Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
ч у Л с л Д Д й. / ;
£CfC£ltllw(cj|hL'
h u p it iiK
ftw( * 4
АЙДАРОВ F., КУРЫШЖАНОВ Э., ТОМАНОВ М.
:МЕКТЕП» БАСПАСЫ
АЛМАТЫ — 1971
КАЗАК, ССР ЖОР АРЫ ЖЭНЕ ОРТА АР НАУЛЫ
Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1 БЕКТТКЕН
7—1— 1
232—М 71
МАЗМУНЫ
Алгы сез . 3
1 БЭЛ1М
Кене турк1 жазба ескертюштер1 5 Караханид турштершщ
1 т а р а у, Еск1 заман ескертюш- тшнде жазылган ескерт-
T e p i ................................... 12 KimTep ............................ 17
Орхон-енисей жазу ескерт- Орта Азия турштершщ Ti-
Kinrrepi ............................ 12 лшде жазылган ескерт-
Енисей жазу ескертк1штер1 13 KimTep ............................ 28
Орхон жазу ескертк1штер1 14 Кене кыпшак, т1лшде жа-
Талас жазу ескертк1штер1 15 зылган ескертк1штер 44
II т а р а у. Орта гасыр ескерт- Шагатай т!лшде жазыл-
K i i i r r e p i ............................ 16 ран еекертк1штер 66
И Б0Л1М
Кене турю жазба ескертюште- III т а р а у. М. Кашкари зама-
ршщ тш . 77 нындагы турк1 хальщта-
1 т а р а у. Орхон-енисей жазу рыньщ Tijii . 149
ескертюштершщ тш 77 Typni дшдершщ фонети-
Фонетика . 77 калык жуйеФ 149
Морфология 97 Турк1 тшдершщ фонети-
Синтаксис............................. 111 логиялык курылысы 156
Л е к с и к а ............................. -121 М. Кашкари енбегшщ сез-
II т а р а у. Кене уйгыр жазу д1к коры жайлы 182
ескерткпнтершщ тш . 124 IV т а р а у. Кене кыпшак т1л1нде
Фонетика . . . . 124 жазылган ескертшштер-
Морфология . . . ". ' 140 д1н T M l ............................ 191
Л е к с и к а ............................. 145 Фонетика . . 191
Синтаксис ............................. 146 Морфология 212
Л е к с и к а ............................ 262
3
болгандыктан, ap6ip топка жататын ескертыштердщ лексикалык, граммати-
калык езгешел1ктер1 ез алдына жеке каралды да, Ka3ipri тш материалдарымен
жуйел1 турде салыстырылып отырылмады.
EcKi Typni тшнщ грамматикалык ерекшелжтерш окушыларра жан-жакты
туаширу максатымен фактшк мысалдар мол алынды.
Кене Typni жазба нускаларыньщ тарихы мен тш не байланысты шетел
эдебиеттер 1 мен совет тюркологиясынып ен содры табыстары ескершдк
Эр такырыпка орай Heri3ri жэне кемеыш эдебиеттерд1 корсету, кене туры
жазба нускаларыньщ материалдарын Ka3ipri турю жэне казак тшнщ мысал-
дарымен салыстырып отыру, кене алфавиттердщ окылу ережелер1 мен ерек-
шелжтерш уйрету, ескертыштер тшнен узшдшер аударып, оларды талдау
т. б.— осы пэнд! окыту устшде мурал1мдер улесше тиетш тшелей практикалык
жумыстар.
Едбек жазылу жуйес1 жарынан казак тшнщ рылми грамматикасына бе-
й1мделш бершп отыр. Ютапта жеке ескертыштердщ талдану дэрежеш б1ркел-
ы емес. Bip ескертыш туралы кебьрек айтылса, еыннп ескертыш женшде
келт1ршген материалдар одан repi аздау. Бул сол ескертыштердщ дуние жу-
зш к тюркологиядары зерттелу дэрежесше байланысты болды. Сонымен 6ipre
Keft6ip грамыат(икалык категориялар толырырак баяндалса, баска 6ip катего-
риялар кыска айтылтан. Бул да сез болып отырран ескертыштерде жазылып
калган нактыл'ы мысалдардыд езшдж ара салмарына (олардьщ б!рде кеп,
б1рде аз кездесетшдшне) байланысты.
Едбектщ «Орхон-енисей жазу ескертыштершщ тш », «Кене уйрыр жазу
ескертыштершщ тш » деген бе^мдерш F. Айдаров, «М. Кашкари заманында-
ры турю халыктарынын т1л!» бел!мш— М. Томанов, 6ipiHini бешм мен «Кене
кыпшак тш нде жазылган ескертыштердщ тш » бел1мш — Э. Курышжанов
жазды.
Кене туры ескертыштер! жайында бул ытап 6ipiHUii рет усынылып отыр.
Пшр айтып, кемек керсеткен, талкылаура катысып, ой салган жолдастарра
авторлар улкен алрыс айтады.
Авторлар
I Б9Л1М
Жалпы тусМк
Орта расырда eMip сурген турка тайпалары, жогарыда 6i3
этап еткендей, улкен 6ip козгалыс успнде болран. Оны эдетте
орыс тарихшылары «великое продвижение народов» деп атайды.
K,a3ipri Кдзакетан территориясъг ол кезде эркилы TypKi тайпала-
рынын, кешш-конып ететш, барып-келш ж уретт зор «какпасы»
icneTTi кызмет аткарран. Туржтер К,ытай iprecineH Ш ырыс Евро
па, славян елдерше дейшп аралыкты тугел жайларан. Балкаш
келшен Византияра дешн тарап, Шам мен Мысыр елдерш де
камтып отырран. TypKi тайпалары мекендеген улан-райыр алкап-
тын, эр елке, sp6ip аймавында турльтурл1 мэдениет орталыктары
мен б!рнеше эшмшШк-баскару орындары устемдш eTin турран,
калалар ocin, сауда дамыран, жана тайпалык одактар курылып,
эр топта эр турл1 тайпалар бшпк курган. Мысалы, Ш ырыс Тур-
Kicran аймарын уйрырлар мен карлуктар билеп, баска бетен ру-
ларды Кдраханид ToniperiHe топтастырса, Батые Туркктан,
Хорезм елкесшде орыздар мен кыпшактар эйгш болтан. Алтын
Орда мен Мысыр. ©шpi кобшесе кыпшактарра барынып турды.
Эрине, булар — 6ip-6ipiMeH катыспайтын, белшш калран томара-
туйык мемлекеттер емес, кайта 6ip-6ipiMeH курдай катынасып,
тынымсыз араласып жаткан катар елдер. К,ай топта, кай орта-
лыкта отырса да TypKi тайпаларыныц арасындары алуан турл!
байланыстар (саяси, эскери, шаруашылык, мэдени т. б.) ешуа-
кытта толастап керген емес. Мше, осындай эр турл! география-
лык, орталыктарга байланысты эр жерде тугаи мэдени туынды-
лар, эдеби шырармалар, жазу ecKepTKiuiTepi кейде сол ортальщ-
та устемдш етш отырран ру-тайпалардьщ атымен де аталып
отырран. ;
Орта расырда eMip cypin, osiHe лайык жазу ескертшштерш
жасап кеткен осындай орталыктар туралы 6i3 томенде азын-ау-
лак болса да тары да айтып етем1з. Бул жерде ескерте кететш
кажетп нэрсе мынада: орта расырда жазылран ескерткштерд!
жалпы этап, шетшен Ti3 in бергеннен repi, б!з оны сол замандары
ap 6 ip рылми-мэдени орталыктарга сэйкес белпл! 6 ip территория-1'
лык аймак келемшде алып карастыруды макул кердж. Сонда
дэл сол аймакта устемдж етш отырран тайпалар тш нщ энпме
больш отырран ескерткштер типне типзген acepi де айкынырак
танылады.
16
Караханид турттержщ тЫнде жазылран ескертю'штер
Караханидтер мемлекет! X—XII расырларда Кашкар мен Ис-
пиджаб (K-a3ipri Сайрам манайы) аралырын билеп турран. Ен.
басты орталыдтары Баласарун (Жетзсу, Ыетыккел жарасында)
жэне Кашкар (Ш ырыс Турюстанда) калаларында болран. Ке-
шшрек ол МауреннаЬр елкесш косып алып, мемлекет орталырын
Бухар каласына кеппрпен. XII расырдьщ аягы мен XIII расыр-
дын басында Караханидтер мемл>екет1 наймандар мен монролдар
шапкыншылырына ушырап, бара-бара шаратай улысына ка-
рап кеткен.
Тарихта Караханидтер эулет1 ярма тайпасынан шыккан болу
керек деген жорамал бар. Баска турю тайпаларынан repi белдь
леу тайпалар ол «езде чырылдар, карлуктар жэне уйрырлар
болран.
Караханидтер династиясыньщ кез!нде жазу-сызу енер1 (18-
беттеп сурет) кдтты дамыран, ел мэдениет! квтершп, эдеби
туындылар кебейген, рылми шырармалар жазыла бастаран. Сол
кезде жарыкка шыккан эдеби, рылми жэне д!ни шырармалардыд
басты-бастылары деп мыналарды атап отуге болады.
Кутадру бипг («Кутаю бш м Ь) шыгармасы 1069—1070 ж.
