да, сол тшдщ дыбыстарын
194
баска тшдщ жазуымен дзл ернектеудщ сэгп жолын таба бер-
мекдк Typni тнчдерше-тэн уидестж зады — бул Длд1 жетж 6in-
мейтш шетел зерттеуиплер1 ушш кунпрт нэрсе. Онын устШе
кыпшак тш нщ материалдарын олар бегде т5лге беймделген
жазу иускасымен беруге мэжбур. Кыпшактар — кару кайрап
шырарранмеи, жазу ойлап шыгармаран халык. Жазба бетшдег1
алуан Typai графикалык кателер, Mine, осыдан келш шырады.
Ty6ip сездщ жуан айтылып турранына карамай кейб1р косымша-
лардын жпншке тулрада жалранып журетпп де содан. Мысалы:
ц у р т - л е й (курттай), б у з о в - л е й (бузаулай), й о в - л е ш н (майлана-
йын), ц ы ш - л е (кыста), й а й - л е (жайла, жаз жайла), т о й - г е (той-
ра). Графикалык, жарынан жуанды-жийшкел1 болып келетш
буындар Ty6ip свз курамында да кездеседк ц а р е (кара), ч а ц - ч е х
(шак), у ч м а ц - у ч м а ц (жумак), б а р ч а - б а р ч е (барша), й а з у ц - й е з у ц
(жазык), й а р (каламау), й а р с о в (жш ркеш пт), й е р - ш р е н ч г
(жшркену, ж ш ркеш пт), й о л - й в л (жол).
Е р i н у н д е с т i г i. Ty6ip свздег1 ерш дауыстылары взшен
соцры 6ipimni буынга эДресе катты эсер етедк кейде екшнп бу-
ынра да ыкпалы болады, ал уннтпш буыдра acepi сирек бШнедй
Epin ундестшшн таралу uieri осы уцпшш буында бттедк Ол
ашык, буыннан repi туйык, буында кеб1рек сакталады. EpiH ун-
десппнщ жасалу схемасы: о дыбысынан сон у дыбысы колда-
нылады: ц о р - ц у т (коркыт), ц о л - т у ц (колтык), б о л - д у м (болдым),
т о ц - у з (доныз), т о ц - л у ц (токтык), й о - л у - р у р - м е н (жолырармын)
в дыбысынан сон у айтылады: т в - р у - л е р - м е н (терел1гш айтар-
мын), к е - р у н - у р - м е н (кершермш), к е - ч у р - d i (neuiipfli), т е - з у м -
л у к (тез!м дш к); у-дан сон у айтылады: у - н у т - м а ц (умытпак),
у -н у -т у р -м е н (умытармын), у - н у т - т у м (умыттым), й у - л у - д у м
(жулдым), б у - р у н (бурын); у-ден сон у айтылады: к у ч - л у (куш-
Ti), у с - т у н - д е (устшде), т у р - л у (турл1), т у л - к у (тулш).
В. В. Радлов о (е)-ден сон а (е)> У (V) -ден сон, а (е) колда-
нылу схемасын да осы топка жаткызады: ц о р - л а р - м е н (корлар-
мын), с о ц - р а (соира), в к - т в м (ектем), в - г е - ч е (взгеше), ц у т - ц а р -
д а ч ы (куткарушы), ч у - п е - р е к (шуберек). BipaK мундагы езу ды-
быстары а, е Ty6ip свздеп ерш дыбыетарыньщ ыкпалына карай,
ц о р л о р м е н , с о ц р о , е к т е м , в з г е ш е , ц у т ц а р д а ч у , ч у п у р е к болып ай-
тылуга raicTi болганмен, ic жузшде олай болмай отыр, Демек,
бул Tapiafli мысалдар epin ундесттне барынбау факДсш таны-
тады.
Дауысты дыбыстар «Кодекс Куманикустын» 6ipiHuii (италь-
яндыктар жазран) бел1мшде epin ундестшше барынбай, ерюнше
жазылран: а т - л у (атты), а р ы ц - с у з (таза емес, арылмаран),
у й у -х ы (уйцы), а ч ы л - у п (ашылып), б о л - д ы ц (болдын), в л - i M
(ел1м), у л у - л ы ц (улылык). Ty6ip сездщ курамындары дауысты-
ларра карай ерш ундеспп бойынша а т л ы , а р ы ц с ы з , у й у х у , а ч ы -
л ы п , б о л д у ц , в л у м , у л у л у ц болып келуге тшеп едк
Дауысты дыбыстарга байланысты кыпшак тш ундестш за-
13* 195
ныньщ барынша катан сакталатын ескертшнп —«Кодекстщ»
екшпй (немштер жазган) бел!мк Мысалы: к е р - у ц й з (керщ1з),
ц о й - у л - м ь и и (койылар), к в р - у н (керш), б у л - у ш (болыс, болысу),
ч в к -у п (uierin, xi3eciH бупп). Ty6ipfleri езулш дыбыстардыц тл-
repiHfli ыкпалы келесд жалганатын журнактыц дауысты дыбысын
ез эуенше бешмдеп турлещйрш тур. BipaK ол ыкпал косымша-
ньщ тек 6ipiiiiui буыиымен тана шектелед1 де, одан эр{ эсер ет-
пейдк
«Кодекстщ» екшпп бел 1мш жазгандар 6ipiHini бел1мдеп кей-
6ip сездерд! осындай дауыстылар ундесттне карай бешмдеп,
iiuiiiapa болса да, эр жерге тузетулер енг!з1п отырган. Мысалы,
е ш 1 т у м (ecirriM) сез! e i u i r i M болып, туб1рдеп езулш e-nin ыкпа­
лы мен у дыбысы i-re тузетшген.
Косымшада колданылатын Keii6ip epii-i дауыстылары Ty6ip-
дщ ыцгайына карай езулш дыбыстарта айналады: ecid турю т!л-
дершдеп б ы ч к , у сез1 «Кодексте» б ы ч щ ы (ара, куралдыц аты),
щ а р а ц г у ce3i к , а р а ц г ы (карацры), у й у х у ce3i у й у х ы (уйкы) бо­
лы п, -ку журнары -кы-ра, -Fy журнары -FH-pa, -ху журнары - хы -fh
ауыскан. Осы типтес exi турл! варианттын. кейде катар колданы-
луы да кездеседк б ш у р — 6 i u i i p (nicip).
С онры келКршген мысалдьщ о бастары Ty6ipi — п ы и л . Осыраи
орай фон Габэн ш (сол сиякты й, ч) дыбысымен катар келген
дауысты дыбыстар куман кыпшактарынын тшшде жщ!шке ай-
тылады деп жазады. Осыран кершшше, кейб!р жщ ш ке дауыс-
тылардьщ орнына жуан дыбыстардыц тацбасы койылатыны да
бар: м е н у л у к к е (мэцгшкке), с в у н е а й с е н (суйшгейсщ), к у н д е
(кунде) о в р е т - у р е т еск! Typxi тшдершде в г р е т - в р г е т — (уйрет),
о в д у р (ecKi тури тшдершде в г т 1 р «ант бер, уэде бер»). Осында-
ры у дыбысыныц орнына у (мецулкке), е-нщ орнына а (сеунрай-
сен), е-шц орнына о (оврет, овдур) жазылып турран себеб!—
олардьщ к, г, F, н дыбыстарымен катар келш туррандырьшан деп
жазады фон Габэн. Шынында бул да — орфографиялык кате.
Мынадай мысалдар да осылардыц катарына жатады: e p i K c i n d a -
4 i (билеупп, еркшсшупп, еркш билеунп), с о й у ш (суйю, сушспен-
цплш), щ у ч (куш), ц е н у ш (коныс). Мунда e-Hin орнына а, е-нщ
орнына о, y-Hin орнына у, о-ньщ орнына е жазылран. Енд1 б1рде
ы-нын орнына а, i-нщ орнына е жазылып та келе бередк щ а р ч ы е а -
t ^ a p n a F a (каршыра), б е р 1 л - б е р е л (берш), п р ш к - т 1 р е л 1 к (т1рлш).
Осыньщ 6api кене кыпшак, тш не тэн фонетикальщ кубылыс
емес, ярки кене кыпшак тШндеп ундестш заныныц сакталмай
айтылатын орындары емес, кыпшак сездерш жазу мен танбалау-
га (графикара) байланысты Ж1бершген жансактыктар.
Кыстырылма дыбыстар. Шет тшдерден кыпшак тш не енген
кейб1р сездердщ курамында «кыстырылма» (зпентеттш) дауыс­
тылар кездеседк Мысалы, араб TiaiHfleri с а б р сез1 «Кодекс» Ti-
лшде с а б ы р , с а б о р (сабыр) болып айтылады. «Кыстырылма»
дауыстылар шендест келген еш дауыссыз дыбыстьщ арасына
196
койылады: ж а н ы у а р (жануар), м Ш р (махаббат, мешр). Парсы-
шасымен салыстырыцыз: д ж а н в а р , м е к р .
«К,ыстырылма» дыбыстар 6ipen-capaH болса да, колтума сез-
дердщ курамында да кездеседг. д е г е л 1 м (депм!з келедк айткы-
мыз келедО, й ы т ы р (ш ске) сиякты мысалдардагы г, f —«кыс-
тырылма» («хиатус») дыбыстар. Шынында, бул сездердщ Ty6ipi
д е мен й ы , ал е л 1 м мен ы р — косымша (баска тьтдердеп б а р - а -
л ы м , к е л - е - л 1 м формасы мен казак тш н деп с ы п - ы р , ж ь и - ы р да
сондай сездер). Мундай дыбысталулар, эрине, вте сирек кезде-
седк
Дауысты дыбыстардьщ Ty6ip сез курамындагы жумсалатын
орны.
а жэие е дыбыстары сездщ барлык позициясында келе береди
ат (ат), а н а (ана), а т а (ата), х а н (хан), с а н (сан), б а л а (бала);
е л (ел), к е л (кел), й е л (жел), к е р е к (керек), ч е ч е к (шешек, гул
шешеп), е р т е (ерте), ш з н е (жезде).
0 дыбысы тек баскы буында гана колданылады: о й м а к , (ой-
мак), о т (от), о ц а л (онал), о р т а (орта), о р м а н (орман), к , о й
(кой). К елеа буындарда о баска дауысты дыбыстармен алмасып
отырады: о//а: о к , ш а ш (уксас), о г л а к , (лак), о т а ч ы (оташы); о//
у — о т у л (ул), о т р у (уры), о р у н (орын), о л т у р (отыр); о//ы —
огры (уры).
в дыбысы да о дыбысы сиякты сездщ тек баскы буынында
гана кездеседк в з (ез), т в р е т е ч 1 (жаратушы), к в к (кек, аспан),
кв н ул ук (эд1лдш), к в р (кер). е//е — в к т е м (ектем), в т м е к (ет-
пек, нан), в л ч е (елше), в л б е к л 1 к (жаксылык), в п к е (вкпе), ке-
йшп буында в/у жане imiHapa e/i алмасуы ушырасады: е//у —
т вруле (терелж айту), е к т у н (екпеле), в р у м ч й с (ермеккп), е л у
(eni), в л у м (ел1м), в т у н (етш). 0те сирек: e//i — K e a i c (кеюрек).
Оньщ к в г у с деген формасы да бар. е//е формуласы болмайтын
ce6e6i — е дыбысы бiрiншi буыннан баска жерлерде кездеспейдк
у дыбысы сездщ баскы буынынан repi KeftiHri буындарыпда
жшрек айтылады: у н у т (умыт), у н (ун), у р у к , (урык), у л у (улы,
улу), к , у т у л (кутыл), к ,у т (кут), у с л у (акылды), у з у н (узын).
у дыбысы, демек, сездщ басында да, ортасында да жэне соцында
да келе береди
у дыбысы туралы да осыны айтуга болады: у р (ур), у ч (уш),
у г р е н (уйрен), у з е ц г 1 (узецп), у с т у ц г у (устщп), у с к у л 1 (кенд1р),
у з у к (узш), у ш у (yci), у л у ш (улес), у г у (ую), у к с у н (еске Tycip).
ы дыбысы сездщ басында: ы н а н (илан), ы т (ыткып кет),
ы сы р (отты урле), ы ш а н (сен, сену); сездщ ортасында: к , ы з
(кыз), т ы р н а к , (тырнак), к , ы ш (кыш), к , ы з ы л (кызыл), с ы т ы р ч ы к ,
(юшкене 6ip торгай); сездщ сонында; ы с с ы (ыссы), ч ы м т ы (бай-
кап кер), с а р ы (сары ) , с а с ы (сасы), с а д ы (акылсыз), с ы б у р т к , ы
(сыпырткы) турщде келе береди
1 дыбысы да сездщ барлык позициясын камтиды: ы к 1 (1лк1,
эдепю), 1 н е к (сиыр), iane (ине), ш ч к е (жщ^шке), ш н (Ш н),
197
icKine (кесшр, тесюш), 6 i p (6ip), K i w i (Kici), ч т ч 1 к (шымшык),
K endi (e3i).
Дауысты дыбыстардьщ Ty6ip сез курамында кездесу мелше-
pi (ягни сапалык, емес, сандык салыстырмасы) б1рдей емес. По­
зиция тацдамай, сездщ барлык шешнде жш кездесетщ актив
дыбыстар а, е, ы жэне i бар да, баска орындардан repi сездщ
белгш позициясында (мысалы, орта шешнде) тана элдекайда
кеб1рек колданылатып у мен у дыбыстары бар. Сондай-ак сездщ
белпл} 6ip тацдамалы позициясыман баска жерде колданылмай-
тын пассив дыбыстар бар. Олар —- о мен в.
Корыта келгенде, кыпшак тшнде 8 толык дауысты, 2 жар-
тылай дауысты дыбыс бар. Толык дауысты дыбыстар айтылу
ерекшелш жагынан «созыльщкы дауысты дыбыстар» жэне «жа-
лац дауысты дыбыстар» болып ешге белшедк Созыльщкы дауыс­
ты дыбыстар сездщ фонетикалык, кура мы на эсер еткенмен, оньщ
лексикальщ магьшасын езгерте алмайды. Дифтонгоид дыбыстар
да солай. Ылги жуптаса журш Kefi6ip дауыстылар «кос дыбыс»
курайды. BipaK олардын, да сез магынасын езгертуге кабшет!
жетпейдк Олардьщ TipKeci— тек кана механикалык TipKec. Д а­
уысты дыбыстар 6ipi мен 6ipi алмасып та отырады. Онын, e3i eKi
турл1 себепКе непзделген. Bipi — тарихи себеп те, eKinuiici ун-
дестш зацымен байланысты. Y н д е с т i к з а д ы б у ы н ундес-
Tiri жэне е р i н ундестт болып белшедк Кыпшак тш нщ езш-
дш ерекшелжтсрше байланысты KeiT6ip дауысты дыбыстар вз
ролшде емес, косымша — кыстырылма дыбыстардьщ орнына
колданылады. Ty6ip сез курамындагы жумсалатын орнына ка­
рай дауысты дыбыстар «актив дауыстылар» жэне «пассив да­
уыстылар» болып жщтелетщщ жогарыда айттык.
Шетел тюркологтарыньщ xefi6ipi кыпшак, тш ндеп дауысты
дыбыстардьщ саны сепзден repi Ke6ipei< болар деген кезкарас-
та. Мысалы, фон Габэн 8 дыбыстьщ ycxiне тагы еш дыбысты ко-
сады. Онын, 6ipi е дыбысынан repi кысацдау, i дыбысынан repi
ашыктау еи и т ( е с п ) , б е р (бер ) , б е й (би) деген сездердщ кура-
мында айтылатын 6ip дыбыс кершедк Фон Габэншн ойынша, бул
сездердщ будан баска да u i u i r , б и р , б ш варианттарьшьщ болу
ce6e6i осыган байланысты болса керек. EKiHini дыбыс деп Фон
Габэн а мен е дыбыстарыньщ арасында «айтылады» дейтш 6ip
бeлгiciз дыбысты мецзейдк Автор бул жерде европалык «Keft6ip
зерттеунплердщ шамалауы бойынша» деп керсетедк Ол дыбыс
шамасы мынадай косымшалардын, курамында келетш кершедк
жатые жалгауы---- да, шыгыс жалгауы----дан, барыс жалгауы—
-га, болымсыз етщ жалгауы---- маз, шырайлардын, журнактары
-лай, -лайын. Мысалы, к^ урт лай (курттай, курт сиякты), б у з о в -
л а й (бузаудай), й а в л а й ы н (майдай). Сол сиякты, кейб1р сездер­
дщ сонгы буыныидагы а дыбысы: к ,а р а (кара, туе), к ,ы ш л а р
(кыстар), й а й л а р (жайлар).
Ал Омельян Притцак езу дауыссыздарыньщ катарында а мен
198
о дыбыстарыньщ араеынан шыгатын 6ip дыбыс бар деп ойлайды.
Ол, эдетте, араб жазуындары дамма мен алиф танбалары ар-
кылы бершед1 де, к , а л (кал), й а т у р т (сузбе, курт) сездершщ ку-
рамында кездесед1 деп керсетед! автор. Сонда, кыпшак тшнде
жиыны 11 дауысты дыбыс бар б'олып шырады.
Кыпшак тшнде 8 дауысты дыбыс бар дегенде 6i3, алдымен
В. В. Радловтын, тужырымдауына суйендш. Екшппден, кыпшак
т!л1 фонетикасын зерттеу барысы мынадай ойра келиредк
.1) Кыпшак т ш - е дыбысымен айтылатын тш Ырак оньщ
и дыбысымен айтылатын белгш 6ip диалекпа болран сиякты.
Bip свздщ api e t u i r , api u i u i r болып кубыла беретш ce6e6i — осы
формалардьщ эртурл1 ортада айтылып, эртурл1 диалектще колда-
нылрандырынан. Осы icneTTec сездердщ кене кыпшак тшнде эр-
килы айтылуы каз 1 рг1 кыпшак тслдершщ ез ара белшш, дербес
т!л болып калыптасуына жол ашкан тэр1здк Мысалы, казак,
каракалпак Длдершде e c i r , б е р , с е н , ж е р , к е р е к , б е л болып е ды­
бысымен айтылатын сездер татар, башкур тшдершде п и и т , б и р ,
с и н , ж и р , к и р э к , б и л болып и дыбысымен айтылады.
2) Фон Габэншн кейб!р жалрау (-да, -дан, -ра), журнактарра
(-маз, -лай, -лайын) байланысты а мен e - H i n арасында айтыла­
тын дыбыс деп отырраны — бул дыбыстар дэл осы жардайда
©31 не екшн туспей туррандыктан эдеттег1 а-дан r e p i тездеу айты-
лып, кемескшеу естшедп Ярни, а бул позицияда (екшн туспейтш
жардайда) ©зшщ ашык бояулы калпын сэл де болса бэсендетш
алады.
3) Ka3ipri турк! тшдершде а//о алмасуы — занды нэрсе.
Мысалы, казак, тшнде а т , езбек тшнде о т . Кыпшак тшнде
й а г у р т , Стамбул турштершщ тшнде ц о н у р т , а мен о дыбыстары-
ныц осы алмасу ерекшел1г1 кыпшак, тшнде (не соньщ 6ip гово-
рыида) орын ала бастаран болу керек.
Осы айтылып отырран уш жардайдыц ушеушдй де мэселе
жана 6ip дауысты дыбыс туралы болып отырран жок, кыпшак
тшндег1 8 дауысты дыбыстын катарына жататын е мен и жзне а
мен о дыбыстарына байланысты болып отыр. Сондыктан 6i3
кыпшак, тш нде 11 емес, 8 дауысты дыбыс бар деп есептейм1з.
Демек, кыпшак тшнде а дыбысы мен е дыбысынын жэне а ды-
бысы мен о дыбысынын; аралык мвлшершде айтылатын кандай
да 6ip косалкы фонемалар жок сиякты.
Дауыссыз дыбыстар.
Кыпшак тшнде 22 толык дауыссыз дыбыс бар. Жорарыда
керсетшген си жартылай дауысты (у мен й дыбыстары) да ез
алдына турып буын курай алмайтын болкандыктан, осы арада
карастырылады. Дауыссыз дыбыстардын, ©з ара топтастырылу
KecTeci мынадай (200-беттеп кесте):
Дауыссыз дыбыстардын туб1р сез курамындагы жумсалу
орны.
199
ыссыздары
А

Tic дауыс-

! дауыссыз-
дауыссыз-

дауыссыз-
сы дауыс-
Ер1н дау-

Ты орта­
Ты алды
33

ешн дау-

Ты арты
ыссызда-

сыздары
сыздары
Жасалу 38

Tic пен
Дауыс каты-

Кемей
жолына сына карай

дары

дары
дары
карай 4 сз^ гпОч

ры
НИч

Шуплл катан П т К к
(жабы-
сынкы)
со уян б д Г
о
я
катан Ч h
аффрикат

уяк

Ызын катан ф С Ш X
(жуы-
сынкы)
я уян В 3 Ж F

ауыз
Л р, Й
жолды У
мурын
жолды М н н

б дыбысы С03 басында жш айтылады: б а л а у з (балауыз),


балчущ (балшык), б а ш (бас), баш м ак; (башмак,), 6 U e y (бщеу).
Сез ортасында да солай: ч ы б у к (шыбык), е л б е к (тепн), а б у ш ц а
(карт), с а б а н ч ы (жер айдаушы, епшш). Элдекалай п дыбысы-
ньщ орнына журмесе, б дыбысы сез сонында айтылмайды (п ды-
бысын кара). Кене замандарда жазылтан ескертшштеп б дыбы­
сы кыпшак тш нде м дыбысымен алмасып отырады: м ен (б е н
детеншн орнына), м у н у ц ( б у н у ц дегеннщ орнына). Баска тшдер-
ден ауыскан сездерде де солай: м а м у ц , м а м ь щ — парсыша
бан бук; (макта).
в дыбысы — кене кыпшак тш нде кешшрек пайда болтан
(«вторичный согласный») дыбыс. Сез ортасы мен сез сонында
ол f мен г дыбыстарыньщ айтылмай тусш калуынан (ягни сол
дыбыстардьщ тугелдей кыскарып, б1 ржолата жойылып кетушен)
не болмаса баска 6ip дыбыстардьщ (мысалы, б) позицияльщ
езгерштерге ушырауынан барып пайда болтан. Сез басында ете
сирек ушырасады: вурчы щ (уршык), шакыру одатайы — вай !
(эй!). Сез сонында: с е в, с е в (суй), ч о в (шу), й а б о в (жабу, аттьщ
жабуы). Сез ортасында: с е в е к (суйек), с е в у н ч , с е в н ч (сушшш).
Алга.шкы сез кэд1мп у р (ур) деген сездщ непзпще пайда болтан.
Кейшп сездердщ эуел бастаты Ty6ipi: себ , с а б а ш , ч а е, с у ц у к
( с у г у к ) , й а п ы г. Демек, в дыбысы — 6ip кездеп б, г, f дыбыстары-

200
ньщ езгере келе барып калыптаскан варианты. Ол й, у дыбыста-
рымен алмасып та, катар да колданылады: с е в Ц с в й (суй), с в -
в у н ч Ц с в у н ч . Шетел ралымдары, мысалы, Фон Габэн «Кодекс
Куманикус» материалдарын транскрипцияларанда осы в дыбысын
беру уппн e n i турл1 танба колданран. в дыбысы ез! коршауында
турран дыбыстардын, сарынына карай, шамасы, антек езгерштер-
ге тус.ш отыруы мумкш. KipMe сездердщ курамындары в кейде
айнымай жазылады да, кейде баска колтума дыбыстармен алма­
сып келедк а в а з (парсыша, эуез, дыбыс, ун), а в а л (арабша,
эуел, эуел1). Сонымен 6 i p r e д и в а р (парсыша) емес д и у а р (ка-
бырра, уйдщ кабыррасы), ч о в а л д у з (парсыша) емес ч у а л д ы з
(тебен ине), с а в д а (арабша) емес с а у д а (меланхолик, казактын
«саудайы» деген ce3i осыдан шыккан), м о р о в в а т (парсыша)
емес м у р у а т (i3rwiK), д а в л а т (арабша) емес д а у л а т (дэулет),
д а р в а (арабша) емес д а а у а (дау, казактын «дау-дагба» деген
еш c e 3 i де осы 6 i p сезден шыккан).
f дыбысы сездщ тек ортасында рана келедЕ а р а ч ( a F a i i i ) ,
а р ы р (ауыр), т о р у ш (шьшыс, куншыгыс), с а д а р а (садага, сада-
ка ) , а л р ы ш (алрыс), у л р а й (улгай), щ о р р а (корра), й а м р у р (жан-
быр). Сез басында f дыбысы турса —• ол взге т1лден енген сездер
болтаны: р а м (арабша кам), р а р ы п (арабша p a p i n , жолаушы,
кезбе), р а ф т а (парсыша апта).
Сез сонында f — ете сирек колданылады: т а р (тау), татыр
(тэгпФ), б а р (парсы сез( бак), а р (ay), c a p (cay), й а р (жау,
жауу), у й а р (уяу). f- ньщ баска дыбыстармен алмасуы, непзжен
алганда мынадай: р//й, f/ / b, р//у, f// x . Мысалы, ecxi турю тжде-
ршдеп а з р а р у , а з р а т ы (асыранды) формасынан — а с р о в , б у з а р у
тулгасынан — б у з а у , б у з о в (бузау), о р у ш а сезшен— о х ш а ,
о в ш а (укса), а т а р формасынан — а т о в (арал), а д ы р сезшен а й у
(аю), а р ы р тулгасынан а р о в , а р у в (арылган, таза), с а т ы р ч ы - р а н
с а т у х ч ы (сатушы) деген сездер пайда болтан. Мынадай сездер-
AiH курамындары в дыбысы о баста (ете ecKi Typi<i тшдершде)
F дыбысы аркылы бершетш болтан: й у л - у в (етем, казактын
«жылу бердЬ> деген сез орамын салыстыр), ц у т щ а р - у в - с а (кутка-
руды ансау), т а б - у в - с а (табуды ансау), й а б - о в (жабу), й у л - о в - ч ы
(сакал алушы, мунын й у л - у р - н а деген формасы да бар), б у л - о в
(кару), с а т - о в (сату), т а т -о в (дэм). EcKi турю тшдершде: й у л - у р ,
к ,у т к ;а р - у р , т а б - у р , й а б - у р , й у л - у р , б у л -а р , с а т -ы р , т а т -ы т . Сол
сиякты б а р / 1 б а в (бау), й а р Ц й а з (май), т а т ы р Ц т а т о в (тэгп),
о р л а н / / о в л у (улан, бала), f- нын в-ра айналуына мысал: й а р о в
(кару-жарак), й а р л а в , й а в л а в (таба, орысша «сковорода»),
а с р о в (асырау), б о ш о в (босау, бостандык), ц о ц р о в (конырау),
б о й о в (бону), а р у в (таза). Булардын непзп Ty6ipi — й а р а , й а в -
л а , а с р а , б о ш а , к , о ц р а , б о й а , а р ы етштштерн EcKi турю ткчдершде
булардын й а р а р , й а р л а н р , к , о ц р а р , б о й а в , а р ы р болып айтылатын
турлерш кездеспруге болады. В. В. Радлов куман тйпнде f , в
жэне у дыбыстарынын ез ара алмасу npopeci (г//в//у) аякталып
201
бггкен ед1 деп жазады. Я рни, бул — е с т турю тктдершде f колда-
нылатын жерде кыпшак тш нде у жумсалады деген сез. f -ньщ
y-Fa айналуына мысал: ч у л р а - у (шулрау), щ а д а - у (шеге), о й а у
(ояу). EcKi жазбаларда — ч у л р а - р , щ а д а - р , о д у - р . ,
f дыбысыньщ мулде дыбысталмайтын, hfh h орнында i3 кал-
дырмай Tycin калатын кездер1 де болады: ecni TypKi тьпдершдег}
й ы р ы н (жиын) ce3i «Кодексте» й ы й н , о р у л ce3i о у л (ул), а р а р
(оган) формасы а а р , а р ы р C03i а р ы (таза, кунадан арылган)
болып айтылады. Мунан баска да f -ньщ туарш ш айтылатын
жерлер1 коп: а л ы - ч ы (алушы, сатып алушы), щ о ш ы - ч ы (косьщшы,
0 лен айтушы). Салыстырьщыз: М. Кашкарида а л ы р - с а (алуды
кала), есю турю жазбаларында щ о ш у р (©лен, жыр). f - ньщ Tycin
калатынына мысал: а р ы н (ары, таза бол) eTicTiK Ty6ipmeH —
а р ы р емес, а р ы (таза); а ч ы (ашы) Ty6ipiHeH — а ч ы р емес, а ч ы
(ащы); б о й а (боя) Ty6ipiHeH — б о й а р ч ы емес, б о й а ч ы (бояушы);
щ уру (кургау) Ty6ipiHeH — щ у р у р емес, щ у р у (кургак); с а с ы
(сасы, сасу) Ty6ipineH — с а с ы р емес, с а с ы (сасык) формалары
к е л т шыккан.
Осы айтылгандардын барлырын мынадай схемамен керсетуге
болады ( f - ньщ айналасындары дыбыстар онын, сез курамындагы
Коршауын б!лд1ред!): есю тшдердег1 ага дыбыстарыньщ Ti36eri
кыпшак, т ^ н д е аа болып езгередЕ aFbi, aF косындылары ай юзбе-
пне айналады. Сол i36eH aFbi, aF дыбыстарыньщ Ti36eri ау-ав, aFy
Ti36eri ау-ов, OFy ызбеп уу-у, ы ры , ры Ti36eri ый, aF косындысы
ов, of косындысы — ов-оу-ув-у, f дыбысы в немесе ов, hf дыбыс-
тары ув-у, ур дыбыстары оу болып келе береди f дыбысы айтыл-
май кейде жутылып та кетедн Ондайда f - ньщ орнында ешкандай
i3 калмайды.
ImiHapa кездесетш k / / f мысалдары да бар (к дыбысын кара-
цыз). f дыбысы тек кана жуан дауысты дыбыстармен, г дыбысы
yi-ieMi ж щ ш ке дауысты дыбыстармен рана катар айтылады да,
сездщ басында жэне содында (б1рльжарым болмаса) кездеспей-
дь Сездщ ортасында: емгг (шл), е м г е к (енбек, бейнет), е г е у
(erey), e a i p (imp), i e i n e (ине). г дыбысыньщ баска дыбыстармен
алмасуы: г//й, г//в, г//х, г//у, г//к. Мысалы, ecni ж азбаларда к у д е г у
(куйеу),e a ts (езен), в к у з (ег1з) «Кодексте» к у й е в , о х у з , в г у з .
г-мен й кейде катар колданылады: б е г / / б е й (би, бек). КейСнр ecni
туб1рлерден, мысалы, к у т (кут), т ш т (тшт, TiHTi), б ы е (бше),
б т (жазу), сездершен мынадай сездер жасалран: к у т в в (куту),
т 'ш .т -е в -ч 1 (KyTymi), б ы е -у (бшеу), b i r i - e (ж азу). Мундары в
мен у-дьщ орнына ecni нускалар тш нде г келед}, (мысалы,
б т г — жазу, KiTan).
г дыбысы да f сиякты мынадай схемамен алмасады: ег орны­
н а — ей-у; егу орнына — ов; ir орнына — is -в; уг орнына — ув.
Keft6ip мысалдар курамында г мулдем айтылмай Tycin те кала-
ды: ecid жазба нускаларда ч е р 1 г (шеру, эскер), r i p i z не т 1 р у г
(Tipi), n i u i i e (nici), в л у г (елО, 6 i n a (жазу), й у л у г (жулынтан),
202
«Кодексте» n e p i , T i p i не r i p e , 6 i u i i , в л у , 6 i r i не б I у , й у л у ч ' ь (сакал
t

алушы). Сез Ty6ipflepi — n e p i a , r i p , 6 i t u , в л , 6 i r , й у л у .