жазылран. Колжазбанын авторы Юсуф жайьгада колжазба кь
picneciHiH 3-бетшде был-ай дел!нген: «Бул штап, бул влети жаз-
ран Kiel Баласарунда туран. Ол бул кбайты Кашкар елшде жа-
зып, атышулы Куншырыс несшщ сарайына экелд1. Тыбрач Бурра
Хан эм1р оны мактап жазушыра «Хас-Хаджиб» («купия ми
нистр») деген атак бердТ Осы дан барып жазушынын «Юсуф Хас-
Хаджиб» деген axaFbi жер жуз1ве таран кетп». Тарихи деректер-
ге Караганда, 1069—1070 жылдары Кашкарияны Караханидтер
династиясынан шыккан Бурра Хан деген каранньщ (тамрашы
ханнын) билеп турраны рас едк
Колжазбанын тупнускасы белгЮз де, 6i3re жеткен оньщ уш
кеш1рмес! бар. BipiHmici 1439 ж. Герат каласында уйгыр жазуы-
мен (каз!р ол Венада), еюнннс! XIV расырдьщ 6ipiHuii жарты-
сында Мысырда араб жазуымен (каз1р Каирд1н Кедивен ютап-
ханасында), унпннпа XII расырдьщ аярында араб жазуымен ке-
нпрщген. Наманган каласынан 1914 ж. табылран бул соцры ке-
ш1рме каз1р Ташкент каласында сакталады, соган байланысты
ол кейде «Ташкент нускасы» деп те аталады.
1870 жылы Инсбрук каласында А. Вамбери бастырьга шьтар-
ран енбекте Вена нускасы,нан узшдшер (915 елен) келНршген.
Сондай-ак елец жолдары транскрипцияланып, немш Т1л 1не ауда-
рылган. Турюше-немшше сездш жасалып, тупнусканын лито-
графиялык квннрмеш коса Т1ркелген.
«Кутадру бш1гтщ» Вена нускасын В. Радлов та 1890 ж. бас-
тырып шырарран. Колжазбанын келем1 200 бет, ол 11 дэптерден
2—352 17
Юр. (2)
куралган, эр дэптер. 10 парактан турады. Bip рана KiciHiH. колы-
мен жазылран. Тексте коп жерде тузеИлген жэне einipmin тас-
талран да жолдар бар. Жацадан (уст1нен) косылг-аи жолдар
м-ен косымша оездер де кездеседк В. Радлов пен К. Г. Залеманн
бул колжазбаны бастапкы нуска (черновик) болар деп жора-
малдайды.
«Кутадру бшг» текси-пц Kipicne сез1нен баскасы уйкас-уйле-
ciMi жараокан ею жолды елен болып келед1. Ара-тура 4 жолды
олецдер тобы да кездесед1. Кейшп жардайда ©лещин 6ipiHmi,
еюнип жэне твртшип жолдары уйкасып отырады. Кдтаптыц елец
уйкасы туралы В. Томсен улкен зерттеу жумыстарын журпзтп,
1897 ж. шырыс зерттеуш1лер1н1н Парижде болран XI халыкара-
лык съез1нде сол жайында баяндама жасады. 0з тужырымдарын
ол 1901 ж. венгер журналынын бетшде жариялады.
Венадары нуска мен К.аирдег1 нусканы 6ipiKTipin ею том
етш В. Радлов кештрек тары да бастырып шырарран болатын.
Bipiumi томда Вена нускасынын Tend транскрипция аркылы
бер1л1п, нем1с т1л1не аударылран (1891 ж.).Ек1нш1 томда Каир
нускасынын транскрипция аркылы бер1лген текс1 мен немкше
аудармасы бар (1910 ж.). Ею томныц екеушде де транскрипция-
лык жуйе орьгс алфавиттнщ непзшце жасалган. Ол рылымда
(белг!л 1 «академиялык» немесе «Радлов жуйесЬ деп аталатын
принцип бойынша тузтген.
Стамбулдьщ «Тур1к Д1л Куруму» деген уйымы уш кеипрме-
н1ц yuieyiH б1рдей жеке-жеке к1тап ет1п жариялады: Вена нус-
касын 1942 ж., Каир нускасын 1943 ж. жэне Ташкент нускасын
1943 ж. Yui кеипрмешц басын косып, Р. Арат 1947 (I бел1м) жэне
1959 (II бел1м) жылдары Стамбул каласында кайта бастырып
шырарды.
«Кутадру бшгтщ» кейб1р улг1лер1 мен уз1нд1лер1 квптеген
баспалар мен жинактардыц бет1нен орын алып келедк Олардыц
imifleH кене уйгыр алфавиймен жазылран барлык ескертюштер-
д1 жинап, терт том erin бастырран В. Радловтыц en6erin, С. Ма
лов пен И. Березишнц кене турю жазу ескертюштерше арналган
баспаларын айтура болады. Осы басылып шыккан ецбектердщ
непзшде ооцры уакыттарда Москва мен Ленинградта, Ташкент
пен Бакуде, шетелдерде кептеген зерттеулер мен гылми жумыс-
тар жург1з1л1п келедт.
«Кутадру 61лirTin» депзп мазмуны — дидактикалык сарын-
да жазылран елецдер. Эр кеипрменщ келем1 мен ондары елец-
дер саны эркилы. Олар туралы мэл^меттер де ала-кула. Мыса-
лы, Вена нускасында 1439 елец, Каир нускасында 4361 елец, ал
Наманган нускасында 6095 ©лен бар делппп жур. Кейб1р мэль
меттерге Караганда соцры аталган нускада 6645 елец бар деп
айтылады. Мундагы б1здщ елец деп отырраиымыз, эрине, жора-
рыда айтылрандай, ею жолдан куралады.
2* 19
Диван лугат ит-турк («TypKi тьпдершщ сездШ») 1072 жыл-
дын, 25 январынан бастап 1074 жылдын, 10 февралына дейлнп
аралыдта жазылган. Едбектщ тупнусдасы б1зге жетпеген. Оныд
жалгыз кенпрмеш 1266 жылы (1 августа) жасалган. Ол туралы
осы кедпрмеш'д содында «Эуел1 Саве, кей1н!рек Шам, ягни Д а
маск каласыныд тургыны Мухаммед ибн Ебибекир ибни Ебил-
фетих (оны Toapi жарылдасын!) осы кггапты тупнускасынан ке-
iuipin б!т!рдг»— деген ескерту бар.
«Диванныц» авторы — Махмуд ибн ул-Хусайн ибн Мухам
мад ал-Кашдари. Ол Кашдарда туып, eMipiHin жастыд, жШттж
шагын Баласагунда етшзген. Араб т1лi мен араб эдебиетш, пар
сы мэдениетш М. Кашдари оте жадсы б1лген. Грамматика жа-
зудыд классикалыд эдкйн жете медгерген. Бул салада ол Багдад
одымыстыларымен эр1птес болган. «Диван» авторыныц ©3i бул
жен1нде: «КДапты жазу устшде Халил бин Ахмедтщ «Китабул
айни» деген шыгармасында долданылган тэрт1пт1 устандым» деп
жазады. Ол айтып отырган Абу Абдур-Рахман ал-Халил бин
Ахмед бин Аир бин Тамим ал-Азди ал-Фарагиди ал-Яхм.ади ал-
Басри (717—791 немесе 702—776 «емесе 712—786 ж.) эр! адын,
эрi т1л enepi мен елед дурылысы жайында б1рнеше «ггап жазган,
«Китабул айни» деген атадты едбектщ авторы, улкен галым
болган.
М. Кашдаридыд «Диваннан» баска «Килабу джевахир ан-
Нахви фил-лугат ит-турк» («TypKi тщдер1 синтаксисшщ дьмбат
дасиеттер! туралы ютап») деген 6ip едбеп болган. BipaK оныд
колжазбасы ■бнздщ заманымызга дейш жетпей жогалып кеткен.
Ол шыгарма «Диваннан» бурын жазылса керек, уйткеш автор
«Диванныд» содында: «Бул кггап ©MipiMHiH адырына дейш жет-
к1здЬ> деп жазады.
М. Кашдаридыд едбеп туралы алгашды деректер XIV гасыр-
дан басталады. Мысалы, Андалузиядан шыддан кернекп галым
Абу Хайянныд белгш едбегшде кездесетш багзы 6ip узвдилер
осы М. Кашдари шыгармасынан алынган. Мысыр елшщ эйгш
тарихшысы Б. Айни езшщ Европа, Сирия жэне Индия тарихына
арнальгп жазылган 6ip едбегшщ «TypiK дауымдарыныц тарихы»
деген б©л1мшде дашкарлыд галым ибни Мудаммедтщ ютабынан
алынган узшдшерден ондагы огыз руларынын тадбалары же-
ншде, TypiK тшдер1 мен уйгыр жазуы жайында жэне туршмен тТ
лшщ кейб!р с©здер1 туралы 6ipcbinbipa .мэл1меттер жариялайды.
М. Кашдаридыд едбеп туралы азды-квпи деректер шыгыс ел-
дершдеп баска да зерттеугшлердщ шта.птарында кездеоедГ
Европага тараган М. Кашдари едбеп жайындагы алгашды
хабарлардыд 6ipi — 1904 жылы Венгер академиясы жарияла-
ган «Лингвистикалыд жинадтагы» мэлгмет. Онда TypKi 'плдер!