г-ден тек бегде тйчден енген сездер тана басталады. Мысалы:
г у л (парсыша, гул), г у л а ф йат ы (оливка майы), г у л а ф с у у ы
(гул суы, сынап).
д дыбысыньщ кеп колданылатын орны — сез ортасы: т о о д а к ,
(ерш), о д у н (отын, када агаш), й у л д у з (жулдыз), й у р д у щ (жу-
дырьщ), к ш д 1 к (инщк), а л д а (алда, ет!рш айт), а д а м (адам),
щ а д а у (кадау агаш), е м д 1 (ендф Ka3ip), е р д е м (бш м ), е р д е м л 1
(6ifliMAi). Соньщ езшде д дыбысы осылар сиякты санаулы гана
Ty6ip сездердщ курамында кездеседь 0те сирек болса да, кейде
м дыбысымен алмасып айтылады: й у д р у ц Ц й у м р у к , (жудырык,).
д дыбысынан басталатын сездер кебше энклитика (ез екшншен
айрылып, баска 6ip екшн тусетш сезге телшш, жапсарлас айты-
лу) есеб1нде колданылады: д а р ы н (тагын), д а т ы (таил), д е (де),
d e z p i (дешн ) , д е ш н (дейш), д е у л , д е в о л (тупл). Осындагы де
кебше-кеп деп формасында келед1 де, езшен бурыигы сездщ
шылауына uiirin турады. Д е г р 1 , д е у л тулгалары шылау ретшде
жумсалады (постпозициялык дызмет аткарады). Сез сонында
д дыбысы колданылмайды.
Eciri турш сездер!iiiu т келетш орындарында «Кодексте» д
айтылатын орындары да бар: те дегеншн, орнына де (де, айт)
т а р ы -д а р ы (тары), т а г ы н - д а р ы н (тагын), r e a p i - d e a p i (дейш),
к е н т у -K e n d i ( в з , esi), т е г ы - д е в ы (дейш), т у л е й - д у л е й (дулей
адам), о т у н - о д у н (отын).
Есш турш тшдершдеп д кыпшак тшнде й дыбысыиа айиал-
ран: а д а щ - а й а к , (аяк), к у д е г у - к у й е г у - к у й е в у (куйеу1). Кыпшак
тшнде д дыбысыньщ орнына й колдану туракты фонетикалык
зандылыкка айналгандыктан, ол бетен Клден енген сездерд1 де
камтитын болтан: парсыша б а д а м — кыпшакша б а й а м (жемш
аты, орысша «миндаль»), парсыша к е т х о д а — кыпшакша к е т -
хойа (староста).
д дыбысынан басталатын сездердщ Ke6i •— бегде Tiлдерден
енгендер: араб тшнен — д а а в а , д а в (дау), д а в л а т (дэулет),
д у н и е (дуние); парсы тшнен — д а р у (дэру, дару), д а р ч ы н (aFaru-
тьщ 6ip турi) , d e p e i (тшнцп), д о с т (дое, дост), д и д а р (дидар),
диуар (уйдщ кабыррасы), д у а т (дэугг), д у р у с т (дурыс), д е л а
(сусар), д р а в (узын, узак)-
Бегде тшдерден енген сездердщ сонында айтылатын д дыбы­
сы кыпшак тшнде кейде айтылмай Tycin калады: с е р б е н — пар­
сыша с е р б е н д (сэлде).
ж дыбысы ете сирек, онда да сез басында Fana ушырасады:
ж ы лт ы ры н (эйнек, шыны), ж ы л т ы р а (жылтыра, жылтырау),
ж ы л (жыл), ж е л и ш (желне). Кене турш тшдершде бул сездер й
дыбысынан басталады: й ы л т ы р а , й ы л , й е л й ш , й ы л т ы р ы н . «Кодекс
Куманикус» ескертшшшде й дыбысы эртурл1 латын эрштер!
аркылы берьледк у, i, j. Осы келыршп отырран мысалдарда ол
203
бетен эршпен — латын тш ндеп г эршмен жазылиан. Баска Дл-
дерден енген сездердеп ж дыбысын танбалау ушш «Кодекс»
жазбасын курастырушылар эр алуан косымша жазу (диакрити-
калык) белплер! бар г эршн колданган. Мысалы, ж а к а л л ы к ,
(акылсыздык), ж о а п (жауап), ж ы н ы с (жыныс)— араб тЫнен;
ж а н (жан), ж а н ы у а р (жануар), ж а к а н (жаЬан), ж и г а р (бауыр),
ж омард, ж омарт (жомарт), ж у л а к а к , (токымашы), ж ыфт
(жуп)— парсы тшнен. Колжазбада ж ы л т ы р а , ж ы л , ж ы л т ы р ы н ,
ж е л и ш свздер! де осы i36en — косымша белплер! бар латынньщ
г эршмен— жазылран. Эрине, олардын, й-мен беркчген вариант-
тары да бар: й ы л , Н е м к и { й ы л т ы р ы н , й ы л т ы р а турлер1 жок).
Аз да болса, осы сиякты Шрльжарым мысалдарра Караганда,
ecKi турк1 тшдершдеп й дыбысы кыпшактар заманында ж дыбы-
сына ауыса бастаган болу керек. Дэл осы жерде ескерте кетейш.
М. Кашкари былай деп жазады: «й-мен басталатын здт ешм
мен еттстш сездердщ бас дыбысын орыздар мен кыпшактар ж -Fa
айналдырып айтады»: ш н ч у — ж ш ж у (шжу), й у е д у — ж у г д у
(шуда), d ia l — M ia i (кар аты тун). Keft6ip eci<i деректерге суйене
отырып, осы шюрд1 академик Н. Т. Сауранбаев та айткан бола-
тын. Тары да 6ip мысал келДрешк: ж ы х о в (пнркеу) сэзшш непз-
ri формасы — есю турю Длдершдеп ы д у к , е в (дш уш );одан
барып эркилы Typni Длдершдеп ы й ы у х в в , й е г у в , Ш г е в , й ы х в в ,
ж ы х в в вариаиттары жасалран. Будан 6i3 эрине, «Кодекс» пен
армян кыпшактарыньщ тш ндеп ж ы х о в (жыхев) сэздершщ бас-
кы позициясындары ж дыбысы о баста й болып айтылран
деген корытындыга келе аламыз. Дегепмен осы ею дыбыстыц
(ж мен й-дщ) ей кеп колданылатын Typi — й дыбысы: й у г у р
(жупр), й у г у н (жупн), й у р е к (журек), й у р (жур), й у з (жуз),
й у м ш а к , (жумсак), й у к (жук). Немштщ кернекД галымы Анна-
Мария Фон Габэн й дыбысын ж дыбысымен алмастырып айтатын
ерекшелж кене кыпшак тш мен Ka3ipri казак тш не тэн касиет,
олар ез ара ете уксас Длдер деп жазады.
з дыбысы шеттен енген сездерд!н гана баскы шеншде кезде-
cefli. Араб тшнен: з а м а н а (замам, замана), з а ф р а н (шафран),
з е й т ш (олива); парсы тшнен: з е р н е к (мышьяк), з и а н (зиян),
з ы н ж ы р (шынжыр), з а н г а р (орысша «ярь — медянка»), з м у р у т
(орысша «изумруд»), з ы н д а н (зындан). Колтума создердщ орта
шешнде де, соцгы позицнясында да бул дыбыс айтыла береди
а з (аз), к в з (кез), й у з (жуз, бет-элпет), ч ы з (жаз, жазу), тез
(тез), тгзгг'н (Дзпн), й а з ы щ (жазык, кунэ), ш з н е (жезде). з баска
дыбыстардын пшнде ете сирек болса да тек с дыбысымен гана
алмасып келедк а с ы г , а с о в / / а з ы г , а з ы х (пайда), щ ы с (кыс, кысу)//
к ы з а р м е н (кысармын).
й дыбысы сэздщ барлык позицнясында кездеседь Басында:
й а л г а н (жалган), й а л е ы з (жалрыз), й е ц г е (женге),.йзз (жез),
йет (жет); ортасында: к ,а й ы ц (кайьщ), а й а к , (аяк), ц а й р а (кайы-
ра), ц а й т (кайт), к ;а й с ы (кайсы); аярында: а й (ай), ч ы р а й (шы-
204
рай), б а й (бай), 6Ш (би), к ,о й (кой) , к ш (ки). E cki турю тшде-
рiмем салыстырсак ол — д дыбысыныц тарихи 1збасары icnerri:
х а д г у - щ а й г ы (кайры), ы д - ы й (ыткытып ж1беру). Айтылу жарынан
орайлас келетж ы, i дыбыстарымен жалгасканда й олармен ко-
сылып, 6ipirin кетедк б е й -1 -л и з — б е й - л й з (бш кт). Баскаша айт-
канда, й дыбысымен 1ргелес келген ы, i дыбыстары кейде овымен
барынша жымдасып, жутылып кетш отырады.
к дыбысы сездщ барльщ позициясында келе береди Сез ба-
сында: к е ц (кед), к е ц е ш (кецес), к е н д 1 р (кенд1р), к е р е к (керех);
сез ортасында: с е к 1 р (cexip), б е к ш (беюн), в к т е м (ектем), e id
(exi), е к с ш (кемиилж); сез содында: t i k ( T i x , T i r y ) , т ек (тек),
тек (тек), й у к (жук), й е к (жек керу), к в к (хек аспан). Сондай-ак
ол сезде тек жицшке дауысты дыбыстарга гада байланысты бо-
лып келедк
K-Hin алмасып келетш дыбыстары: с е к 1 з //с е г 1 з (ceri3), в и к е / /
епхе (екпе), т у л к у Ц т у л х и (тулю ). к//г-ге Караганда к//х ал-
масуы ете сирек.
к-нын айтылмай тусш калатын жер1 — сез басы (ете сирек):
к угу р ч ш -у ге р ч ш (кегершш).
к дыбысы колдануда позиция таддамайды: к ,а л ы ц (кадык),
щ а р ш ы (карсы), к ,а р г ы ш (каррыс), к ,а л ы п (калып), йак,ут (жа-
кут), й а к ,ш ы (жаксы), с а щ а л (сакал), б а к, (бак, кара), c a r a t;
(сатак), б а л ы к , (балык). Ол тек дана жуан айтылатын дауысты
дыбыстармен 6ipre келедк
к-нын айтылмай T ycin калатын жер1 (сез басында) ете сирек:
ц ур т к ,а — ур ут щ а (xapi эйел).
Армян колониясыныц тшнде жазылран документтерде к-
ньщ орнына ы л р и х берюген: х а ш у х (касык), т о х у з ( т о р ы з ) , х а -
з а н (казан), х а д а р (кадар, кадырынша), х а й н а н а (кайын ана),
х а й с ы (кайсы), х а л (кал), х а н л ы (канды), х а р д а ш (туыскам,
карындас), х а р ш ы (карсы), х а т ы н (бэйбпне). Шет тклдерден
енген сездерде де осылай: х а б а х (кабак), х а л а (кала), х а л ы (кэ-
л1 юлем), х а р д ж (каржы).
л дыбысы сездщ тек инлаут (орта) жэне ауслаут (соцры) по-
зицияларында рана ушырайды. Ол сез басында колданылмайды.
Бегде тидердеи ауыскан б1рлнжарым сездер рана л дыбысынан
басталады: парсы типнен л а к — р е ц г « л а к (лак рещсп, лак тус-
тес), л е ц е р (якорь), л и м о н (лимон); араб тшнен л а к ,а п (лакап),
л а й ы к , (лайык), л а а л (лагыл); грек тш н ен — л а щ а н (щеген, шы-
лапшын), л и м е н (гавань, порт, пристань).
Шетел ралымдары (мысалы, Анна-Мария Фон Габэн) жэне
революцияра дейшп кейб1р орыс ралымдары да (мысалы,
В. В. Радлов) жуан айтылатын сездердщ курамында келетш л
дыбысын ез алдына 6ip фонема, ал жшшке айтылатын дауысты
дыбыстармен катар келетш л екшнп фонема деп тусшед1 де, л
жэне 1 эрштер!мен танбалайды. Bi3 л дыбысын кандай дыбыс'-
тармен 6ipre келсе де 6ip фонема есебшде карап, оны 6ip-ax тан-
205
бамен, л эршмен 6epin отырмыз. Расында, а л деген свз бен г у л
деген сездщ курамындагы л-дыц дыбысталу ерекшелт б'фдей
емес сыкылды. Алайда, кейб1р дыбыстардыц белпл1 6ip дыбыс-
тар жуйесшдеп айтылу рецктерш (нюанстарын) дэл айкындау
уш1н эксперимента фонетика aflici бойынша тэж1рибелер мен
зерттеу жумыстарын журпзу кажет. Эз1рше 6i3 осы кунге дейш
казак, тш бтмш де колданылып келген практика непзше суйенш
отырмыз.
м дыбысы сездщ барлык шеншде кездеседк м а ц л а й (мац-
дай), м а м у х (макта), м е н (мен), M in (Min, мшу), ч ы р м а (шыр-
ма), ч о щ м а р (шокпар), к у м у ш (кумт)-, ш (KiM), к е м (кем),
к ,у м (кум), щ ам (баксы).
н дыбысы да сездщ барлык позициясында келе береди Де-
генмен, н сез басында (анлаут позициясында) сирек кездеседц
онда да кебше сурау eciMAiKTepi курамында айтылады: н е (не),
н е к (неге), н е ч е (неше), н е ч 1 к (нешш), н е м е (неменеге), нощта
(нокта). Сездщ баска позицияларында н жш ушырайды: с а щ л а н
(сактан), б о й ы н (мойын), б ( ч е н (шшен), м ш д щ (мшдщ), к е н д 'ь р
(кещцр), ч а н а щ (шанак), eKindi (ешщц). Сездщ инлаут (орта)
позициясында ол кейде ц дыбысымен алмасып катар колданыла-
ды: с у н у Ц с у ц у (суцп).
н дыбысын бетен Tiлдерден ауысып келген сездердщ баскы
позициясынан жш ушыратуга болады: араб тшнен — н а а л (нал,
тага), н а а м а т (кайырым), н а а м а т л ы (кайырымды), нащ ы т (ак­
т а ), н а щ ы ш (накыш), н а щ ы ш л а (накышта), н а ф а с (леп), н е к т е
(нукте), н о у м а (бакыт), н у р (нур); парсы тш н ен — нащ (нэк —
жемк аты), н а щ а р а (нагара — музыкалык аспаптыц 6ip Typi),
н а м (нэм, адамныц аты), н а р а н е ы (апельсин), н а р д а н (анар),
н а с и ч (кшмнщ 6ip Typi), н э з 1 к (нэзш), н ы ш а н (нышан), н ы ш а н -
л а к ы л (белплепн), н о х у т (буршак, ас буршагы), ш л (ш л—
бояудыц 6ip Typi).
ц дыбысы сез басында кездеспейд1 де, кебшесе сез сонында
келедк тац (тац), сон, (соц), е ц (ец), йен, (жец), а ц (ац, ес,
акыл). Сез ортасында сирек ушырасады: м е ц г у (мэн,п), е р д е ц л 1 к
(кол тимеген тыц нэрсе), щ о ц р а у (коцрау), е ц с е (ецсе).
Кей-кейде г дыбысымен ауысып та келедк а ц а р Ц а г а р (оган),
ecKi жазбалардагы й а л ы ц у з — «Кодексте» й а л г ы з , й а л е у з . Де-
мек кене н, дыбысы жаца г дыбысымен алмасады. Сез шлпде
мынадай дыбыстармен гана т1збек курады; туб1рде н,л, нр, нм, цс,
нн, туб! р мен косымша а расында цд.
п дыбысы сездщ баскы шешнде сирек кездеседк ш ш (сыбыс,
дыбыс, казактыц «niui-niui c©3i кеп» деген свз орамын салысты-
рыцыз). Бегде тшден енген сездердщ бас позициясында айнымай
келедк п а й т а м б а р (пайгамбар), ш с т а к (nicTe, кунбагардыц дэш);
п а л а ц (жолбарыс), п а н ш а н б е (бейсемб1), п а р г а л (циркуль), п о ­
р о з а (перуза, асыл тастыц аты), п е ш а (каст), п е ш м а н (пушай-
ман, екппш), п и а л а (пияла, кесе), п1л (шл), м л T h a i (шл суйеп).
206
Свз ортасында п туршде де, б дыбысымен алмасып та айты-
ла бередк ч у п р е к (шуберек), т е к Ц ш б е к (либек), й а п а р Ц й а б а -
д ы р (жабады). Катар турран eKi дауысты дыбыстыц арасына
келгенде катан, п дыбысы кебшесе уяц дыбыс есебшде, яр ни б
дыбысы ретшде айтылура бешм турады.
Сездщ с о н р ы позициясында п дыбысы эрдайым вз тулрасын
сактайды. Дегенмен, inimapa болса да, оньщ б дыбысымен алма­
сып келетш жерлер1 бар: т а п -ы п (тубЗр! тап) деген сезден т а б у б
формасы жасалган. Кейде ол б (в) дыбысыньщ орнына да журе-
дц о бастагы еб ч 1 (зйел) деген сезден «Кодексте» e m i форма­
сы пайда болтан. (Сездщ йене тубЗр1, эрине, е б , е в ) .
р дыбысы свз басында болмаса, орын талгамайды: к ,а р а (ка­
ра туе), щ а р ч ы с а (каршыра), ц а р м а (карма, карману), щ о р р а ш ы н
(коррасын), щ ы р (кыр, кырып салу), ц а р (кар), б а р (бар, бару),
к е р (кер, керу). БЗрльжарым сездерде рана баекы позицияда ке-
ледк р ы с (ырыс), р ы м ч ы л ь щ (ырымшылдык,). Бегде тшден ау-
ыскан сездердщ бастапкы позициясында сиректеу болса да,
ушыраса бередк р а Н ы м (арабша, р а щ ы м ) , р е б е (арабша, в а м ,
у с т е м е ), р а й г а н (парсыша, т е г ш ), р а у а н д (парсыша, р е в е н ь ) ,
р и з и а н а (парсыша, у к р о п ) , р а ц (парсыша, р е ц , р е ц к ) , р у с т а н
(парсыша, e e i m u i ) , р у с и (орысша, р у с ь , о р ы с ) . р дыбысыньщ
кейде айтылмай Tycin калатын жерлер1 де болады: б е р к Ц б е к (бе-
рщ). Еск} турю Длдершде ц у р т у л — кыпшак ескертюштершде-
щ ут ул (кутыл, жок бол).
с дыбысыньщ келмейтш жер! жок: ол сездщ басында да, ор­
тасында да жзне соцында да жш ушырайды. Аздаган сездердщ
курамында рана ол з дыбысымен алмасып келедк ц ы с Ц ^ ы з а р м е н
(кысармын), а с ы е , а с о в Ц азык, а з ы х (пайда, туам). Мысалы:
с а з (саз, батпак), с а у а ш ( с о р ы с , с о к т ы р ы с , сабасу), с а у с а р (су-
сар), с а к ,а л (сакал), к е с е у (кесек, 6ip кесек), к,ы ск,а (кыска),
к е с (кес), к,ы с (кыс, кыстау), к у с (кус, кусу, унатпау, жактыр-
мау), е с (ее, акыл), e c i n e (есше).
т дыбысы да позиция тандамайды: таш (тас), т а б а н (табан),
г а м а к , (тамак), т ап (тап), т а ш л а (таста), тат лы (тэта), ат ов
(арал), ата (ата), ат (ат), ет (ет), е п к (етш), от (от).
Сез басы мен сез ортасында т дыбысы непзшен ез тулрасын
сактайды. Арагвдк кана д дыбысымен алмасып отырады: т а н ы //'
дат ы (тары).
т дыбысыньщ айтылмай Tycin калатын perrepi ете сирек: а р ­
х а р ы (а р т к ,а р ы деген сездщ орнына).
ф дыбысы баска т1лден енген сездердщ курамында кездеседк
Араб тшнен енген сездерде: а л ф о щ а ж (Калым), з а ф р а н (орысша
шафран), к ,а р а н ф ы л (калампыр), к,ат иф а (баркыт), с а р а ф (са-
рапшы), с а ф а р (сапар), таф (музыкалык аспаптын аты), т аф а-
р и к (парьщ), т а ф а р ы ч (сауьщ), т аф ш (бас тарту), т е с н и ф (ютап
жазу), ф а л а н (пэлен, пэлен-туген), ф и з у л ы (саршунак); парсы
тшнен енген сездерде: га ф т а (апта), ж ыфт (тепе-тен, жуп), у а н -
207'
ф о р (орысша «камфара»), ф р и ш т е (першгге), ш а ф т а л ы (шабда-
лы), ш ы н е а р ф (орысша «киноварь»); араб-парсы тшдерше ортак
сездер: с а д а ф (сэдеп), с у ф (матанын, 6ip Typi), с ы ф р а (сыпыра),
т аф т ар (дэптер) , ф р а н г (Европа), ф р а н г и (европалык) •
Колтума сездерден ф колданылатын б1рльжарым мысалдар
кездеседр 6ipaK онын, 03i де катеден солай жазылып калмады ма
екен деген куман тудырады. Мысалы, «Кодексте» кездесетш
е к й к Ц е ф й к (кемшшк) ce3i осындай.
х дыбысы кыпшак тшнде тек кана мынадай дыбыстардьщ
орнына журедЕ к, г, г. Еск! турш тьлдершдеН ы д у к ; е в (дш yni),
ак, (ак, aFy), ок, (ок), о г у ш а (укса), й а р у к , (жарык), е г у з (езен)
создерк «Кодексте» ш х о в , а х - а р (агар), о х ч ы (ок жасаушы), о х -
ш а , й а р у х , о х у з туршде ушырасады. Ещц 6ip жерде й а к , ш ы Ц й а х -
ш ы (жаксы), й о ц Ц й о х (жок), й а р ы щ Ц й а р у х (жарык), о в ш а Ц о х -
ш а (укса), в п к е Ц в п х е (екпе) болып та колданылады. Армян ко-
лониясыньщ тшнде жумсалатын х дыбысы туралы жогарыда к
дыбысымен байланысты айтылды.
Бегде т1лден енген сездер х дыбысынан басталып айтыла бе-
редЕ араб тшнен: х а з а (ерекше), х а к 1 м (дэршер), х а к , (акысы,
куны), х а л а л (адал), х а м м а л (Ьамбал, жукнн), х а л щ а (алка),
х а р а м (арам), х о р (кор болу), х а с ы р (камыстан токыган тесе-
шш) , х о к , и м (эшм, сот), х о р м а т (курмет), х о р (кор болу, элсь
реу); парсы тшнен — х о ш (кош, кош nicTi); армян тшнен — х а ч
(дп-ш жазыктыларды Kepin тастап азаптайтын, жазалайтын ку-
рал).
ч дыбысы сездщ басында да, ортасында да жэне аягында да
келе бередЕ ч а к , ы р (шакыр), ч а н а к , (шанак), щ уч ак, (кушак), а ч
(аш, аш адам), е ч к 1 (еши).
ш дыбысы сез басынан repi сез ортасы мен сез сонында эл-
декайда жш айтылады: т аш (тас), а ш (ас), а ш а (аса, же), Timi
(ургашы), теш 1к (теФк). Сез басында ш кездесетш мысалдар-
дьщ ne6api мынау-ак: ш о л (сол), ш ы к , (кеп, жыц-жьщ, жык то­
лы), и и р а ч ы (малай), mipim (шырыш, жел1м), ш 1 ш (icy), ш и ш а
(шиша, шелмек), ш и и ш (icix), ш у л у к (сулш). Араб-парсы т1лде-
ршен енген сездер анлаут позициясындагы ш дыбысын сактап
турады: араб тшнен ш а р ы (курал), ш а й т а н (шайтан), ш а р и а т
(шариат, шаригат), ш е й р (шайыр), ш у к 1 р (шуюр), ш ы р ы т (зар);
парсы тшнен ш а а р (шэрЕ uiahap), ш а л ц а н (шалкан), ш е к е р
(шекер), ш ы н г а р ф (киноварь), ш 1 р ш ш (манна), ш а н б а : щ ы й а р
ш а н б а (корица).
h дыбысы да — ез! катысып турган сездщ бегде Клден екендЕ
пшн айгагы. Мысалы: I г а й б а т (эйбет, жаксы), haya (ауа), ж у -
Нут (жейт, еврей), Н е р с е к (куштарлык)— булар араб тшнен
ауыскан сездер. Енд1 6ip топ сездер — Mihip (мешр), м о / г о р
(мер), ж а к а н (жаЬан), й а м (Ьзм), hap (зр), к е р ш з (ешкашан),
1геч ( е ш ) — парсы тшнен енгендер. Бегде сездердщ курамында-
Fbi h дыбысы айтылмай кейде Tycin кдлады: а н у с ( Н а н у з емес,
208
парсыша «т ары д а » ) , ц а р а б а р ( к ,а к а р б а р емес, парсыша, «ян­
тарь»), ш а а р ( t u a h a p емес, парсыша «кала»), а м а ш а (7г а м а ш а
емес, парсыша, «эркашан»,, «эмке»), Осьшдай еш турл1 форма
катар да колданылады: е р с е к Ц Н е р с е к (кумарлык), а з и з Щ ш з и з
(эзиз, разиз). Сонымен 6ipre бегде Длдерде айтылатын h дыбысЫ
кыпшак тш н е келгенде f дыбысымен алмасып та жумсалады:
парсыша Н а ф т а —«Кодексте» наф т а (апта), парсыша к;аН ал
(ж алкау)—«Кодексте» к ,а н а л .
Метатеза. Bip сез курамындагы белгш 6ip дыбыстардьщ ез
ара орын ауыстырып келу1 пене кыпшак тш нде де ушырайды:
б а р л а Ц б а л Р а (байла), кейде й а м р у р ещй б1рде й а г м у р (жацбыр),
й а р л ы р а Ц й а р ы л р а (жарылка ) , о ^ ш а / / о и щ а (укса), т е ц р ш щ Ц т е ц -
ipniH, (тэшрдщ), й у р м а ^ Ц й у м р у к , (жудырык). Сонда метатезара
ушырайтын дыбыстар: рл/ лр, fm// mf, лы// ыл, кш// шк, Hpi//nip,
мр//рм болып шырады. Метатеза кубылысына ушырайтын ды-
быстардьщ тобы еш курамды да, уш курамды да бола бередк
Уш курамды дыбыстардьщ тобында еш дауыссыз дыбыс та, 6ip
дауысты дыбыс та кездеседк EKi курамды дыбыстардьщ тобы
кебннесе еш дауыссыз дыбыстардан турады. Bipfli-eKuii сездщ
курамында ол 6ip дауысты, 6ip дауыссыз болып келеДн eKi турл1
дыбыстан да жасала бередк
Косарлы дауыссыздар. Сез курамынын кай жершде болса да,
acipece дауысты дыбыстар арасында, Keft6ip дауыссыздар эрда-
йым кайталанып отырады. Фон Габэн осында б е л п л г 6ip занды-
лык бар деп карайды. BipaK коне кыпшак Tki ескертшштержде
дауыссыз дыбыстар кайталануыньщ бэр! б1рдей орынды шыра
бермейдЕ орынсыз, кейде кумэщй жер1 де бар. Bip тектес eKi ды­
быс орынды кайталанып катар айтылып тур деп 6 i 3 мынаны
есептеймгз: щ т т ы (катты), а л л ы н д а (алдында), х а н н ы (ханды),
ж а н н ы (жанды), к,ат т ы нда (катарында). Сез Ty6ipi — щат, а л ,
х а н , ж а н жэне цат. -ты — сын eciM журнары, -лы, -ты — тэуелдщ
жалрауы, ал -ны — табыс жалрауы. Орынсыз жерЕ а й т т а лы м (ай-
тайын), а м м а н ш а (эмке, эрдайым), х о ш ш (хош), йем 1ш ш 1н, (же-
Micin), к в р г у з з у р (керг(зер), й а ш ш ы р р ы с е н (жасырасын), й а ш -
ш ы н м а з с е н (жасырынбассьщ), с у ц ы р а с с ы н д а (сонрасында), с а с -
с ы р (сасыр), с а с с ы (сасы), с в в м е к к ш д е н (сукмнен), ы л ш д 1р д 1
(kiHflipfli). Мундагы тт, шш, зз, сс, кк, лл дыбыстарыньщ ез ара
катар келу1 орынсыз болатын себебЕ сез Ty6ipi — айт (ен бас-
тапкы H e r i 3 i — ай), калау рай журнары — а л ы м (т а л ы м емес, са-
лыстырьщыз: б а р — б а р а л ы м — барайын). Демек, 6ip т артык
жазылран. Ешнпп тулра — Н а м и ш э деген парсы сезшщ вариан­
ты. Мунда 6ip ш-ньщ басы артык. Келеа мысалда да 6ip рана
ш-мен жазылатын х о ш (парсыша) сезшде ш еш рет келген: й е -
м 1 ш — Ty6ipi, in — тэуелдш жалрау (II жак жекеше). Калган
сездер: к в р (туб!р), г у з (ырыксыз етк), - у р (келер шак); й а ш
(Ty6ip), - ы р (буйрык рай); й а ш - ы н (ездш epic); с о ц р а (туынды
тубпр), -с ы (тэуелд1'к жалрау); с а с (ел! Ty6ip), -ы (буйрык рай);
14— 352 209
сввм ек (туынды Ty6ip), -i (тэуелдж жалгау); ы (Ty6ip), -ш (ез-
дщ епс).
Барлык, турш нлдер! сиякты, «Кодекс» тшнде де дауыссыз
дыбыстар кат-кабат катар келгенде (acipece уяцдар мен катан
дыбыстар 1ргелес орналасканда жэне дауыссыз дыбыстарга бп-
кен Ty6ipre косымша жалранранда), олардьщ жымдаскан жерь
нен 0згер1стер туады. Мысалы, й а л б а р Ц й а р б а р (жалбарын),
а т а ш ( а т т а с , а т т а ш дегеннщ орнына), с а к , о л (он жак, c a p кол
дегеннщ орнына), ч а ц у ч ы (шагушы, шагым жасаушы, ч а щ р у ч ы
дегеннщ орнына), й а р а т ы (жаратты, й а р а т т ы дегеннщ орнына),
т в р к у л (тертюл, т в р т к у л дегеннщ орнына), с у р у (сушр, c y e p i де­
геншн орнына), т у п к у р Ц т у к у р (тушр), ц а з р а н Ц ц а з а н (пайда та­
бу, TyciM ещцру). Кабаттаса келген ею дыбыстьщ (тт, fk, kf, вр,
тк, пк, 3 f ) мундай жардайда 6ipeyi айтылмай Tycin калган да (т,
f, в, п) немесе eKi дыбыс ез ара алмасып келген: л//р, Бул л//р
дыбыстарынын ез ара алмаса беретш зандылыры — жалпы турк!
тшдерше тэн касиет.
Корыта келгенде, кыпшак, тыпндеп дауыссыз дыбыстарды
к о л т у м а дыбыстар жэне а у ы с ы п к е л г е н дыбыстар деп
eni топка белуге болады. Сонры топка ф мен h дыбысы жатады,
баскалары 6ipiHmi топка шредь
Тарихи жасалу тепне кез ж!берсек кейб!р дыбыстар (мыса­
лы, в, у, д, й, ж ) «екшпп катардагы» («вторичные») дауыссыздар,
я р н и жасалу теп жарынан бурынры 6ip еси дыбыстар непзщде
пайда болран дауыссыздар болып танылады. Мысалы, ecni жазу
нускаларында F, г — кыпшак тшшде в, у, й; немесе, орхон-енисей
ескертшштерщде т кыпшак. тш нде д, еск! тшдердеп д мунда й,
сол сиякты кене й мунда ж болып езгерген: с а р - с а у Ц с а в (сау),
т е г ш - д е й ш (дешн), к у д е г у - к у й е у 1 (куйеу), й ы л т ы р ы н - ж ы л т ы р ы н
(шыны). Ecni жазбаларда б е н , б а р ы б формалары кыпшак нуска­
ларында м е н , б а р ы п . Демек, кыпшак тш ндеп м мен п дыбыста-
ры бурынгы нлдерде колданылган б дыбысынын орнында жум-
салып тур.
Колданылу ерекшелшне карай орын тандайтын дыбыстар
бар да, орын тандамайтын дыбыстар бар. Соноры топка й, к, к,
м, с, т, ч дыбыстары жатады. Орын тандайтын дыбыстардьщ
жш колданылатын жерк сирек колданылатын жер1 жэне, Tiriri,
колданылмайтын жер1 де болады. Сез басында жш колданыла­
тын дыбыс б; сирек колданылатындар — в, д, ж, п, р, ш; колда-
нылмайтындар — г, з, л, н,. Сез ортасында жш айтылатын дыбыс­
тар — f , г, д, з, л, н, р, ш; сирек айтылатын дыбыс — н,; айтылмай-
тын дыбыс — ж. Сез соцында жш кездесетш дыбыстар — з, л, н,
н, р, ш; сирек ушырайтын дыбыс — f ; кездеспейтщ дыбыстар —
г, д, ж.
Дауыссыз дыбыстардьщ ез ара типзетш эсерще байланысты
мынаны айтуга болады: ен кеп алмасатын дыбыстар — f, г, в, й,
у, х, к, к; х//к, f , г; к//х, f ; к//г, х ; h//x, f ; в//й, у. Сирек

210
алмасатын дыбыстар —- б//п, д//м, н//ц, н/М Булардьщ тарихи
TYpFbuiaii (ягпн диахрондык зандылык, непзшде) алмасуы бар
да ( f, г//в, й, у; в//й, у; h// f ), ез ара катар келгенде эркайсысы-
нын дыбысталу ерекшел!ктерше карай немесе ауызеш сейлеу
тш нщ зандылыктарына байланысты (ярни тйтдщ синхрондык
зандылырына орай) алмасу бар ( f , г / / х ; х / / к ) .
Буын жэне оныц курамы. TypKi т!лдер1 не тэн буынныц уш
Typi кыпшак тш нде де кездеседи Мысалы: а) а шык , б у ы н —-
д е (де, айт), а - л а (ала), ы - д ы ш (ыдыс), e-K i (exi), б а - л а (ба­
ла), а л г ы ш - л ы (алгысты), а л - д а (алда); э) т у й ы к б у ы н — ак,
(ак) а й - а з (аяз), о л (ол), о й -м с щ ; (оймак), а л -м а к ; (алмак),
е к - c i r (азайт), е л -u i (елнп), е м (ем); б) 6 i T e y б у ы н — е н - d ip
(ещцр), й ы - л а н (жылан), й е - м ш (жем1с), й а - м а н (жаман),
к е р -т е к (шын), к,ай-т ы р (кайгыр), щ ан (кан), ц а й - т у р - м е н (кай-
тармын). Демек, ашык буын 6ip дыбыстан да (а, ы, е), exi ды­
быстан да (де, ла, xi, лы, да) хурала береди Ол 6ipiH0ii буында
да (де, а, ы, е, ба), екшнп буында да (ла, xi, лы, да) тура береди
Жалан дыбыстан туратын ашык буын сездщ бас шешнде келетш
болса, exi дыбыстан куралран ашык буын позиция тацдамайды.
Ашык буынныц exi Typi де хейде 6ip сез курамында турып езше
Tiieciai! кызмеДн аткара 6epefli (а-ла, e-xi).
Т у й ы к б у ы н exi дыбыстан куралады да, сездщ бас по-
зициясында да, соцры позициясында да кездеседц хейде TinTi exi
буынды 6ip сездщ ез! тек капа туйык, буыннан куралады: а й - а з .
©з алдына жеке сез бодып та келедк ет (ет), е р (ер), е к (ек).
B i T e y б у ы н уш дыбыстан турады. Жеке сез ретшде де,
сездщ эркмлы белшег1 туршде де кез келген позицияда кездесе
береди Exi б1теу буын косылып, хейде dip бутш сез де жасайды:
к е р -т е к , щ ай-т ур.
Жалрау-журнаксыз жеке турран туб!р сез (морфема) кыпшак
тшнде буын курамы жатынан уш турлп 6ip буынды, exi буынды
жэне уш буынды. Эр буьшдары сездер ашык, туйык, жэне бЫ у
буын да больга келе береди
ашык буын ( д е , о )
dip буынды 6iT ey буын ( а л , е л )

туйык буын (с а л, йа л, й е л )
ашык буын (а л -м а )

exi буынды
туйык буын (с а л - м а к ,)
ашык буын (а -гы -р ы к , «ауру»)
уш буынды быеу буын (а л - д а р м е н )
туйык буын (а -т ы з -л ь щ «ауыздык»)
14* 211
Демек, 6ip буынды свз кем дегенде 6ip, кеп легенде уш ды-
быстан куралса, ею буынды сез кем дегенде терт, кеп дегенде
алты дыбыстан, ал уш буынды сез одан да кеп (6—8) дыбыстар-
дан куралады.