жайында XI—XV гасырларда жазылган едбектерге шолу жаса-
латын 6ip мадаланыд авторы араб-тур1к илдершде жазылган
едбектердщ ед 6ip ecKici деп осы «Диван лугат ит-туркп» этап
20
керсетедь Бул eei мамлюк султандарыныц турю тшдерш окып
уйрену1 ушш »eri3ri оку куралы болып танылганра уксайды.
М. Кашкари 'едбегшщ шын мэшсшдеп зерттеу объекысше
айналуы онын, уш томдык тупнускасыныд 1915—1917 жылдары
Стамбулдары Ахмет Рифат баспасынан шыру кезещнен баста-
лады («Диванныд» 1915 жылгы Стамбулдары басылымыньщ му-
кабасы 22-бетте керсетшген). Квлем1 жарынан I том 436 бет,
II том 294 бет, III том 333 бет, барлыры 1063 беттен турады. Осы-
дан кей!н-ак, аталмыш едбек какында б1ркыдыру рецензия, ха-
барлар жарияланьт, ол батыс, шырыс -елдерше тугелдей мэл1м
болды. Мысалы, I том туралы М, Хартманн, II—III томдары
женшде Ф, Копрулузаде т. б. зерттеудилер жазран жеке сын-
мацалалар осы максатка арналган. Немю профессоры М. Харт
манн «Диван луват ит-турк» ютабын халык здебиетшщ нускасы
деп туйед1 де, одан бес-ак жыл бурый жазылран эйг!лi «К,утад-
ру б!л1г» шырармасын сол замандары сарай здебиетшщ улг1с1
болтан ед1 дейдк
К. Броккельманн Махмуд Кашкари едбегшдег1 жеке сейлем-
дерд!ц барлырын алфавит тэрттбше келт1р!п, немш тш не ауда-
рып берген болса (Будапешт-Лейпциг, 1928 ж.), одан кейтн сез
TieiMi С. Муталлибов шытарран IV томьщда (индексщде) келть
р!лед1 (Ташкент, 1967 ж.). Озбек тшндег1 аударманыц I томы
1960 ж., II томы 1961, III томы 1963 ж. жарык кердь
Турштщ кориекЛ бшмпазы Б. Аталай «Диван лурат ит-турк-
т!ц» уш томдык аудармасьш (1939—1941 ж.), 6ip томдык тупк1
нускасын (1914 ж.) жэне осындары сездердщ 6ip томдык, ЛзБ
MiH (индексш) жасап шырарды.
«Диван лурат ит-турк» материалдарыныд эркилы зерттеу жу-
мыстарына пайдалануыда бул аталран аудармалар кед жол
ашът берд!. Содан барып онын iuiKi дуниеш ашылып, сыры са-
рапка тусе бастады. Ocipece «Диван лурат ит-турк» шырармасы-
ныд зерттелу тарихындары екйшп 6ip елеул1 кезен — оныц тур1к
т!л1не аударылып б!ту! деп ecenTeyiMi3 керек.
«Диван лурат ит-турк» ютабыныц жанадан басылып шыруына
байланысты овы зерттеу жумыстарыныд аумары да кедейе тустк
Жер-жерде жазылып, бурынды-содды жа’рияланган материал-дар
бул едбект!д ралымдардыц кызу талкысына тусш, жан-жакты
сез болып келе жатканын кереетедт
Эдг1ме болып отырран едбек, нег1з!нен алранда, М. Кашкари
заманындары турк1 тшдес халыдтардыд корэмдык OMipi мен ру-
хани дуниесшщ алуан саласын камтитын материалдарра толы.
Онда тарихи-элеумегпк жардайларра, этнография мен эдеби му-
раларра, мэдениет пен тш ерекшелжтерше, халык медицинасы
мен материалдык ескертк1штерге, географиялык суреттеулер мен
астрономиялык атауларра, рылми зерттеулерге, тары баска то-
лып жатк-ан мэселелерге байланысты аса бай мол1меттер мен
нактылы мысал-фактшер келт1р1лген. Ецбектен грамматикалык
21
(S jr ^ ^ Ut О,
/ A i
4^ ' $ 0 J ~**
d * 1 aL^ -
* ± Js
W ?T
ережелердр хальгк ауыз эдебиетшщ улгшерш, елевдер мен жыр-
ларды (терт жолдан туратын 300 шумак шамасындай), терме-
лер мен жумбакдарды, мадалдар мен мэтелдерд1 (бул да 300-
дей) т. б. толып жаткан тарихи кунды материалдарды кездестп
peMia. Бул жарынан «Диван лурат ит-турк» 031 эцпмелеп отырран
лингвистикалык зерттеулердщ эдей{ курастырылван хрестома-
тиясы тэр1зд1. Мундай сипат осы тектес взге ецбектердщ бойынан
табыла бермейдк
Ал енд1 «Диван лурат ит-турк» ютабыныц осы кун.п турю
тшдерше кандай катынасы бар деген мэселеге келеек, онда 6i3
кеплплж зерттеугшлер niKipiH куаттай отырып, оны Tipi TypKi
тшдершщ бэрше б[рлен тэн казына, ортак мура деп караймыз.
Шынында да, бул 03i — осы кунп кептеген турю халыктарыньщ
03 алдына болшш, хальгк, сипатына жетш калыптаспаран кезшде
жазылган едбек. Онда талай-талай тайпалар мен рулардыц ауыз-
ею сейлеу типнен алынган материалдар жинакталган. Сондык,-
тан да Н. А. Баскаков М. Дашкарщп «турю тшдерш ез ара са-
лыстыра зерттеудщ nnoHepi болтан едЬ> десе, А. Н. Самойлович
оны «XI раеырдыц Радловы» деп атады.
М. Дашкаридщ оз айтуы бойынша, ол буюл турю халыкта-
рын тугелдей ар.алап шыккан да, сол кездеп Дараханидтер мем-
лeкeтiнiи астанасы болран Даищар каласына барып, турю тш-
дершщ салыстырмалы грамматикалык окулыгын жазура Kipie-
кен. М. Дашкари ецбегшде ез заманындары TypKi Tiaaepi сол
тшдерде сойлейтш халыктардьщ географиялык орналасу тэрДб1
бойынша Румнан (Византиядан) шырьгека карай рет-ретгмен
атап ©тшедй Олар: печенег, цыпшак,, о р ы з , йемек, башкир, бас-
мыл, к,ай, йабацу, татар, щыррыз, ч ы р ы л , тухеи, я р м о , ырращ, ярук,,
жумул, уйрыр, щытай, табтаЧ. Автордьщ туащирушше, мундагы
кытай т ш — Чин (Дытай) мемлекетшщ, ал табгач— Мочин елЬ
шн. тш болып саналады да, TypKi тшдерше жатпайды (K,a3 ipri
казак тш нде булар «Шын, Машын» деп аталады). Сонымен 6ip-
ге автор печенег тш нде сойлейтш туржтер Рум мемлекеЧмен,
кырвыз .тшнде сейлейтш тайпалар Чин мемлекеЧмен Kopmi
отырран деп жазады.
Буюл TypKi тшдерш (Румнан Чинра, ярни батыстан шыгыска
дешн) автор «тер1ст!к» жэне «туетш» деп ею топка б0лед 1 де, ал-
рашкы он тшд! (печенег, кыпшак, орыз , йемек, башкур, басмыл,
кай, йабаку, татар, кыррыз) TepicTiK топтары тюдердщ катарына,
сонры жею тйш ( чырыл , тухеи, ярма, ыррак, ярук, жумул, уй
рыр) оцтуетш Члдердщ тобына жаткызады.
Сурдак, кенжек, apFy, хотандыктар т!лI, тубут, жабаркалык-
тардыц т!лi, булгар, сувар тюдерш жэне кокандыктар мен ба-
ласарундыктардьщ т. б. аймактарды мекендейтш халыктардьщ
тшдерш автор буран косымша тшдер есебгнде керсетедй
Тшдердщ тазалыры мен колданылу epeKineairi жарынан
М. Дашкари сувдак, кенжек, ариу, тубут тшдерш 6ip топка, уй-
23
рыр тш н 0з алдына, кай, ябаку, татар, басмыл тшдерш ушшнп
топка бвлш карайды да, кыррыз, кыпшак, орыз , тухси, ярма,
чырыл , ыррак, ярук тшдерш таза тури e,fli деген ,пшр айтады.
Одан spi йемек, ба шкур, типдер i мен булгар, еувар, печенег тш
дерш де осы таза тури Длдершен 6ip ыцрайлас ед! деп жазады
автор.
М. К,ашкарйД1д ойынша, турк! тшдершщ ен женйи — орыз
т ш де, ец жаксысы, колданура колайлы келетш — яр.ма, тухси
TiKKepi мен Ka3ipri Казакстан территориясын, ярни 1ле, EpTic
Йамар, Едш взендершщ бойын жайлаган халыктардыц тш . Бул
аталган жерлердщ гнпнен автор К,окан, Тараз ( ярни Kaeipri Та
лас) калалары мен Испиджабтан Баласарун елкесше дейшп кед
атрапта туратын халыктардыд тшше токталып втед!.
Эр топтагы тшдердщ езгадж касиеттерш сипаттай келш, ав
тор кыпшакт.ар й дыбысыныд орнына ж, м дыбысыныд орнына
б, з дыбысыныд орнына й дыбысын колданады жэне «ейб ip сез-
дердщ курамындаты ч, р дьибыстарын туорш айтады деп жазады.
Мысалы, жугду (йугду емес) — «шу.да», бен бардум (мен .бардум
емес)—«мен бардым», цайыц (казыд емес)—«кайыд», чуМун;
(чумчук емес)—«шьгмшык», :гамак, (тамрак емес)—«тамак (бу
рак)» т. т.
Куш бугш кодданылып журген тшдер деп бул аталган тш
дердщ шшен башкур, татар, кыррыз, уйгыр тшдерш айтуга бо-
лады. Ал печенег, кыпшак, о ры з , булгар тшдер) осы кунп eai тш
дердщ катарына жатады да, йемек, басмыл, кай, ябаку, чырыл ,
тухси, ярма, ыррак, жумул т. б. тшдердщ тарихи тагдыры туралы
тюркологияда oeipre жеши мэл1мет жок.
Сонымен, тур/Ki тшдершщ М. Кашкари жасаран ен алрашкы
классификациясы ей турл1 нег1зге суйенген: б1р1ншщен, турк!
халыктарынын орналасу тэрмбше карай, ярни географиялык
мэл!меттерге суйенген де, екшшщен, ap.6ip топтагы тури тшде-
piHin ез1нд1к фонетикалык жэне морфологиялык каеиеттерше,
ярни лингвистикалык сипаттарр.а нег1зделген. Одан 6epi торыз
расыр втсе де тури Tinnepi туралы бертшде жасалган баска тур-
л) класеификациялар кебшесе осы М. Кашкари айткан оебептер
непзшде жазылып келедк Демек, «Диван» ез заманындагы кеп-
теген турк! тшдершщ. материалдары Herisiane жазылрандыктаи,
оиьщ оол кездег1 жалпы TypKi тшдершщ керсетккш деп танылуы
занды.
Казак ральшдары Н. Т. Сауранбаев, С. А. Аманжолов,
А. М. Ыскаков, I. Кенесбаев, X. Эдшгереев, F. F. Мусабаев т. б.
«Диван лугат ит-турк» женшде азды-кетч niKip айтып, оньщ ма-
териалдарын казак т!л! тарихын зерттеу ушш пайдалану кажет-
TiriH этап Kepceryi де осы енбектщ жорарыдарыдай ерекшел1Г1нен
туран. TypKi тшдерш зерттейтш кептеген калаларда (Москвада,
Ленинградта, Бакуде, Ташкентте, Самаркандта, Фрунзеде) «Ди
ван» материалдарынын нег!зшде жазылып жаткан енбектердщ
24
сан-салалыты да оньщ iuiKi мазмуныныд бай, тылымдык мэншщ
жотарылытьшан.
Ьибатул хадайык, («Акикаттын, сыйлыты»). Кейде муны
«Атибатул-хакайык» деп те атайды. Авторы — Адиб Ахмед
Иугнеки. «Ьибатул хакайыкты» 1444 ж. уйтыр жазуымен квнпрт-
кен жерплдш билеудп Арслан Ходжа-Тархан ол туралы: «Каш-
кар тшиде жазылтан, юм кашкар 'тш н б!летш болса, сол Адиб
C03iH тугел тусшедЬ,— деп жазтан. Колжазбаньщ уш турл1
варианты да содты уакыттарта тэд крдпрме. Уйткед1 оныд
материалдары кенпрме жасалды дейтш кездщ емес, jjirepipeK
уадыттыд, X—-XII тасырлардыд, туындыларына удсайды. Сон-
дыдтан С. Е. Малов оны XII тасырдыд, ал Э. Наджип XII—XIII
тасырдыд ескертюнл деп дарайды.
Текст 4 жолдыд ©лед сездерден куралтан. TypiK талы мы
М. Мансуротлы тексте 121 ©лед (4 жолдык) бар десе, С. Е. Малов
506 жол ©лед, ал А. М. Щербак 253 бэшт бар дейдк Едбек
дидактикалык мазмунда жазылып, ез 1шшен 6 ip«eiue бел1мдерге
белщген. Мысалы, 1-б©л1м (79—124 жолдар) бщгеннщ пайдасы
мен бшмегеннщ зияны жвшнде, 2:бвл1м (125—172 жолдар) т1л
енерш сактап калу унпн iстелет 1н ic-эрекеттер туралы акыл-
кедес, 3-бвл1м (173—220 жолдар) дуниенщ взгерш, жадарып
жане кубылып отыратындыты женщде, 4-б©л1м (221—260 жол
дар) жомарттыд пен сараддык жайлы, 5-бел1м (261—288 жол
дар) тэкаппарлык пен кшппешлдш, 6-бел1м (289—316 жолдар)
дуниедорлык, 7-б©л1м (317—352 жолдар) ер квдщдшк т. б.
жайында болып келед1. Сол кездег! барлык жазба нусдалар
сиядты бул да ед зуел1 алла мен оныд жердег1 ек ш — Мухаммед
пайтамбарды мададтаудан басталады. Содан алташкы терт
халифата (пайтамбардыд cepiKTepi Эубэюрге, Омарга, Оспанта
жэне Элтге) табынады. Жазбаныд ед содында автордыд ©si
туралы мэл1мет бер1лед1 (ол ©3 i сукарадты оЬкыр адам болтан,
йугнек каласында тутад). Араб тарихшыларыныд айтуы бойын-
ша, «Югнек» атты кыстак Самарканд каласынын мадайында
болтан (В. В. Бартольд, С. Е. Малов). Осы кунп Турщстан ка-
ласыныд жанында «Жуйнек» деген еск1 елд1 мекеннщ орды бар
(казак тш ндеп т/г дыбыстарынын тураксыздыты — т1л бшмш-
де белгш заддылык). Иугнекидщ дал кай ауылдан (кыстактан,
каладан) шыккандыты толык мэл!м емес. Эдебиет зерттеупиа'
Р. Берд1баев Ахмедт1 Турк1стан тубщдеп Жуйдек каласында
туган деп есептейд!.
¥йрыр эршмен жазылып, жолма-жол араб жазуымен кайта-
ланып отырган колжазбаньщ аталтан варианты Стамбулда сак-
таулы. Ол 1480 ж. кеппрщген,
Стамбулдагы екшид вариант тек капа араб алфавиЬмен
жазылтан (жылы белпаз). Ал Самаркант варианты уйгыр
жазуымен берщген, 1444 ж. квдпрьлщ жазылтан. Бул аталтан
25
уш варианттын, ушеуш де транскрипцияланган тека жзне
индекс!мен косып 1951 ж. Р. Р. Арат Стамбулда бастырьш
шырарды. Одан бурынырак, «Ьнбатул хакайыктын» кейб!р
узшдшерш езбек эдебиет1н1н; тарихына байланысты Е. Э. Бер-
тельс бастырып шьтарран болатын. Турж ралымы Наджип Асим
бастырьш шырарран ецбек ек1 бел1мнен куралран. Оныц 1-бел1-
м1нде (1915 ж.) текст жэне оныц туристе аудармасы, граммати-
калык, бчерк, сездж бар, 2-бел1м1 (1918 ж.) араб, уйрыр жазуы-
нын, тупнускасына арналран, бастырушы жазран алры сез бар.
Тефсир («Тусшжтеме»). Ецбект1 жазган автор мен онын
Kemipymici, жазылран, кеипршген уакыты мен жер1 асолжазбада
керсетшмеген. В. Бартольд, С. Малов, А. Боровков, К. Фуад,
А. Эрдоган, А. Инан сиякды ралымдар колжазбаныц тупнускасы
XII—XIII расырларда жасалган да, ол XV гасырда кайта кеин-
р1лген деп есептейдй Кеипрме 1914 ж. взбекстан ен1р1ндег1
.Карты каласынан табылран.
«Тефсир» куран сурелершщ (XVIII суре) жолма-жол аудар
масы мен сол аудармаларра арналран тусшжтамелерден (ком-
ментарийлерден) куралран. Эр суренш сонында сол суренпт
марынасына уйлеспрш бер1лген энпмелер мен елендер ‘бар.
Куранньщ турк!'Нлдерше аударылран б1рнеше варианттары
бар. Олардык эцпмелер1 мен т1л ерекшелжтер!, курылысы мен
бер1лген комментарийлер1 вз ара уксастык тауып отырады.
Мысалы, осындай 9 турл1 колжазба Туркияньщ «Ислам мен
тур1к шьтармаларыньщ музешнде» сактаулы тур. 1333 ж. Му
хаммед бин ал-Хадж Девлетшах аш-Щирази кепирш жазран
аударманын т!лi «Тефсирдщ» тшмен ете уксас. Мундары кейб1р
эцпмелер Рабрузыныц шырармасында да кездеседй «Тефсирдщ»
Keii6ip эщтмелерр сол сиякты, «Асхабул Кайф» (эдетте ссылай
аталады, толык аты «Тазкира-и-хизрат султан асхабал-кайф»)
шырармасында елец туршде бершген (1910 ж. Шырыс Туршстан
елкесшен табылран).