МОРФОЛОГИЯ
С ез тулгалары.
Т у б i р с е з туралы мзселе осы енбектщ «лексика» тарауын-
да, acipece «жалпылама лексика» бел1м|'нде, а л т у ы н д ы с е з -
д е р туралы «зат eciM тудыратын журнактар» бвл1м!иде эвдч'ме
болады.
Эдетте окулыктардьщ морфология бел!мшде карастырыла-
тын к ы с к а р р а н с е з д е р туралы мэселеге 6i3 токталмаймыз,
уйткеш кыпшак тшнде ондай сез жок (шынында, кыскарган сез­
дер — сездщ табиги тулгасы емес, колдан жасалгаи шартты тур!.
Сондьщтан оны бул тадырыпка жаткызудыц 63i жасанды).
Сез тулгаларыныц езге турлер1 (б!р!ккен сез, кос сез, курдел1
сез) кыпшак тш нщ ескертюштершде ете сирек кездеседк
Косымшалар (ягни жалгаулар мен журнактар) op6ip сез тап-
тарына. байланысты айтылады.
BipiKKeH сездер. Б!р1ккен сездердщ курамына енген сездер
(олар ем турл1 компоненттен турады) грамматикалык сипатта-
масына карай (осыдан барып оньщ лексикалык магынасын ажы-
рату киын емес) мынадай болып келедк
а) Ею зат eciMnin ез ара крсылуынан пайда болады: Мысалы,
б а л а в у з (балауыз), ягни: б а л (бал)— а в у з (ауыз); й ы х в в (uiip-
кеу), ягни: й ы х (жексенб1 )— в в (уй), демек, жексенб1 кундер!
баратын уй; к у л т е б е г (6ip байлам нэрсе, 6ip бау), ягни: к у л т е
(бума)— баг (бау, байлайтын, байланган зат); с у с ы г ы р (буй­
вол, h f h h : с у (су)— с ы р ы р (сиыр). Мундай 6ipiKKeii сездердщ
семантикалык конструкциясы: «аныктаушы сез — аныкталушы
сез».
э) Сын eciM мен зат еамнен: а ч ы т а ш (ашудас) ягни: а ч ы
(ащы) — т аш (тас); а л а б о т а (алабуга), ягни: а л а (ала)— б о г а
(бука); а л а б о т а (алабота)— а л а (ала)— бот а (бута); щ а р а й а -
т ы з (каракошкыл) ягни: щ а р а (кара)— й а т ы з (кошдыл); к,ара-
щ уш (каракус) ягни: к ,а р а (кара)— щ у ш (кус).
б) Ec i Mf l i K п е н eci M: б у г у н (бупн)— б у (бу)— к у н
(кун), осы сездщ б у к у н формасы да бар: т у н е у к у н (тунеу куш) —
т ун е (сонау)— к у н (кун).
К,ос сездер. Кыпшак, юлшде кос сездщ ею Typi бар: а) Кайта-
лама кос сездер: к у н д е - к у н д е (кунде-кунде), й в п ~ й в п (6ipTe-6ip-
те). э) Еселеме кос сездер: а п -а к , (аппак), к в м - к в к (кекпедбек),
к ,а п -к ;а р а (кап-кара), ч вп -ч ввр е (деп-девдгелек), й а м -й а ш ы л .
(жап-жасыл).
212
Курдел! сездер. Изофет конструкциясында турран ес‘ш сездер!
6ip тана нэрсешц атауын б1лд1ред1 де, 6 ip марынадары 6 ip сез
есебшде колданылады, 6 i p a к. ол грамматикальщ курамы жары-
нан еш сездем турады: к о н е с у в ы (сынап), ф ( л п а й (шл суйег!),
с а б а н ixep i (егюпк), ц о й c y p y K i (тер!, кой TepicineH cypin, етш
Tiry ушш дайындалран материал), й е з тащтасы {есеп так’тасы,
сауда адамдарыньщ есеп жазып отыратын жезден жасалран
«к,ойын ютапшасы» немесе «Kipic-шырыс журналы»), т е щ з й е л 1
(тещз желЁтещзден туратын жел), к у н т о р у ш ы (кун ш ы ры с ),
к у н б а т ы ш ы (кун батыс)’, б т к т ш (жазу тш , «жазба тш>),
тока т Ш (TOFaiibiH, т!л1), с у л т а н щ ат уны (султаннык эйелц султан
лауазымды зйел).
Атау тулкасында турып, «аныктаушы-аныкталушы» конструк-
циясымеи келетш сездер де улкен марыналык б1 рл1кте жумсала-
ды: с а б а т к у н (ceH6i, hfhh «суббота кун» деген сез ) , ' р у с и к е т а н
(орыс елшде шырарылатын полотноиьщ аты), З е й т ш а т а ш (олив­
ка), с а б а н r e u i p (сока), с а н а р т а^т а («есеп ютапшасы»), ф р а н г 1
с у ф (Европа елшде ещцръчетш жун), татар п л (татар тш ).
«Объект-субъект» формасы да осындай марына бередк с а к ,а л
й у л у ч ы (сакал жулушы, ярни сакал алушы, шаштараз).
«ОбъектКпредикат» курылысы: с а б а н с у р (жер жырт), ат
тащ (ат так), Т е р е к п к (aFani отыррыз).
Eni компонент! де толык магыналы т1ркестер: с а б у р ет (сабыр
ет), с а в б о л (сау бал), тек т ур (тек, тыныш тур). Мундай орам-
дар сейлемдег! кызметше карай курдел1 етштш болып саналады.

С е з таптары
Зат eciM.
Жалпы еамдер туралы бул жерде арнаулы мысалдар келть
pin жатпасак та болады.
Жалкы ес!мдер. Кыпшак тшнде жазыль!п 6i3re жеткен
ескертшштердег! жалкы еамдер, нег1зшен, адам аттары, ел мен
жер жэне аспан элемше байланысты планета атаулары.
Адам аттары ескертшш жазылран ортага жэне мазмунына
карай эркилы езгерш отырады. Мысалы,- «Кодекс Куманикус»
жазбасында эулиелер мен пайгамбарлар аттары жш кездесетш
болса, половец документтершде кэд1мг1 адамдардьщ аттары мол
ушырайды. Екеушде де б1рдей кездесетш жалкы еам дер—
христиан дни мен сол дп-щд тутынушы адамдардьщ аттары. Сирия
мен Египет аймагында жазылран енбектерде турю халыктарына
тэн атаулар рана кездесед1 жэне олар кыпшак, тш нщ граммати-
калык К¥Рылысына сай келед1. Мунда бетен тшдердщ acepi жок.
Мысалы, «Кодексте»: А а р о н (ец жогарры дэрежел! священник),
А д а м (Адам ата), А м б р о с и у с (эулиенщ аты), Д а у д (Дэу1т пай-

213
рамбар), Е л и з а в е т , Е м а н у е л , Ф р а н а с , Г а б р и е л (Жэб1решл), Г р е ­
гор (эулиенщ аты), h a e a (Хауа ана), h e p o d e c (король Херодос,
князь Хередес), И с р а к е л , И с р а е л , И е р о н и м у с (эулиенщ аты,
И е с с е (Иусус Христос, Иса пайгамбар), И а к а н , Й о к а н н е с (апос­
тол), И у д а с (апостол), Й у с у п (Ж уст), К а й п И а с (ец жогаргы
дэрежел! священник адам), Л у к а с (шжш жазушы Лукас), М а -
р и а , П а у л у с (апостол), П е т р у с (апостол), П о н т П и л а т , С а л о м о н
(Сулеймен пайгамбар), С и о н , С т е ф ф а н (дш жолында ауыр азап
шеккен бишара адам).
Армян колониясынын тшнде кунбатыс халыктарыньщ
тшнен ауыскан адам аттары ете мол: А в р а м , А н д р Ш , А н д у ш к о ,
И в а н , М и к и т а , Н а з а р к о . Жалпы алганда, армян колониясынын
аты-жеш (езшщ жэне экесшщ аты) уш турл1 жолмен жаса-
латын сияк,ты: а) кыпшак тшне тэн создер, э) бегде т 1'лден енген
свздер, б) осы екеу! косылып, аралас куралг-ан сездер. Мысалы,
Е с е н б а й , Ц е ц е х (казакша «шешек», hfhh «гул» деген соз), И о л -
б ей х а с Х ат ун о р л ы , Т ур а ш , Т ур а ч , Т ам рачы , А й ы зб е й , Г а го с
Х у т л у б е й о р л ы , Я к и м ы л и а ш о р 'л ы , Я ц у б Ч а п л 1 ч о р л ы , Щ р а д у р
С и м о н О р л ы , И о л б е й Б р г о ш о р л ы . Аралас келген сездердщ iiniH-
де кыпшак сез1 кебшесе экешн аты болып келедк Ертерек жаса-
ган юалердщ вз аты христианша, экесшщ аты кыпшакша болып
келед! де, кешшрек жасаган юсшердщ вз аты да, экесшщ аты
да христианша болып кетедк Бул — армян колониясы тарихы-
нын езгешелштершс байланысты калыптаскан зандылык.
Жогарыда айтылгандай, кыпшактардыц вз тшнде жасалган
адам аттары араб авторларыньщ енбектершде кеп ушырайды.
Олар мумюндтнше ездерше (араб окушыларына) беймэл1м
сездерд1 га на жазуга тырыскан. Кыпшак, тшне араб тшнен ау­
ыскан сездер (бул жерде адам аттары) оларды жалпы кызыктыр-
маган. Мамлюк кыпшактарынын тшндеп адам аттарына бай­
ланысты жалкы еамдер: Л а ч ы н (лашын), Т о р а н (сункар) С у ц -
к р р ч а (сункарша), К ы л ы ч (кылыш), С а н ж а р (санжар), А л т у н
(Алтын), К у л й ш (KyMic), Е с е н (Есен), Б а й б а р с (Байбарыс), А й -
б а р с (Айбарыс), А й д о р м ы ш (Айтуган), Б е к т е м 1 р (Бектем^р), .4л;-
тай (Актай), Т е м 1 р х а н (TeMipxaH), А л т у н т а ш (Алтынтас). ЕнрлБ
жарым Kici аттары кыпшак, тшне араб-парсы тшнен ауыскан:
С а л л а р (колбасшы), С е п е к с а л а р (жогаргы колбасшы), М а к ж а -
к а н (ай-жаЬаи), М а к а л т ы (ай-алты), М е р в а р и не М е р в а р и д
(Меруерт), З а к а р и а , к а с а н М а х м е т о р л ы .
Ел мен жер атаулары: Ш а м , М ы с ы р , А с т е х а н , Б е р г о н и я , Б е р -
г а м е с к а , Б е т л е м , Ж о н б а н , И е р о с о л и м не И е р у с а л е м , Л и в а н ,
О р Л е н с , О с т у м е , А к к е р м а н , Ы ц р а й н а , И а р а с л о в не И а р у с л о в , К а ­
м е н е ц не Г а м е н е ц , М а н к е р м а н , Л у ц к а , Д о л у ш к а т. б.
Кыпшак тшнде будан баска да ц ы п ч а к , (кыпшак), татар (та­
тар), т у р к (турш), т у р к м е н (туршмен), ц а р л у ц (карлык), огг/з
(огыз) сиякты халык аттары мен а р ы к , так, (шолпан жулдызы)
Tapi3fli аспаи элемше байланысты 6ipa3 атау свздер бар.
214
Кептш жалгауы. Кептш жалгауы кыпшак тшнде дыбыс ун-
десДгше багынбайды. Сондыктан оньщ баскы дыбысы туб!р сез-
деп дыбыстын, ьщрайына карай турленш отырмайды. Буын ун-
деепгше карай ол -лар//-лер болып жалганады. Мысалы, а р ы - лар
(эулиелер), щ ой- лар (койлар), а р а ч - лар (араштар), а-лар (олар,
аналар), бйз-лер (ёпздер), кш-лер (юмдер), чащ - лар (шактар),
е ш т ц - лер (естндер), к е л с ш - лер (олар келсш), ы р л а р - лар
(олар жырлайды), б ы м е з - лер (бшмейтшдер), с о р д у - лар (олар
сурады), e t u i m e d - лер (олар еспткей), к е л с е - лер (олар келсе).
Тэуелдш жалрауы. Тэуелдш жалраудьщ б1рнеше фонетикалык
варианттары бар. Олар буын ундестт мен дыбыс ундеепгше бай-
ланысты езгерш отырады. Тэуелдш жалрауыньщ эдетте ж Hi кол-
данылатын Heri3ri Typi бар да, сондай-ак окта-текте рана колда-
нылатын косалкы тур! бар. Н е г i з г i л е р: I жакты - ы м / / - 'т , -м,
-ымыз//-1 М1з;- II жакта -ыц//-щ, -и, -ын,ыз//-1Н13, -иыз//-ц 1з; III жак­
та — ы//— i , -сы//-с1, -лар//-лер. Косымша турлерк a) epiH ундеепгше
карай жасалван варианттары: I жакта -ум//-ум, -муз//-муз, II
жакта -ун//-уц, -унуз//-унуз, III жакта -у//-у, -су//-су; э) кейб!р
дауыссыз дыбыстардын, элдекандай себеппен алмасып келу[ ар­
кылы жасалран варианттар: II жакта -biF//-ir, -f/1-г,
-ун//-ун, -biFbi3//-iri3, -Fbi3//-ri3, -унуз//-унуз. Демек, мунда Heri3ri
-ыц//- ш,
варианттары -н дыбысы косымша варианттары - f, -г, -н дыбыста-
рымен алмасады: -h//-f, -ц//-г, -ц//- н. Сейтш, тэуелдш жалрауы-
ньщ ен кеп варианты II жакта колданылады да, ен аз варианты
III жактын, кепше туршде жумсалады. Сонда оларды мынадай
кесте аркылы керсетуге болады. (216-беттеп кесте).
Мысалдар келпрш етейш: й а н - ь щ - д а (жанында), уст-ум-е
(ycTiMe), с е н щ щ а т -ъ т -д а -т м б а р ? (сенщ жаньщда к!м бар?), с е ­
н щ й а з у щ ы ц (сенщ жазырыц), щ у л - у - н ы (колын), й а ш - ы м - н ы (коз
жасымды), ж а н - ы - н ы (жанын), б о й -у н ,- н ы (бойынды),
(каньщ), i4 -in .d e ( i u i i n d e ) , й е м ш - щ (жем1сщ), м е н у м щ ы н -ы м
(менщ киналуым), ат ы м , ат ы ц, аты, а т ы м ы з, а т ы ц ы з, а т л а р ы .

Септш жалгаулары
Кыпшак тшнде 7 cenTiK бар. Атау сегтгшен баскалары арнау-
лы жалраулар -аркылы жасалады. Дыбыс ундест1г!не карай эр
жалгаудьщ 6ipHeuie (кеб1несе ей турл1) фонетикалык вариант­
тары болады. 9p6ip фонетикалык варианттын, 03iHe рана тэн ор-
нын айкындау киын, ейткеш, айталык, катан дауыссыз дыбыска
аякталган сезден сои, эдетте, катан дауыссыз дыбыстан баста-
латын жалрау жалганура ти!ст! десек, ic жузшде будан ауа жай-
ылу фактыларын кездеспрем1з: п р г 1 з м е к - г е . (ирштуге), с в у м е к -
Д1н (суюден), ог -дан (оттан). Мундагы -ге, -дш, -дан жалраула-
рыныи -ке, -Т 1н жэне -тан варианттары да бар. Сейте тура бул
жерде (осы сиякты мысалдардьщ сан-ы аз емес) катан дыбыстан
кейшп косымшалар уян дыбыстан басталван. ©з ара салысты-
216
Жекеше Кепше

Жак,тар
Жи! Сирек Жи1 Сирек

Дауысты
дыбыстан
сон
-М — -мызЦ-мЬ -музЦ-муз
Дауыссыз
дыбыстан
сок
з -умуз//-умуз
-ымЦ-iM -умЦ-ум-ымызЦ-Ш
Дауысты
дыбыстан
сон
■п -F/1-г -цыз//-Ц‘3 ■гуз/-гуз
-РЫЗ/-ЫЗ

Дауыссыз
дыбыстан
-ыц/чц --у
№ l-YH> -ьщыз/чф
-ЫрЦчг
--ыгы
уцызз/ч
г-/зуф
Ц
сон
нН -ун
-ы н/l-iH

Дауысты
дыбыстан
сон
-сыЦ-ci -cyll-cy
Дауыссыз
дыбыстан
сон
-ыЦ-i -у/hr
рып Караганда сегтк жа.лрауларынын уян дауыссыз дыбыстан
басталатын варианттары катан дауыссыз дыбыстан басталатын
варианттарынан жшрек жумсалатынын керем1з, CenTiK жалгау-
лары буын ундеепгш катан сактайды. Эр жалгаудын дауысты
дыбыс ьщрайына карай жуан жэне жщшке айтылатын eni ва­
рианты болады.
Атау cermri. Атау септтнщ арнайы грамматикалык керсет-
Kirni жок. Материалдык, дуние мен рухани ем 1'рде болатын алуан
турл1 кубылыстар мен заттьщ атаулары ездершщ бастапкы тул-
расында, осы атау септ1'гшде турады: K iiu i (K ici), тар (тау), й ы л
(жыл), б а ш (бас).
1 л 1к cenxiri дауыс катынасы (-нын//-нщ) мен ерш ундесДгше
карай (-нун//-нун) езгерт отырганымен, вз! жалганатын Ty6ip
сездщ соцгы дыбысынын эуенше барынбайды. Мысалы, б а л а -
-нын (баланын), сез-нщ (сездщ), аг-нын, (аттьщ), в л 1 м - нщ (ел1м-
н1н). Демек, -нын//-нщ туб!р сез дауыстыра 6iTce де, дауыссызра
6iT ce де бэр!б!р взгерка'з жалрана бередк Ал, онын -ыч//-щ ва-

216
риайты тек кана дауыссыздардан кешн жалганады: к е з Ш з - i н
(K©3iMi3fliH), т ам ук,- ун, (тамуктын). Ещи б1рде осы ею вариант
катар колданылады: х а н - н ь щ / / х а н - ы ц (ханнын).
Кыпшак ттдерш е (ecKicine де, жанасына да) немесе «солтус-
TiK» ткадерше тэн басты ерекшелжтердщ 6ipi — септж жалгау-
ларыныц дауыссыз дыбыстан басталуы. Дауысты дыбыстан бас-
талатын жалрауларды эдетте 6i3 «онтустт» (о ры з ) тьтдерше тэн
элемент деп санаймыз. «Кодекс» тШнде «онтустж тктдердщ
эл е м е н т бодьш танылатын -ыц//-щ (ундесу занына карай -ун//
-уц) варианты ете сирек ушырайды. Дауыссыз дыбыстарра б}ткен
туб5рден сон -ын//-щ жалгану б1рьщрай туракты зандылык бол-
май, оныц орнына кебше-ак -нын//-нщ варианттьщ жалганатын
себеб! де осыдан. ОнтусДк орыс далаларын, Кырым мен Кавказ
етепн жайларан кыпшактардыд шшде OFbi3 тшдерше тэн кейб1р
элементтерд! колданатын 6ip диалект eMip сурген болу керек.
Не болмаса эйгш орыз-кыпшак б!рлест!пиен (теп 6ip халыктар-
дын, тжелей аралас отырып, 6ip 8Mip сурген заманынан) 6epi ьле-
cin келе жаткан нендей 6ip калдыктардын эл 1 де болса жойыл-
май, косарлана колданылып журу1 мумюн. Калай болганда да
кене кыпшак плшде «онтустж» Длдерше барып саятын болма-
шы 6ip тарихи сурлеудщ i3i бар екендтш байкаймыз. Муньщ
©3i тек осы йнк жалрауына немесе «Кодекске» рана байланысты
емес, эзге грамматикалык формалар мен баска да турлше
нускалардан ангарылады.
Ы к cenTiri ^зофет конструкциясында мынадай басты-басты
марыналар беру ушш жумсалады: а) зат иесш керсетедк Х а т у н -
л а р н ы ц д а ч ы (ханымдардьщ тажы), э) кимыл-эрекеттщ ic иес1не
катынасын бшд!редЕ А н ы ц с в з л е м е г е ш б ш к т ур (Оньщ сейле-
Mereni — бш м дЫ к); б) 6ip нэрсе мен екшнн нэрсенщ арасында-
Fbi карым-катынасты бкад5редг. б и е н щ щ у л у н ы (биешц культы),
к в к н щ K ep K i (кектщ керш); в) сын eciM шырайларынын магьша-
сын бередк х а н ы ц х а н ы (ханньщ ханы). ИзофетДк курылыс бу-
дан баска да толып жаткан (мезгшдж, мекендж, кэсштж т. б.)
магыналарра ие: ж уН ут d e p i (жуйут — еврей жерi), тац с а р а -
у ы н д а (тан cappafiFan кезде), к ,ы л ы ч о с т а с ы (кылыш устасы). Со-
нын бэрш жинактай келгенде, ш к cenTiri 6ip нэрсе мен ешшш
нэрсенщ ез ара байланысын, олардын карым-катынас жардайын
б1лд1ру ушш колданылады.
Барыс септ1к жалгауы -к,а//-ке, -F a //-r e туршде жалганады:
аг-ка (ат-ка), б Ш м - re (бйпмге). Тэуелдж жалгауынан кешн ба­
рыс cenTiri -а//-е болып келедк б а л а м - а, б а л а м ,- а, б а л а с ы н - а, б а -
л а л а р ы м -a , б а л а л а р ы ц - а , б а л а л а р ы н -a . YiuiHiiii жак тэуелдж жал-
гауынан кетин барыс жалгауы туб5рмен -н дэнекер! аркылы бай-
ланысады. Тэуелдш жалгауынын I—II жактагы кепше туршен
кешн -а //-е жалгауы емес, -Fa//-re жалганады: б а л а л а р ы м ы з т а ,
б а л а л а р ы ц ы з г а . Сол сиякты: б а л а м ы з г а , б а л а ц ы з г а .
а//е кейде тэуелдж жалрауынсыз-ак, T y 6 i p сезге тшелей жал-
217
тана бередь Ондай реттерде непзп форма -к,а//-ке, -ра//-ге-лермен
кейде жарыса журедп б а р ш щ - к ,а .Ц б а р м а р - а (баруга), ат- а а т л а -
н ы п (атка аттанып), т у с н а х х о й м а г - а (аманат беруге)). Енд1 6ip-
де, осыран керкшще, neri3ri жалгаулар а айтылура THicTi деген
орында колданылады: в о й т н ы ц а л н ы н - Fa (войттыц алдына), кет -
х о й а л а р н ы ц а л н ы н -ra. (старшиналардын, алдына).
Барыс cenTiK жалрауы буын yHflecriri мен дыбыс ундеспгше
карай икемделш, катан, мен уяд дыбыстарынан басталатын бо-
лып еш варианттан турады. Ж ай септжтщ Heri3ri жалрауы -а//-е-
Hiu орнына ете сирек жумсалады. Тэуелд1 cenTiKTiH керсетюии
-а//-е де Heri3ri жалгаудыд орнына барынша кем колданылады.
Ж ай cenTiK жуйесшде -а//-е-шд келу! «одтустш» орыз группасын-
дары ткдерге тэн, не сол тшдердщ эсершен туган кубылыс.
Ерте кезден белгиа -ра//-ре, -ры//-р1 жэне кейб1р сездермен
Kipiriri кеткен -ка//-ке, -F a //-r e формалары т а ш щ а р ы (тыскары),
с о н р а (сонра), й о е а р ы (жогары), б а ш щ а (баска), в з г е (взге)
сыдылды свздердщ курамында кездескенмен, кыпшак тш нде
жалраулык кызмет аткармайды.
Барыс cenTiri ic пен эрекеттщ барыт-бардарын керсетедп
а) кимыл-эрекеттщ жузеге асатын орнын: К ,а р а у л у с щ а й а й л а м е н
(кара улыска жайыламын), П о л н а й у р у р м е н (жолга журермш);
э) кимылдьщ объекисш: ,А н а ч ^ а 61 т Ш м (арашка жаздым), К у -
т ввч 1 ге ф р и ш т е а й т ы (кутупнге nepiuiTe айтты), й а л б а р у р м е н
М а р и а м х а т у н р а (жалбарынармын Мариям эулиеге); б) сын eciM
шырайларыныд марынасын береди А т а ц а т е ц д е ш т у в у п т у р у р
(атака теддес туар); в) орындалар амалдыд уакытын б!лд1ред1:
М е ц у л у к г е н е т у г е н м е з ? (мэдгшжке не таусылмайды?) не болма-
са: М е щ л у к е щ о в а н а л ы м д и д е р щ е (м эдгкж ке куанамын дида-
рыда); г) ic-эрекеттщ максатын бкд1редк К в р г у з м е г е с а г а к е л -
d i M (керкуге caFan келд!м), к е л д б с о л х а н н а т е й м е г е (келдж ол
ханга курмет тутура), Б 1 з ш п р г 1 з м е к г е в л д 1 (6i3fli т1р1лту yuiiH
елд1). Табыс cenTiri будан баска да эр алуан магына беру ушш
жумсалады: Т е ш ш л 1 e d i K т аш б о л м а г а (тшст1 едж жок болмау-
ра), д т у н ч к е б е р у м е н (oTiniuiKe беремш), А в е / й м г е а л т а р ы п ы
тецр1 т ут т уры п т ур? (кай эулиеге алтарды тэ 1 цп устатып тур?).
Барыс cenTiriH медгеретш свздер кебшесе: а) квре, дешн шы-
лаулары: А т ы ц а к в р е б у ж а к а н ы ц т е щ з ш е б а т м а з й у л д у з н ы ту-
а у р д ы ц (атыда карай бу жайанныд Teni3iHe батпайтын жулдыз-
ды тудырдыц); э) жалад жэне курдел1 eTicTiKTep; б) Kefi6ip eciM
свздер!; в) eciM мен етктж сездершщ TipKeci: Т е ц р Ш ц ii u i n e о с а л
б о л д ы м (тэдршщ iciне осал болдым), М е д е т б о л н у л (медет бол-
ры л ).
Табыс септтш ц жалгауы буын ундестк1 болмаса, дыбыс ун-
десткш е мойын сунбайды: -Hbi//-Hi, -ну//-ну. Бул — жай септисге.
Тэуелдж септжте -ын//-ш, -н. Мысалы, K iiu i-H i (xiciHi), а н а - н ы
(ананы, uieuieHi), r e p e c i - н ет (терелкш айт), т а н ы х ы -н щ о й е а й
(куэсш экел), ri,3i-H ч е к у п d y z y n d i (взвешен бугш жугшд{). -ны
218
мен -н формаларынын, алмасып долданылатын орындары ете си-
рек: он, щ о л ы -п Ц о н , к ,о л ы -ны (он, колын)— жай септщ жалеауы
тэуелдщ септт жалтауыныц орнында тур. Ал мундай ерекше-
лщ — орыз тшдёр1 унин занды кубылыс: ы т а б ы - н ы (штабын деу-
дщ орнына). Осы тэр1зд! азын-аулак сездерге «оцтустж косым-
шалары» жалганады: с в з т - i (сезш).
Табыс cem-iri кимыл-эрекеттщ тпселей барытталран объекть
ciH керсетедд Н а з у щ н ы айт (жазыкты айт), т а р а з у д е к 6 i p б а ш ы -
н ы e n d i p i n ,, 6 i p i n к в т у р д 1 (таразыдай 6ip басын томен Tycipin, 6i-
p i H кетерд1), с а н ы н р а н б е й т е ц р Ш (ойнаган бш тэнрш!), у ч м а к ,
й о л ы н 6 i3 z e ачт ын, (жумак, жолын 6i3re аштыц), т а л с п и м а н с в з ш
е и и т [ ц л е р (дау айтар шсшщ сезш естндер).
BaF3bi 6ip уакыттарда атау тулрасында TypFan сездер табыс
септшнщ жалгауынсыз-ад OFaH тэн марынаны бередд ярни та­
быс ceirriri кейб’ф реттерде ез жалрауын ашык, кабылдамай, тул-
раланбай турады. Ондай жардайда а) табыс сегтгшщ 031 курдел1
Т1 ркес курамында келедд М е н т1л б 1 л м е н (мен тш бьтмеймш);
а) уш жадтыц жекеше тэуелдш формасында турады: М е н 1 м б у й -
р у к ,ы м KiM e r i p ? (менщ буйрырымды к!м орындайды?); б) грам-
матикалыд белгюздж категориясын керсетедд Б 1 з г е тецр1 б е -
p i p Н орм ат , с в у н ч , e z ip iK (6i3re тэцр1 берер курмет, сушнш, иг1-
лш).
Табыс c e n T i r i H менгеретшдер— айт, а л , а ч (аш, ашу), т еле,
т ап, к в т у р (кетер) сиядты белгш 6ip айла-эрекеттщ 1ске асуьш
талап eTin туратын сабакты етжтш формалары.
Жатые септш жалрауыньщ жуан-жщ 1шке жэне катан-уян бо-
лып белшетш терт турл1 фонетикалык варианты бар: -та//-те,
-да//-де. Жай септште де, тэуелд! септжте де осы жалгаулар жум-
салады. Айырма тек мынада: тэуелд1 септште Ty6ip мен досымша-
ньщ арасына -н дыбысы дэнекер болып турады: а р т ы н -да (ар-
тында), й а н ы н -да (жанында), щ ат ы н -да (катарында), б а л а с ы н -
да (баласында), у ч у ш и к у н - р е к е л д ь о л K i u i i (уцпшш кунде келд1
ол Kici).
Kefl6ip сездердщ дурамындагы -та//-да тулгасыныц (кунде-
куиде, тубшде) жалгаулык кызмет! элс!реп б1рте-б1рте журнакка
айналып кеткен.
Жатые cenTiri димыл мен дозралыстыц мекен-жайын, кеще-
т1ктег1 орнын б)лд!ру yuiiH жумсалады: T e p ie d e й у р у р м е н (тешз-
де журермш), к в л д е щ ы ш л а (келде кыста); амал-эрекетт'щ жаса-
лар уакытьш мецзейдк к1 м e z i к е ц у л , e e i е р к к у н д е тутса, о л б о -
л у ш е у н б 1 з г е (им uri кещл, nri epiK кунде тутса, ол болыссын
6i3re).
Жатые cenTiri и менгеретш етктжтер мекендж угым беретш
сездерге датысы бар формалардан турады: щ о й у л (дойыл), йат
(жат), т ур (тур), щ ы ш л а (кыста), й у р (жур).
Шьп ыс септж жалгауы: -тан//-тен, -дан//-ден, -дын//-дш. Мы-
салы, М е ш м й а м а н с е з у м -ден й а з ы к , е т п м (мен жаман сез1мнен
219
жазыкты болдым), С в у м е к - дш е а р д щ (суюден, махаббаттан,
жынды болдын,, ес1рд1н), Б у р у н а л а й а й т ы л д ы п а й к а м б а р д а н
(бурын солай айтып ед1 пайгамбар), /сеп-тен в л д 1 (кептен елд1),
ог-дан K e n ip in с ы н а д ы (оттан етюзш сынады), йод-дан б а р ы р -
л а р u d i (жолдан олар баратын едО, м е ш м й а з у к ,ы м - р а н й а р л ы -
г а с ы н (менщ жазыгымнан куткарсын), й о г а р - тын к е л г е н (жога-
рыдан келген), т е ц р Р дш (тэнрщен).
Жай cemiKTe де, тэуелд1 cenTiKTe де осы жалгаулар колда-
нылады. Тэуелд1 септжте T y 6 i p мен косымшанын арасына -н дэ-
Hexepi койылады (III жак жекеше туршде).
Ашык дауысты -тан//-дан варианттарына караган кысан,
дауысты -тын//-т!н варианты сирек ушырайды. Ертеректе жазыл-
ган ескертшштердщ плшде ете жш ушырайтын болгандыктан,
-тын тулрасынын колданылу аясы орта гасыр Aayipme дейш 6ip-
Te-6ipTe тарыла бастаган ба деп те ойлауга болады. «Кодекс» тК
лшде u i b i F b i c жалгауымен Kipirin кеткен Ty6ip де кездеседк к в п -
тен, с е б е б т е н .
Шыгыс cenTiri мынадай магыналар бердг. а) ic-эрекегпц пай-
да болатын, epic алатын кез1 (объект) мен кешстж орны: Н е ч 1 к
тецр1 у г р е ш р й а з у к ,л ы K iiu id e n ? (калай тэнр! уйренер жазыкты
KicUeH?); э) ic-эрекеттщ орындалу салдарын керсетедк И а з у щ л ы
е м е н к в р г е н 1м д е н , е ш 'п г е ш м д е н , т у т г а н ы м д а н , арт ук, й е г е ш м д е н ,
арт ук, 1 ч г е н 1 м д е н (жазыкты емен кергешмнен, еаткешмнен, тут-
канымнан, артык жегешмнен, артык ш кеш мнен); б) уакыт мел-
шерш керсетедк о л к е л г е н д е н 6 e p i (ол келгеннен 6epi), а н д а н
Е л и з а в е т а й т м ы ш (сонда Елизавет айтыпты); в) сын eciM шырай-
ларынын магынасын береди б а р ч а д а н к у ч л у , б а р ч а д а н татлы
(баршадан к у и т , баршадан тэт а).
Шыf ыс сеггпгш менгеретшдер: a) e c i M сездерк арт ук, (артык),
б е ш к (б ш к );э) етштжтер: чы к, (шык), к,ач (к аш ),е г (ет), к,орк,
(корык), мысалы, K iM к ,о р к ,а р й е к т у ш м а н д а н ? (юм коркар жек-
сурын душпаннан?); б) e c i M мен e T i c T i K T i p K e c i : б 1 л1 к а л д ы (бш м
алды), й а р ы к , б о л с а e d i (жарык болса едО; в) шылаулар: б а ш к ,а
(баска), с о ц р а (соцра), а р ы (ары), 6 e p i ( 6 e p i ) , б у р у н (бурын),
K e p i (керк) у т р у (карсы), и с р е ( 6 e p r i ) , б и с р е (аргы).
Кемектес септж ею турл! жолмен бер{ледк жалгау аркылы
жэне жеке (шылау) сездер аркылы. Кемектестщ жалгауы ею
турлк -ла//-ле, -ын//-ж. Мунын, eKeyi де сирек колданылады: й а й -
ын (жазын), а н с ы з - ын (абайсызда), к в ц у л А п (кещлден), к ,у р - л а
(рет, 6ip рет), о в у р - л а (б!лпзбей, байкатпай, урлап), й а ц ы - ла
(жанадай).
Кемектес септж Ke6iHece бюе, бмен шылау сездер!мен ипк-
Tecin келедк e z i к в ц у л б 1 л е (ип кешлмен), й а з у к ,ы б 1 л е (жазы-
гымен), т е ц р ш щ б о л у и г м а к ,ы б 1 л е (тэшршщ болысуымен), с е ш
б 1 л е н (сешмен).
Кемектес cenTiKTin магыналары: а) эрекегп icKe асырудын
куралы: т Ш ц б ы в а й т м а т а к е р е к (тШцмен айту керек); э) эре-
220
Kerri )'ске асырудын жолы, амалы: К в ц у л б ы в с а б у р л у ц е т у р (ке-
щлмен сабырлыд етер); б) кендстж угымды бшд!ру: О л й о л б ы в
б а р с а к , (ол жолмен барсак); в) б1рлестж утымда: Х а н ы ц б / л е
б а р д ь щ (ханьщмен 6ipre бардыд).
Бул келгршген мысалдарды дорыта келт, дыпшад тш ндеп
септ1к жалвауларыныц мынадай кестесш жасаута болады.