Аудармаларльщ 6api де эдеби тшде жазылран. Осы куш олар
езбек эдеби тйпнщ тарихымен байланысты карастырылып жур.
Кене уйрыр жазуымен бершген «eii6ip ескертк1штерд1 де осы
топка жаткызуьшыз керек. О лар— манихей, христиан жэне
будда дщдерше байланысты бетен тшдерден (acipece кытай,
Сирия, санскрит, монгол тьтдершен) жасалган аудармалар
(IX—XI жэне VII—XIII р.). Сондай-ак кеп реттерде кешшрек
(XV—XVII р.) Kemipin жазылран ецбектер мен ic кагаздары
т. б. улкендьккиш жазу улгшери Мысалы, б!з сонын 6ip-eKeyi-
не рана токтала кетейж.
Алтын йарук («Алтын жарык»)— X иасыр шамасында будда
дшш уарыздау уш!н кытай тшшде жазылран ютаптын XVII Fa-
сырдьщ аярында (1678 ж.) жасалган аудармасы.
Бул туралы колжазбаньвд кеынрмеешде тавгаш т1лштш ш -
26
лейу турк плш че артармыш («К,ытай тшнен екишп рет турж
тш не аударды») жэне тары 6ip жерде тохары тшнпн турк тши-
че артармыш («Тохар тшнен турш тш не аударды») деген ескер-
тулер бар.
Шыгарманын аты онын «Мемлекетт! эд1л баскару жолдарын
тус1ндлру» деп аталатын тарауындагы «барша дуниеден бшк
турган бш м патшасы алтындай жаркырайды» деген сезден
щыюса керек. Аудармашы — Биш-Балык, каласыныц тургыны
Сыдку Сели Тудун деген кип. Бул аударманын б1рнеше кеилр-
Meci бар. Олардын мазмуны пытай, санскрит жэне монгол тшде-
рщде жазылган кейб1р ецбектерде баяндалган. Кэш1рмелер1
таза да укыпты жазылган.
С. Малов 1910— 1911 жылдары сары уйгырлар туратын Гань
су провинциясына барып, кептеген уйгыр жазуыныц текстер1н,
ооньщ !шшде осы «Алтун йарукты» да тауып кайтады. В. Радлов
пен С. Малов шетелдер зкспедицияларыныц узак жылдар боны
жинаган матер-иалдарыныц (ш ш де «Алтун йарук» та бар)
басын курап, 6 ip i 3 re Tycipin, тутас тулгалы жинак етш бастырып
шыгарды. Грамматикалык формалардыц керсетк1ш1н, кейб1р
узшдьлер! мен орысша аудармасын жэне уйгыр жазуыныц
ескертшштер! туралы, олардын зерттелу тарихы мен улг1лер!
жайында тольик мэлшет жариялаган С. Е. Малов болды
(1951 ж.). «Алтун йарукты» кернекгп нем1с галымдары В. Бант
(1930 ж.), Ф. Мюллер (1908 ж.) т. б. оз тшдерше аударган.
Хуастуанифт («KemipiM сурапдуга оку») — турк! халыктары-
ньщ арасына манихей д ш н тарату yiuiH жасалган аударма.
Аударылган (кеппршген) acepi мен жылы белпЛз. Радлов V Fa-
сырда жазылган болу керек деп шамалайды, Малов оны Орта
Азияда (бзбекстан не Казахстан жершде) жазылган деген бол-
жам айтады.
Бул ецбектщ уш Typai кецирмеа бар: а) 1907 ж. Турфаннан
табылган ('K,a3ip Берлинще), 1911 ж. Берлинде баеылып шыккан
пуска (текст, транскрипция, HeMicuie аударма, ескертпелер);
э) 1907 ж. Духуанда табылиан варианты (осы кунде Лондонда)
1911 ж. басылды (текст, транскрипция, агылшын тш н д еп аудар-
ма-сы, ескертпелер). Ек1 кенпрменщ eKeyi де .манихей жазуымен
берш ен, екеуш де бастырып шыгарган — венгердщ кернены
тюркологы А. В. Лекок; б) 1908 ж. Турфанда табылган уйгыр
жазуымен б ерш ен нускасын 1909 ж. В. Радлов бастырып шы
гарды (тугаи басым, нем!еше аудармасы, ескертпелер). Ол каз1р-
ri уакытта Ленинград каласында сактаулы тур. «Хуастуанифтщ»
кейб!р узгщДлерш орыс тш н е аударып 1951 ж. жариялаган
С. Е. Малов болатын. Оныц барлык варианттарын топтап, б!р
iare салып Л. В. Дмитриева 1963 ж. орыс тш н е аударып шыкты.
Сез больга отырган ецбект!ц т ш жатык, айкын да дэл, api эдеби
т1лмен жазылган. Ол орхон-енисей жазу ескертгаштершщ тш н е
жакын, Грамматикалык тургыдан зер.-ттелген емес.
27
Караханид туржтерщщ т ш туралы бурын-соцды толык, ж а
зылган ецбек — К. Броккельманньщ грамматикасы («Орта Азия
мусылмандары эдеби тшшн, шыгыс TypiKTepiHe байланысты
грамматикасы», немк тшнде, Лейден, 1951 ж. жэне 1954 ж.).
Еши 6ipi М. Мансуроглыньвд «Караханид туржтерщщ т!л1» деген
ецбеп (немк тшнде, Виесбаден, 1959).
Караханид туржтерщщ тшнде жазылган будан баска да 6ip-
неше еекерткштердщ аты белгш. Солардын, 6ipi —«Казак ССР
тарихынын» 1-томында аталып етет1н, 1436 ж. жазылган «Ми-
раж-наме». Ол — Мухаммед пайгамбардьщ «кек жуз1н шарлатан
саяхаты» туралы энпмелейтш «НаЬжул ферадистщ» аудармасы.
Шыгарманьщ 6i3re мэл1-м кенлрмеД 1442 ж. жасалып 1823 ж.
Парижде жарияланады. Жобердщ «Турж тш нщ грамматикасы»
деген ецбепнде оньщ литографиялык улпмен берщген узшд1лер 1
келт!р1лген.
«Бахтияр-наме» шыгармасынын ею турл1 'КепырмеД бар. Bipi
уйгыр жазуымен 1435 ж. жазылган. Каз1р ол Оксфорд универ-
ситетшщ кпгапханасында сактаулы тур. EKiHiuici одан кеп кейш
кешпрьлген. Бул ен б е к -т е «Мираж-наме» сиякты д1ни энпмелер-
ден турады.
if if 3
л 5 if ^(U гcfа га
Г -Л
с: c, _ >1
иГ
О 5
d •- аr юго— Э
х - О-
CL
Я х
ГО*“
>~ i-x *>-* >■
CD м c; 2
XT— ?с; : |5 X
и
га CL O' Э" х> ш
X" в хГ хГ
1 51а А а 21 а а б б 6 Ч Готика
2 8 b 25 b 6 ид н, Готика
з (5 с c c С c c к
а a Грек,
4 ФЬ 3D b 2) b b
5 © е <£ t '£ c e V У Лать1н>
6 iff S f S f Ф W У 6 .Лзтьт,
© 8 (09 © g г Н, Л а Т ЫН;
а
8 5 b h X к, У
9 3 п 3 i\ Jt) a u iu
10 ft £ ft К В e к
И £ t Cl l i л
12 ЗЛт Шш Шm jU
Е с к е р т у ? ас г ы
13 31 n fa n П n U
э р 'п т е р
14 £> 0 Фо ©0 о е „КОДЕКС КУМа н и кус“
15 33 p IP p • P p ri ж а зб а с ы м д а жи7рек
уш ы райды
16 П q №. q ©q K,
3
17 Шх IH г Br p
18 © fs 8 fe 6 fs c их
19 £ i й t £ t m
20 Uu 11 u Uu У Ч
21 33« D ю Dc У в
22 2Bro ID ro T Dr o У в
23 Г г Г * sc
24. 9 в a?v й У
25 3 J 3 з 33 3
(немесе «итальян бвлгмЬ), екшнп бел1мд1 «немю бвл1мЬ> деп
атайды. Ек! бвл1м де готикалык квне шрифтшен (48-беттеп
cypetTi карацыз) жазылып, б1рде кара, б1рде кара кошкыл бояу-
лы сиялармен ернектелген.
Колжазба ©те нашар жазылган да, орфографиялььк кателер-
ден аяк алып журпшз, Готикалык, алфавит турю тйй дыбыста-
рын тацбалауга келгенде ©те 6ip дэрменшз алфавит екендшн
осы «Кодекс» бетшде барьшша айкын танытты. Оньщ устше
колжазбаны жазушылардыи да сауаты темен болса нерок —
оп-онай сездщ 035н бурмалап, барышна былыктырып жтберген.
Сондыктан да П. М. Мелиоранский кезшде «Осы «Кодекстщ»
Свэт окыганеан б1рнэрсе шыга коятынына менщ кумэшм бар»
деп жазган ед1. Эрине, «Кодекстщ» бул мгадер! оны окьш-уйрену
уппн кепке д е й т залалын типзш келдк
Европа бШ'Мпаздары (oeipece Италия жергндеп ютапкумар
адамдар) «Кодекс» туралы ертеден бернак хабардар болтан.