Ж а й септ1к Т э у е л л ! септ1к
С еп т1 к тер д !«
К/т аттары
жи1 си ре к ж и! сирек

_ _
1
2
атау
шк -ныцЦ-нщ--Ы
_

нц
у
цР
щ
/Рнуц - н ы ц Ц -нщ -нуцрнуц
3 барыс --ц гааЦ
Ц --гкее -а!ре --н аЦ-е -цаЦ-ке
4
5
табыс
жатые
---д
тааЦ
)р-тдее
- н ы Ц -H i

_
--д

!Р-тдее -ны/pHi
тааЦ —

6 ШЫРЫС
--бдтаан
н р/ртден
ен -дын/рдш --тдаан
н р/ртд
енен —
7 кемектес 1леЦ б1лен--лы
н
а
Ц/

лше би е Ц бм ен-бл1р
ал
/рел
еб1рлен
Ц
брле/брлен
1 1

Eci.M сездершщ септелу ул п а бойынша 6iрер мысал кeлтipiп


етешк. '
Атау ат (ат) кок. (док) ата (ата) кече балам (балам)
(кеше)
1лж атныц квкш ц атаныц кечеш ц баламныц
Барыс атца кокке ат ака кечеге балама
Табыс ат н ы квкш атаны кечеш баламны
Жатые атта квкт е ат адан кечеде балам да
Шытыс ат дан квкден ат адан кечеден балаядан
Комектес ат б 1л е к в к б ы е ат а б ы в кече б ы е б а л а м б1ле

Кептеген турш глдер1 сиядты дыпшад тшнде ешмдер мен


еимдштердш септелу улг.ю б1рдей емес. EciM сездер! септелген-
де Ty6ip сез бастан-аяд езгермей септелед1 де, еамджтер септел-
генде Ty6ip сездщ тулгасы e3repin отырады. Мысалы, еЫмдж
сездер1 мынадай улпмен септелед1 .
А. м е н (мен) с е н (сен) о л (ол) а н л а р (олар)
I. м е н щ , м е ш м сенщ , сеш г анъщ , ан ы р анларньщ ,
менум аныларны
Б. маа, мана, сара, caha, саца, ацар, арар, анларра
м аеа, м анга санса, саа, са ара, аца,
анрар, ац ар
Т. м е ш , меш мш сеш аны, аны ц ны анларни

221
Ж. менде сенде анда анларда
Ш. менден сенден андан анлардан
К. меш бые сенш бые анын б1ле анлар б1ле
аныц бые
А. б1з (б!з) с1з (ci3) алар (олар) бул (бул)
I. EisiM, 6i3in, с1зщ, с(зшц аларныц, муныц,
б1зщ, б1знщ, аларныг мунуц
6i3HiM муцар, муца,
Б. б1зге азге алареа бунгар, мунгар
Т. 6i3Hi с1зш аларны муны
Ж. б1зде с'ьзде аларда мунда
Ш. б1зден, б1зд1н йзден. алардан мундан
К. б1зщ б1ле, с1зш б1ле алар бые муны бые
бгзш бые с1зщ бые
Еамджтер септелгенде еептж жалгауынын. фонетикалык
курамында мынадай езгерютер пайда болады: 1лж септш жал-
рауына жада варианттар косылады: - ' т / / - у м , -biF//-ir, -HbiF//-Hirr
-ьщ//-щ, -ын//-1н, -уч, - him ; Барыста -F a p , -ар косылып -а//-е ва­
рианты активтенедк Табыс жалгауы мешм-Hi, аныц-ны болып, ш к
жалгауыныц устше косымша жалганады. Комектес cemiriHin
мавынасын беру уппн бые шылауы ш к пен табыс формасын та-
лап етедп меш б1ле, сенщ б1ле, аныц бые т. б.
Келирыген мысалдарга суйенш мынадай корытынды шыга-
руга болады; туб!р сездщ соцры дыбыс эуешне карай барыс,
жатые жэне ш ыры с септж жалгауларыньщ бастапкы дыбыстары
-н//-т//-д болып ауысып отырады; !л!к пен табыс cenTiK жалтау-
ларыньщ бастапкы дыбысы мундай езгерштерге ушырамай н ды-
бысы куйшде калып кояды; септелу жуйесл жагынан кыпшак
т!л! «солтустлк (кыпшак) тьдцердщ» тишне жатады да, 6ipaK
онда азын-аулак болса да онтуетж тшдершщ элементтер1 кезде-
cefli (-ын//-1н, -ны//-ш, -а//-е); ecKi т1лдерде кеб1рек колданыла-
тын кейб1р формалар мунда калыптасып кеткен (рубимент) туша
есебшде гама кездесед! (-ын//-ш, -тын//-тш).
Жжтш жалрауы. Жжтеу eciMflirimH I—II жак жекеше жзне
кепше тур! жжтш жалгауынын. рол1'н аткарады. III жакты и, же­
кеше тур! квбшесе жалиаусыз айтылады. I—II жактын жжтпе
жалраулары буын ундеепгше багынбайды: ty6ipre тек 6ip рана
турде — ж1н!шке туршде (бастапкы калпында) жалганады. Мы-
салы, йазуцлы-мен (жазыктымын), йазуцлы-сен (жазыктысын),
йазуцлы не йазуцлы-ол (жазыкты). Жжтж жалгауынын фоиети-
калык варианттарын мына кестеден керуге болады (223-бетте).
■ Зат ес1мнщ журнактары. Жалпы турк1 тьлдершде, соньщ iiniH-
де кыпшак тшнде де, сез тудыру, сез жасау амалдары грамма-
тикалык курылыс жуйесшде улкен кызмет аткарады. Эаресе
кене жазу ескертшштерш зерттеуде олардын манызы зор, уйт-
222
жактар жекеше кепше мыса лдар

1 -м ен -6i3 балам ен , балаб1з, к и ш м е н (к1-


ш й н ) , Kiuii6i3 (KiciMi3).
п -сен -Ыз баласен, балас1з, Kiiuicen, Ki-
uiici3.
ш -о л (вте -оларЦ -лер бала, б а л а ла р , Kiuil, KiuiUep.
си р ен )

кеш ертеде жазылып калган материалдардын 1шшен жан,а сез


жасаудын баска жолдарын (мысалы, кос сез, 6ipiKKeH сез) ай-
кындау Ty6ip мен коеымшаларды саралап ажыратып беруден
элдекайда ешмФз де киын.
Кыпшак тш ндеп журнактарды 6i3 eni турл1 жолмен — а) не-
ri3ri туб!рд! туынды туб1рмен салыстыру, э) туынды туб1рдщ
Heri3ri элементы керсететшдей сез табылмаса, оны баска турю
тшдершен, эрине, ертеректе eMip сурген ecKi тшдерден 1здеу жо-
лымен аныктаймыз. Осындай, непзп xy6ip емес туынды Tyoip
болып келетш, 6ipaK непзп Ty6ipi ез алдына жеке турып колда-
иылмайтын туынды туб1рд! эдетте «eni туб!р» деп атайды. Мы­
салы, -гу журнагы жалганган у т у р сез! кыпшак тпйнш жазба
нускаларында жок. Ертеректе жазылган ескертюштерге карап
6i3 онын. ут (тесж) деген eeiM сезшен у т у р (тес, тесу) деген епс-
тж жасалганын бшемтз. Сонда -гу епспкке жалганып eciM жа-
сайтыи жэне у т у р г у (тесюш) деген зат атауын бюд!ретш жур-
нак болып шыгады. Сол сиякты щ а у р ^ ы н а (куырдак), с у с у н
(сусын) сездершщ -кы, -н журнактары жалганатын ц а у р , с у с у
Ty6ipi кыпшак тш нде жеке-дара колданылып турган жок. Оны
6i3 М. К,ашк,ари енбепнен кездест1рем1з: к ; а в р у л («куырыл»,
Ty6ipi к , а в р ) , с у в б ы (суса). Шагатай тшнде б е г е н (куаи)
деген туб1р еистш бар. Кыпшак тш ндеп б е й е н ч (куаныш) деген
сездщ conFbi дыбысын (ч) 6i3 журнак деп караймыз. Б1р ескер-
те кететш нэрсе: в т у н ч (етшш ), т ы н ч (тыныш), б е й е н ч (куа­
ныш) тэр1зд1 сездерды непзп Ty6ipi ет, ты, бей де, туынды ту-
6ipi етун, тын, бейен (-ун, -н, -ен, -н журнагы аркылы жасалган
езды етю). Фон Габэн бул мэселеге баскаша карайды: сез тубп
pi вт у , ты, б е й е , ал сез жасаушы журнак нч деп есептейдг Кене
не ел1 туб1рлерд1н катарына сонымен 6ipre, й а р ( й а р а - жара),
й а р ( й а р ц ы н - ж а рык), о з ( о з а в - в ткен шак), й ы ( й ы н - жиын), в в д
(eedy-мадак) сиякты сездер жатады. Олар кыпшак, тш нщ ез
материалдарында емес, баска турю плдерьнщ жазу ескертюш-
тершде кездеседк й а р - л ы р (жарайтын нзрое), й а р у (жаркын),
о з а е у (озгын, еткен), й ы г (жи), в г т у (мадактаулы). Сонымен,
кыпшак тш нде ез алдына жеке турып лексика-семантикалык
кызмет аткаратын туб1рд1 «Tipi Ty6ip» деп, тек кана косымшалар
223.
жетепнде журетщ туб1рд! «ел! xy6ip» деп атаймыз. Keft6ip Tipi
туб1рлердщ кыпшак, тш нде бар бола турып, онын, жазылыгт
калган материалдарында кездеспеу{ де мумкш. Сондыктан
эдеттеп норматив грамматиканын. i3iMen айтып отырган 6i3flin
бул niKipiMi3ai барынша шартты турде тусшу керек.
Косымшалардын, сапалык касиетщ, олардьщ ешмд{ не еш маз
журнак екендтп ажырату Tipi Длдерге катысты алып Караганда
киын керщбегенмен, ел} тщдердщ материалдарына карап олай
айтуга болмайды. Бул жерде тек жш колданылатын жзне сирек
кездесетш журнактар деген тургыда гана сез етуге болады. EciM
сездерге жалганып eciM тудыратын журнактардьщ iuiiHeH 6i-
piHtiii топка -ча, -чак, -к, еюнпп топка -тук, -ге сияктыларды жат-
кызамыз. ЕДстш сезге жалганып, ес5м тудыратын журнактарды
-ш, -FyH, -Fy, -м; -ма, -мак, -н, -ум, -Fb in, -кан, -кы, -мыш деп 6ip
топка, -а, -ав, -дык, -ем, -ман, -как, - fm деп екшш5 топка белуге
болады.
Зат eciM категориясына байланысты косымшалар жалгау
жзне журнак болып еюге белшетш болса, жалгау турлершн,
саны мен сапасын аныктау киыига туспейдь Ал ещц журнактар-
дын жайына келеек, жагдай олай емес: ен алдымен, журнактар
саны жатынан жалгаулардан repi элдекайда кеп болуга THicTi.
BipaK соныц бэр{ жазылып калды ма? Biere мэл1м ескертюштер-
де олардьщ камтылмай калганы канша? Еютшден, зерттеу
объеюисше шщкен журнактардьщ e3i де сан салалы, кеп кырлы.
Морфологиялык турше карап, кейб1р журнактарды xy6ip сезден
айырып алу тек тарихи-салыстырмалы эдштщ гана колынан ке-
лeдi. Тарихи-салыстырмалы эдш бойынша арнаулы зерттеу жу-
мыстарын журпзбей турып, ондай журнактардьщ басын ашып
алу мумкш емес. Мысалы, каз1рп турю Длдер1 мен кейб1р кене
ттлдерде айт (айт) ce3i непзп Ty6ip болып есептелед!. Шын мэ-
шнде ол eKi турл! тулгадан куралган: ай (непзп Ty6ip) жэне -т
(косымша). М. К,ашк,ари енбепнде непзп Ty6ip жеке айтылады:
Т е г у р м е н щ с а в ы м н ы — б ы г е л 1 г е а й : ' т ы н у р к ; а л ы а т ат са н ; ы с ы р а к ;
c e u i тай (Жетюз менщ ce3iMfli — бшшпге айт; тай ат болса, кы-
сырак тыным табады). Абдуллах ат-Турки ецбепндеп а й ы г
(айыккан, cay) ce3i Абу Хайян грамматикасында а й ы л турщде
кездеседн Демек, сездщ непзп туб!р! а й (-ыт~, - ы л — косымша­
лар: 6ipi — журнак, 6ipi — жалгау). О бастагы Ty6ip мен жур-
иак гасырлар бойы 6ipirin колданыла келе, 6ip-6ipiHeH ажыра-
мастай болып 6ip сез ретшде калыптасып кеткен.
Заг eciM тудыратын журнактар жешнде сез еткенде, 6i3 тек
басты-басты тулгаларга назар аударамыз да, журнак атаулыньщ
барлыгын адактап айтып шыгуды мшдет е т т коймаймыз.
EciM с е з д е р щ 1е ж а л г а н ы п з а т eciM т у д ы р а ­
тын ж у р н а к т а р д ы , шартты турде болса да, табиги
е р е к ш е л т жагыиан уш топка белем!з: 6ipinuii топка жататын
224
журнактар ©3i жалранран туб1рдщ лексикалык марынасын езгер-
Tin ж!бергенмен, туынды тубнр создщ непзп туб1рмен байланысы
энтек байкалып турады. Оран -тук, -ге, -а, -ма, -Fyp журнактары
жатады. Еюннп топтары журнактар ез 1 жалранран создщ магы-
насына улкен взгерш экелед! де, ол Heri3ri туб1рдщ марынасынан
алшактап кетедк бетён марынара квшедь -ы, -ав, мше, осындай
журнактардын, катарына жатады. YuiiHini топтагы косымшалар
осы айтылран ею топтагы журнактардын, ею турл! кызметш 6ip-
дей аткарады. Олар -ча, -к, -чад.
-ча//-че журнагы 6 ip нэрсеш еюннп 6 ip нэрсеге тецеп айту
ушш немесе юнпрейтш корсету ушш, эр нэрсенщ езшдш ерек-
шелшн сэл де болса эларете тусу yuiiH жумсалады. Мысалы,
ала (ала)— алана (алаша, алаша ат), ах (ак)— ахча (ак та),
бурру (бурры) — бурруча (юшкене 6 ypFbi). Мундары -ча-нын
кызмей барлык созде б!рдей емес: алана мен ахча 03i тектес ала
мен ак, создер1 сиякты туст1 бшд 1 рш турран жок, сол туске бай-
ланысты пайда болтан eKiHHii 6 ip заттьщ атын бйдарш тур: бул
жердеп эцпме ат пен адша туралы болып отыр. Кешнп мысал-
дын курамындагы -ча тек кана юнпрейтюш MaFbiHaFa не: ол жал­
ранран бастапкы создщ лексикалык, манынасы мулдем 03repin
кеткен жок.
-к//-к, -ак//-ек журнагы, непзшен алганда, юнпрейтюш урым
бередп BipaK, кейде ол дэл осындай марына тудыра отырып, ез 1
жалранран сезд 1 баска 6ip нэрсенщ атына айналдырып ж 1 бередк
демек, алгашкы создщ лексикалык марынасын сактай отырып,
еюннп 6ip жаца соз тудырады. Мысалы, п'/сен, пген (тшен)— п-
кенек, пгенек (тшенек) деген сездеп -ек юнпрейту марынасын бе-
pin тур. Орл ( т о л ы к Ty6ipi орул) — орлак, (лак), йаца (жак, бар-
дар)— йацащ (жак, жак суйек) дегеиде -ак, -К формалары аркы-
лы жаца 6ip зат eciM, eKiHHii 6ip заттьщ атауы, жасалып тур.
-чак//-чек, -чык//-ч!к журнагы коне тулгалы ч + ак, ч + ьщ деген
ею журнактан куралган. Бул журнак жалранран Ty6 ipre уш тур-
л 1 марына устейдк а) юнпрейту марынасы; э) соз марынасын ю-
нпрейте отырып, бетен урым беретш жана соз (зат атауы) жасау.
б) кэсшю керсетедп Мысалы, 6 ipiHuii марынада: балта — балта-
чыщ (юшкене балта), совун (есю Ty6ipi соран)— совунчак, (жу-
ашык), чапчащ (куп, бешке)— чапчачык; (купшек, юшкене бош-
ке), сырыр (в п з )— сырырчык, (епзше); еюннп марынада: 14
(iuu)— inneK (ш ек); унпннп марынада: врум (epiM)— 6румч1к
(врмеюш).
-тук//-тук, -дук//-дук журнагы 03i жалранып жасалган создщ
Ty6ip соз марынасына байланысты екещцгш керсетедп к,ол
(к о л )— к,олтущ (колтык), овул (Heri3ri Ty6ipi орул — бала) —
овулдук, (жас бала).
-re//-ri журнагы 03i ж алгану аркылы жана пайда болтан соз
марынасыньщ Ty6ip соз марынасына кандай катынасы бар екен-
15— 352 225
Д1гш аныдтайды: п з (т1зе) — пзге (т1зе бау, Ti3eHi байлайтын
жш), п з (Ti3e) •— Ti3zi (т1зенщ шудыры).
-а//-е журнарыныд дызмеы де сондай: йулурн, (дун, ©тем, то-
л е м )— йулурна (жылу, жылу жинау, жылу айту), тейр (дедге-
л е к )— тейре (айнала).
-ма//-ме журдары солай: чввур (ай н ал а)— чввурме (тен дрек).
-ма//-ме журдары Keft6ip Ty6ip еам д ж терге жалранып, зат
eciM жасайды: не? (не?)— неме (6ip нэрсе, зат, ic), щай? (дай-
сы?)—• цайма (дайсы 6ip нэрсе).
-bi//-i журнагы адамдардыд' ез ара догамдыд дарым-датына-
сын бшдоредп щонш (толыд Typi щоныш — додыс) — щоншы (дод-
сы).
-ав//-ев (арры Teri — ару) жэне -ару//-егу журнары дурал-сай-
манньщ атын керсетедп щшра — щшрав (дыррыш), к;ашр —
цашрагу (дыррыш). 1
■р¥Р//‘гУР журнагы 6ip нэрсеге икемдйпк пен дабшет, эдет пен
эуестенупилж марынасын бередп боеуз (там ад )— борузрур (та-
мадсау, мешкей).
Ещиг1 6ip журнад -cbi//-ci туралы мынаны айтура болады:
авур (арры Ty6ipi арыр—■дурмет) сезшен туынды Ty6ip жасай-
тын -сы (авурсы — дурмет) журнарын Фон Габэн зат eciM журна­
ры деп таниды. Б1здщ ойымызша, ол сый деген жеке соз болура
THic, уйткеш «Кодексте» ы мен й дыбыстары б1р-ад турл1 тадба-
мен, ярни i-мен бершедЕ Бул журнад басда соз дурамында кез-
деспейдЕ Сонда бул «сый-дурмет» деген марынада жумсалатын
дос роз болып есептеледЕ
ETi cTiK Ty6ipre ж а л р а н ы п eciM туд'ыратын
ж у р н а д тар.
Епсык Ty6 ipre жалганатын eciM журнадтары буын ундесКгЕ
не бой усынранмен, дыбыс ундесыгше кобше барына бермейдЕ
К,атан дыбыстан ropi уяд дыбыстан басталатын журнадтар молы-
рад ушырайды. Keft6 ip формалардьщ кейде 6 ip, кейде бпрнеше
фонетикалыд вариантта болып келётш де Ty6 ip мен досымша-
ныд осындай ара датынасынан туады.
EciM журнадтары жалганран етКтжтердщ о бастагы лекси-
калыд марынасы даншама комесшленш, езш дж бояу-peniH жо-
йып алса да, ол жададан жасалган сездщ тулгасынан анрарылып
турады. Keft6ip ж а д а создер мулдем басда марынага да ауысып
кетедЕ Мысалы, ш журнагы дауысты дыбысда 6iTKeH Ty6ipre
жалранады, дауыссыз дыбысда быкен сезден сод -ыш//мш, -уш//
//-уш болып турленш, димыл процестщ атын б1лд1редЕ олтур-уш
(отырыс), ур-уш (уры с): Бшнщ олтурушы мешм Ki6i (бидщ оты-
рысы менщ отырысым сиядты), уруш урдум (урыс дылдым).
ш журнары жалганран соз димыл процесшщ атын б1лд1ретш
болса да, кейде ол заттыд урымра да не болады. Демек, ш журна­
ры кейде надты зат атын да бшд!редЕ ЙемШ йед1м (жемю же-
226
a i m ). Ty6ip сез бул арада езшщ алрадщы мэншен элдекайда
алшактап кеткен.
Зат eciM тудыратын журнактарды беретш марынасына карай
былайша топтастырып караура болады.
1) К и м ы л м е н э р е к е т т ! н . н э т и ж е с 1 н б i л д i р е-
т iн журнактар:
-а//-е: йар (ecni Ty6ipi й а р л ы р «жараулы»)— й а р а (ж ара),
к е с (кес) — к е с е (кесе, 6ip кесе кауын, кесек).
-ав//-ев (еси тур! а р у ) : о з : (кене Teri озак,ы — озару, озу) —
о з а в (етш кеткен шак, озран т а к ) .
-рак, -гек, -как,, -кек: к; — р у (курра)— ц — р у р а к , (курган,-
шылык).
-ру//-гу: ^ о р щ Ц щ о р щ — ц о р ^ у (коркыныш), й а р (жарлык
ету) — й а р р у (жарры, жарлык), ч а к ; (шару, шагым ету) — ч а к , -
р у ч ы (шарым етуии).
-рун//-гун, - рын/- гш, -кын//-К1н, -кун//-кун: т ут , тут (уста) —
т у т р у н (туткын), т у т - т у щ у н (туткын), й у (жу) — й у щ у н (жуГ1Н-
ген ярни тэубага келген адам); у ч (уш) — у ш к , у н (ушкын), й а р
(ecni Ty6ipi й а р у «ж ары к») — й а р к , ы н (жарык беретш зат).
-д ы к ,1 /-д \к : б о л м а (Ty6ipi б о л ) — б о л м а д ы к , д а (болмаран 6ip
иэрседе).
-ем: й е л (Heri3ri формасы й е л е к — ж ел гш )— й е л е м ч 1 (apFbi-
мак).
-к//х: й а р ы ! (жарык ет!)— й а р ъ щ (жарык).
-ку//-ку: к в р (квр) — к о р к у (керш).
-л: с о й у р р а (ecipKe)— с о й у р р а л (MeftipiM).
-м: й а р а (ж ара)— й а р а м с а к , (жарайтын нэрсе).
-ма//-ме: ц ы р ы х (кырык)—■щ ы р ы х м а (кыркылран мал, мыса-
ЛЫ, К О Й ).
-мак//-мек: а л ы ш т у р (алыстыр)— а л ы ш т у р м а к , (вексель,
айырбас дуние), й а р а т (ж арат)— й а р а т м а щ (жаратылыс),
o n (еп) — в п м е к (сушспеншшш), т еш , (тес)— т е ш м е к (тесш), т 1к
(т1к)— п к м е к (T ir ic), к в р (кер) — к в р м е к (кезкарас, назар).
-ман//-мен: й а с (жаз, жазып салу)—• й а с м а н (жазык жер).
-н, -ын//-ш, -ун//-ун: с у с у (Кдшкарида с у в с ы — «суса») — с у -
с у н (сусын), тут'(есш Ty6ipi т ут — «тутету») — т у т у н (тутш), й ы
(есю Ty6ipi й ы р — «ж и»)-- й ы ы н (жиын).
-ч: б е й е н (шагатайша б е г е н , «куан » )■ — б е й е н ч (куаныш),,в т у н
(©Tin)— в т у н ч (заем, карыз), т ы н (тын, тыну)— т ы н ч (тыныш).
-у: б у к р (бушрей) — б у к р у (буюр адам), в в д (арры Teri в г т у
«мадакта») — в е д у (мадак, мадактау).
-ум: т е з (тез)-т- т в з у м л у (тез1мд1), в р (ер)—- в р у м ч ш (ар-
мекпп).
-хы//-х 1 , -ху//-ху: у й у (уйы) — у й у х ы (уйкы), у й у , у й у х у
(уйкы).
-ш, -ыш//ыш: б а т (бат)— б а т ы ш (батыс), к у н б а т ы ш ы (кун
батыс).
15* 227
2) З а т атауын б!лд1рет!н журнактар:
-ав//-ев: бур (бур ) — бурав (бурры).
-Fbi4//-ri4, -руч//-гуч, -куч//-куч: а с ы н (жорары кетериг)—а р ы н -
ры ч, а р ы н р у ч (баскыш, саты), а ч (аш ) — а ч щ ч (ашкыш, кшт).
-Fy//-ry: y t Y P (xy6ipi у т —«теак», у т у р —«тес» ) — у т у р г у
(тесиш ).
-к,ан//-кен: в р (ер ) — в р к е н (жш, аркан).
-к,ы//-кк щ у р (Канщарида щ а в р у л — «куырыл»)— ц а у р к , ы
(куырдакдын, 6ip xypi) , б ы ч , б у ч (кес) — б ы ч щ ы (ара ) , c i S y p r
(Ty6ipi c i n i p — «сыпыр»)— й б у р п а (сыпырткы).
-ма//-ме: й а р (жар) — й а р м а (жарма араш, жарылран араш).
-ман//-мен: r e e i p (баска тшдерде тегерж — «денгелек», те-
rip — «дедгелен») — т е г 1 р м е н (дшрмеи, тшрмен).
-м ы ш //-м \ш : щ й (кой ) — щ й м ы ш (т!к турран, TiK койылган
нэрсе).
3) 1 с - э р е к е т т п г и е с 1 н (субъенпш) 6 i f l f l i p e T i H
журнактар:
-как//-кек: б а с (бас)— б а с щ а к , (баскак — алым-салык жи-
наушы).
-кан//-кен, -ран//-ген: й а р а т (ж арат ) — й а р а т щ а н (жараткан),
ы н а н , (илан ) — ы н а н р а н л а р (илангандар, ярни дшге сенунилер),
ы н а н м а (иланба ) — ы н а н м а р а н л а р (иланбарандар).
-ман//-мен: т а л а ш (талас) — т а л а ш м а н (таласушы Kici, дау-
кес, таласка тусунп).
4) 1 с - э р е к е т т 1 i c K e а с ы р у д ы ц а м а л ы н к е р -
сетет1н журна кта р:
-Fbi//-ri: r i p a i e ( т 1 р 1 л т ) — т 1 р г 1 з г 1 ч 1 (TipLiTyuii), c e e y n d i p (суй-
прщр)— c o e y n d i p z i n i (сушщцрунп).
К,имыл иелершщ ара катынасын керсететш -ш, -ыш//-1 ш,
-уш//-уш, курал-саймандардын атын жасайтын -ку//-ку, -кы//-к!
т. б. тэр1зд1 ете сирек ушырайтын, кейде TinTi 6ip-aK туб1рдщ
бойынан кездесетш, етктжтерден eciM жасайтын аталрандардан
баска да журнактар бар.
Кемекии еамдер кыпшак тшшде а л (ал), а р а (ара), а р т
(арт), б а ш (бас), 6 i p (6ip), i n (iui), K i 6 (ice6i), щ т (жан), с о ц
(сон), у с т (уст), й а н (жан), о р у н (орын) сездер1мен байланыс-
ты: а л ы н д а / / а л л ы н д а (алдында), а р а с ы н д а (арасында), а р т у н ч а
(артынша), б а ш к , а (баска), 6 i p e y («калай», сез Ty6ipi 6 i p - e - a y ,
hfhh «6ipeyi»), i n i n d e Онпнде), а н ы ц n i 6 i немесе K i d i K (eCKi тш-
дерде K i n —«улп»), щ т ы н д а (катарында), с у ц р а с ы н д а (соцын-
да), а т щ р ы (толык Ty6ipi а р т щ р ы «артка»), а л т ы н д а (теменде),
арт ы нда (артында), й а н ы н д а (жанында), у с т у н д е (устшде),
хо й ду орнуна (орнына койды).
Кемекнй еамдер кебшесе тэуелдж жалрауында турып (мор-
фологиялык ер екш ел т), eciM сездердщ марынасын устеп, толык-
тырып, айкындап, нактылап отырады (семантикалык ерекшелш)
228
жэне сейлемшц жеке-дара мушеа болмай, баска сездермен ш к-
тес келед1 (синтаксиеик ерекшел1п).
Синтаксиста кызмет! жарынан алып Караганда зат eciM сей-
лемде бастауыш, толыктауыш кызметш аткарады, сейлемшц
баяндауыш пен аныктауыш мушеа де бола алады. Лексикалык
марынасы мекещцк жэне мезг1лдж урым беретш зат еамдер
кейде пысыктауыш кызметшде де журедь

Сын eciM

Лексикалык, марынасы заттыц (я 6ip нэрсенщ) сын-сипаты


мен касиет-сапасын бшд!ретш жеке сездер жалац сын eciM бола-
ды: аз (аз),к в п (кеп), бутун (бут!н), щатты (катты), йумышак,
(жумсак), ачы (ащы), ак, (ак), цара (кара), квк (кок), сары
(сары),а ла (ала), торы (торы), к т (Kimi), бийк (бшк), йаман.
(жаман), терец (терен,), оц (оц), сол (сол). Осы сыкылды зат.тыц
туЛ мен сапасын айкындап туратын жалан сын еамдер эркилы
косымшалар аркылы турлешп те отырады.
К у р д е л i с ы н е с i м д е р кебшесе кемекнп сездер мен
жалац сын естмдердщ TipKeci аркылы жасалады да, сын еамищ
а с ы р м а л ы (немесе удетпел1) шырайын жасайды (ол жешнде
твмешректе эцпме болады). Сын еамдерден жасалган к о с
с е з д е р де курдел1 сын еамдер катарына жатады: турл1-турл1
(турл!-турл{), йацшы-йаман. (жацсы-жаман), аз-квп (аз-кеп).
Сын eciMHiH, шырайлары. Сын еамнщ шырайлары терт турлк
Ж а й ш ы р а й жалан сын eciM кушнде колданылады да, ол
баска турл 1 шырайлар формасыныц жасалуына нег!з болады.
взш е TiiicTi морфологиялык керсетшнп болмаран соц, с а -
л ы с т ы р м а л ы ш ы р а й синтаксиетж жолмеи де жасала
бередк ханларныц ханы (хандардын ханы), тавларныц тавы
(таулардыц тауы).
-рак//-рек журнары салыстырмалы шырай жасайды: йац-
шы-рац (жаксырак), ерте-рек (ертерек), сенден Kini-рек (сенен
Kimipen), андан улу-рак, (одан улкешрек), менден йазучы-рац
(менен жаксырак жазады), б1зден оцучы-рак, (б1здеп жаксырак
оциды), йаман-рак, (жаманырак), аз-рак, (азырак). Салыстырма­
лы шырай формасы шшнрейткш журнарынан кейш де келе бере­
дк йацшы-ча-рак, (жаксышарак), йаман-ча-рац (жаманшарак).
Ею журнак косындысы ша + рак, сын eciM шырайыныц салыстыру
мэн1н кушейте, жандандыра тусу ушш жумсалады. -рак//-рек
косымшасы сын eciMHin асырмалы шырайын жасаура да каты-
сады.
Салыстырмалы шырай тэуелдш жалрауыныц III жак, жекеше
формасьшда турран сан еамдердщ Ty6ipiiie -сы/-с! журнары ж'ал-
рану аркылы да жасалады: 6ipici (6ipeyi), ynici (ушшипа),
deprici (rep T iH m ici), йармысы (жармысы, жартысы).
229
К у ш е й т п е л 1 ш ы р а й жай шырайдагы Ty6ipflin баскы ,
буынын кайталап келу аркылы жасалады. Кдйталанран буын-
дарра п, м дэнекер1 Kipirin, алгашкы туб1рмен жарыса тары 6ip
Ty6ip курайды да, бул ею туб!р ез ара жуптас кос сез есебшде
жумсалады: ап-ац (аппак), цып-цызыл (кып-кызыл), цап-цара,
(кап-кара), йам-йашыл (жап-жасыл), квм-кек (кекпенбек). Bip
п-ныц орнына ею п айтылып та кушейтпел! шырай жасалады:
апп-ац, Ty6ipi ап-па-ац (аппак). Кушейтпел1 шырай ocipece 6ip
нэрсешн, тур-Tyci мен бояу-кесюшн б!лд!рет!н сездерден кеп
жасалады.
К у ш е й т к 1 ш у с т е у л е р ец, ен не ем (ен), астру, асру
не астры (ете), кеч не еч (еш) баска сездердщ алдында турып
сын eciMHin асырмалы шырайын жасайды: астры йарыц (ете
жарык), ернщ йузун кеч кврмеген (ердщ жузш еш керме-
ген), табанындан твбесше тегр1 кеч бутун йох edi (табаны-
нан тебесше дейш еш бутш жер 1 жок ед1), ец T66emici (ентемен-
rici), ец артыц (ен артык), Щ екс1к (ен KeMicTiri молы). Асырма­
лы шырайдын марынасын одан эр! удете, устемелей тусу yiuin
осы форманьщ усине III жактары тэуелд!к жалрауынын жекеше
Typi мен салыстырмалы шырайдын керсетюнп -рак//-рек косы-
лады: ец артыц-ы-рац (ен артырырак), ец екйкл-рек (ен 6ip
KeMicTiri молдау нэрсе), ец улусы-рак, (ен улкеюрегО, ец ца-
ра-сы-рац (ен карарары), ец сарысырац (ен сарырары). Кейде
ец артыцрац, ец еск1рек болып, тэуелдж жалрауынсыз айтыла
бередь
Бул кел'пршген мысалдарра Караганда сын eciM шырайлары-
нын алгашкы Typi жай шырай мен салыстырмалы шырай жалан
да, сонры eKi Typi (кушейтпел! шырай мен асырмалы шырай)
курдел1 сын eciM болып есептеледь Онын б!р!нш!с! (кушейтпел1
шырай)— кос сез TipKeci. де, eKiHiHici (асырмалы шырай)— жай
сез TipKeci.
Сын eciMHin журнактары. 0л1 Ty6ipre жалранып сын eciM
тудырран eni журнактар мыналар: -н, -ун//-ун, -ку, -к. -bi//-i,
-ты//-т1: улке-н (улкен), бут-ун (бутш), екй-к (KeMicTiK), йацш-ы
(йакшы), цат-ты (катты). Бул icneTTec сездер эдетте жалан Ty6ip
есептеледк Шынында, улке-й, бут-мл, екс1-т, йацш-ар, цат-ай
сездерппн Ty6ipi — улке, бут, екс1, йацш жэне цат.
1) Eci M с е з д е р 1 н е ж а л р а н а т ы н ж у р н а к т а р .
Б!рльжарым сездердщ курамында рана кездесетш, h f h h сирек
колданылатын журнактар:
-з: eKi (eKi)— еюз (eri3).
-ыл//-1л: цыз (ел! Ty6ip)— цызыл (кызыл), йаш (eMip) —
йашыл (жас, жасыл туе, шию, nicnereH, жетшмеген).
-pbix//-pix: in(im )— inpix (iuiKi).
у: с у р (есю Typi c y e i p y , c y e p i r ) — c y p y (cyfiip, етюр),
Жш колданылатын журнактар:
-арай//-егей: солагай (солакай).
230
-гы//-п, -кы//-кк цатымдары. (касымдары), базардары (базар­
дары), алдагыны урдум (алдарыны урдым), алдьий (алдьщры),
алдылары (алдьщры жактардары), алдымм (алдымдары), ал-
дыцш (алдыцдары ) , алдырымызы (алдымыздагы), алдьщызш
(алдыныздары), алырманщы (алатын), алырб1зк1 (алатыны-
мыа).
-ры на//-гш е: анчарына (сонша Рана), ханрынам (хангенем),
бейгшем (бейгэнем), атцына (ат дана), ечеккше (есек дана),
к^атырларрына (кашырлар рана), бурына (бул рана), аларрына
(олар рана).
-л ы //-л 1, -лу/-лу: балдан татлы тецр1 свз1 (балдан тэты тэнр!
C03i), к&ркщ тур кайбатлы (керкщ сенщ эйбат), вай, сен йазущ-
лы Kind! (уай, сен жазыкты Kici!) , турл1-турл1 (турльтурл^.
-сыз//-с1з, -суз//-суз: тэщр iuiici3 (тэндр 1с1нс1з), еч йамансыз
(еш жамансыз), арык, (таза, кунадан арылран)— ары^суз (таза
емес, арылмаран).
-сы л //-см , -сул //-сул : йок, (жок,)— йок,сыл (ж о ц -ж т к ), йок;
(ж ок)— йощсул (жок-жутан).
-ачык//-еч1к, -чык,//-Ч1к, -ч у к//-ч у к : азачы$ (ете,аз), атчук, (иш -
кентай ат), к,олчук, (кшкентай кол), ечекчук (кшкентай есек),
атчук (кшкентай ит), арсланчук, (кшкентай арыстан), к,ылыч-
чук, (кшкентай кылыш).
-ча//-че: абдалча (кудайшыл, дшнил), тел1че («акылсыз»,
салыстырыдыз: « тел1-тентек» ) . Бул журнактын -ч а к//-ч е к ва­
рианты да бар.
-ч ука з: атчуцаз (кшкентай ат), к,олчук,аз (кшкентай кол),
итчук,аз (кшкентай ит).
Келыршген мысалдар мынаны керсетедк eciM сездерше жал-
раиып сын eciM тудыратын журнактар, б!р1нш1ден, туб!р сездщ
сындык касиетш айкындай, нактылай туседд екшшщен, онын
ерекше 6ip касиетш, белгшн айрыкша белш атайды, ушшнпден,
юипрейткш марына устемелейдк Сын eciM журнактарынын
сонры марынасы салыстырмалы шырай жасайтын журнактардьщ
морфологиялык кызметше уксайды.
2) ETi cTi K T y S i p r e ж а л р а н ы п с ын eciM ж а ­
с а й т ы н ж у р н а к т а р . Сирен кездесетшдерк
-а//-е: щрраш (TySipi — щарра)— к,арраша (каррарыш):
-Fa//-re: к,ыска (кыска).
-з: 13 (i3eTTi). Фон Габэн -з журнарын квне тулралардьщ
катарына жаткызады да, кврунмез (кершбес), сввмезсен (суй-
мессш) сездершщ курамындары з формасын осы журнакпен
тамырлас деп карайды. Мысалы: кун тувмаздан бурун (кун ш ы к -
пастан бурый), батмаз йулдуз (батпайтын жулдыз), алмазлык,
(алура болмайтын), кврунур-керунмезш йаратды (кершеыщй де,
кершбейыщи де жаратты).
-bi/-i: айр (Ty6ipi — айыр)— айры (айыр, eni айыр), eeip (ecni
Typi — ег-Ш) — eepi (imp, кисьщ).
231
-л: туге (тауыс, тугес )— тукел (тугел).
-нелЬ бер (бер) ~бернел1 (карыздар, 6epyini).
Жш жумсалатын журнактар: -ак,//-ек: цорщщ (коркак).
-рак//-гек, -как,//-кек: бащащ (баткак), ^ачцащ (кашдак,)
тайкак; (тайрак).
-ык//-1к, -ук//-ук: ecipiK (ecipiK, мае), ачьщ (ашык), сынык,,
сыну к, (сынык,), сойущ (сойылран), йыртыщ (жыртык), ойуц
(ойык), царышык, (карылган, араластырылран), куйук (кушк).
-к//-к: йолу (Ty6ipi — йол,— ж о л )—■ йолук, (жолыккан), айры
(Ty6ipi айыр «ек\ аша, айыр»)— айрыщ (айырылран), йымы-
рык, (жымырайран), керпк (кертж), кепк (кетж), йары .(жарык
ет)— йарыщ (жарык).
-чан,//-чен.: унут (умыт)— унутчац (умытшак) йуван (жу-
бан)-— йуванчац (жубангыш).
-чы//-ч1: к,ызканчы (сарац), йырын (Tyoipi — йыр, йар: йар~
сов) — йырынчы (жырынды). Мундары журиак курамын Фон
Габэн -H4bi//-H4i деп таниды.
-чыр//- чгг: йарсынчыг (жырынды, ж ш р к еш н т).
-ран//-ген, -кан//-кен: 6ipiK-6ipitceeH (6ipiKKen), аш бииурген
ев (ас nicipeTiH уй, ас уй), йурген йолларыц (журген жолдарын,),
тукан овлуна (туран у л ы н а) , йазухлу турмен квргешмден, ешлтге-
шмден, тутканымдан, артук, йегешмден, артук, 1чгешмден (жа-
зыктымын кергешмнен, еспгешмнен, тутданымнан, артык жеге-
римнен, артыд дшкешмнен), унут-унутцан (умыткан).
-мыш//-мш: биимш (nicKen), йазукламьии (жазыдты), шт~
ленмшлер («зым-зия жок болып, жогалып кетунплер», сез Ty6ipi
йит «жок болып кету», казакша елд ьж ы п ).
ExicTiK категориясынын. аорист формасы да сын eciM кызметш
аткарады: санар такую, (есеп тактасы), север Kiuii (суйетш Kiel),
севунур Kiuii (сушнетш Kici), тувурур ата (турызатын ата),
кел1р айнада (келеа жума куш). Журнактары: -ар//-ер, -ур//-ур,
-bip//-ip, -р.
Ол субстантивтешп келсе, свйлемнщ баска турл! мушелер1 де
бола алады.
Сын еамдердщ neri3ri грамматикалык кызмет! — сейлемде
аныдтауыш муше болу: йацшы K i u i i (жаксы Kici), йазук,лы азам
(жазыкты азамат). Сын eciM тулрасында турран сездер субстан-
тивтенш келсе, зат eciM матынасын бередп йарлы (жарлы, жок-
жтк граи), йарлылар (жарлы адамдар). Осыдан барып сын
еЫмдер свйлемнщ баска да Myuieaepi бола алады (толыктауыш,
пысыктауыш). Ж ж тж жалгауын тжелей кабылдау аркылы баян-
дауыш кызметш аткарады: ацдыр (ол — ак), цызылдур (ол —
Кызыл), не к,арадыр бу (кара бул). Жумсалу орнына карай сын
eciM устеу орнына да колданылады: йак,шы бiлipceн (жаксы
бшерещ).
232
С ан eeiM
TypKi твдешнде колданылып журген классификациялык
жуйе бойьшша кыпшак тш ндеп сан ес1 мдер былай жштеледк
1) EcenTin сандар. Есептж сан eciM сездер! туб!р куйшде
жумсалады. а) б i р л i к с а н д а р : 6ip (6ip); е м , е к м , и м , и к м ,
й е м (ек!); у я , у ш (уш); т е р т , д в р т (терт), б е ш , б ш и , б Ш ш , б е й ш
(бес); а л т ы (алты); й е п , iiedi, deddi, derri (жет1); cezi3, с е м з ,
с е к м з (сепз); т о е у з , т о ц у з , т о щ у з , т а ц у з ( т о р ы з ) ; э) он д ы к
с а н д а р: о н (он); dizipMi, dezipdi, izipMi (жиырма); о т у з (отыз);
ц ы р к , (кырык); е л л 1 (елу); а л т м ы ш , а л м ы ш , а л т ы м ы ш (алпыс);
йет мйи, й е п м ш (жетшс); с е к с а н (сексен); т о щ с а н (токсин):
б) ж у з д i к с а н д а р : й у з (жуз); в) м ы ц д ы к с а н д а р :
м щ , м ш , б ш (мыц). Мысалы: Eip к е з 6ip а л р ы ш л ы кш й йолга
барды (6 ip кезде 6 ip эулие Kici жолга шьщты). Т а р а з ы д е к 6ip
б а ш ы н ы eudipin, 6ipin nerypdi (Таразы сиякты 6 ip басын темей
Tycipin, 6 ip басын кетердО, Eip с в з б х л е б а р ч а с ы н й е р г е у р д ы
(ЕНр сезбен бэрш отыррызып Kerri).
Есеттк сан еамдердщ кейде 6 ip емес, dipneme фонетикалык
варианттарда колданылу ce6 e6 i ауызеш сейлеу тш нщ езшдж
ерекшел1'ктер1 мен диалектшк айырмашылыктарына байланыс-
ты. Жалпы алып Караганда, бул формалардьщ кай-кайсысы да
кептеген TypKi ткддершен кездесе бередк Мысалы, й е м , б е й ш ,
d e z i p m i сездершде колданылатын й дыбысы — ез алдына дербес
айтылып турран фонема емес, дифтонгоид. Д в р т , 6 i n вариантта-
ры т[|д, м||б дыбыстарыньщ ез ара алмаса берет!н зандылыгы
непз 1 нде туган, олар осы кунп орыз тшдершде жумсалады. Кей-
6 ip дауыссыз дыбыстардыц косарлаиып келу1 (к, д, т, к) к.аз'1 pri
кыпшак т!лдер1 не де лот кубылыс емес. Мысалы, каракалпак
тшнде е к м , с е к м з , ж е т п , т о щ у з болып айтыла бередк е[|и ды-
быстарынын, алмасуы да солай: казак ткпшдеп б е с , е м татар,
башкур млдершде б и ш , и м т. б.
Есегтк сандар эр турл 1 сез TipKeerepi мен 6 ipii<Ken сез жасау-
га да катысады: 6 i p й о л ы (6ip жолы), 6 i p к ;а т (dip кабат), е к м
к ;а т (eKi кабат), е м к у н (еш кун), т е р т к у л (тертбурыш). Ecerm
сандар эралуан косымшалармен TipKece журш, о бастагы
марынасынан алшактап, баска сез таптарына да ауысып кетедк
Мысалы, е г 1 з (епз), е м н д у (ешщи) сездерпйн о бастары Tydipi
е м б о л р а н . Сол сиякты 6 i p e e п е п л е (6ipre байлас), б 1 р 1 к г е н (6i-
ршкен), т е н г е 6 i p i K T i p d i H , сездершщ алрашкы магынасы 6ip деген
есегтк саннан шыккан. E i p A e деген шылау ce3 i де осы тубгрдеп
пайда болса керек.
2) Реттш сандар ecenTiic сандарга -нчы//-нч1 , -ынчы//-шчк,
-унчы//-унч5 журнактары жалгану аркылы жасалады: 6 ip im i
(6 ipinmi), e K i m i (eKiHmi), y n y m i (ушшдп), r e p r y m t (тертйшп),
сем зш ч1 (ceri3iHini). О. Притцак бул журнактарды -жы//-Ж 1
болып айтылады деп жазады: 6 i p i m c i , у ч ш ж 1 т. б. Шынында му-
ны -чы//-ч! деп окыган дурыс. Мысалы, О л й у л д у з eKimi к в р у н д (
233
(ол жулдыз еюшш рет кайта коршд1 ), учунч1 улуш - {ушшшх
улес), reprim i улуш (тортшнп улес).
3) Жинактык, сандарды жасайтын журнактардын, ен,жш кол-
дан ылатын турлер 1 -ов//-ев, -ар//-ер, -шар//-шер: учвв (ушеу),
учер (ушеу), алтышар (алтау). Мысалы: а з учввге (ci3 ушеу-
iHi3re). Жинактык сандар кейде Ty6ipre -лык,//-л1к, -лук//-лук
жалгану аркылы да жасалады: учлук (уштш), твртл1к (тортик).
Мысалы, учлук сенсен (ушпк нэрсе сенсщ), учлт б1рлшне (уш-
TiK 6ipiKKeH жерге). ©те сирек болса да жинактык сандар
-та//-те журнагы аркылы да жасалады: учте (ушпк), екьте (ею-
лж ), алтыта (алтылык).
Keft6 ip сандардьщ тэуелдж формада жумсалуы аркылы да
жинактык сандар жасала бередк 6ipici, 6ipci, etdci. Мысалы, ке-
Aip 6ipici айнада (келеа жумада келедО, 6ipci кун (6 ipci куш),
мащтармен, ввермен enici 6ipdip («мактармын», «евермш» деген
сездердщ eKeyi 6 ip свз).
4) Болжалды сандар, б1р)ншщен, туб!р созге -ар//-ер журна-
гы жалгану аркылы жасалса, еюншщеи, есептж сан еамдердщ
баска сездермен (кебжесе алтеу еам дш мен тнылау) TipKecin
келу1 аркылы жасалады: 6ipep (6ipep), 6ip анча (6ip катар), 6ip
аз (6ipaa), 6ip кез (6ip кез). Мундай жаидайда 6ip C03i белпаз-
дж ма гы на беру ушш жумсалады.
5) Белшекп сандардьщ магынасын беретш создер: йарым,
йарум (жарым), бучук,, манас (белж). Мысалы, тун бучук,ы (тун
жарымы, туннщ еюшш жартысы). Белшекп свздер кейёир соз
TipKecTepi аркылы да жасалады. Мысалы, тертунч1 улуш. (тер-
Tiiuui улес) дсген соз TipKeci бутун улуш (буин улес) -Tin терттен
6ip белшн керсетш тур. Ыр учц йай йайлар, 6ip учи щыш цьии-
лар (жумбак: 6ip ушы жаз жайлайды, 6ip ушы кыс кыстайды,
ол — сырык). Мундай пркестердщ курамында бедгйш 6ip нэр-
cenin белшепн керсетепн создер колданылады (reprym i, учы
т. б.).
Латын, араб жазуымен жазылган ескертюштерге Караганда
армян жазуымен жазылган ескертюштердщ тшнде сан eciM сез-
дсршщ колданылуына байланысты 6 ip айырма бар. Армян ал-
фавитшщ ap 6 ip apni 6 ip санды быадредк Армян колониясынын
тшнде жазылган ескертюштерде осыган орай ecenTiK сандар
армян эрштершщ атымен аталган. Мысалы, айб (6 ip), пен (ею),
ким (уш), та (торт), ечь (бес), за (алты), е (жеп), ыт (сепз),
то (тогыз), оке (он), ини (жиырма), люн (отыз), хе (кырык),
дца (елу), кен (алпыс), ho (жетшс), до (сексен), гад (токсан),
дже (жуз), Дэл осындай сан eciM сездерш эрштер аркылы тан-
балау араб тшнде де бар. Мысалы, элт (6 ip), би (ею), жем
(уш), дал (терт) т. т., ягни а — 6 ip, б — ею, ж — уш т. т. BipaK
араб жазуымен жазылган ескертюштерде бул эдш колданылма-
ган. Ондагы сан еамдер жогарыда келпршгендей кыпшак соз­
дер! аркылы бершген.
234
Еспмдж

Кене кыпшак тш нде еамджтердщ темендепдей 7 Typi кез-


деседк
1) Жзктеу еамджтерь Кыпшак, Tiл1ыдегн яактеу еамд!ктер!
саны жэне тулралык езгешелжтер! жарынан каз1рп турш тшде-
ршдеп жжтеу eciMfliKTepi сиякты болып келедн Оны мы на кес-
теден керуге болады.

Жакта р Жекеше Кепше I тур! Кепше II тур!

I жак
II жак.
III жак
мен, бен
сен
ол
с1з
б13

олар, анлар
б1здер
Ыздер

Абу Хайян ецбепнде м1з (613) деген жалгыз форма кездеседк


Сары уйрыр тш нде куш бугшге дешн I жактьщ кепше Typi мыс,
мыз болып айтылады. Кыпшак тшнде I жактьщ жекеше бен
формасы ете сирек ушырайды.
2 ) Сщтеу еамдштерк бу (бу), булар (булар), ол (ол), алар
(олар), анлар (олар), ош (осы), ош ол (осы ол), тШ (сол), ол
шол (сол). Сонры ол шол сштеу eciMfliri армян колониясыньщ Tt-
лпще жазылган ескертюштерден кездеседк Би сорду к1 о шол
к1мнщ арабасыдыр? (Би сурады: сол юмнщ арбасы ед1?). Оиюл
сез1 ош пен ол не болмаса, о мен шол тулралары косылып жасал-
ран дербес марыналы сез болуы мумкш. Ол eciMfliri а (ан) тул-
расында турып та айтыла бередп алар, алай. Туне деген сштеу
eciMfliri тек дана тунекун деген Кркесте колданылады.
СИлтеу еамдщтершщ пшнде алай (солай), алай — ок, (дэл
солай), булай (булай), тунекун (тунекуш) сиякты формалар не-
ri3ri магьшасынаи ажырап, устеу сездер!н!н, катарына етш кет-
кен.
3) Сурау еамджтершн, Heri3ri турлерп Kimi? (мм?); не? (не?)
деген сездер. Осындары не Ty6ipiHen неге? (неге?), нече? (неше?),
нечук? (ненпк?), неч1к? (ненпк?), нек? (неге?), не ушш? нешчун?
(далай?) деген формалар пайда болтан. К,ай? деген есш форма-
дан цайын? (неан?), щайсы? (дайсы?), щайда? (кайда?), щайма?
(кайсысы болса да, бэр!, эрб!р!), цачан? (кашан?) бул сездщ
бастапды тулгасынан цайчан? деген сурау eciMAiKTepi жасалран,
мундары неге? цайда? формалары септеу марынасында емес, осы
тулгада калыптасып кеткен сурау сездер есебшде колданылып
тур. Неге? деген сурау барыс жалрауында турран сез сиякты ки-
мыл-эрекеттщ барытын.керсету yiniH койылмайды, ce6e6iH б!лд!-
ру уппн айтылады. К,айда? деген сезге бершетш жауап ic-эрекет-
тщ мекен{н емес, барытын бйадредп Булар сурау еамдшшен repi
235
устеудщ кызметш аткаруга бешм. BipaK 6ip ескеретш жайт: ар­
мян колониясынын тшнде неге? ce3i к,ай оюаща?, (орысша «ку­
да?») деген сураулыдтын орнына, ягни езшщ о бастагы кызме-
тшде жумсалады. Мысалы: Барды Гурер к1 неге Шберт едыер
(Барды Гурег ж1берген жагына). Бул жерде эрине, славян тш-
дершщ acepi, олардьщ сейлем кураудагы синтаксистж ерекшель
ri, байкалады. Дегенмен осы мысалдагы неге? co3i орыс тш ндеп
багыт-багдарды бшд1ретш «куда?» магынасын айнытпай ауда-
рып 6epin тур: «Гурег пошел, куда его послали».
Сонымен, сурау еамджтершщ барлык баска Typnepi к1м?,
не?, цай? дсген уш турл1 туб1рден ep6iren болып шыгады.
4) бздж еамджтерп вз1 (©з!), кенй (e3i), tcendi (e3i), кенп
(©3i), кендв31 (o3i). Соцгы кендвз1 ce3i Ke'ndi жэне вз1 деген cni
03Д1К е а м д т н щ 6ipiryineH жасалган. Булардыц шшде (взт
еамд1гш коспаганда) ец коп кездесеДш ■ — кенй, ед сирек ушы-
райтыны — кенп. Армян колониясынын, тшнде жазылган до-
кументтерд1 зерттеунп Т. И. Грунин кенд1 eciMfliri субстантивте-
шп келгенде III жактыд тэуелдж жалгауын кабылдамайды деп
керсетед!: кендшщ пайы (езшщ улес!, пайы), кендг Kiuiici (03 Ki­
d d ) , кёнс1 влуму 6ine влду (ез ел1м1мен елд!). I жакта: кендьм,
кенсШз (II жакта айтылмайды). Ал III жакта кенд1йшц' болып
тулгалануяа тшеп сез кендшщ болып колданылып тур. Сонда
бул сез тек I жакта гана тэуелдж жалгауын кабылдайтын болып
табылады.
©здж ешмджтер кейде б1рпжен сез (кендвзф, кейде кос сез,
ендi б1рде сез TipKeci болып та колданыла бередп вз кенй
(es-eai), вз-взшден. Сонымен 6ipre ездж еамджтер эр
алуан формада турып, турленш кел1п те айтыла бере­
ди взум (03iM), взден (ез басыиа ез! кожа, басы бос), взге (езге),
взгече, взгелер (езгелср). Мысалы, взге Kiiui (езге Kid), чохрах
вз-взшден ахатурур (булак ез-езшен агады), кенй йазущы (ез
жазыгы), взге сагытлар (езге кару-жарактар).
5) Белпа’здж еа'мджтерк Kefl6ip сурау еамджтер! езшщ
непзп магынасынап ажырап, белпаздж еамджтершщ кызметш
аткарады. Олардьщ басты-бастылары и х (шм) мен не (не). Осы
туб1рлерден к1мсе (6ipey, airreyip 6ip адам), нема (6ip зат, 6ip
нэрсе) деген сездер жасалады. Белпаздж еамджтершщ баска
Typ,nepi — фалан (пэлен), 6ip (белпаз 6ip нэрсе), тегме, тшме
(эрюм, ap6ipey), hep (эр). Мысалы, Араларыцызда кшсе бар
ед'ьлер? (Араларынызда 6ipey бар ма ед!?)-, Йохтыр калы неман
Ki твлегеймен (Телейтш пзрсем жок болып тур), Eip K iiu i келд1
андан (Сонда 6ip Kici келд1), hep куш алкышлы болсун (Эр куш
алгысты болсын). Содгы мысалдагы hep белпаздж еамдш
жалпылау еамджшщ кызметш де аткарады. Мундагы фалан,
hap сездер1 араб-парсы тшдершеи ауыскан.
6) Болымсыздык. ес>мджтер1 уш турл 1 жолмен жасалады:
а) кеч, еч (еш) cesi мен еамджтердщ 'ripKecin Kenyi аркылы;
236
э) й о к , (жок), д е в у л (тупл) сездер1 мен еамджтердщ Tipneci
аркылы; б) h e p z i s , к е р ш з (еш уакытта) ce3i колданылу аркылы.
BipiHmi форма енсиктщ болымсыз TypiMeH де Кркесш жумсала-
ды: 1 г е ч т у г е н м е з (еш таусылмас), е р й у з ш h e n к в р м е г е н (ердщ
жузш еш кермеген) , к е ч б у т у н й о х e d i (еш бутш жер! жок eai),
е ч б о л м а ч ы н е м е (еш болмайтын нэрсе), е ч й а з ь щ с ы з (еш жа-
зыксыз), к е ч н е м е (еш нэрсе), н е м а й о х й е р д е (еш нэрсе жок
жерде).
Шын мэншде, й о ц (жок), д е в у л (тупл) сиякты сездер кез
келген свзбен пркесш оран болымсыздык марына береди Болым-
сыздык еамджтердщ ез кврсетюип к е ч , I i e p a i 3 сездер1 — парсы
тшнен ауыскан элементтер.
7) Жалпылау еамджтершщ катарьша б а р ч а (барша), б а р ы
(бэрi ) , т у г е л (тугел), к э р (эр) деген сездер жатады. Мысалы,
Т в л е д 1 к е н д 1 п а й ы н б а р ы н (Телед! ез пайыныц 6 apiM), В ы р а з у м и т
е т п к б а р ч а н ы (Баршасын талкылап бшрдж), т у г е л к е т х о й л а р
(барлык старшиналар), Ь э р к е з у н ы т м а с а (Эр кезде, барлык
уакытта умытпаса).
Eci Mf l i KTepAi n м ор ф ол о г и я л ы к е з г е р 1 с т е р -
г е у ш ы р а у ы. Кейб1р еамджтер септелгенде морфологиялык
езгерютерге ушырайды. Барыс сеппгшде мен Ty6ipi ма, сен тубь
pi са болып езгереди Бу сштеу еамдш атаудан баска барлык
септжтерде му, мун, мун, тары б1рде мон формасына ауысады.
Ол еамдш (жжтж, сштеу) а, ан, ад туршде септеледп Оны
мына кестеден керуге болады.

Ата у м ен сен бу ол
Iлiк мен- сен м у, МО а
Барыс м а са м у ац
Табыс м ен сен м уц- а
Жатые м ен сен м ун, м он ан-
Ш ырыс м ен сен м ун ан
Кемектес м ен сен мун а
Баска формалар: мунча (мунша), монча еанл (мунша рана),
анча (онша), анчац (онша), анчаеына (сонша рана), анды (осы-
лай), алай (осылай).
Бу, ол еамджтер! кептж жалрауын кабылдаган кезде де
езгерш отырады: буЦмун, олЦа, ан, ац. Мысалы:
Ат ау булар, м унл ар алар, ацлар
Iлiк бу, м ун ан
Барыс бу ан
Табыс бу ан
Жатые бу ан
Ш ырыс бу ан
Кемектес бу ан

237
К,ай сурау е а м д т былайша тулраланып келедк
сы, сыны, сын (кайсы, кайсыны, кайсысын)
ын (несш, кай нэрсесш)
да (кайда)
дан (кайдан)
ма (кайсысы болса да)
чан (цашан).
Кыпшак Клшде соцры сез ( к;айчан) цачан болып, кыскарран
формада жумсалады. Квнерек TypKi -илдершде кебшесе, цайчан
колданылады. Осы к,ай сурау eciMfliriinn непзп Ty6ipiн Фон
Габэн к,а деп керсетедк Еамджтщ баска турлер! зр алуан косым-
шаларды кабылдау барысында вз тулгаларын взгертпей, байыр-
Fbi калпын сактап турады.
Е с i м д i к т е р д i ц м а р ы п а с ы. Кыпшак тшндег1 еым-
джтер марынасы жадтан турш твдершдеп еамджтер тэр1здк
Тек кана кш? жэне не? сурау еНмджтершщ аздаран езгешелж-
Tepi бар. Бул exeyi де, алдымен, здеттеп ез функциясын а'тдара-
ды: Юм сасыр? (Кдм сасиды?), Юм унуттай мунча ШгШкш? (Кдм
умытады мунша игиикп?), Муныцдай тацыш Им Kepdi? (Мундай
тамашаны KiM Kepirm?), Юмнщ тур? (Ол юмдж1), Мецулукге не
тугенмез? (мэцгшкке не таусылмайды?, Не артук;, не екйк?
(Не артык, не кем?). Сонымен 6ipre олар. белг1аздж еамд1гшщ
орныиа да журедк Аве цыз елбекл1гшден Им Плесе алыр райран
(Бауэна, берекел1 молшылыгьщнан и м «лесе де тегш алар),
Тещрнщ сввмеИнден башща не Им йол бар? (Тэщрдщ суйгеншен
баска кандай жол бар?), h азухын айтмаса Им — есе болмагай
ары (Жазырын айтпаса, KiM болса да пзк болмайды). Юм сез!
косарланып айтылу аркылы кептж марынаны бишредк Юм-Им
eai квцул бые еш'ьтмесе (KiM де KiM uri кендлмен ecirnece), Бу
йолуца Пм-Им Прер, Иосусыца Марат йетер ( K im де им осы
жолра Kipce, онда ол хабар Иисуска сезе!з жетед1), Ацар Имлер
Им ынанрай тецрШ квруп щованрай (Оран и м де им сенсе, солар
Tanpini керш куанады), Онда не уйат болтай саца? (Онда калан
уят болады саган), Не Им йол бар? (Кандай жол бар?).
Юм eciMfliri свз бсн сездр свйлем мен свйлемд! байланысты-
рып туру кызметш де аткарады. Онын, донекерлж кызмет! орыс
riлiодег! «который», «что», «тот» деген свздердщ кызмеКмен
сэйкес келедк Сондыктан ол кейде субстантивтешп бастауыш не
толыктауыш, сез ыцгайына карай баяндауыш жэне сез марына-
сын кушейте тусу ушш колданылатын косалкы сез ролшде де
журе бередд ярни Им cs3i курмалас сейлем жуйесшде субъектив,
объектив жэне предикат топтарын ез ара байланыстыру ушш
жумсалады: Мысалы: Айтты кутввчПе Им щойлар кутер (К,ой-
ларды кутетш кутунпге айтты). Мунда Им ce3i субъект™ (кой-
238
ларды кутетш) керсетш тур, ягни орысша «сказал пастуху, кото­
рый ухаживал за овцами» деген сейлемдеп «который» сезшн,
орнына колданылып тур. Ол квркл1 Kiiui /сш сен кврдщ (Ол сен
керген KepiKTi K ici) дегендеп кш объектно керсету ушш колда-
нылып тур: «тот красивый человек, которого ты видел». Атамыз
кич квктесен (Сен б1здщ кектеп атамызсын). Орысшасы: «Ты —
наш небесный отец т. е. Ты — наш духовный отец, Ты — наш
отец, который находится на небе». Мундагы /сш бастауышты
баяндауышпен байланыстырып, вз\ сол курдел) баяндауыштыц
курамына enin, предикаттык кызмет аткарып тур.
Сонымен 6ipre /сш басыккы мен багынынкы сейлемдер ара-
сын байланыстыру кызметш де аткарады: Йсщшы бшрсен кШ
ол жаНанда йашынмазсен (Жаксы бшгейсщ— ол жайанда
жасырына алмассыц). Орысша аударганда: «Хорошо знай, что
ты на том свете не можешь скрываться». Ещц б!р жерде ол тек
сурау eciMfliKTepimn сураулык магынасын айкындап, кушейте
тусу ymiH гана жумсалады. Bipax ондай жагдайда кш сурау
eciMfliKTepiniH 6ipiHin ыкпалына epin кабаттаса айтылады: Неч1к
KiM em irriK ? (Неге ecirriK екен?), Хачда цачан кш асылды?
(Кресте кашан асылып ед1?).