Томазиус деген юсшщ жазып кеткен мэл1метше Караганда,
1362 ж. Италияныц атакты акыны Ф. Петрарка бул жазбаны
баска ютаптармен коса Венеция республикасына сыйга тарткан.
¥лы акынныц шыгыс елдерш кеп аралап, елшшк кызметтер
аткарганы мэл1м. BipaK !«Коденст1» оньщ кайдан колга xycipin
алганы осы уакытка дешн белп'Фз больш келедк
Немю халкыныц эйгш математик галымы, философ, ойшы-
лы Г. В. Лейбниц •— тарих мэселелер1мен де кеп шугылданган
адам. Ол тарихи колжазбаларды жинап, жариялауга зор мэн
берш, кещл аударып отырган. Сол В. Лейбниц «Кодекс» туралы
былай деп жазган: «Мен Петрарка ютаптарыныц каталогын
керд1м. Ондагы ютаптардыц шгнде кеб1рек кещл аударганым
«Куман тйннщ сездш» болды. BipaK мен канша эуреленсем де,
оны окып, ештене шыгара алмадым».
«Кодекстщ» 6ipiHUii бел1мш ец алгаш француз тыпне аударып
бастырып шытарган кернект] ориенталист, синолог, академик
Генрих Юлий Клапрот (1783—1835) болды. Ол взшщ «Азия
туралы зерттеулер» деген диосертациялык жумысьгна коса эцп-
ме болып отырган колжазбаны «Ф. Петрарка ютапханасынан
алынган латынша-парсыша-куманша сездш» деген атпен жария-
лады (Париж, 1828 ж.)
«Кодекс КуманикустЬ екшнп рет тугелдей (erci б©л1мш де)
латын т1лше аударып, 1,880 ж. Г. Кун Будапешт каласында бас-
тырды. Баспа уш бьл1мнен турады. BipiHHii "бел1мде «Алгы свз»
бен улкен «Kipicne» бар. Юршпеде кумандардыц тарихы, олар-
дыц баска турл1 халыктармен (хазарлармен, печенегтермен,
массагеттермен, Туран ойпатын жайлаган тагы баска тайпалар-
мен, орыстармен) карым-катынасы,» ру-тайпалык курылысы,
тшдш (аномастика мен топонимика бойывша) ерекшелштерц
Д1н1, саяси-элеуметтш курылысы сцякты мэселелер сез болады.
Екшнп б©л!мде «Кодекстщ» текстер! мен олардыц латын тшн-
4—352 49
деп аудармалары келДртлген. YniiHUii бел1м кумащна-латынша
(2838 сез), парсыша-латынш'а жэне немкше-латынша сездштер-
ге арналган. Оньщ устше, баспада косымшалар, тузетулер жэне
эдебиет кереетюштер1 де бар,
Г. Кун баспасы тупнусканьщ api дзл, api толык, кенпрмес)
тэpiздi. Онда зр сез латын алфавиймен кайта танбаланып, латын
ттлше аударыльш берктген.. Коптеген сездер баска TypKi йлде-
ршдеп (acipece шаватай, уйвыр, татар тiлдepiндeгi) e3i тектес
сездермен салыстырыла каралып отырады. Г, Кун баспасыньщ
мацызы — бурын жарык кермеген «Кодекстщ» ею.нип бел1мш
басып шыварып, «Кодекстщ» Ю. Клопрот айткандай сездщтен
рана емес, ею бел1мнен туратын колжазба екендкш эйгш еткен-
дКр сондай-ак, ол «Кодекса» хальщаралык, ры лы м -тш болып
саналатын латын тш не аударып, оньщ данный барлык злемге
жаюы. Латын т ш мен немк тш н жаксы бюетш болрандыктан
Г. Кун кептеген куман сездершщ езшдж киын аудармаларын
аныктап бердк «Кодекс» т ш туралы оньщ осы баспасы бойынша
б1рсыпыра пшрлер айтылып, енбектер жазылды.
«Кодекс Куманикус» yuiiHuii рет В. В. Радловтьщ аудармасы-
мен Санкт-Петербургте басыльш шьвдты (1887). Б iр ак, бул тольгк
аударма емес: Г. Кун баспасыньщ эр жершен 6ip уз!нд1 алран
да, оны орыс алфавипнщ улгкгмен транекрипциялап, нем к
тш не аударып берген. Бул басыльшньщ мазмуны мынадай:
1) Алры сез. Онда куман тш нде келт1р1лген 15 жумбак талда-
нады. 2) Куманша-немкше сездщ (2217 сез). 3) Жеке сейлем-
дер мен сез пркестерк 4) Куман текстер1 мен олардьщ аударма
лары. 5) Сез TiaiMi (3024 сез). 6) Тузетулер (33 сез).
Орыс жазуынын нег1зшде жасалрандыктан, В. Радлов транс-
крипциясы каз!рп окушылар пайдалану ушш колайлы-ак. Bipa-к
б!раз сездердщ грамматикалык тулвасы мен семантикалык
аудармалары кеп жерде-ак, кещлден шьщпай жатады. Ocipece,
В. Радловтьщ куман тш нде ц дыбысы бар деп тануы жэне бар-
льгк жерде ч дыбыеынын орнына ц жазьш колдануы дурыс
емес едк ■
1936 ж. Дания валымы К. Гренбек колжазбаньщ тупнуска-
сын (факсимилесш) басып шыгарды. Бул «Кодекстщ» 4-рет
басылуы ед1. Мунын ез1 ескертюштщ кейтнп зерттеупплерше
тупнускамен жумыс icTeyre мумюндш тувызып, кейёнр сезд1н
дурыс-бурыстывы туралы осыван дешн болып отырван айтыс-
тартьютан куткарды.
«Кодекс Куманикустын» сонвы, 6eciHuii баспасы да К- Грен-
бектщ колынан жарык кердк Ол куманша-HeMicuiie сездгк есебш-
де арнаулы алвы сез1мен коса жарияланды (1942 ж., Копенга
ген, 2728 сез). Онда алвы сезден баска куман сездершщ орфо-
графиясы мен орфограммасы, куман тш ндеп дыбьютардын
айтылу ерекшелштерк сез жасау тэс1лдер1 жайында б1ркыдыру
энпме болады. Мундагы куман сездер1 латын apinTepiHin непзш-
50
де жасалган рыл ми транскрипциялык жуйемен бер!лген. Эр
созднр тупнускасы колжазба бойынша дэл керсетшп отырыл-
ды. Сейпп, К. Гренбек баспасьшьщ аркасында куман сездершщ
окылу принциптер1 6ip i3re тусш, кап жедюднс тапты. Аударма
жары да ойдарыдай жаксартыла тусти
Куман тш н зерттеу жумыстарыньщ immaeri аса 6ip баралы
едбек— Б. Радловтьщ «Куман т1л1 туралы» деген штабы
(1884 ж. орыс тш яде Санкт-Петербургте, нем1с т1л1нде Лейпциг-
те баеылып шывдан). 6л «Кодексыд» Г. Кун басьт шыгарран
материалдарына непздел!п жазылган. Куман тш нщ фонетика-
лык, курылымын зерттеп, «Кодекстщ» орфография ережелершен
ауытди жазылган жерлер!н аныдтау — осы едбектщ ез алдына
койран непзп мшде'п болып табылады. Куман тш нщ фоне
тика жуйесш саралай отырып, автор ондагы дыбыстардыд,
этап айтканда ц дыбысыныд, колданылу еревшелшше карай
куман т ш казгрп татар тш нщ мишяр диалекпсше жакын екен
деп туйед1. Б1рак бул болжам зерттеудп ралымдар тарапы-
нан колдау тапкан жок, кайта, кун1 6yriH ол кате деп танылып
жур.
51
Орта Азия кыпшактарыньщ тЫнде жазылран
ескертшштер
Жотарыда сез болтан «Орта Азия турштершщ тш нде жазыл
ран» делшетш еокерткшгтердщ кай-кайсысында болса да б1ршде
аз, бiранде квп депендей кене кыпшак тшшщ взшдш катысы
бар. Ocipece Ясауйдщ «ХикметЬ, «Мукаддимат ал-адаб», «Кита-
би тарджуман фарси уа турки уа моголи» сиякты енбектер—
сондай ескертшштер. BipaK булар таза кыпшак тшнде емес,
кыпшак ру-тайпаларымен катар отырран о ры з , уйрыр, карлук
тэр13да кептепен турю тшдершщ нег1зшде жазылрандыктан, осы
кун1 Орта Азия турштершщ тарихымен б.айланысты карастыры-
льга жур. Оньщ уст1не бул сынды жазба нускалар жете зерттелш-
бегендштен, оларра кыпшак тш нщ катысы жвншде де тубегейл!