ЕтчстГк

Кыпшак тш ндеп туынды ет1стштер жалпы турю тшдерше


тэн эд1спен, лиги морфологиялык жэне синтаксист тэсллдер
аркылы пайда болады жэне ол'ардыц кепш шп eciM .мен етштнс
туб!рлерге тшеп журнактар жалгану аркылы жасалады. Ycrey,
елштеучш саздер мен одагай туб1рден жасалатын да б1рл1-жарым
ет1ст1ктер кездеседк
1) Е сi мд е рд е н ет i ст i к жасайтын ж у р н а к ­
т а р Ty6ip сездщ ыцгайына карай эрдайым жуанды-жш1шке.гп
болып жалганады жэне дауысты дыбыстан да, дауыссыз дыбыс-
тан да бастала береди Демек, туб/'р мен косымшаныц Дркесу
ерекшелжтер? мен дыбыс эуешне байланысты 6ip журнактыц
6ip я 6ipiieuie фонетикалык варианты болады. Олардыц пшнде
жетЕсепзге дешн варианттары барлары да кездеседи Журнак-
тардыц Ke6i 6ip буыйды, асып кеткенде eKi буынды болады да,
басым кепшиип 1—2, Keft6ip варианттары 3—4 дыбыстан турады.
OcbiFan орай eciM сездерге жалгаиып етштж тудыратын журнак­
тар курамында жогарыда керсеилген 'буын турлершщ бэр! де
кездесе беред1 (кыпшак тш ндеп косьшшалардьщ баска турлер!
туралы да осыны айтуга болады).
Теменде карастырылатын журнактар-— непзшен алганда.
Tipi Ty6ipre жалганатындары. Жеке турып кездеспейтш б1рдй
екш Ty6ip сездердщ баска турю тьтдершде кездесетш турлер1
еске алынып отырылды. Санаулы гана сездердщ туынды туб!р
239
болып келу1 де мумкш, мысалы, йелкулдейд'ьр (желгалдейд!)
сезшщ Ty6ipi — йелкул (де+ й + dip — косымша). Оныц кыпшак,
тшнде кеп кездесетш йел (жел) сезшен жасалуы да ыктимал.
Олай болранда жаца сез жасаушы формант де емес, кул болады
да, де непзп Ty6ipre емес, туынды туб!рге жалранатын журнак,
болып шырады, кул формасы баска жерде кездеспейдк б!рак
соран дарап оны ел1 журнак деп Kecin айту киын. Журнактарды
темендегщей cni топка белш караймыз:
а ) Д а у ы с т ы д ы б ы с т а н р а н а т у р а т ы н не с о -
д а н б а с т а л а т ы н ж у р н а к т а р.
-а//-е: йаш (жас)— йаша (жаса), охш (кене Ty6ipi отуш)—
охша (укса), щобс (Tydipi к,обуз)— щобса (кобызда ойна), йар-
л ы р (жарлык)— йарлыра (жарылка, h f h h руксат ет), кез (кез) —
квзе (кезде).
-ай//-ей: у к (улкен )— улай (улкей).
-ы//-1: айн {еск! Ty6ipi адын)— айны (айны), бей (би) —
беш (биле) немесе бш — 6mi, берк (б е р ж ) — 6eptd (6epiK бол).
-ыш//-1 ш: айащ (аяк)— айарыш (аяктас). Бул журнак, neri-
зпвде, ортак ет!ске тэн, 6ipaK ол осы жерде зат eciM туб!рше
тжелей келш жалранып тур (казакша аудармасын салысты-
рьщыз).
-уш//-уш: тан (тан) — тацуш (тацдан).
-о//-в: кеп (кеп)— кебе (кебей).
э) Д а у ы с с ы з дыбыстан басталатын жур­
нак; т а р.
-Fa//-re: йыр (жыр)-— йырта (жырла) немесе ыр — ырра, куй
(куй)— куйге (куйле, кут, кушн Tycip).
-да//-де: ал (кулык, OTipiK)— алда (алда), 1з (i3)— 1зде
Озде), йелкул (ж елил)— йелкулде (желкшде). Бул журнак
-ла//-ле-нщ фонетикалык варианты. Орхон-енисей жазу ескерт-
шштершен бастап ол тек 1з, ал, ун с©здер1мен рана Дркесед1 де,
баска уакыттьщ бэршде де -ла//-ле формантымен алмасып келедк
Осы сиякты баска сездермен, ярки opi 6ip буынды, api уян з ды-
бысына аякталатын баска туб1рлердщ ез!мен де -да//-де емес,
-ла//-ле формасы ыркеседк сез — свзле, тез — тезле т. т.
-ла//-ле: ер1к (и)— ертле (иле), ес (ес)— есле (еске ал),
хор (кор ) — хорла (корла), хормат (кур мет) — хорматл а (курмет-
те), ховат (куат)— ховатла (куатта),й а й (ж аз)— йайла (жай-
ла), к,ыш — к;ышла (кыста), балущ (балык,)— балук^ла (балык
аула). EciM сездерше болсым, етжтж туб1рлерге болсын ен кеп
жалтанатын вшмд1 журнактардьщ 6ipi — осы -ла//-ле.
-к//-к: муньщ дауысты дыбыстан басталатын да варианттары
бар: -ук//-ук немесе -ык//-1 к: чын (шын)— чынык, (шынык), йол
(жол)— йолуц немесе йолух (жолык,), 6ip (6ip) — 6ipiK (6ipiK).
-ni: йел (ж е л )— йелш ( ж е л т ) .
-р, -ыр//-1р: к,айры (кайры)— щайрыр (кайрыр), ес (ес)— ecip
(ecip).
240
-pa//-pe, -bipa//-ipe: кон (елжтеуш сез)— цоцра (коцгырла),
осыдан барып: цоццату— цоцров (коцрау), м а ц — мацра (мац-
ра), м у ц — м у ц р а (мецре), цаты (катты)— цатыра (катты бол),
му лк (мулж)— мулкре (мулшД мурага ал), балуц (балык) —
балуцра (балык аула), *йылт (жылт)— йылтыра (жылтыра).
К. Гренбек балуцра деген сездеп -ра журнагы кате жазылган,
ол -ла журнагы болуга тшсп деп ойлайды. Шынында бул сездщ
балуцла деген форцасы да бар. BipaK -ра баска да сездердщ
курамында кездесетш болган соц, бул жерде колданылып турган
онын, 03i емес.деу киын.
-pFa//-pre, -bipFa//-ipre: ачы (ащы) — ачырта (ашырка), ес (ес)
— ecipae (ecipKe, янни еске ал).
-са//-се, -cbi//-ci, -су//су: epiK (epiK)— epiKci (ершна), йап
(жапсар)— йапса (жапсарла), 6id — 6idci (жек кер), йвп (жен,
баска п'лдерде йвб (жаксы)— denci (жене!), кебен (коркы-
ныш) — кебенй (коркканы), уп (кене Typi зг, вк, казакша ой) —
упсу (ойлан). Бул журнактыц -са//-се формасы да бар, б iра к ол
6ip-aK сездщ курамында кездессдк онда -сы//-а тулгасымен жа-
рыса колданылады: denci — йвпее. -сы Ц -ci кебшесе баска жур-
нактармен (acipece ездп< етш формасы н-мен) косылып курдел1
тулгада жумсалады: epiKcin, 6idcin, dencin, йепсен, упсун.
-cbipa//-cipe: уйухы (уйкы)— уйухысыра (уйкысыра). Бул
журнактыц кене Typi, Ф. Габэншц айтуына Караганда, сы — сын,
сыну, сындыру еДстшшц Ty6ipi. Ол -ра формасымен косылып,
курделешп тур. Егер осы кезкарасты дурыс деп кабылдасак,
онда 6i3 муны жогарыда аталган -сы//-с1 журнагы туралы да
айтуымыз керек.
2) Е т 1 с т 1 ктерден туынды т у б i р жа са йт ын
ж у р н а к т а р. ЕтктжДц эр алуан формаларын, ягни eTic, жак,
рай, шак категориясы мен еамше, кесемше тулгаларын, еДстж-
Tin болымсыз тур1н жасайтын журнактар осы туынды туб!р
еДстж жасайтын косымшалардыц катарына жатады. Демек,
булар — eTicriK категорияларын жасау аркылы туынды Ty6ip
жасайтын журнактар. Осыдан бетен тагы 6ip топ журнактар бар.
Олар ешкандай еДстж категориясын жасамайды, тек кана туыи-
ды туб!р еДстж тулгасын тудырады. Бул еш топтагы журнак-
тардыц ез ара айырмашылыгы мынада: 6ipinuii топтагы (еДстж
категориясын жасайтын) журнактар кандай жагдайда болса да,
уш жактьщ 6ipin б1 лд 1 ред1 , ал екшпп топтагы (eTiCTik катего­
риясын жасамайтыи) журнактар жактык угым бермейдк еДстж-
Tin Heri3ri Ty6ipi сиякты тек кана буйрык райдыц 1 жактык,
жекеше тулгасыныц магынасын гана бередь Демек, eKinuii топ­
тагы журнактар e3i жалганган Ty6ipre ешкандай категориялык
(жактык, шактыкт. б.) устеме магына коспай, тек онын езшдж
магынасын айкындап, айшыктай туседк
Ол сеюлд1 журнактардьщ катарына, непзшен, мына темен-
деплер жатады:
16— 352 241
-з, -ыз//- 1з: ет (ж ет)— епз (жетщ).
- ы / / - \ : ы д (ж1бер)— ы д ы (ж1беребер), немесе i t — i n , шт —
ш п (казак тШндег! «ыткып кета» деген сездщ xy6ipi «ыт»—
осы марыналас).
-ла//-ле, -та//-те: хув (ку) — хувала (куала), йул (ж ул)—
йулмала (жулмала), к;ыс (кыс)— щыста (дыста). Муньщ -да//-де
варианты болуы да ыктимал. Журнактыд -ла//-ле формасы ке-
6iHece icrin 6ip емес, б1рнеше рет, дуркш-дуркш кайталанып
отыратын сипатын корсету yuiiH колданылады, ол ушш -л.а//-ле
Ty6ip eTicTiKneH тжелей емес, кейб1р дыбыстарды, мысалы, а, е,
арага салып, дэнекер аркылы кабысады. Мысалы, хувалармен
(куалармын), хуваладым (куаладым) формасы мен хувармен
(куармын), хувдым (кудым) сездерпдд марыналарын ез ара
салыстырып дарасак, coHFbi eni сез ic-эрекеттщ 6ip-ai< рет орын-
далгандырын, ал алдыдры ею форма сол эрекетад 6ip емес, 6ip-
неше рет кайталанып келгещйгш бнвдрш тур. Сол сиякты, eTic-
тжтщ -ар, -дым тулралары (баска форманттар тэр1зд1) Ty6ipre
тура жалганса, -ла//-ле, олай емес, арата а дыбысын KipiKTipiп
тур (eKipiuii мысалда дэнекер -ма: йул-ма-ла).
-р, -ар//-ер, -ур//-ур, -ыр//-1р: к,ыз (дыз ) — к1ызар (кызар), б ш
(nic)— biuiyp (nicip), немесе 6iiu-6iuiip, йаш-йашыр (жасыр),
чык, (шык)— чытар (шырар). Осындай форма шак категориясы-
на да тэд.
-к//-к, -ык//-1к: йул (ж ул)— йулк; (жулык), кеч (жасыр)— ке-
ч1к (жасырын, жасырын турде бол), K ip (кiр) — K ipiK (ю рж).
Муныд -ук//-ук варианты болуы да мумюн.
-увса//-увсе: таб (тап)— табувса (табуды адса), щутцар (кут-
кар)— к^утцарувса (куткаруды адса), кер |(кер) — кврувсе (ке-
руд1 адса).
-ш, -аш//-еш, -уш//-уш, -biui//-iui: тей (Ty6ipi тег, дазадша, «ти,
тшс»)— теййш (тшс, жет), аз (аз) — азаш (адас, аз), бол (бол) —
болуш (болыс). Осыддай форма eTic категориясына да тэн.
-шур//-шур: йап (ж ап)— йапшур (жапсыр).
Кемекдп eTicTiKTep. Heri3ri етктжтер мед олардыд кызметш
атдарып турран баска да сездерге досылып, eTicTiKTep TipKeciH
курделещдрш туратын кемекдп сездер коп емес. Ед nerisrinepi
мы нала р:
е//и туб 1 рл 1 кемекдп ет1ст!кт! жэне оныд тулралык турлер! мен
TipKecy жолдарын керсететш мысалдар келюрешк: Барча тецрБ
лш ус ерур, барча Ьацыл б1лш турур (Барша тэдрш к — адыл,
барша акыл — 6iniM); керек едi (керек ед1 ), щайда еген (кайда
екен) йощ есе (жок болса), мен йаманлы, сен айыпсыз егеч (мен
жаман, сен айыпсыз болсад да), ацлар edim (аддар ед1м), ол ай-
тыр udi (ол айтар efli), ешт1т1м edi (еш там), влумлук болдук; edi
(елетш болдык), ацламыш ед1м (аддаран ед!м), ацлакай един
(аддагай ед1м), бергей идш (бергей едж), аламыш болтай ед1м
(аддаран болтай ед!м), ацласам edi (аддасам ед ^, болса edi
242
(болса ед1), ацладым есе (андасам), eiuirriK ерсе (еатсем), бол*
ды есе (болса), ацлар егеч (аидаса да), тушургей егеч (туарген-
де). Бул сез эркашан эр турл1 формада келед1 де, езшщ непзп
тулкасында (е, и) колдапылмапды, эрдайым еыстж аффикстерь
мен турленш отырады (epyp,.edi, еген, есе,, егеч, ед'ш, udi, uditt,
ерсе т. т.).
Ет тултасы да осы е кемекпи ет!ст!гшщ непзшде жасалеан:
етер (етер), етсе (етсе), етир (етер), етмесе (етпесе), азат ет
(азат ет), щ буыл ет (кабыл ет), йара ет (жара ет), ет1л (ет1л).
Ет формасы субстантивтенш те келедп еткенлер (еткендер), ярни
ic-эрекегп жузеге асыртан субъек'плер.
Бол кемеклп eTicTiriiiin тулвалык турлерп бол, болтан, бол-
матай, болтай, болсун, болдум, болтыл, болматыл, болса, болма-
са, болтанда, болман, болсам, болмачы, болушсун, болушмагай,
болуигмак,, болушма^ы б1ле.
Тур кемеклш eTicTiri: турур, турду, турмак,, тек тур (тек тур),
уйах тур (уяу тур), утру тур (карсы тур), келмек турур (кедер),
аха турур (атар), сунадырмен (сынамын), олтуруп турдык, (отыр-
дык), бурулуп туртан (бурылып турран), сусап туруп (сусап ту-
рып), болуп турур (болып турады), олтуруп турур (отырып ту-
рар), ачылып тур (ашылып тур), ш п rip .(Lain тур), б1лш т1рсен
(бйпп турсын), куйуп туруптырмен (кушп турып турмын, явни
кушп турмын). Бул сез III жактыц жекеше жжтж жалгауы-тур//
-тур, -Tbip//-Tip жэне -дур//-дур, -дыр//-д1р болып та колданылады.
Кеп кездесетп-п т дыбысымен айтылатын варианты (-тур//-тур
т. б.). Бол ж ал ды келер шак, жасайтын тулга да осы сезбен бай-
ланысты.
Жеке турранда ешкандай магына бермейтш кемский етштж-
тер eciw сездер^меи TipKecin келгеиде, оларды курдел! eTicTiKKe
айналдырады: ус ерур (ак,ыл болар). Кемекш! етштштер, демек,
белгш дэрежеде сез тудыру кызметш де аткарады.
0 з алдына жеке турып колданыла берет!н дербес мавыналы
6ip топ етштштер де кемекип ст!cxiк кызметш аткара береди Мы-
салы де ет!ст!ri кесемшешц деп, дей формасында кел!п курдел!
сез курамында кемекип ет!ст!к бола алады: деп ripcen (деп.тур­
сын), йаратты дей (жаратты деп), овлы деп (улы деп), болтай
деп (болтай деп), деп repedi (дсп жаратылды), тецр1 деп (тэнр!
деп).
Ал кемекип ет!ст!г!: сввунч алып (сушнш), тыйа алман (тия
алман), бара алмазбыз (бара алмаспыз), ете алмаз (ете алмас),
коре алмадум (кере алмадым).
Йур кемекиш ет!стш: йуруп оздьщ (журш оздьщ), йуруп йугу-
руп (жуп pin журш), бара йурлер (барыпжуред! олар).
Айт: айта быдщ (айта бплдщ).
Башла: башлап йеттр (бастап жетк!з).
H e r i 3 T i e T i c T i KT e p ме н к е м е к ш ! eTi c Ti KTe p-
f l i n нркесшен ет!стш нег!зд! к у р д е л ! e T i c x i K жасалады:
16* 243
куйуп туруп тырмын (куйш турмын), ацламыш болеай ediM (ан-
даван болвай ед!м), болдущ edi (болванбыз). Жалац ericriK бол-
сын, курдел! eTicTiK болсын eciM сез1мен TipKecin, 6ip рана мавы-
наны б1лд1ред1 де, ол eciM непзд1 курдел! ericriK деп аталады:
ус ерур (акыл), влумлж болдуц edi (олеин болдык,). Бул — кур-
дел! иркееиц тулгалык (формальдык) жары. Марыналык жавы-
нан олар ericriK марыналы нркестер болып кала береди
Етктпсгщ болымсыз Typi Ty6ip сезге -ма//-ме, -мы//-м! ,аффик-
ci жалвану аркылы жасалады: бол (бол)-—болма (болма), ер
(Ty6ipi — е комедии ericriri)— ерме (болма), ары (ары)— арыма
(арыма), йул (жул) — йулма (жулма), бар (бар)— барма (бар-
ма). '

Eric категориясы.

Ka3ipri турш т^дершщ квпиплшндеп сиякты коне кыпшак


тшнде де етютщ торт Typi кездеседн Олардьщ эркайсысыныц
арнаулы журнактары жэне оньщчкейб!ршщ б1рнешелеген фоне-
тикалык варианттары бар. Олар мыналар:
а) 0 з д i к е т i с -н, -ын//-ш, -ун//-ун.
э) Ы р ы к, с ы з е т i с -л, -ыл//-1л, -ул//-ул.
б) О р т а к e T i c -ш, -ыш//-1ш, -уш//-уш.
в) 0 з г е л i к e Ti c -т, -тыр//-т!р, -тур//-тур, -дар//-дер,
-дыр//-дЧр, -ДУР//-ДУР, -К ,Ы р/ /-Kip, -руз//-гуз, -ыр//-1р, -УР//-УР,
-3bip//-3ip.
Мысалдар.
0 з д 1 к е т i с:х бошан (босан), бурлен (бурлен), чичеклен
(шешек ат), чулеан (шулран, шуберекке оран), Шн (ш н), йашын
(жасырын) т. б.
Ы р ы к с ы з eTi c: бурул (бурыл), бугул (бупл), чайщал
(шайкал), ачыл (ашыл), епл (еил), йарал (жарал).
О р т а к eTi c: болуш (болыс), булсаш' (былвас), буруш (бу­
рые), 1чйи (iuiic), йараш (жарас), басцарыш (талкыла), 6epiui
(6epic), келт1р1ш (келт!рк) т. б.
0 з г е л 1 к e T i c : бошат (босат), ecipr (ecipT), бйиуттур (ni-
cip), арттыр (арттыр), 6 ip iK T ip (6ipiKrip), йукутур (жуктыр),
келуттур (келт!р), елгенд1р (коркыт), ендур (томен Tycip), агын-
дыр (жовары котер), йетк1р (жетшз), Шпк1р (куекыз), квндер
(KOHflip), кергуз (керпз), олтурруз (отырвыз), йашыр (жасыр),
inip (iiuip), 6iiuyp (nicip), куйдур (куйд!р), тамзыр (тамдыр, та-
мыздык), емз1р (eMflip, eMi3Aip) т. б.
Грамматикалык мавынасы жавынан алып караванда н мен л
аффикстер! оз ара сэйкес келетш сеюлдп Мысалы, бер1н дегенде
де, беры дегенде де ic-эрекет II жактын, 03iHe карай .бавытталып
тур. Алайда, б!з окулыктарда айтылып журген эдеттеп ережеге
суйешп, бул eKi турл! аффикеп eKi турл1 ericriu корсетюии ре-
тшде келт!рш отырмыз.
244
Есшше. EciMtue eTicTiK Ty6ipre мынадай журнактар жалрану
аркылы жасалады: -р, -ар//-ер, -ур//-ур, -bip//-ip; -к,ан//-кен, гран//
-ген; -ан//-ен; -чы//-Ч1; -мыш//-м|ш; -дачы//-деч1; -ачак//-ечек;
-з; -асы//-есь
-ар//-ер журнары болжалды келер т а к марынасын беру у ш т
жумсалады: бойар (бояр), болушур (болысар), абрар (коррар),
чытарур (шыгарар), ецселер (желкелер), ачар (ашар), аг-ынур
(жорары кетершер), айаныр (аянар). Бул журнактын фонетика-
лык варианттары 6ipiHin орнына 6ipi журш, ауыс-кушс кол-
даныла береди алур немесе алыр (алар), берур немесе 6epip
(берер) т. б. Булардын шшде кеб!рек кездесетш варианттары
-ар, -ур да, сирепрек ушырасатыны -ыр. Еамше тудрасындаты
болжалды келер шак аффиксшщ марыналык басты 6ip ерекшелн
ri мынада: ол кимыл эрекеттщ орындалу процесш жалпылай
баяидайдьг. Ат аеынар (ат аунайды), твве чекер (туйе шегед().
-кан//-кен аффика еткен шак марынасында колданылады: 6i-
ршген ((Нргккен), унут^ан (умыткан), йурген йолларын (журген
жолдарын), тукан овлуна (туран улына), аш бшурген ев (ас ni-
cipren уй, ас уй).
-ан//-ен журнары -кан//-кен формасыньщ 6ip rypi. Ол -к, -к
дыбыстарьшьщ айтылмай Tycin калуы аркылы жасалган: баран
(барран). Кыпшак тшнде вте сирек кездеседь Бул журнак —
оруз т1лдерше тэн элемент.
-чы//-ч 1 амал-эрекегп жузеге асыратын субъект»» кврсетедк
ок,ычы (окушы), ток,ычы (токушы), немесе тощырчы. Бул да си­
рек ушырайды. Шактык марынасы жок.
-мыш//-м1ш — Ty6ipre еткен шак марынасын устейтш ешмд1
журнак: biuiMiui (nicKeH), йазу^ламыш (жазык кылган), кел-
м ш (келген), йарашмыш (жараскан), йашынмыш (жасырын-
ран), Штленмш (жок болып кеткен), кепке акынмыш атаньщ
оцында олтуруп (квкке кетершген жаратушыньщ алдында оты-
рып), хачща кер1лм1ш (креске кершген). Keft6ip шетелдж зерт-
теупплер бул форманы туйык рай жасайтын тулта деп те жур,
мысалы, кетмшмен (кететш адаммын). Дегенмен бул журнактын
еткен шак марынасында колданылу аясы мол: Шарлыларга ац-
дан бахмыш (жарлыларра сонда карады), андан Елизавет айт-
мыш кеп ег1л1к маа теймш овлум бейт танымыш (сонда Елиза­
вет айтты: кеп игш к маран тид1, улым бидр ярни жаратушы-
ны, таныды), утру бейшп табунмыш (карсы барып, cyftin та-
бынды).
-дачы//-деч1 журнары 6ipneuie сезге рана жалганып, субъек-
TiHi бивдредк б!рак шактык марына бермейд! мысалы: йищдеч1
(женупп), ер1ксмдеч1 (еркшдеуип).
-ачак//-ечек келер шак марынасында жумсалды, esi сирек
ушырайды: бу олтурачац.йир дур (Бу — отыратын жер).
Еамшенщ келер шак болымсыз тур! -з журнары аркылы 6epi-
ледк болмаз (болмас), алмаз (алмас), йетмез (жетпес).
245
-acbi//-eci журнагы сешмд1 келер шак, магынасында жумса-
лады: к е л е а (келеа), б а р а с ы (барасы).
Кейб1р зерттеунплер а й л а д ы ч а щ (айткан т а к т а ) деген т!р-
кеси синтаксист!к тэалм ен жасалган еамш е деп карайды. Bip-
ак мундай мысалдар 6ipen-capaH болмаса кездеспейдк
Сонымен, eciMiue тулгасын жасайтын eiiiMfli журнактар: -р,
-ар//-ер, -ур//-ур, -ыр//-1р, -к,ан//кен,-ган//-ген,-мыш//м1ш; © н i м-
с !з ж у р н а к т а р : -ан//-ен, -4bi//-4i, дачы//-деч!, -ачак//-ечек,
-acbi//-eci.
Еамшелер сейлемде непзшен а.н ы к, т а у ы щ м у ш е бола-
ды: с а н а р т а щ т а (санак тактасы), с е в е р K i u i i (суйстш Kici), к е л 1 р
а й н а д а (келер жумада), у с е в р е т м и и r e y p i (акыл уйреткен тэц-
pi), к в р г е н Kiuii (керген Kici), к е л д е ч 1 й ы л (келер жыл), о л т у р а -
ч а щ й и р (отыратын жер). Еамшелер кейде еубстантивтешп те ке-
ледк а й т щ а н л а р (айткандар). EciM сездер{ сиякты олар тэуелдш,
cenTiK тулгаларында да келе береди к в р г е ш м , е ш и к е ш м , й е г е ш м
(кергешм, еаткешм, жегешм). Жалпы турк! тшдершдеп еамше
категориясына тэн касиеттер кыпшак тш ндеп ес{мшелерге де
тэн. 1\ыпшак тш ндеп еамшелердщ магыналык ерекш елт мы-
нада Fa на: ic пен кимылдыц орындалатын уакыт мерз^мш, онын
узактык, шамасын (мелшерш) б1лд1редй н е щ ы й н а р с е н в з н е з 1 к
б о й у ц н ы ? (неге кинайсьщезщнщнэзжтэшщц?), б 1 з о щ у р б ы з а р ы
С т е ф а н д а н ( б \ з окырмыз Стефан эулиеден). Кимыл мен эрекет-
тщ келешекте болатынын, субъектшщ шеинм-уйгарымын бшдК
редк о л щ у т у л у р (ол кутылар), щ у р у л т а щ у р у р (курылтай курар),
й а р е у й а р а р м е н (жаргы, ягии буйрык, шыгарармын).
Кесемше. Кыпшак тшнде ей CTiк туб! рден кесемше жасайтын
арнаулы журнактар бар. Оларды жалганатын сездершщ аз-кеп-
Tirine карай ешге белуге болады. Актив турде колданылатын ко-
сымшалар -п, -ып//-ш, -уп//-уп; -а//-е; -рынча//-пнче, -кынча//-ю'н-
че де, пассив колданылатындары: -гач//-геч, -кач//-кеч; -галы//-ге-
Л1, -калы//-кель Булардын, 1шшде -ып//-ш варианты мамлюк кып-
шактарыньщ тшнде кейде -йып//-шп, -йуп//-йуп туршде, -а//-е ва­
рианты -йа//-йе туршде жалганган б1рдьекш сездер кездесш
калады.
Bipinmi топтагы журнактар бурынгы еткен шак магынасын-
да жумсалады: к е л и г (келш), к е й Ш п (кишп), б е г е Ш п (бепп,
ягни мойынсунып), п з ш ч в к у п й у г у н д ' ь (пзесш 6yrin жугшдО,
й е т п о т д а ч ы н ы г ы п т у р к а н (жет! отта шынырып турган), е м г е -
n i n т е р л е п щ ы н а л ы п (ецбектешп, терлеп, киналып).
-а//-е, -й форманттары ауыспалы осы шак магынасын береди
а й т а а л м а н (айта алман), а р ы м а й (арымай), к е л е т у р у р (келш
тур), к в р е d y p i p (Kepin тур), 1 ш л е р Ш а й т а б ы д 1 ц (ктерщ туралы
айта бшдщ), а ч а б е р (аша бер). Бул журнак кебшесе ic-эрекет-
т5ц эдетте болып туратын дагдылы кубылыс екендтн керсетедк
ит y p e d ip (ит уредК немесе y z p e d i p , щ о й м а ц р а й д ы р (кой мац-
райды), с и ы р м у ц р е й д 1 р (сиыр менрейд}), й ы л щ ы KiiuineUdip
246
(жылкы юсшейд!), тавок; чащырадыр (тауык, шакырады), 6 e p i
улуйдыр (6epi улиды), K i t u i ын1щайдыр (Kici ынкылдайды), Kind
йолсуз бара б ы м е з (Kici жолсыз бара бшмес). -а//-е журнагы
Kefi6ip сездермен 6ipirin устеу жасайды: квре (карай), щайра
(кайыра) т. б.
-рынча//-гшче, -к,ынча//-кшче аффикш мерз!мд1 келер шак ма-
гынасында жумсалады: кенс1 йазу^ын айтщынча (ез жазырын
айтканша).
-кдч//-кеч, -к,алы//-кел1 журнактары да осы магьщада колда-
нылады: БШ йепшкеч мен йетштум (би жетшкен сон,, мен жетю-
тщ ), келгел1 6epi кврмедум (Келгел1 6epi кврмед{м). Сонгы фор-
маиьщ сешмд1 келер шак марынасында жумсалуы да мумк1н.
К , и м ы л e c i M H e p i (баскаша айтканда eTicTiKTin туйык
рай формасы) Ty6ip сезге -мак//-мек журнагы жалгану аркылы
жасалады: агрымак; немесе арырмащ (ауру), ачыргамак; (ашыр-
нану), алдамащ (алдау), йарсиимсщ (жарасу), йашырмыщ (жа-
сыру). Кейде бул журнак максатты келер шак марынасын да
бшд1редк
Meni кврмеке аз г^алды (меш кермекке аз калды). Тейшл1
еды тас болмаеа (Курып кетуге raicTi ,едш), Kepri кец1лб1ле вз
йазущын айтмага (Шын кещлмен ез жазырын айтпакда керек),
Журнак сонындэры к дыбысы армян колониясынын тшнде
х дыбысымен алмасып айтылады. Максатты келер шак форма-
сында жумсалраида ол дыбыс кейде айтылмай (жазылмай) тусш
калып та отырады.
Етктжтщ рай категориясы, баска турш тшдершдеп сиякты
кыпшак тшшдеп eTicTiKTin рай категориясы терт Typai болып
келедь Олардьщ (баска турш Tumepi мен кыпшак тш ш н) ара-
сында рай категориясына байланысты ешкандай марыналык
айырмашылык жок. Сондьщтан 6i3 олардьщ тулгалык керсетшш-
терш гана этап керсетеапз.
а) А ш ы к р а й туралы шак, категориясына байланысты ай­
тылады.

Же кеше Кепше
Жак
Жш J Сирек Жи1 Сирек

I -йынЦ-йм -айымЦ-ейЫ -лыцН-лж -алым//-елЫ


-айынЦ-ешн -йымЦ-йш -АукЩ-лук -алыЦ-ел1
-лымЦ-лш

II -гылЦ-гЫ -РЫнЦ-гм -ыцЦ-щ -ыцсызЦ-цаз


-щылЦ-ки -к,ынЦ-кш -цызЦ-щз -ынЦ-ш, -ыцларЦ
-йылЦ-шл -ыцызЦЛщз -щлер

III -сынЦ-сш -сунЦ-сун -сынларЦ-Ынлер -сунларЦ-сунлер

247
э) Б у й р' ы к р а й д ы н журнактарын мына кестеден керу-
ге болады.
Мысалдар: барайын, келейм, барайым, келешм, баралыщ, ке-
лелйс, баралым, келельм, бареыл, келг1л, баргын, келгш, барсын,
келсш, барсынлар, келсшлер, айтщыл, айтцын, айтсын, айтсын-
лар, еиитщлер.'
б) Ш а р т т ы р а й д ы ц керсетшип -са//-се, -сар//-сер: айтса,
барсам, берсец, келеек, втсещз, втселер, к,алсар (калса).
в) К, а л а у р а й д ы ц тулгасын керсететш журнактар -гай//
-гей, -кай//-кей: еш1ткеймен, ■, еш1ткейсен, ешакей, еийткейб1з,
еш1ткейлер. Аналитикалык тэалмен жасалган калау рай: eiuir-
кей едщ, кешке еш1ткей edi, кешке еш1ткей едж, кешке ешхткей
едщ1з, кешке ешпкейлер edi (кешке — одагай сез, ол калау рай-
дыц магынасын устемелеп кушейте тусу ушш колданылып тур).
ETicTiKTiH шак категориясы. ЕДепктщ шактары ашык, рай не-
пзшде жасалады да, шакдык, магына жогарыда керсетшген етш-
т1к категорияларыныц (еамше, кесемше) журнактары аркылы
берктсдк
О с ы ш а к т ы ц eni xypi де ( н а д о с ы ша к , а у ы с п а -
л ы о с ы ша к ) кесемшенщ-ып//-т, -а//-е, -й журнактары аркы­
лы бер1лед1. Ауыспалы осы шактын. магынасын беру ушш сирек
те болса -адыр//-ед 1‘р, -ыдыр//-щгр жэне -айор//-ейор, -йор//-йер,
-йыр//-шр формалары колданылады. Булар о бастагы йурер (жу-
рер) тулгасынан кыскарып барып калыптаскан: келейурер — ке-
лейур — келйвр (келер).
© т к е н ш а к т ы ц 6ip тур! (жедел еткен шак) -ды//-д| жур-
нагы мен жштж жалгауларыныц TipKeci аркылы бершед! де,
екшнп Typi (бурынры еткен шак) еамшешц -ган//-ген, -кан//
-кен, -мыш//-мнш, квеемшенщ -ып//-ш журнактарыиыц катысымен
жасалады.
К е л е р ш а к т ы ц бес Typi бар: 1) ауыспалы келер шак ке-
семшенщ -а//-е, -й, 2) болжалды келер шак кесемшенщ -р, -ар//
-ер, 3) сешмд1 келер шак, ешмшенщ -галы//-гел 1, -к,алы//-келц
-ачак//-ечек, 4) максатты келер шак кесемшенщ -мак,//-мек,
-галы//-гел! жэне 5) мерз1мд1 келер шак кесемшенщ -гач//-геч,
-галы//-гелц -калы//-кел 1, -гынча//-пнче, -кач//-кеч, -кынча//-кшче
косымшалары аркылы бершедь Сонда, шак категориясыныц
тулгалы Kepimci мынадай кестеден айкынырак б!л!неД!. (249-бет-
теп таблица).
Етгепктщ ж ак категориясы баска турл1 категориялармен
(еамше, кесемше, шак.) тырыз байланысты болгандыктан, ж ж -
TiK жалгауларып б!з солармен 6ipre караймыз.
Жедел еткен шак тулгасында турран eTicTiK уш жакка
былай жжтеледк (250-6erreri таблица).
Мысалдар: ешптум (eciTTiM), еш1ттщ, ешгтт1, ешгтт1к, e iu iT ii-
ц1з, еш1тт1лер.
248
Категорияла-
Шактар Магыналары Форманттары ры

Осы
шак; I
ауыспалы осы шак
--у
аЦр,-е,-ы -йр,Ц --рip,,-ар-аЦ д-ыер
р,Ц--eуdрiЦ
семшеp,ж\кт\к
кесемше, ке-
мен
жал-

---й
ы дры рйЦ -рi,d-ipй,ырЦ--ш ай о:рЦ-ейвр
тауы

2 нак осы шак


о Ц
а/1-е,-й в р
0ткен 1 бурын еткен шак -ганЦ-ген,-мышЦ-мш e ciM iu e

шак 2 жедел еткея шак -ып/1-in кесемше

Келер I
шак
ауыспалы келер шак -аЦ-е,-й кесемше

2 болжалды келер шак -Р,-ар/1-ер кесемше

3 сешмд1 келер шак


--аFсaыjibЦ
C-/je-caie,Ai-,ачацЦ -к-;еачлеы
1
к./-кел,
1 eciMiue

4 максатты келер шак --рм аалцыНЦ --мгеек л1, -к,алыЦ-кел1, eciMiue, кн-
мыл ешмде-
Р»

5 мерз!мд! келер шак --ргыалны /а/-Ц


ч ге-глм 1,че, --гщ ач л Ц
ы -г-екче,лй
Ц e c iM iu e

-к,ачЦ-кеч,-щ ынчаЦ-кшчё
KeA6ip журнактар 6ip емес, 6ipHeuie мавына 6epin, зр турл1
шак,та к,олданылады:

-а//-е,-й ауыспалы осы шак


нак осы шак кесемше
ауыспалы келер шак

■> --ещ
аллы
ыЦ Ц--гкел1
ем сешмд! келер шак
максатты келер шак eciMine.
мерзгмд1 келер шак

--р
у
,рП-а-р
Ц-ер
г
р
ауыспалы осы шак

-ырЦ-ip болжалды келер шак кесемше

Bipimui жак,тьщ х фонемасымен айтылатын варианты армян


колониясынын, тш не тэн: атландым (аттандым), атландыц, ат-
ланды, атландых, атландыцыз, атландылар. Екшип жакта вы
249
Жак Же кеше Кепше

1 - тумЦ-тум, -тымЦтш, -дум// -тущЦ-тук, -тык;11-т1к, -дых/1-dix,


//-дум., дым/1-diM -дук,Ц-дук, -дык,//-д1к, -dbiF/l-dia,

II -туцИ-туц, -тыцЦ-тщ, дуцЦ-дуц, -тыцызЦ-тщ1з, -дыцызЦ-дщ1з,


-дыцЦ-дщ, -dbip/l-dia -дыгызЦ-дшз

III -туЦ-ту, -тыЦ-п, -дуЦ-ду, -тыЦ-Ti,-тыларЦ-плер, -дыЦ-di,


-ды/f-di -дыларЦ-диер

варианттары — мамлюк дышиактары-


- дыр //- д 1г , - ды ры з //-Д1 п з
ньщ тшнен байдалатын дубылыс: чыздым, чыздыр (жаздыд),
чыздьщ, чыздыгыз (жаздьщыз), Осындаты н, дыбысы мамлюк
дыпшадтарыньщ iшiндe н-мен алмасып та айтылады: -дун//
-дун; -дынЦ-дт — чызын (лоз, жазын,), чызмадын (жазбадьщ).
Баск,а шадтарга Караганда жедел вткен шакта жжтж жал-
гаулары кемекпд етштжке емес, непзп етктжде жалганады:
еш1ттум edi, ешптуц edi, emirry edi, еш1ттук edi, еш1ттуцуз edi,
еиигтулер edi. Кемекпн exieriK эдетте жалгаусыз турады.
Бурынгы вткен шак тулгасында турган етштжтщ жгктелу
улпск

Жак Жекеше Кепше

I -м ен -бг'з

II -сен -с1з

III — ■ -лер

Мысалы: еШткенмен, еш1ткенсен, еш1ткен, еш1ткенб1з, euiir-


кенс1з, еш1ткенлер (Ty6ipi еш1ткен, еаткен).
Квсемшешц -ып//-ш формасынан кешн келетш квмекш! етш-
TiK жжтелш над осы шак жасайды.

Жак Жекеше Кепше

I -м ен -бг'з
II -сен -С13
III -тырЦ-Tip, -турЦ-тур, --тур
-д ы р //-d ip , -д ур Ц -д ур

250
Мысалы: келт турмен, келт турсен, келт тур, келт турб1з,
келт турсыз, келт тур.
'Ауыспалы осы шактыц формасында турран етштжтщ жштелу
у л п а де осындай.
Болжалды келер шак тулрасында турган жалац етштжтщ
жштелу улиск.

Жак Жеке ше Кепше

I -м ен -бгз
и -сен -Ыз
■ ш -о л (вте с и р ек) -ле р

Болжалды келер шак формасында турран непзп Ty6ip етш-


тчкке жжтш жалраулары тшелей жалранады: ешпурмен, etuiTyp-
сен, eiuiryp (жжик жалрауы жок), еш1турб1з, еих1тураз, еш1тур-
лер. YiniHiiii жактыц жекеше туршдеп жжтж жалрауы ете сирек
болса ла, б1рльжарым мысалдар курамында кездесш калады:
сввермен, свверсен, свверол.
Болжалды келер-шак тулрасында турган курдел1 етштштпр
жжтелу улпа:

Жак Жекеше Кепше

I -е д ш -е д у к
II -ед щ -едщ1з
III -edi -edi

Болжалды келер шак формасында турган туынды Ty6ip етш-


TiK пен е кемекпп ericTiri TipKecin, комедий етштжке жжтж ж ал­
рауы жалранады. III жактьщ кептж жалрауы Heri3ri eTicTiKKe
жалранады. II жактыц кептж жалрауы I жактыц жжтж жалга-
уынан кешн устел!п жалранады да, I жактыц кептж тулгасы ту-
б!рд!ц езше косылады: euiiryp edim, euiiryp едщ, euiiryp edi, etui-
тур едук, euiiryp ед1ц1з, ешщ'рлер edi.
К,ыпшак тш чдеп болжалды келер шактыц жалац Typi орыс
т!л1ндег1 «совершенный вид» деген грамматикалык сипатка, кур-
дел! Typi «несовершенный вид» деген сипатка сэйкес келетш тэ-
р!зд!, К,аз1рп казак Tini грамматикаларында бул категориялар
«аякталран сипат» жзне «созылыцкы сипат» деп аталып жур.
Келер шактыц баска турлерпйц жжтелуше келеек, ауыспалы
келер шак осы шак сиякты да, максатты келер шак жедел откен
шак* немесе кимыл еамдер! сиякты. Олардыц арнаулы ж!кт!к
жалраулары болмайды.
2Э1
Жедел еткен шак, тулгасында турып диктелген непзп етктпс
пен шартты рай тулгасында турган е кемекнп eTicTiriHiH, TipKeci
шартты райдьщ курдел1 формасын жасайды: e m i r r i M е с е , ешлт-
тщ е с е , e m i r r i е с е , e m i r r i M e p e e , e m i r r i ^ e p e e , e m i r r i e p e e , e m i r r i t c
epee, е ш п т щ epee, e m ir riA e p ерсе.
Шартты рай тулрасынан кейш жалранатын жштш жалгаула-
ры мынадай (мамлюк дыпшадтарынын. тш нде):

Жац Жекеше Кепше

II
I --м
ц --ц
К
Н
ыз-Ц
к-щз,-РызЦ-г1з * ,

III
~

Мысалы: em irceM , еш1тсец, e m ir c e , e m irc e n , е ш 1 гсещ з, e m ir c e ,


e m ir c e n e p (соцры форма ете сирек кездесед1).
Кдлау рай тулгасындары жалан, етктжтщ жжтелу улг1сй

Жак Жекеше Кепше

I -м ен -б[3 ,
II -сен -ci3
III -л е р

Ж^ктж жалраулары далау райдары туынды Ty6ip ет1стшке


тжелей жалранады: еш 1гк ей м ен , еш1ткейсен, e m im e d , еийт кейб1з,
е ш п к е й а з , еш 1т кейлер.
Кдлау рай тулгасындары курдел1 етктштщ жжтелу улгю.

Жак Жекеше Кепше

I -кей e d iu -кей едж


п -кей е д щ -кей едщ1з
ш -кей edi -кей edi.

Heri3ri eTicTiK калау рай тулрасынан айнымай сол кушнде


калады да, жжтж жалраулары кемекнй етктжке жалранады:
еш1ткей ed iM , ешгткей едщ, e m i r ^ e d e d i , e m i r K e d editc, e m i r K e d
едщ з, e m ir K e u . e d i ( содры сез едыер болура raicTi ед1, 6ipaK «Ко-
дексте» e m ir K e u . e d i болып жазылран). ETicTiK курамы будан эрг
курделене тускенмен осы 1збен жжтеледк Кешке e m i r M i m болеай
252
ediM. Кешке еийтм1ш болгай edi. Кешке еийтмйи. болгай edia.
Кешке ешгт.шш болгай едщ1з. Кешке еш1тм1ш болгай ед'ыер. Мы-
салдары кешке сез1 — калау рай магынасыи устемелеп, кушейте
тусу ушш колданылып турран шылау.
Устеу
Устеу, шыру теп жарынан алып Караганда, баска сез тапта-
рынан келш шыккан грамматикалык категория. Сездер мен сез
TipKecTepi езшщ узак тарихи колданылу процесшде алраищы
мэн-ерекшелжтерш жойып, 6ipTe-6ipTe «кенеред!» де, устеулер-
ге келш косылады. 0зш щ тура марынасынан ажырап, абстрак-
цияланып кеткеи косымшалар да KipiKKei-i туб1рлер!мен 6ip бу-
TiH тулка болып, устеу категориясьгна eTin отырады. Сондьщтан
да олардын, сейлемдер мен сез пркестершщ курамындары орны
да, тулгасы да тиянакты, берж болады. Эрине, езшщ о бастары
лексика-семантикалык касиенмен устеу сез табыиа жататын сез-
дер де жок емес. Ырак оларды белгШ сездер т1ркесшде, белгшн
6ip сездердщ коршауында турранда рана ажыратура болады.
Осы аптылрандардан-ак устеулердщ жацадан жасалмайты-
нын, уйткеш олардын езшдш тулралык KepceTKioii болмайтынын,
баска сез таптарыныц курамында турып тулгаланран сездер сол
грамматикалык дайын тулгасымен устеуге айналатынын байкау-
га болады. Сондыктан да .устеу сездер морфологиялык керсет-.
кштерше карап емес, марыналык, ерекшелштерше карай жш-
теледк Устеулер марынасына карай ез iuiinei-i 6ipiieiuere белшедк
1) М е з г i л у с т е у л е р i н i н Herieri туб1рден туратындары
авал (эуел), тац (тан), кече (кеш), ацшам (актам ) сиякты лек-
сикалык марынасы уакыт мерз1мш бшдгретш сездер болып ке-
ледь
Т у ы н д ы т у б i p устеулер мынадай тулгаларда турады:
-ы//-1: калы (каз1р — араб тЫндеп жай-куйд1 бивдретш Нал
сезшен алынран), авалы (эуел!, Ty6ipi — арабтыц авал дсген
ceai).
-ык//-1 к: Шк (ш и, эуелп).
-ды//-д|: endi, eudi (ещй).
-ла//-ле: тунле (тунделете), тацла (тандата), б1рле (6ip-
б1рлеп).
-лук//-лук: туслйс (тусте, тустш, тустелете).
-ду//-ду: екшду (екйцп).
-н, -ын//Чн, -ун//-ун: екш (екшнплей), йайын (жазын), ансы-
зын (ансызда), кузун (кузш), бурун (бурын).
Мундай ел1 аффикстердщ фопетикалык 6ipneme варианттары
болуы мумкш. Мысалы -ы//ы,— у//-у; -ык,//-1к— ук//-ук; -ды//
-Д1— ду//-ду; -лук//-лук— лык,//-лж; -тук//-тук,— тык//-пк;
-дук//-дук ---- ДЫК//-Д1К т. т.
Септ1к жалгауларымен 6ipirin кеткен Keft6ip Ty6ip сездер де
253
мезпл устеулерппн марынасын бере алады: щанда (кайда), тац-
да (танда), келгенден (келгеннен), Kin.de (екшд!), соцра (сон-
ра), соцырасында (сонырасында), анда (сонда), бш турганда
турармен (би турганда мен де турармын), 6ipepde (6ip кезде),
андан (содап), квптен (кептен).
Ешмшенщ -гач//-геч, -каш//-кеш, -рынча//-пнче, -к,ынча//-кшче,
-ранча//-генче, -канча//-кенче, -ралы//-гелк -калы//-кел1 форма-
сында турран сездер де мезгш устеулершщ кызметш аткарады:
алеач (алгансон), ол келгель (ол'келгел1), айт^ынча (айткан-
ша), сен сввгенче (сеи суйгенше), сен плегенче (сен -илегенше),
мен ^арацчы сен квк ханы егеч мен йаманлы сен айыпсыз егеч
елт1р сен хачымны (мен — каракшы, сен — Tanpi болган сон,
мен — жаман, сен — айыпсыз болган сон, алып кет, креЫмдп яр-
ни жуып кет менщ кунэмд1).
-ча//-че ешмд1 журнары жалганран сездер: Неч1к йара йацшы
болмаз ininden reuepi чьщмайынча алай йазущлы жан сав болмаз
арынмаз йазущы чьщмайынча (шшен езег1 шыкпайынша жара-
нын жак,сы болмайтыны сиянты жазыгын жумай турып жан да
сау болмас, таза болмас).
Мезпл устеулершщ марынасын беретш 6ipiKKeH сез­
дер: кундуз (кущиз), букун (6yriH), тунекун (тунеугуш); кос
бездер: кунде-кунде (кунде-кунде); сез TipKecTepi: 6ip неше кун
(6ip неше кун), 6ip йолы (6ip жолы).
2) М е к е н у с т е у л е р 1 н ! н тобын курайтын сездердщ
барльшы дерлж септш жалрауларыньщ ешмд! жзне ешмаз
формаларымен Kipirin, 6ip тулгага айналып кеткендер. Жатые
септшнде: к,анда (кайда),мунда (мунда), бушанда (бул уакыт-
та), анда (анада). Барыс сепигшде: к;ару (кайда), ацеару
(оран), атк,ару (артка), 1лгеру (шгеру), йогары, йок,ары (жора-
ры), inicepi (imnepi), чыхары (тыскары), ташщры (тыскары),
ашага (темен).
3) М е л ш ер у с т е у л е р м з е жататын pieri3ri Ty6ip: тек
(тек), аз (аз), квп (кеп), таг (так), жуфт (жуп), бучук; (белж)
сиякты сездер. Туынды Ty6ip мелшер устеулерк йал?ыз (тубь
pi — йал, жалгыз), тацар (Ty6ipi — так;, жалрыз), артьщ (тубь
pi — арт, артык), йана (Ty6ipi — йан, жзне) тэр1зд1лер.
Мынадай журнактармен 6ipirin калыптаскан сездер де мел­
шер устеулершщ катарына жатады:
-ар//-ер: 6ipep (6ipep). -FbiHa//-riHe: анчаеына (сонша рана),
бейгше (би рана), xaiiFbina (хан рана), чандыреына (шандыр
рана).
-рак//-рек: азрак, (азырак), йащшырац (жаксырак), к,аттыращ
(каттырак), чахлайрак, (шактау).
-ча//-че: анча (сонша).
-чы//-чк болмачы (болмашы).
-чак//-чек: анчак, (сонша).
С е з т i р к е с т е р i: 6ip анча (6ip катары), б1раз (6ipa3).
254
Мамлюк кьшшактарынын, тшнде мынадай т1ркестер бар: 6ip
марта (6.ip рет),икк1 марта (ею рет), уч марта (уш рет), терт
марта (терт рет), бгрле (б1р-б!рлеп), икк1ле (ею-еюлеп), учле
(уш-уштеп), двртле (терт-терттеп), «гсг хисса (ею белек), уч
хисса (уш белек), терт хисса (терт белек), 6ip цабат (6ip рет),
«ккг цабат (ею рет), уч цабат (уш рет), тврт цабат (терт рет),
6ip цат (6ip катар), «ккг цат (ею катар).
4) Б е й н е у с т е у л е р 1 н е мынадай сездер тэн:
Септж тултасында туртан сездер\.б1рден (б1рден), eipeecine
(6iprecine), башца (баска).
К е с е м ш е туятасында келетш сездер: а//-е: ача (аша),
ерте (ерте), чевре (децтелене), каре (карай), вте (ете), цайра
(кайыра), туСИре (типзе), тойдыра (тойдыра), туера (тура),
йаадура (жаудыра), йенле (жещлдете). -п, -bin//-in: берклеп
(6epiKTen), шчкелеп (жодшкелеп), кертыеп (шындап), цатырап
(калтырап), терклеп (тездеп), атырлап (курметтеп). -й: бузовлей
(бузау сиякты болып), кугурчшлей (кегерппн сиякты болып),
кушмлей (кумйс сиякты болып), втмеклей (нан сиякты болып),
куртлей (курт сиякты болып), свзлей (сез сиякты болып), т1лей
(тшей), ачмай (ашпай), йукутурмай (жуктырмай), твзмей (тез-
бей), ермей (болмай).
Эркилы журнактармен тулталанып туртан сездер: -ы//-к
айры (айрыкша), овдары (шалкасынан), царшы (карсы), цайры
(кайра), йацшы (жаксы), осман турпсгершщ тшнде йацыш
(жататын, жаксы нэрсе), йашыры (жасырын). Мекен устеулерБ
HiK катарына eHin кеткен (барыс септшшт рудимент формасы
аркылы жасалтан) сездердщ соиындаты -ы/f-i KepceTKimin де
осы топка жаткызута болады: ташцары (тыскары), йоцары. (жо-
тары) т. т.
-у//-у: утру (карсы): утру кел (карсы кел), утру бешн (карсы
биле), утру йолух (карсы жолык).
-н, -ын//-1н, -ун//-ун: армайн (арымай), б1лмейн (бшмей),
йетмешн'(жетпей), йамтурлеШн (жанбыр сиякты болып), йав-
лейш (май сиякты болып), ацрын (акрын), арцун (акрын), ов-
рун (жасырын).
-ан//-ен: твбен (темей).
-ла//-ле: курла (рет),овурла (жасырын, урлыкы), йацына
(жанадан).
-лай//-лей: алай (солай), булай (былай).
-лайса//лейсе: алайса (солайша). Була — лайча' деген фор-
манын, мамлюк кыпшактарынын тшнде колданылатын 6ip
диалектшк варианты.
-сыз//-а'з: ансызын (ансыздан).
-дай//-дей: Мунындай тацыш шм керд'г? (Мундай тан-тама-
шаны им керген?)
-ча//-че: терче (тездеп), артынча йурурмен (артын ала журер-
м1н), келщ з терче мешм артунча (келшз тездеп мешн артым-
255
ша), взгече (езгеше), б1тулер айтранча (штаптардын, айтуы
бойьшша), азам йолунча (адамнын, жолы бойынша), б т к тшнче
(ютаптыд тшнше), татарча. (татарша), плегенче (тшегенше),
анча кш (осылайша).
Устеу сездердщ дурамында ете сирек кездесетш тулгалар.
-к: нек (далайша), -еу: 6izey (далайша, Ty6ipi — 6ipezy), дыдан:
ортауыуан (орталай).
К о с с е з д е р: Куле-куле келд1 (куле-куле келд1), йылай-
йылай кетт1 (жылай-жылай к е т ) , кунде-кунде (кунде-кунде).
Курдел! устеулер: нё турлу (осылайша).
5) К у ш е й т у у с т е у л е р ! Hi H датарына астру, астры,
асру (ете, тым); еу, ен, ем (ед), щен (©те), кеч, еч (еш) сездер!
мен TipKece алатын сездер жатады: ен бурун, ем бурун (ед бу­
рый), кврк1 щен тур кайбатлы (керш ед эйбат, ед жадсы), Hezir
дары астры кэркл1 Kitui (жМт тары ©те KepiKTi Kici), астры йа-
ман сасыр (©те жаман сасыр), астру улы йазуулу турмен (©те
улкен жазыдтымын), астру уара (тым дара), астру татлы (ете
тэгп), асру т1лермен (кед т!лермш), асру свзлермен (кед сей-
лермш), еу твбенг1с1 (ед теменпс!), кеч тугенмез (еш твгесшмес),
ер йузШ кеч кермеген (ердщ жузш ешб!р кермеген).
Кос сезд1 кушейтшш устеулер: квс-квну (эп-эдш), чвп-чввре
(двп-дедгелек).
6) М а д с а т у с т е у л е р ! . Барыс септшшде турып далып-
Дасып кеткен сездер мадсат устеулершщ марынасыд береди
Барыс селтж жалраулары ондай жардайда кебшесе димыл етш-
'riKTepiMeii т!ркесш леледи Келдш ол ханта тейзмеге (келдш ол
хадра дурметтеуге), Bim i т1рг1змекге елд1 (б!зд} т1р!лту ушщ
© л д , т1лермен с1зге 6ip аз reyepi свз айтмата (тйчермш ciere
б!раз тэдршщ сёзш айтура). Сондай-ад мадсат устеулер! димыл
еамдершщ ушш шылауымен TipKecin келу! ардылы да жасала-
ды: уоруутмау ушш (дордыту ушш).
7) С е б е п - с а л д а р у с т е у л е р ! . Ш ырыс септшнде ту-
рыд далылтасыл кеткен сездер ic-эрекеттщ орындалу себебш
б!лд 1 pin, себеп-салдар устеулер!н жасайды: Мешм йаман сезум-
ден йазыу етпм (мен ж ам ан свз!мнен жазыдты болдым), Свв-
мекд1н ecipdiy (еркелеткеннеи ес!рд!ц, ярни жынды болдьщ).
Ретше карай шартты рай тулгасында турран сез де ic-эрекет-
тщ орындалу себебш керсете алады: БШ турса турармен (би
турса мен де турармын), БШ турдыса у улы турмушдыр, бш тур-
маса уулы турмас (Кожайын турса дуэты да турады, дожайын
турмаса дуэты да турмайды).
Туб!р мен шылаулардыц Кркесшен де себеп устеулер! жаса-
лады: ол бврчдан утру (ол борышты болрандыдтад).
8) Т о п т а у у с т е у л е р ! не мына темендеп аффикстер
ардылы жасалран сан ешмдер жатады:
-ав//-ев, -ов//-0в: 6ipee (6ipey), иккев (екеу), учев (ушеу),
двртев (тертеу), учев (ушеу).
256
-лы//-лк б{рл1 (б1рл1), иккш (екш, eKeyi бар), учл1 (у н т,
yuieyi бар), двртл1 (терта, Tepxeyi бар).
-лык//-лш: б1рлт (6ipjliK, 6ip топтал), иккш к (екш к, ею
топтап), учл1к (уштж, уш топтал), дертлбс (тертак, терт топтап).
-ар//-ер: 6ipep (6ipep), учер (уш топ), дертер (терт топ),
бешер (бес топ), татар не тегер (так-тактан).
-шар//-шер: икШер (ею топ), алты шер (алты топ), йедииер
(жей топ). Дауысты дыбыстарра аякталган сезден сон -шар//
-шер варианты, дауыссыз дыбыстаи кейш -ар/Д-ер варианты жал-
ранады. Демек, бул eKeyi 6ip журнактьщ ею турл1 фонетикалык
варианттары болып саналады.
-та: 6ipra (6ip данадан), шага (ею данадан), унта (уш дана-
дан), двртта (терт данадан). Кыпшак. тш нщ ескертюштершде
бул журнактьщ жицшке варианты кездеспейд1.
Сан eciMHen жасалган кос сездер: б1тта-б1тта (б1р-б1рлеп),
6ipep-6ipep (6ip-6ipaen), учер-учер (ушеу-ушеулеп), бешер-бе-
шер (бесеу-бесеулеп).

Ш ылау сезд ер

К,ыпшак, тш ндеп шылау сездерд! де казак грамматикалары-


ньщ 1з 1мен темендепдей уш топка белш караура болады:
1) С е п т е у л 1 к т е р . Септеулш шылауларды кай септште
турран сездерд! менгеретш кдбшетше карай былайша жпсгеп
карастырута болады. Атау септшмен юркесш келет]н шылаулар:
учун (yujiH ) : не учун? (не ушш?), адам йазухы учун (адам жазы-
ры унин), б1з азамлар учун, дарын 6 1 з 1м оцымыз учун (б!з адам-
дар ушш, тары б!здщ он iciMia ушш), кенй жаны учун (ез жаны
ушш). Учун шылауын Фон Габэн уч//уч (уш, 6ip иэрсенщ ушы)
деген туб1рдщ непзшде пайда болтан дейдк Ал А. Н. Кононов
оньщ тепн уш (себеп) деген кене Ty6ipre апарып т!рейд1.
ашыра (кемек, жэрдем, аркылы): Барышдых йахшы кш ы ер
ашыра (Б1з бардык жаксы юсшержэрдекймен).
б1ле//бюен, б1рле//б1рлен (казак тш ндеп кемектес cenTirinin
орнына журетш шылау сез): epKi 6Ue (ерюмен), квнлуцуз б1ле
(кецлпрзбен), бой бые (боймен), таш б1ле ташл'ап влдурдыер
(таспен урып елт1рд1), йол бые бар (жолмен бар), толмач б1ле
йазухун айтмата (тишаш аркылы ж э з ы р ы н айтура), Христус б1ле
(Христоспен) , не бые? (немен?).
курла — 6ip нэрсенщ сан мелшерше байланысты сездщ мары-
насын тиянактап туратын шылау сез: мщ к,урла (мын куралпы
мыдра тарта).
кылы — Heri3ri сез аркылы айтылып турран онын белгш 6ip
касиет-сапаны айшыктай, бекемдей тусетш сез: жаныц
андан тынды толу к,ылы (жанын сонда тынды, толды), йа^шы
к,ылы (жаксы), орта к,ылы (орта).
17— 352 257
анды шылауы «осындай, осы тэр1здЬ> деген магына береди
Барму анды цын неч1к мешм цыным? (Бар ма осындай кинаушы-
лык,, менщ киналганымдай?), Тецер1 маца берет анды квцул
KiM мен терче дары йацшы т1л уренгеймен (Tanpi маган береш
осындай кедш, сонда мен Т1лд 1 opi тез, opi жаксы уйрешп шыга-
мын), Ол толмач анды борчлудур ол йазухны йашырма нечт ата
(Ол тшмаш сондай борышты, енд1 ол жа'зыкты жасыра алмайды
жаратушы сиякты).
дек шылауы казак тш ндеп сияцты сезшщ магынасын бшдь
peni \тар азу дек (таразы сиякты). Бул сезд{ц кене формасы
-даг//-дег Keii6ip турю твдершдеп (соньщ ш ш де кыпшак т ш де
бар) -дай//-дей журнагыныд жасалуына непз болтан сиякты.
езе казак тш ндеп арцылы септеулшшщ орнына журедк
кусенч взе (максат аркылы), йулунеарлар хач взе (крест аркылы
кутылгандар, япш креске табыну аркылы кунэдан пэк бол-
гандар).
I л i к с е пт i г i н медгеретин шылау сездер.
Учун септеулш 1л1к септшшдеп жштеу еамдштерш гана мед-
гередп аныц учун (оныд удин), мешм учун (мешд удпн), бгзш
учун (6i3iH. уш}н). у
б1ле шылауы да сол сиякты: мешм б1ле (мешмен), сенщ б1ле
(сешдмен), аныц б1ле немесе аныр б1лен (оныдмен), 6i3iM б1ле
(б1зщмен). .
K i6i//K i6iK (сиякты, тэр1здд сыкылды, сешлдБ: тоцуз Ki6i
(додыз сиякты), севг1з сенщ царындашыц сенщ Ki6i (езщ сиякты
03 туыскандарыдды суй), оныц Ki6i (соныд сиякты), муныц Ki6i
(муныд сиякты), муныц Ki6iK евзлер (муныд сиякты сездер).
Б а р ы с cenTi ri H м е д г е р е т ш ш ы л а у сез дер:
Herpi//nefipi (дейш): Иеросолимга deapi барды (Иерусалимге
дейш барды),-кепке дейр1 (кепке дейш), табанындан тебесше
deepi (Табанынан Te6eciHe дешн).
дегш//дейш//д!шн (дейш): батышдары nipieae дешн (батыста-
гы Kipyre дейш, ягни батыстагы кун уясына KipeTiH жер'ге дейш,
кунбатыска дейш); Твзгейсен Аксентге дешн (Тезгейсщ Ак-
сентке кунше дешн). Мамлюк кыпшактарыныд тшнде депнче
формасы да жумсалады. Шылаудыд еск1 Ty6ipi, А. Н. Кононов-
тыц айтуына Караганда, тег (ти, жет) деген етштш болып сана-
лады. Салыстырыдыз: кыпшак тшнде reedi (тидд жеттч), тейдщ
(жеттщ), тешшшл (жет).
дыра//д1ра (дейш): алты Ьафтара дыра (алты аптага дешн).
утру//урту (карсы): Ол душманларына утру барды (Ол душ-
пандарына карсы барды), Аца утру йолух (оган карсы жолык).
кере (карай): атыца коре (атыда карай), рахымыца коре
(ракымыда карай), тецр1шц йарыхлыцына коре (тэдршщ нурлы
жуздшгше карай), аныц кеп холтхасына коре (оныд кеп колка-
сына карай).
анча//енче, гаича//генче (дейш): 1лов йармарцына анча
258
(Львов жэрмецкесше дешн), уч KYH генче (уш кунге дейш),
ысватый Петрге анча (эулие Петр куш не дешн), йехпаш кунге
анча (дуйсенб1 кунге дешн). Бул септеулпе армян колониясыныц
тшнде кездеседк
Шы г ы с с е п т i г i н м е ц г е р е М н ш ы л а у се з д е -
pi: ары (api): емдьден ары (к ^ р д е н кешн, будан былай). 6epi
(6epi): Ол келгенден 6epi (Ол келгеннен 6epi), улам (аркылы):
Андан улам бар барча болтан турур (Соныц жэрдем1мен дуние-
деп бар, барша нэрсе жаралган), Ары тындан улам ердец ана
Мариамдан'тен Kitui болуп турур — Эулие атаныц жэрдем1мен
Мариам анадан тэн алый (ягни жаратылып), Kici (адам) болды.
Бугулерден улам ол свзлеп турур (Пайгамбарлардыц жэрдемь
мен ол сейлеп тур), Ары тын еркшден улам ары цыз Мариамдан
бой йаратуп кенсше (Эулие эке кунйнщ жэрдем1мен эулие кыз
Мариамнан туып...).
соцра (сон): Андан соцра 6ip келепен Kiiui келд1 (Одан соц
6ip алапас Kici келдО.
бурун (бурын): Кун тувмаздан бурун (Кун шыкпастан бу­
рый), Барча заманлардан бурун (Барша замандардан бурын);
башка (баска): Кш ансызын целее 6i3im йыхввге улы кунден
башца (им андаусызда келсе б1здщ uiipKeyre ¥лы куннен баска
кундерй..), Тец1рнщ еввмекшден башца не шм йол бар? (Тэшр-
дщ суйгешнен баска не жол бар?), Барчамыз да андан башца
тейшл1 ед1к тас болмата (Баршамыз да одан баска жок болып
кетуге THicTi едж).
утру: Ол борчдан утру (Ол борышты болгандыктан). Септеу-
лжтщ мундай магынада колданылуын армян колониясыныц ть
лшен кездесПруге болады.
Ешкандай септжН мецгермей-ак, тек катыстык магына бере-
TiH деп {деп, Ty6ipi — де) деген шылау сез бар: Еркл1 Христусны
ввел '1 цыз анадан den repedi (Эулие анадан жаралды деп кутй-
perri Христосты суйешк), Teypi сень сойуртады овлума бол деп
анасы (Tanpi сеш жарылкады улыма ана бол деп), йалбарыцыз
даты. 6ip беймьз Иесус Христуста тецршщ йалтуз тутам овлу деп
(Жалбарыныцыз тагы бшм1з Иисус Христоска тэщрпйц жалгыз
туган улы деп).
Осы аталгам септеулжтерд{ устемелейтш магыналары жагы-
нан, шартты турде болса да, мынадай бес турге белуге болады:
а) Мезпл-мекен магынасын беретшдер: dezpi, дегш, дыра,
утру, анча, ары, 6epi, бурын, соцра.
э) Амал-эрекет магынасын беру унйн жумсалатын септеулж-
тер: ашыра, бьле, цурла, цылы, ацды, взе, коре, улам.
б) Максат магыналы септеулштер: учун.
в) Катыстык, магынаны бйциретш септеулштер: деп:
г) Тецеу-талгау магыналы септеулжтер: дек, Ki6i, башца.
2) Ж а л г а у л ы к т а р . Кыпшак тшнде 6ip гана датын
(казакша татын) жалгаулыгыныц 93i уш Typni фонетикалык, тул-
17* 259
рада колданылады: дагынЦдарыЦда. B ip iH in i вариантына мысал:
Ачтыц квкш дагын ендердщ цутцардачымыз Иесусны (Keicri аш-
тыц да темен туардщ кутдарушымыз Иисусты), Бурулуп турран
йыланны басып йанчты дарын влтурд'ь (Бурылып TypFaH жылан-
ды басып жанышты да enTipfli) . К,олдарыц, авзыц дарын сарын-
чыц (Колдарыц, аузьщ жэне ойьщ).
дары (тары) формасына мысал: Б1з1м йазуцумуз бошатма
дары барка йамандан арытма (Б1здщ жазырымызды кенйрме
жэне барша жаманнан арылтпа), Жукутлар аны туттылар дары
барладылар дары йацащына бойуна урдылар (Еврейлер оны
устап алды да, байлап тастап жарына, мойнына урды), Норхса
дары сарышласа (корыкса жэне ойласа...), Ары дары алрышлы
ары Пертус Паулу era дары барча арыларра (Эулие, оньщ уетше
алрысты эулие Пертус, Паулуске жэне барша эулиелерге...),
чупреке чулганмыш. дары б1ченл1кке цойулмыш (шуберекке ора-
лып, шшенджке койылран).
да//де (казакша да осылай) формасына мысал: Т онырыз да
кврущ з (таныцыз да K © p in i3), Ол сезш айтты да жанын тецерь
елше 6epdi (Ол сезд1 айтты да, жанын тэщрдщ кольта берд!),
Мен чвплед1ме де йана ацар берд1м (Мен жинап алдым да, кай-
тадан OFai-i берд1м). Бул жалраулыктардын, т дыбысымен айтыла-
тын варпанттары бар. Б1рак олар ете сирек ушырайды.
баса (жэне): Баса учунч1 кунде влумден цопты (Жэне учин­
ил куш елш жаткан жершен турегелед1).
Ь а м ( э м ) : Kepreei кундей йарых тур ham ici (уш, y r n u ir i кун-
дей жарык эм ыссы). Свзлегеш ham квцулдег1 сарынчы (сейле-
геш эм квщлдеп ойы), Бахтлы жаныц андан тынды толу цылы
Нам ceeyndi (Бакытты жанын, сонда тынды, толды эм сушщц).
йа//йе (я, жэне): Свверсен тещрш йе еввмезеен? (Суйесщ бе
сен т э ш р Д ! я суймейсщ бе?), айтып йе берщ з (Айтып жэне
бервдз), Не возница edi йа аты не edi? (Ат айдаушы и м efli жэне
оньщ аты им efli?).
бме//б1лен: не быв? (немен?), бой б1ле (боймен), epui б1ле
(ёршмен), квцлуцуз б1ле (кещпщзбен).
егер, erip (егер) :£гг'р сенщ кэцлуц айтса севермен ынанма-
ры л (егер свищ квнлун айтса «суйермш», оран сенбе), Аныц
учун йацшы кецешщ1з кецлщ1з б1ле ezip дары барысы йазух-
уцуз айтьщыз йашырмацыз (Оньщ ушш жаксы кенеащз кецлн
щзбен, сонан кешн бар штеген кунэщзд1 айтьщыз, жасырмацыз).
Бул сездщ армян колониясынын, тшнде егар деген варианты
да бар: егар тутунур есец (егер уэдел! сез берсен...).
ч у н к и (сондьщтан): чунки неме бые йох (Ештене жок бол-
рандыктан). ки (деп): Взнат erri ки борчлумен (Айтты «мен
борыштымын» деп), Сказат erri Нурсесге ки толов етгей (Айтты
Нурсеске «твлесей» деп).
хайсы ки: Ол орлан хайсы ки аты Нырцор дыр (Ол баланьщ
аты К,ыркор), Айтты ки хайсы ки зложоны кун дур ки Задыц ант
260
inepcep (Айтты бул келгалгеи кун — Задык ант кабылдантын
кун) .
зера (уйтке.ш): Ьалы болман жувап бермеге зера кШввум
йатып тыр (Хал!м жок жауап беруге, уйткеш куйеучм жатып
калды, ауырып калды).
чунки, ки, хайси ки, зера тулгалары армян колоииясыиьщ
тхлшде айтылады. Ал Нам, егер, ки тулгалары Иран тЬддерь
нен ауыскан.
Марына лык жарынан алып Караганда жогарыда керсетиаген
шылаулардын, басым Kenmwiri ьщрайластык жалраулыктары да
(дарын//дары, да//де, басы, Ьам, йа//йе, 6ijie), калрандары себеп-
тп< (зера), салдарлык (чунки, хайсыки, ки) жэне шарттык ж ал­
раулыктары болып келед!.
.3) Д е м е у л i к т е р. Демеулжтер марынасына карай ез iiui-
нен 6ipiieniere бел!ие;и. а) Сураулык демеул!ктер: ма//ме, му//
му, мы//мк барму? (бар ма?), бшрмесен? (бщеан бе?), Уйуймы
дыр ойовмы дыр? (уйдыда ма, ояу ма?), Керек йаров барму?
(Керек-жарак бар ма?), Тувраму арщырыму? (тура ма, кыйсык,
па?), Шбекму? (ж 1бек пе?), плермесен? (ллейсщ бе?), анчамы
квп? (сонша кеп пе?), KipeMi? (icipe ме?).
э) Тежеу мапынасын беретш демеулштер: рына//пне: алча
рына (сонша рана), чандыррына (шандыррана), бейгшем (бн
ранам, би ганэм).
тек: тек тур (тек капа тур).
б) Дарсыльщты марына беретки демеулштер. девул: Тацда
девул 6ipici кун (Ертен, емес 6ipci куш), Тым урухларьщ мухтач
девул бу дуниенщ втмекше (Эулие тукымдарын муктаж емес бу
дуниенщ тамагына, дэл1рек айтканда, бу дуниешн наныпа).
в) Модальдык марына беретш демеулштер: егеч (екеш, туб!р!
е кбмекпл eTicTiri): Кену егеч оелуц влд1 (Эдшдш екеш улыс да
елц{ рой) , Кетуpdi к,ыз щыз егеч Емануелш (кыз екеш кыз да
кетерд! Емануелд!).
ок//ох: аар оу сшд'щ (оган cinin кетац), анлар ох (олар),
анларны ох (оларды), анда ох (сонда, сол кезде), алай ох (со-
лай). Нек? (неге?) дегем сез курамындагы к дыбысын Фон Габэн
осы ощЦох демеул^прйн элемент! деп карайды.

Одапай

Кыпшак тш нщ жазба ескертюштершде кездесетш одагаплар


ете аз. Олар е!, уай!, о! сиякты болып келед! де, 6ip дыбыстан да,
6ipneme дыбыстан да, курала береди курылымы жарынан neri3ri
туб!р болып келед1. Марыпалык жагынап алып Караганда, олар
К01-ЦЛ куй! одагайлары болып саналады. Мысалы, Е, татлы бейгй
нем! (Е, тэта би ранам!), Уай, сен йазулы киш! (Ай, сен жазыдты
Kici!), О, егз барыцыз! (О, ci3 барыныз!).
261
Одагай сездершщ баска турлер1 кыпшак тш нщ ескертшш-
тершде кездеспейдк
Лекси ка
Кыпшак, Tijri лексикасынык курамы. Кыпшак тш нщ непзп
С03Д1К коры жалпы турш тктдерше орта к сездердеи турады.
Е с к i, о р т а жэне ж а ц а т у р к i д э у i р i и i ц Т1Л фактыла-
рына карап, бутан кез жетшзу киын емес.
К ы п ш а к т i л i н i н н е г i з г i с е з д i к к о р ы, 6ipinmi
жатынан, ерте кездеп, X—XI гасырларга дешнп, езшен бурын
жасаган туркi халыктар тшнде жазылып калган .ескерткштердщ
лексикасымен де, екпшп жатынан, Орта гасырда жазылган турш
тшдерщдеп жазбалар тшмен де ез ара уйлес келедк Ymiumi
жатынан, кене кыпшак тш не тэн сездер K,a3ipri кыпшак тшде-
ршде мол сакталтан. Рас, туыстас тщдердеп коптеген сездердщ
матынасы жаты нам em6ip айырмашылыты болмаганымен, фоне-
тикалык курылымы жатынан эдэу1р езгерштерге ушырагандары
да болады. Оныц устше, кене кыпшак тш нщ Kei'i6ip элементтер!
Ka3ipri кыпшак тшдершщ б1ршде кездеспегешмен, коп жагдайда,
екшпп б!р!нде кездесш отырды. Кыпшак тщдершщ лексикадык
байлыгын тарихи тургыдаи зерттегенде мэселенщ бул жаты есте
болтаны жен.
Кандай да 6ip тш болмасын, жалпы туыс тшдер мен жакын
туыс тшдерге ортак болып келетш eni турл! с©здж кор жинайды.
Сонымен 6ipre ол т1лде ешкандап баска тщдерде кездеспейтш,
тек езше тана тэн сездер тобы да болады. Ондай сездердщ арты
шыту Teri тарихи жатынан кемесшленш, бшнбей кетед1 немесе
сол тктдщ ез амал-тэсш непзшде жасалтан жана сездер бола­
ды. Ондай сездер белгш 6ip тарихи себептердщ ыкпалымен
баска туыскан тктдердеи кол узш калады. Мысалы, «TypKi —
араб сездшшде» ecni тшдерде де, жана тшдерде де кездеспейтш
мынадай 6ip топ сездер бар: абру (акымак), ай (кесшр), алыг
(коркак), кермен (кала), ней. (жаксы), керум (уакыт), кецез
(жещл), кгрен су (ауыз су), квр (шлем) т. т.
К ене турк1 т!лдер1мен ортак сезд ер
Кене TypKi тшдершде жазылтан нускалардыц тш ерекшелж-
Tepi алуан турлк Ka3ipri TypKi тктдершщ кай тобына болсын тэн
грамматикалык ерекшелжтер осы кене дуние куэларынын, бойы-
нан табылады. Ондаты кыпшак тш не тэн кептеген сездерд! ез
алдына саралап белш алу киын емес. Сонымен 6ipre кыпшак
тшнде онтустж не отыз тктдершщ элементтер! де кездесетш
туралы осытан дейш де айтылды. Мысалы, армян колониясы-
нын, тшнде бен (мен), гвз (кез), гвгерт (кегерт), гитир (келт1р),
гунеш (кунес), deprym i (тертшпп) сиякты онтустж тшдершен
(анатолий TypiKTepi, гагауз, кене азербайжан, кырым туржтерО
енген сездер мен формалар бар.
262
Кене цыпшак тш нщ ecici TypKi тшмен лексикалык байланы-
сын сез еткенде мына 6ip жайтты байкаймыз: кыпшак т5л i кв не
турю тшдершен сез кабылдаганда оцтустнс (огыз) тшдерше
катысты сездер мен формаларды емес, солтустш (кыпшак) Кл-
дерше тэн сездер мен сез тулгаларын алгаи, немесе осы ею топ-
тагы тшдерге орта к непзд1 устава н. Сондыктан да олар кыпшак
тш нщ nerisri сездш корына жатады. Темендеп мысалдарда
эуел! ecKi турю жазбаларынан, сонан сод, (жакша iiuiHAeri ка-
закша аудармадан кешн) кыпшак. нускаларынан алынран сездер
келт1р1лдп аб ( а у) — аб, абуч (уыс)— овуч, ач (аш) — ач,
ачыр (ащы)— ачув, адащ, айак, (аяк,)— айак,, адрук,
(бетен)— айрыц, адыр (аю)— айу, адым (адым) — адым, адыр
(айыр)— айыр т. б.
Орхон-енисей мен кыпшак ескертюштершде б1рдей подданы-
латын сездер кеп: бай (бай), балык, (балык), бащ (бак, кара),
бар (бар), бар (бару), барча (барша), барс (барыс), бас (басу),
баш (бас), башла (баста), бат (бату) т. б.