ешнэрае айтылран емес. Осыныц бэр! еске алынып, Орта Азия
кыпшактарыньщ тш нде { я р н и Батые Турюстан, Мауренвайр,
Арал мен Каспий, Ургешш пен Бухард ви1рлерш жайларан
кьшшактардьщ тшнде) жазылран ескертюштер баска турю
т1ддер1мен ортак болып келетш жазбалармен 6ipre «Орт.а Азия
турштершщ тшнде жазылран ескертшштер» деген бвл1мде
карастырылды. Жогарыда керсетшген «TypiK филологйясынын,
нег1здерЬ> деген енбекте бул аталран ескертюштер «Хорезм
турштершщ тшнде» жазылран делшедй
5-352 65
Шаратай тЫ нде жазылган ескертк1штер
«Шаратай», «шаратай т!л1» деген сездщ езшдш (семантика-
лык,) марынасы куш бупнге дейш дэл айкындалран емес. «Ша
ратай» деген сездщ 0 3 1 Ш ыцрыс ханныц (1227 ж. кайтыс болран)
еюнтш баласынын атынан шырып, тарихи эдебиет беттершде
термин есебщде калыптасып кеткен. Шаратай хандык курган
елке XIII—XV расырларда «шаратай улысы» деп аталган. Сол
елкенщ туррын турштерщ «ша.ратайлар», олардьщ т1л1нде жазыл-
ран керкем эдебиет (непзшде, поэзиялык) шытармаларын «ша
ратай эдебиет!», ал т!лш «шаратай т!л!» деп атап кеткен.
Шаратай кайтыс болран сон (1242 ж.), XIII расырдын ек!нш!
жартысында Шаратайдыц немереа Кара йулегу курган империя
да «шаватай улысы» болып аталады. Шаратай тукымынан
шыккан Дувахан XIV расырдьщ басында (1306—1307 ж.) бул
улысты кайта курады. «Шаратай улысы» (кыскаша «шаратай»)
деген термин реем и турде осы уакыттан бастап колда-нылады.
Шаратай улысына ол кезде мынадай географиялык аймактар
караран: Амудария мен Сырдарияньщ арасы («Трансюксания»
немесе «Мауреннайр», дэл!рек айтканда, «Маур ан-найр»—«еш
езен аралыры»), Жет1су елкесг, Памир тауларынан Кабул мен
Газнеге дейш, Ш ырыс Туршстан мен Жонрария. Мше, осы атал-
ран территорияны мекендеген турйсгер мен TypiK болып кеткен
баска да кешпел1 халыктар (олар монгол хандьщтарынын Tiperi
болран) осылай аталран да, бул аймактан шырыс жак облыстар-
ра карай орналаскан турштер «монгол» деп саналран. Осыран
орай хан айналасындары зиялылар да сипайи, рариат, морол
жэне шаратай болып белек-белек аталып отырран. Квшпел!
турштер «шаратай» деген атын XV расырва ,дей1н (Шаратай
урпагыныц 6imiri аякталранша) сактап келген. XVI расырда,
TeMip нэсшдершщ мемлекет1 жойылран сон, олар (Мауреннайр
шагатайлары) квшпел! езбек тайпаларымен торысып, араласып
кеткен едй «Шаратай» атымен аталатын кейб!р рулар мен тайпа-
лар XX расырга дейш ем!р пурген. Олар Хиуа мен Зеревшан
езбектерше барынып турран. «Шаратай» с©з! жер-су (топоними-
калык объектшер) атаулары болып кун! бупнге дей!н сакталып
келед!. Мысалы, «Шагатай к;шщасы» («Шаратай какпасы»),
«Шаратай тепе» («Шаратай тебе»), «Шаратай йаны шакар»
(«Шаратай жана шайары») дегендермен 6ipre, Ташкентте «Ша
ратай» C63i катыстырылып койылран кеше атт.ары да бар.
Шаратай тш туралы совет тюркологиясында айтылып журген
пшгрлер кейде 6ipi»e-6ipi кайшы да кел!п отырады. Осы жардай-
ларды ескере отырып, Шаратай т!л!н!н колданылу, зерттелу
тарихы туралы кыскаша шолу жасаранымыз орынды.
Тем!р империяеына барынатын турш халыктарын да эдетте
«шаратай елй> деп атайды (XIV расырдьщ ек!нш! жартысы мен
XV расырда). TeMip эулетшен езбектерге ©Tin кеткен Мухаммед
66
Салих деген акын езлнщ «Шейбанинама» делен шылармасында
Шейбани ханнын езбектер шабуылына ушыралан Самарканд
каласыньщ (TeMip мемлекетшщ орталылы) елнпПмен сейлескен
кезш суреттейдк Сонда Шейбани хан айтады:
Bid, Ki мин барчара мушафиц дурмын,
Варна ил бирже мувафиц дурмын,
Чаратай ил миш взбек д'имесун.
Бихуда фикр цылып рам йимесун.
Аудармасы:1
Б5л: мен баршала кайырымдымын,
Барша елдермен татумын,
Шалатай ел1 меш езбек демесш,
Бос киялдап кам жемесш.
Одан api Шейбани хан езш шалатайлыктардьщ «езбектергс са-
тылдьщ» деп орынсыз кшэлайтынын айтып кетедп
Дидыер: син чагатай шйсш,
Ушбу йирде чаратай хайлысын.
Ни дип взбек 61ле йавер болдуц,
Ханра бу йацлыр чакер болдуц?
Аудармасы:
Олар айтты: сен шалатай елшенсщ,
Бул жерде шалатай тобына жатасьщ.
Не деп езбекпенен ауыз жаласып,
Оньщ ханына жалыньш малай болдьщ?
Бул узшдщерге Караганда, «шалатай» мен «взбек» делен сездер
exi рулы елдщ, ол кезде 6ipiHe-6ipi еш, вз ара жауласушы халык,-
тардьщ жеке-жеке аттары болып танылады.
А. Науаи шалатай тш н буюл турж тшнен б елт алып ка-
райды. Оньщ «Мизану лафзан» («0лен елшемЬ) деген ецбегшде
«турк улусу, бетахсыс чагатай халды арасында шайы афзан»
(«турж улысы, acipece шалатай халкы арасына таралан елен
елшемЬ) туралы жазады. Мундалы шалатай — аксак, Тем1рдщ
aMipiHfleri туржтер. Науаи айтып отырлан влшемдег1 елен. куры-
лысын одан баска туржтер де колданатын боллан.
«Шалатай тш Ь немесе «Шала.тай турюсЬ эуел1 шалатай
мемлекетше балынатын туржтердщ тш не байланысты, келе-келе
TeMip устемдш тусындалы буюл Орта Азия территориясында'
жасалан туржтердщ эдеби тш не байланысты айтылып кеткен.
XV—XVI л. акырында «шалатай» делен свзден repi «турю»,
«турлкше», «турж Tini», «турю тш » делен атауды квп айтады
жэне жаппай колданады. Тек Науаи лана взшщ «Мизану лаф-
зан» делен енбелшде «чагатай лафзы» («шалатай тип») делен
свз орамын устанады: «Парсы акындары мен парсыныц свз енерг
шеберлер1 эр сезд! калыцдыктай кад!рлеп, барынша нур жай-
натты.да, эсемджке бвлеп бердь Мен болсам TypiK тш нщ куД1-
5* 67'
ретше суйе.нд!м, олар сушки кыздай :кып аяларан ойларын жет-
Ki3in берген сездерд! мен шаратай лафзымен жаздым. Бул ил —
ешкандай акын пайдаланып, ein6ip жазушыньщ колы жете кой-
маган эдеби Ллдщ непзП»,— деп жазды ол.
АбулТазы шаратай т ш туралы мьгнадай аныктама бередк
«Шаратай т у р ю а — Тем!ридтер хандырыньщ AayipiHfleri эдеби
тш Ол араб-п,арсы тш нщ зоерше катты ушыраран». Одан эрi ол
03iHin «турю тшнде» жазып отырранын, «шаратай турюсшен»
(сол сиякты араб, парсы илдерщде де) эдеш б1рде-б1р свз алып
пайдаланбарандыры туралы айтады.
Грамматикалык зерттеулер жазьш, шаратай тш нщ .керне1да
сездШн жасаган XVIII расырдьщ ралымы Мирза Мехди («Маба-
нил-лугат» («Тш жазбалары») деген ецбепнде езшщ эцг!ме етт
отырран тш н б1рде «тургк тш » немесе «турю т!л!» («лугат-и
турк» немесе «лурат ит-турии») деп атаса, ещи б1рде «шаратай
тш » («лурат-и чаратай») деп жазды. Бул жерде 6ip айта кететш
нэрсе: М. Мехди эцпме кылып отырран т ш — Лутфи, Науаи,
Хусейн Байкара шьтармаларыньщ т ш жэне «Калили и Димна»
эцг!месшщ шаратай тш »де жазылран аудармасы.
Сейтт, кептеген ш ы ры с журтынын, 'зерттеушшер! Науаи мен
сол тустас акын-жазушылардыц тш н «шаратай т!лi» деп атаган.
Сол сиякты, XVI:—XVII расырда жазран xeft6ip эдебиет кайрат-
кершщ тш н де «Науаи тш » («лурат-и Науаи ыйа») не «Науаи
тЧлдес» деп тану эдетке айналып кеткен.
«Шаратай т!л!» деген атау Шырыс елдершде Орта Азия тур!к-
Tepi'HiH, эдеби т ш тарихындары белгш 6ip дэу!рдщ езшдш
ерекшслпстерш белплеу ушш жумсалран.
Бул мэселеге Европа елдершщ зерттеушшер! калай карайды?