Б а ска т1лдерден ауы скан сездер

Кыпшак тш ндсп колтума емес сездерд!н, басым кепш шп


араб-парсы тшдершен ауыскан. Сондай-ак Батые Европа (сла­
вян) халыктары тшшен ауыскан сездер де бар жэне олар сан
жарынан грек, монгол жэне армян тйддершщ элементтерше Ка­
раганда элдекайда мол. Монгол тшнен ауыскан сездер ете аз
жэне онын. ез1 ертеректе eHin, барынша ciiiicin кеткен сездер.
Мундай сездердщ кейде монгол не турю cesi екенш ажыратудыа
ез 1 де киын.
Кыпшак тш нщ сездш курамына енген юрме сездер б1рсыпы-
ра езгер!стерге ушырап отырган. Ол езгерктер сездердщ семан-
тикалык та, фонетикалык та жагын камтиды. Сонын езшде
сездщ фонетикалык езгер!стерге ушырауы басым.
Баска т i л д е н а у ы с к а н с е з д е р д i к ф о н е т и к а ­
л ы к е р е к ш е л i к т е р i. Баска тщдерден ауыскан сездердщ
шшде ез тулгасын езгертпей, сол бурынгы ана тш ндеп калпын-
да калуы некен-саяк, кездеседк
Бетен тшден енген сездер эдетте ез тулгасын eKi турл1 >i<aF-
дайга байланысты езгертедк 1) юрме сездердщ морфологиялык,
тулгасында кыпшак тйпнде айтылмайтын дыбыстар болса, олар
ездер1 енген тшдщ колтума дыбыстарымен алмасады. Мысалы,
араб тш ндеп эмфатикалык дыбыстардьщ орнына кыпшак тш -
шн эдеттеп с, з, т дыбыстары колданылады. Баскаша айтканда,
белгш 6ip дыбыстар (нактылы 6ip тыдщ непзп ерекшелш бо-
лып саналатын дыбыстар) бетен тшге ауысканда ана тш ндеп
ез табигатына тэн касиетш жойып алады.
2) Жака тйчдеп кейб!р дыбыстардьщ позициялык колдану
263
ерекшелшне карай шрме сездердщ курылысына тшс™ езгерштер
енедк жацадан колтума дыбыстар косылады, не туб1рд1ц кейб1р
дыбыстары кыскарып кете^н Бул езгерш кейбпр дыбыстар кура-
мыиын сол.ездер! енген тшде afrryFa ыцрайлы болуы ушш жаса-
лады. Мысалы, араб rijiii-ifleri-и дыбысы кыпшак тш иде ы не i
дыбысымеи ауысып отырады: михЦмыщ (мык, шеге), нилЦшл
(шл), филЦтл (ш л); у дыбысы жпцшке айтылатыи сездерде
у-мен алмасады: дуниаЦдуние (дуние); а//е: кор — квр (кер,
сокыр), а//е: назок — нэзг'/с (нэзш); х//к,: ха м — щам (к,ам, шик!),
хожа— щожа (кожа), хорма ■ — щурма (курма). Юрме сездердщ
фонетикалык езгерштерге ушырауында кыпшак, тш ш ц басты
6ip ерекш елт — ундестж зады улкен роль аткарады. Дыбыс ун-
дестш f мен к дыбыстарынын, эуенше карай болады да, буын ун-
деепп дауысты дыбыстардын сипатынан шинады. Кыпшак, т1лi-
Hin езшдж дыбыстары ы мен i катар келген дауыссыз дыбыстар
арасына сыналап idpin, оларды ез ара дэнекерлеп отырады.
Бегде тшдерге тэи кейб1р дыбыстар туарШ п те айтылады.
Мысалы, h: Нанус емёс анус (тары, жэне); f : сайт емес айп
(айып), г амал емес амал (амал); д дыбысы сез сонында катан т
дыбысымен алмасады: азад емес азат (азат), дарахт емес даращ
(терек). Эрине, бул барлык баска тщден енген сездер ушш бул-
жымайтын зан, емес, б!рл1-жарым сездердщ бул айтылрандарра
Kepicinuie колданылуы да мумкш, мысалы, гафта (апта емес).
KipMe сездер фонетикалык жарыиан еш турл1 жагдайда езгер-
мейдк 1) дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардын ез ара
Мркесш келу ерекшелш еш тшде де б1рдей болса, онда сездщ
ана тшнде калыптаскан формасы бузылмайды: зиан — зиан
(зиян).
2) Юрме сездер ездер1 келш сщген тшдщ фонетикалык зан-
дылырына барынбай байырры тулгалары сакталып жазылса да
63repicci3 калады: га ф т а (апта).
Бегде сездер ешнпл тшде барынша калыптасып кеткенше,
б1ршама уакыт колтума сездермен катар журш, жарыса колда-
нылатыны да бар. Мысалы, «Кодекстен» былай жазылран сез-
дерд1 кездеепрем{з (6ipinmi араб сездерр екпшп кыпшак сезде-
pi): а щ ы л — у с (акыл), а ш щ а р а — т и а н а {эшкере), а л б е т — М а­
рат (элбетте), а н у с — д а р ы н (тары), б а щ ы л — ы с а р л ы , .(бакыл),
ж а н у а р — т ы н л ы (жануар), с а р ы ч — йат (papin).
К!рме сездердщ лексика-семантикалык топтарын «Кодекс
Куманикус» тш ндеп араб-парсы тшдершен енген сездердщ неп-
31нде, шартты турде болса да, мынадай топтарра жштеуге болар
ед!: сауда-саттык icii-ie байланысты сездер, асыл тастар мен
казба байлыктар, дэрьдэрмек жасалатын еомдштер мен гулдер,
жем{с-жидек аттары, дши наным-сешмдер мен уакыт мерз5мш
буш peri н сездер, курылыс жэне оньщ материалдарыньщ аттары,
бону жэне оньщ тустерр жазу-сызу куралдары, шаруашылык
буйымдары, мата мен кшм турлерше т. б. байланысты сездер т. т.
264
А р а б т i л i н е н а у ы с к а н с е з д е р г е 6ipep мыса л:
ааиз (эз1з), айып (айып), а^ыл (акыл), албет (элбетте), алмас
(алмас), алмурт (алмурт) т. т.
П а р с ы т i л i н е н а у ы с к а н с е з д е р г е мысал: ама~
са (aMice), ануз (жэне), ауаз (эуез), аурыз (дэретхана), аищара
(эшкере), баг (бак,), бадам (бадам), бадба^т (бетбак), базар
(базар), базарган (саудагер), ба^лы (таза), бацча (бакша),
ба^ыт (бакыт), банд (байлам), бака (бага), бе (айва), бейуда
(анар) т, б.
А р а б - п а р с ы т 1 л д е р П 1 е о р т а к с е з д е р: бостан
(бадша), дуат (дэуп, сия сауыт), журум (шарап), oicyhyr (еврей,
жойт), жынжыбыл (инбирь), зангар (ярь — медянка), змурут
(изумруд) т. т.
Г р е к т i л i п с п а у ы с к а н с е з д е р : папаз (христиа­
нин), тимеан (фимиам), лишен (порт), кереб (кеме), дондрок
(мастика), терме (эулисуш), трапез (ас столы), щатарга (ко­
рабль) . И т а л ь я н т i л i и е и фортуна (бак), е в р е й плшен
амен (аумиын, эумши) деген сиякты сездер ауыскан.
М о н г о л т ) л ) н е н : ердемль (бшмдО, амращ (дос), орда
(орда), нвгер (некер), буза (боза), ачк,ы (ага), асые (пайда),
чайан (шаян).
О р ы с т i л i н е н: пек (пеш), изба (жер теле), салам (сабан),
самала (смола), оус (сулы), рус (орыс), фанар (панар), дпо-
рианин (дворянин), стол (стол) т. т. Батые Европа елдерпйц
тшнен ауыскан сездер, ocipece, армян колониясыньщ тшнде
мол колданылады. Муньщ ei<i турл 1 себеб! бар сиякты. Bipimui-
ден, армян колониясы украина жершде болсын, поляк же-
ршде болсын армяндармеп 6ipre ж ергш кп тургыи халыкпен,
кунделжи омЛршде жш алым-берЛм жасап аралас-куралас
отырган. АуызекЛ сейлеу тшне, оньщ устгне карапайым
халык типне аралас немесе керш! отырган улт Tiniиен ауыскан
евздердщ мол болуы завды да. Екшниден, армян колониясымда-
гы кыпшак, документтер1 кеп реттерде уш тклде — армян, кып-
шак жэне поляк тЛлдершде жасалган. Оны жазушыньщ взЛ де
кыпшак емес, армян болтан. 1с кагаздарыньщ тЛлЛнде калып-
тасып- кеткен, не кун сайын айтылып журген кептеген сездер
мен сез TipKCCTepi, атаулар мен сез оралымдары кыпшак
тЛлЛне аударылмай сол кути (бетен тЛлде колданылатын куш)
жазыла салган болу керек.
А р м я н т i л i н е н а у ы с к а н с е з д е р: апеча (монах),
аракел (апостол), huniuanri (бейсенб\),артар (тура, эдЛл), астид-
жан (катар), ашагерд (шэкЛрт), ашхархаген (дунияуй), аведа-
ран (ЛнжЛл) т. т.
П о л я к т i л i н е н а у ы с к а н с е з д е р : албо (немесе),
алс (бЛрак), ани (жок), апелециа (анпеляцня), бугурмистр (бур­
гомистр) т. т.
У к р а и н т ЛлЛне н а у ы с к а н с е з д е р : бочка (бнш-
265
ке, кеспек), причина (себеп), прихода (жиылыс), рика (взен),
рицер (рыцарь) т. т.
Bip Т1лден екп-иш тшге вте сирек ауысатын eTicriK сездерш
колданранда кьгашактар, Kaeipri турю халыктары сиякты, туйык,
рай фррмасын алып, оларды ет, ал, бол сиякты кемекни етктж-
термен TipKecTipefli. Ондай жагдайда Ty6ipfleri жщ ш келж белп-
ci Tycin калады: ударит ет (ур), yhoda ет (келш), уживлат ет
(пайдалан), оплата ет (теле), терпит ет (шыда) т. т.
Бул icnerrec пркестер кыпшак тш ндеп ойат ет (уялт) деген
конструкцияньщ iaiMen жасалган.

Кыпш ак Tiл i лексикасыньщ макынальщ топтары.

Ертеректе жазылып калган-ескерткннтердщ тш нде кыпшак,


тш нщ барлык лексика-грамматикалык ерекшел!ктер1 камтылып,
барша элементтер! кездесед1 деу киын. ЕИз эвдлме етш отыргаи
халык тш нщ сейлеу нормасына нег1зделген жазбаларда сездер
тура магынасында келКршп, олардьщ ауыспалы марынасына
кешл аударылмаран. Бул 93i 6ip жарынан задды да. Уйткеш сез-
дерд}н ауыспалы марынасы керкем эдебиет тшнде жш колданы-
лады да, баска эдебиеттерде (оку куралдары, сезджтер, грам-
матикалар) тура марынасында алынады. Тура (конкрета) ма-
рынасында колданылып турран свздердщ марыналык ара каты-
насын айдындауда олардьщ омоним, антоним жэне синоним свз-
дер катарында жумсалатынын ай ту Fa болады.
К о п м а р ы и а л ы с е з ' д е р. Лл-тшде б{раз свздердщ 6ip
емес, б1рнеше марынада колданылатынын бшем1з. Бул кыпшак
тш и е де тэн кубылыс. Bipan ондай кеп марыналы свздердщ са­
ны онша коп емес. Мысалы, от деген сездщ «еамдж», еамджтер
ден жасалатын «дэрьдэрмек» жэне «опа» (помада) деген магы-
налары бар. Bipimiii матына от свзшщ, эрине, тура марынасы да,
калган. eKeyi (dopi, опа) сол 6ipiHiui марынасыньщ непзшде да-
мыран косымша марыналары. Сол сиякты «куррак, курраган»
деген урым беретш щуру сезш я «курылык» (материк) деген усте-
ме марынасы бар. Авлащ c03iHin «ац аулау» жэне «ад аулайтын
жер, аймак» деген ею марынасы бар. Кыпшак сездерг б!р мары­
налы да, кэп марыналы да болып колданыла 6epefli дейт!шм1з
осыдан. Кеп марыналы свздердщ марыналары ез ара тырыз
байланысты болып келедк
О м о н и м с в з д е р д i и жалпы саны кеп емес. Теменде кел-
ырктетш мысалдар кыпшак тш ндеп омонимдердщ жайынан ха-
бардар етедк щ р у (куррак) — щ ру (безгек), щаш (кас)— к1аш
(асыл тас)— щаих (таудыд ушар басы), щойун (койын) — щойун
(кой), щулан (кулан)— щулан (тартпа), щур (кур, боска) — щур
(зиян, текке), щурран (корран)— щурран (мола)— щорган (мал-
кора), щурт (6©pi) — щурт (курт, жэндж), сарын (ойла)— сарын
266
(жасырын), сач (ш аш )— сач (шаш, шашу), сор (сор)— сор (су­
ра), тугме (туйме) — тугме (ку адам), уч (уш )— уч (утылыс) —
уч (6ip нэрсенщ yiiii, ineTi), чащ (шак, шагып а л у )— чащ (му-
ныи niaFy, арыз айту), авлащ (хауыз, эу1з)— авлащ (лак,) — авлащ
(ац а ул ау ) — авлащ (кумнан Kyfiflipin i стел ген тостак).
Кыпшак тш деп омоним сездерд1н 6ip Typi — о м о г р а ф т а р
(немесе омограмдар). Bip я 6ipneiue сездер 6ip турл1 жазылады
да, эр турлт окылады. Бул кубылыс acipece араб алфавщчмен
жазылган ескертюштердщ т ш н е тэн. Мысалы, йыл (жыл), йел
(жел) онда ил болып eiri-ак эр т п е н ярни 6ip-aK. созбен бершедк
Оный, ce6e6i араб жазуынын, езшдш е р е к ш ел т н д е жатыр: да-
уысты дыбыстарды (мысалы, ы, е) б!лд1ретш тацбалар (хареке-
лер, мысалы, бул жерде кэсра — ы, фэтха — е) кебше койылмай
жазылады. Осыдан барып, йыл, йел сездер1 ил болып жазылады
да, олар 03 ара омографтар болып табылады. Шын мэшнде олар
жазылу жарынан рана болмаса, марыналык жарынан алып ка-
раганда омонимдер катарына жатпайды. Дэл осы сез (ярни ил)
ретше карай йал (жал), 1л ^ л ), йол (жол), йул (жул) болып та
окыла бередк Сол сиякты ик формасы уйук (ушк, тебе), йук
(жук) болып окылса, ат— ат (ат), ет (ет), ут (ут), от (ет) бо­
лып айтылып, эркилы марына тудырады. Кене ж азу мураларын
окып игеруде мундай ерекшел 1 ктерд 1 ескерген жен.
А н т о н и м с е з д е р . Эртурл1 тулгада турып, марыналык
жарынан карама-карсы урымда колдаыылатын сездер кыпшак
тш нщ ескертюштершде ете мол кездеседк Олар кейде эдеш су-
рыпталып, ез алдына топталып та берйлген: татлы — ачы (тэта,
ащы), йарыщ — щарангу (жарык,, к а р а т ы ), тащ — ж1фт (так,,
жуп), щаты — йымшащ (катты, жумсак), ыссы — савощ (ыссы,
суык), елу — T ip i (ел!, Tipi), сейрек — сыщ (сирек, жш), щам —
б т (кам, nicKeH), ч1Шг — бшй (шиш, nici), ттурулмш — ендур-
M iu i (кетерктгепдемен тускен), узун — щысща (узын, кыска),
йацы — ест (жаца, ecni), семлз — арыг (ceMi3, арык), м ч к е —■
йосан (жвдшке, жуан), оц — сол (он, сол) т. б.
С и н о н и м с е з д е р . Bipine 6ipi синоним болатын, hfhh си-
нонимдж катар болып табылатын кептеген сездер кыпшак, т ш -
шц ескертшштершде (сезд{ктерде) Ke6iHece атап керсетш п отыр-
ран. Мысалы, шаа (uiahap)— кент (inahap, кент), нащт — ащша
(акш а), щалай —• ащщоргашын (калайы), щары — аршун (кары,
аршын), тещ — йук (тен, жук), ус — ащыл (акыл) т. б.
Курамы жарынан алып Караганда синонимдж катарлар eKi
сезден де, не одан кеп сезден ж асала бередк Мысалы, квк, салам,
саман (шеп-шалам), кеп угуш, тел1м, йол (кеп) т. б. Олар кол-
тума сезден де, шрме сезден де курала бередк Мысалы, ашкере,
туйана сездершщ 6ipi (ашкере) парсы тш н е н алынран да, екш-
iuici (туйана) турш тек'тес колтума сезден жасалган. Ол exeyi 6i-
pirin, «эшкере» деген марына беретш синонимдш катар тузеп тур.
Марыналык жарынан да кыпшак тш ндеп синоним сездер{ эр
267
алуан болып келедь Басты-басты топтарга белш карайтын бол-
сак, олар мынадай магына беру ушп-i жумсалады:
а) эмоциялык, мэш бар синоним сездер: ун, саз (ун, саз), тат-
лы, чевук (тэтт1), торру, кену (тура, эдш), ыймыш, сасымыш
(жидшен, сасыран), ачы, щырак,, ару (ащы) т. б.
э) элеуметпк мэш бар синоним сездер: йарлы, йок,шыл (жар-
лы-жакыбан), артум, квп (арты к, кеп), тегме, барча (барша кеп-
ш ш к), т1р1лмек, йаш (Tipi адамдар), сатур;, сатмащ (сатылатын
нэрсе) т. б.
б) логикалык мэш бар синоним сездер: ус, ащыл (акыл-пара-
сат), бойа, рец (бояу, рен), йазармен, чызармен (жазармын, сы-
зармын), тейгы, тутщыл (устап тур) т. б.

Цыпшак r i лi лексикасыньщ стильдш топтары

Эдетте тшдщ стильдпс топтарына жаткызылатын «архаизм-


дер», «неологизмдер» не болмаса «кексе сездер!», «экспрессивтж
сездер» деген лексикалык топтар туралы nixip айту. Tipi йл ма-
териалдары бойынша Fana мумшн сиякты. Сондыктан кыпшак
Tiлi лексикасыныц стильдж топтары дегенде б!з «жалпылама
лексика», «диалектизмдер» жэне «профессноналдык, лексика»
салалары жешнде Fai-ia айтып отырмыз.
Жалпылама лексика— тш байлыгынын KepceTKiuii. Ол сездщ
магыналык жары мен стильдж жагын да, Heri3ri сездж кор мен
сездж курамды да камтиды. Профессноналдык, лексика да
оган жат дуние емес. CefiTin жалпы лексика —«лексикага» не тэн
болса, соньщ барлыгын бойына жинаган улкен арна, мол тарау.
Сондыктан оны магыналык жагынан болсын, стильдж жагынан
болсыи жеке алый топ-топка белш карауга болады. Кыпшак, Tiл i
лексикасын мынадай салаларга ажыратамыз:
А д а м н ы н д е н е м у ш ел е р i и е б а й л а и ы с т ы а и а*
т о м и я л ы к а т а у л а р : баш (бас), борун, буун (буын), сач
(шаш), тебе (тебе), мацлай (мандай), к,аш (кас), nipnin (шр-
шк), кулак, (кулак), квз (кез).
С е з i м м у ш е л е р i н е б а й л а и ы с т ы с е з д е р : кер-
мек (керу), ешггмек (есшмек), татмак, (тэту), ыйламак, (Шскеу),
тутмак, (устау).
А д а м н ы н а т а к, - л а у ы з ы м ы м е н элеу м ет т iк
к ы з м е т i н б i л д i р е т i н с е з д е р : к;ан (хан), солтан (сул­
тан), бек (бек), бей (би), чер1 башы (кол басы), азам (адам),
K i u i i (xici), елч1 (елнп), йарручы (буйрык шьшарып отырушы)
т. т.
Y й г е к е р е к т i ж и h а з-ж а б д ы к т а р д ы ц аттары: к,у-
жыра (шкаф), чырак, (шырак), квврут, K i 6 p i r (кушрт), кввуз
(шлем), чэмлек (кум, горшок), тввгуч (туппш), /сел/ (кел1), еле к
(елек).
268
Т е с е к-о р ы н а т а у л а р ы: тешек (тесек), йастуц; (жас-
тык), чарчав (шаршау), йоурсан (жуыркан) т. т.
К и i м-к е ш е к ж э н е с о f а н к а т ы с т ы н э р с е л е р -
д i ц а т а у л а р ы: repi тон (Tepi тон), чекмен (шекпен), опращ
(кшм), тувме (туйме), йен, (жен,), т1кмек (Tiric), кввлек (квй-
лек), кончен (шалбар), щур, белеаб (кур, белбеу) т. т.
М а т а ж э н е м а т а т о ц ы л а т ы н з а т т а р д ы ц а т ы:
велес (макта матасы), чуз (жукка ж1бек мата), тек (ж!бек),
ласт (ж1бек жасайтын шию зат), йун (жун), франгг суф (евро-
па койыныц жуш), ысщарлат (сукноныц 6ip Typi) т. б.
Т у р-т у с п е н б о н у а т т а р ы: рецг i лак (лак тустес), ащ
(ак), щара (кара), щызыл (кызыл), цырмызы (кырмызы), квк
(кек) т. б.
Ж е р а с т ы б а й л ы к т а р ы н ы ц а т т а р ы: теяйр (те-
Mip), алтун (алтын), куяиш (кумю), батыр (бакыр), ащщорг-ашын
(калайы), щоргашын (коргасын), йез (жез), кемур (кем1р), щаз-
ма (казба), к1реч (Kipiui, известь), йылтрын (шыиы).
Т у р р ы н у й л е р м е н е л д i м е к е н д е р д i н, а т т а р ы :
щалаа, сала (кала), сарай (сарай), ев (уй), кеЫт, туген (казак,-
ша «дукен», орысша «кибитка» создер! осыдан алынтан), щонащ-
лыщ (конак белме), алачущ (лашык), отлущ (от жаратын белме).
Д i н и на н ы м-с е н i м д е р г е б а й л а н ы с т ы с в з д е р:
тецр1 (тэцр1), оеан, йаратцан (жараткан), твретеч1 (жаратушы),
йарлыеын (жарылкаушы), пайеамбар, йалавач (елш!, пайтам-
бар — кудайдьщ жердеп елш1с1), ферште (nepiuiTe) т. б.
А с т р о н о м и я л ы к а т а у л а р: ай (ай), кун, щуйаш
(кун), кунес (куннщ жарыры), айдын (айдын, жарыты), йацы ай
(жаца ай), ай толун (толык ай), йулдуз (жулдыз), улкер (уркер)
т. б.
М е з г i л-у а к ы т т ы б i л д i р е т i н с е з д е р: ерте (ерте),
кече (тун), саат, оцт (сатат, уакыт), аш ощты (ас уакыты), туш
(туе), ащшам (актам) т. т.
К у н а т т а р ы : Нафта, йеп (жеК), 1) тушанбе (дуйсенб!),
2) сешанбе (сейсенбт), 3) чааршанбе (copcen6i), 4) паншамбе
(бейсенб1), 5) айна (жума), 6) сабат кун (cen6i), 7) йешанбе
(жексенб!).
А й а т т а р ы : ай (ай), ай башы (ай басы), 1) сафар ай (са-
пар ай — январь), 2) севунч ай (суйшш ай — февраль), 3) ш а йаз
ай (иш жаз ай — март), 4) тоб ай (тоба кылатын ай — апрель),
5) сону йаз ай (соцы жаз ай — май), 6) куз ай (июнь), 7) орта
куз ай (орта куз ай — июль), 8) соцу куз ай (соцы куз ай — ав­
густ), 9) щыш ай (кыс ай — сентябрь), 10) орта щыш ай (орта
кыс ай - • октябрь), 11) щурбан байрам ай (курбан шалатын мей-
рам айы — ноябрь), 12) азущ ай (азык ай-— декабрь).
Ж ы л а т т а р ы : 1) сычщан йылы (тышкаи жылы) , 2) сыеыр
йылы (сиыр жылы), 3) парс йылы, немесе щаблан йылы, немесе
сылан йылы (барыс жылы немесе каблан жылы, немесе сылан
269
жылы), 4) тавышран йылы (коян жылы), 5) балыр йылы (улу
жылы), 6) йылан йылы (жылан жылы), 7) ат йылы (жылкы жы­
лы), 8) ^ойун йылы (кой жылы), 9) мчш йылы (меппн жылы),
10) так;ук; йылы (тауык жылы), 11) ит йылы (ит жылы), 12) дон-
руз йылы (доцыз жылы).
М а л а т т а р ы : ат (ат), цысырак, (кысырак), цатыр (ка-
шыр), тшщатыр (ургашы кашыр), вгуз (епз), сырыр (ipi кара),
бузау (бузау) т. т.
А ц а т т а р ы : щойан (коян), тулку (тулю), тешн (тиын).
Х а й у а н а т т а р ы : арсылан (арыстан), цыстрак; (леопард),
тонуз' (доцыз), кешк тонуз (жабайы шошка), ritui тоцуз (ypFa-
шы шошка), шл (п1л), сазатан (аждайа), ырс (с1леус1н), айу
(аю) т. т.
Ж э н д i к а т т а р ы : щурт (курт), йылан (жылан), чыбын
(шыбын), бит (бит), бурче (бурге), суручыбын (маса), цандала
(кандала).
К у с а т а у л а р ы : чыпчьщ (шымшык), царацуш (каракус),
балабан (кыран, орысша «балобан»), /уарчыта (каршыга), цыр-
рый (кырги) т. т.
. Осы 1збен табиг.ат пей когамдык ам|р кубылыстарын, накты
заттар мен абстракциялык угымдарды шлд1ретш сездердщ то-
бын эл1 де жуйе-жуйеге бел1п келт1ре беруге болды.
Профессионалдык лексикага (кэаби сездерге) жататын
сездер кыпшак, т1л1нде онша кеп . емес. Оныц б1рсыпы-
расын жогарыда келт1р1лген жалпылама лексика мысалдарыньщ
imiHen де кездест1руге болады. Бул кэаби сездер мен жалпылама
лексика арасында кандай да болса 6ip iniKi байланыс бар екен-
д1гш керсетед1. Ол байланыс жеке сездердщ о бастагы лексика-
лык магынасында турып-ак эралуаи стильд1к мэнерге ие екендь
пнде, стильдж каб1лет б1раз сездщ тумысымеи б1те кайнап, 6ipre
жаралгандыгында.
Кэаби сездер: к э с i п и е с 1 н б i л д i р е т i и с е з д е р :
бшкчг (жазу жазатын адам), алтунчы (ювелир), тем1рч1 (тем1р
устасы), к;ылыч остасы (кылыш устасы), ейерч1 (epmi, ер жасау-
шы), отачы (оташы, сынык салушы), сыцрык, (курьер), йалчы
(туйме жасаушы), черч1 (усак-туйек сауданьщ адамы), бвркч1
(6epiK Tirymi), щасап (касап), бычацчы (пышак устасы), диуар
остасы (тас калаушы), нак,шларан (суретш1), батлатан (току-
шы), етмекч1 (нан жабушы), Наммал (амбал, жук тасушы), к,ул-
луцчы (кул), йа^чы (жак жасайтын уста).
У с т а л а р п а й д а л а н а т ы н к у р а л-с а й м а н д а р а т-
т а р ы: орс (тес), чак;уш (балга), цыс^ач (кыскаш), егев (егеу),
куре (керщтщ neini), курук (кер1к), керй (керш), балта (балта),
бурав (теск1ш), бычцы (ара) т. т.
М у з ы к а л ы к а с п а п т а р д ы ц а т т а р ы : таф (тамбу­
рин), суруна (сырнай), навара (тимпан, бубен), бурву (труба),
бурруча (шшкене труба), сыбызру (сыбызгы).
Сауда с а л а с ы на д а т ы с т ы ж у м ы с п е н б а й-
ланысты с е з д е р : сараф (сарапшы, кассир), таразу (тара-
зы), ташлар (шрлер, таразыньщ тастары), б т к тафтар (есеп
дэптер1) т. б.
EriH ш а р у а ш ы л ы р ы н а б ай ла н ы с т ы сездер:
екер (еплетш нэрселер), урлук, (урык, тукым), бршч (к у р ш ),
ашльщ (астык,), бодай, буедай (бидай), арпа (арпа), тутуреан
(Kypim), дары (тары), нохут (буршак.) т. т.
Б а у-б а к ш a f а б а й л а н ы с т ы с е з д е р : бащча (бак-
ша), бар, борла (бак), щабаба (жузщ бутары), раванд (орысша
«ревень»), щоун (кауын), садаф (орысша «рута», ащы шептщ
6ip Typi) т. т.
Ж е M ic-ж и д е к а т а у л а р ы : щоз (жанра к), армут, кгрт-
ме (груша), алма (алма), нардан (гранат), бе (айва), чатлаущ
(орман жанрагы), шафталу (шабдалы), ерис (epin) т. т.
Т а р а м а т т а р ы : шекер (шекер), бал (бал), бурч (бурыш)
щамыр (камыр), Kipde (пирог), щабурщына (куырылран ет) т. т.
Э с к е р и-с о f ы с . i с i н е к а т ы с т ы с е з д е р : nepi (эс-
кер), санчыш (coFbic), алам (жалау), тоу (ту), щасал, к,осащ (к,а-
рауыл), сарыт (кару), сырдащ (сырмак терщен сырып пплген
эскери кшм) т. б.
Е р-т у р м а н а т т а р ы : щамчы (камшы), сарыт (эбзел),
наал (пол, тара), рйер Наборы, ейер йабочы (аткерпе, кешшк),
нощта (нокта) т. т.
Диалектизмдер. Кене жазу нускаларыньщ тшиен диалек-
тизмге тэн элементтерд1 эдеттеп жай сезден айырып алу оцапга
туспейдк BipHenie сездердщ катар келш 6ip марынада жумсала
беру! мумю'и. Сонда олар ез ара синонимдж катар тузе ме, неме-
се олардыц семантикалык колданылу эд 1 сшде 6ipinen 6ipinin
диалектшк айырмасы бар ма, омы ажыратып жату киын. Ал
енд1 колжазбада сондай сездердщ 6ipeyi «мыиау диалектшк
ерекшелштер катарына жатады» деп керсеплсе, онда мэселе,
эрине, баскаша. Мысалы, «Туркше-арабша сезджте» щырыщ
(ащы), манас (белп<), аурас (сия сауыт), ел1р (кашыр), щур
(боска), врук (©Tipiic), тайга (тага), час (туман) сездер! «диа­
лектизмдер» деп керсенлген. Олар эдеттеп ачы (ащы), бучущ
(белш), deeir (дэуп), щатыр (кашыр), зиан (зиян), втрук (етн
piK), туман (туман) сездер1мен-катар колданылады да, солармен
6ip марынада жумсалады. Сол сиякты, бек сезг—«бек» «эм1р» де­
ген марынада жумсалса, эдеттеп сез. Ал «куши», «6epiK» деген
марынада колданылса — диалектизм. Кыпшак тш ш ц ескертюш-
тершде «диалект» деп белш керсетшген баска сездер кездеспей-
тшджтен, б!з кыпшак, тш ндеп диалектизмдердщ лексикалык
топтары туралы осы мысалдармен рана шектелем1з.
Кыпшак тш ндеп диалектизмдердщ фонетикалык ерекшелж-
Tepi жешнде мынаны айтура болады. Bip сез 6ipneuie вариантта
кездеседк hfhh Keii6ip дыбыстар ез ара алмасып келедк Дыбыс-
271
тардын мундай алмасу ерекшелпогерш ею топка белш караван
жен. Bipimni топка жататын дыбыстардьщ алмасуы жалпы тури
плдершдеп фонетикалык езгерштердщ тарихи батыты мен бел-
гш кезещн керсетедр ярни мундай дыбыстардьщ алмасуы кып-
шак тш нде д и а х р о н и к а л ы к , езгерктерге экелш сорады,
Мысалы, орхон-енисей жазбаларында сакталтан з-д-й дыбыста-
рыиын алмасуы кыпшак тш нде толы к аякталып бнкен. Сондык,-
таи да ол й дыбыеымен айтылатын плдердщ катарына жатады.
Ал, т-д дыбыетарыньщ алмасуы мунда толык сакталды десек те,
т дыбыеымен айту, ярни «таза кыпшак ерекшелт», мунда элде-
кайда басым. Ещй 6ip дыбыстардьщ, атап айтканда, f- b (у ) ды-
быстарыньщ алмасуы не р дыбысыньщ Tycin калу тарихы тек осы
кыпшак тшшен тана баста лады. Одан бурыпты пускаларда бул
ерекшелщ жок. ч-ш дыбыетарыньщ алмасу жолы да дэл осылай.
Демек, т-д, f- b (у), ч-ш т. б. тарихи фонетикалык кубылыс.
Диалектьшк ерекшелпегер дегешм1здщ ез! осындай тарихк
кубылыстарта непзделедк Мысалы, т дыбыеымен айтылатын
вариант Ka3ipri кыпшак Длдерше тэн езгешелж болса, д дыбы-
сымен айтылатын вариант — осы кунп отыз илдерше тэн езге-
щелж. Сол Tapi3fli TypKi тьтдершщ шытыс тобына жататын тГлдер
f дыбыеымен сейлесе, Ka3ipri кыпшак тшдер1 ол сездерд! в (у)
дыбыеымен айтады. Кыпшак тш нде е мен и дыбыетарыньщ ал­
масуы жш ушырайды. Осы кунп татар мен башкурт т1лдер1 и
дыбысын колданатын жерде баска кыпшак Длдер1 е дыбысыв
колданады. 0з ара алмасып келетшу(у) мен ы(I) дыбыстарынын;
бгрппш Typi Ke6inece ескертюштердщ тшнде ушырайды да, ке-
йшп варианты жаца тшдерден табылады. Велгш 6ip дыбыстар­
дын алмасуында тарихи кубылыс пен диалектийк ерекшелжтер
астасып жатады. Алмасу непзшде пайда болтан ею варианттьщ
6ipeyi 6i3re белпОз 6ip диалекп курамында журед1 де, кейшнен
сол диалектшщ базасында курылтан жаца тшдщ басты ерекше-
лжтершщ катарына жатады. Екпшп вариант не тарихи кубылыс
есебшде калып кояды, не болмаса еюннй диалектшщ курамыи-
да еюннй 6ip жана тшдщ езшдш сипаттамаларына барып саяды.
Осы алуандас дыбыстардьщ алмасуын И. А. Батманов орхон-ени­
сей жазбаларынын, материалдары бойынша «диалектшк ерекше-
лжтер» деп карайды.
Еюннй топка жататын ерекшелштер — синхрондык кубылыс.
Олар тек кыпшак т-шнщ ез М иде FaHa кездеседк

Вам также может понравиться