Bipep свз епд! сол туралы болмак. Европада «шаратай Timi»
деген с93 XIX расырда ете кен урымда тараран. Орыс ралымы
Е. Березин «Шаратай т ш — турю тшдершщ ертедег! 6ip диалек-
Tici» деп бшедк («Мусылман диалектшер! жешнде зерттеулер»,
1848 ж., француз тш нде). Россияньщ баска .тюркологтары да
непзшен осы пшрд! жактайды. Оларша шаратай т!лI •— кене
уйгыр тш нщ тарихи жалгасы.
Венгриялык зерттеуии А. Вамбери Орта Азия турштершщ
XII—XIX расырларда жасалран эдеби т ш мен Шьшыс Турюстан
жэне Батые Турюстанда туратыи халыктардыц кунделжп сейлеп
журген ауызею тш н «шаратай тш » деп атап, оныц катары-на
каз1рг! езбек тш н де жаткызады, езшщ «Шаратай тш нщ грам-
матикасы» (Лейпцигте 1867 ж. нем!с тшнде басылган) деген
ецбеп аркылы А. Вамбери «шаратай тш » деген терминд! Батые
Европа ралымдарыньщ арасына жайып ж!берд1 де, онын шюрш
И. Тури, М. Хартмднн сиякты зерттеушшер колдап ецбектер
жазды. Тек француз ралымдары рана (Кватремере, Паве де
Куртейль, Ценкер) « шырыс турю тш » деген нркесп колданып,
оны «шагатай тш » деген терминнщ синоним! ретшде карады.
68
Орьгс галымдарыныц В. Радлов, Ф. Корш бастаган 6ip тобы
«шагатай тш » деген атаудын, колданылу аясын 6ipa3 тарылтып
тастады: уйгыр жазуыньщ ескертюштершеи кешн пайда болтан
нускаларды гана олар шагатай тш нде жазылган деп таныды.
Белгш галым А. Крымский болса, Радлов сиядты, шагатай
тш нщ улесше XIII—XVIII га^сырларда жазылган Орта Азия
туржтерщщ эдеби туындыларын га.на жаткызады.
Бул айтылгандардьщ бэр! де уакыт жагынан XIX г. айтылган
ой-пшрлер -едк Ал енд! 6epri заман (XX F.) зерттеудплершщ
niKipiHe келеек, мысалы Самойлович, «шагатай тш н» Орта Азия
туржтерщщ тш нде XV—XX гасырда гана жасалган ждзба мура-
лар т ш ьщгайында тушнедк
Туржтщ эйгш эдебиетнпп жэне тарихшысы Ф. Кепрулу ша
гатай тш нщ тарихын мынадай кезецдерге белш к а ранды:
1) шагатай тш нщ алгашкы дэу!р! (XIII—XIV г.), 2) классика-
лык дэу1р!нщ басы (XV гасырдьщ алгашкы жартысы), 3) клас-
сикалык дэу!р! немесе Науаи flayipi (XV гасырдьщ екшнп жар
тысы), 4) классикалык дэу1рд1н. жалгасы немесе Бабур мен
Шейбани дэу!р1 (XVI г.), 5) кулдырау дэу1р! (XVII—XIX г.).
CoHFbi уакыттарда (Отан согыеынан кешнп кездерде) «шага
тай тш » деген тер)ми.н советтж тюркологияда «ecxi езбек тiл 1»
деген т1ркеепен алмастырылып жур. Мысалы, шагатай тш н ец
алгаш К. Боровков осылай атады (1948 ж.). Орта Азия турпегери
нщ тш нде туган эдеби шыгарм,алардьщ бэр1н де А. М. Щербак
ecKi езбек тш нде жазылган деп есептейд1 (1953 ж.). Ол мынадап
схема усынады: 1) еою езбек тш нщ алгашкы дэу!р! (X—XIII г.).
Бул дэу1рде ес«1 езбек т ш кыпшак т1лдер1 мен огыз тщдерщщ
эсерже ушырап, олардын, б1рсыпыра ерекшел1ктер1н (лексика-
лык, фонетика-морфологиялык) кабылдап отырган, б iр а к, монгол
устамдшш’е байланысты олардын арасындагы т1келей байланые
узш п калган. 2) екшш! дэу1р (XIV—XVII г.). Бул дэу1рде кол-
данылган т ш — эдеш колдан тургызылган жасанды т!л. 3) ушш-
Ш1 дэу1р (XVII—XVIII г.), Бул «ездеп эдеби тшге жергшкт1
халыктар тш нщ элементтер1 кептеп ене бастайды да, олар жаз-
ба т1лд! барынша байыта туседк Шетел галымдарынан Зюман
т. б. муедай тужырымдарды («шагатай тшн» «есш езбек т1лi»
деп атаганды) барыйша ерескел кередк
Экман Самойлович доу1рлеущщ непзшде шагатай т!лi тари-
хыньщ кезендер!н темендепше ж1ктейд1: 1, Шагатай тш нщ
алгашкы дэу1р1 немесе Науаига дей1нг1 дэу!р (XV гасырдьщ
6ipiHiui жартысы). Бул т!лде Сакаки, Хайдар, Хорезми, Лут-
фи, Юсуф Амири, Сайид Ахмет Мирза, Гадай, Якыни, Атаи
жазган.
2. Шагатай тш нщ классикалык дэу!р! (XV гасырдьщ екшиб
жартысы мен XIV -гасырдьщ 6ipimni жартысы). Бул т1лде жазган
акындар: Науаи, Хусейн Байкара, Хамиди, Мухаммед Салих,
Шейбани, Убайди т. б.
69
3. Cohfbi дэу1р, ярни классикалык, шаратай тшнен кешн кол-
данылран эдеби тшдщ flayipi (XVI расырдын екшни жартысынан
XIX расырдыц аярына дейш),
Сонымен, жорарыда айтылран пшрлердщ барлырынан мына-
дай корытынды шырады:
а.) шаратай т ш — баска турка т!лдер1нен (соньщ (шшде езбек
тш не де) баска белек Tin. (Науаи, Абулразы т. б. niKipi). Демек,
«шагатай т!л!» мен «TypKi эдеби тш » дегешаш ею T ypai нэрсе,
олар еш нускадары эдеби тшдер саласы.
э) шаратай т ш мен турщ (турю) т!л! 6ip тш (Мирза Мехди,
Вамбери т. б. niKipi). '
б) шаратай т ш тек ш ы р ы с турштершщ тшмен рана жакын-
дасады, ал баска TypKi тшдершен окшау колданылады (француз
ралымдары, Радлов, Корш, Крымский).
Енд| шаратай тш нщ таралван аймары туралы айтылран
шюрлер мынандай:
1. Орта Азия жэне сотая ipreflec жаткан жерлер (Самойло-
вич т. б.)
2. TeMip империясыньщ жер! (Науаи).
3. Ш ырыс Турюстан елкес! (француз зерттеушшерц Радлов,
Корш, Крымский, Березин).
4. Ш ырыс Турюстан мен Батые Туркютан жэне солдрдыц
айналасы.
Шаратай тш нщ колданылран flayipi жешнде айтылран niKip
де жораррылар сеюлд} ала-кула:
1. X—XVIII р. (Щербак)
2. XII—XIX р. (Вамбери)
3. XIII—XVIII р. (Крымский), XIII—XIX р. (Кепрулу)
4. XV—XX р. (Самойлович), XV—XIX р. (Экман).
5. ¥йрыр ескертюштершен кешнп дэ^чр (Радлов, Корш)
Булардан баска шаратай тш нщ тарихи кезецдерщ белгшеу-
ге арналган б!рнеше схемалар бар. Олардын iuiiHHeri неНзгшер}
мыналар:
1. Шаратай тш нщ тарихы 5 дэу!рге бeлiнeдi
(Кепрулузаденщ схемасы):
а) XIII—XIV р.
э) XV расырдын алгашкы жартысы
б) XV расырдын екшни жартысы (Науаи)
в) XVI f . (Бабур, Шейбани)
г) XVII—XIX р. Мундары XV—XVI расырлар шаратай тш нщ
классикалык iflsyipi болып есептелшедй
2. Шаратай тш нщ тарихы 3 дэу{рге белшед! (Щербак):
а) X—XIII f.
э) XIV—XVII F.
б) XVII—XVIII р.
3. А. Н. Самойловичтщ !з1мен Я- Экман да шаратай тш нщ
70
тарихын уш кезецге белш карайды. BipaK оньщ белу! Щербак-
TiKiHeH езгеше:
а) XV расырдьщ 6ipiHuii жартысы
э) XV гасырдын, ектш! жартысы —XVI расырдьщ 6ipi,HHii
жартысы
б) XVI расырдьщ екшнп жартысы—XIX расырдьщ аяры.
Баска б!ралуан зерттеупилердщ (Ильминский, Мелиоран-
ский, Броикельман т. б.) топшылаулары осы айтылрандардьщ
6ipi болмаса б!рьне уксас келедк
Шаратай тышщ тарихи тардыры туралы:
шаратай "г!л1— ecxi (ел1) эдеби тш (кепш.шк зерттеунплер);
шаратай rrLni eoKi (ел1) эдеби тшмен ,катар жаца (Tipi) турю
тшдерш де камтиды (Вамбери) деген кезкараетар бар. Осььран
орай:
шаратай т!л! — эдеби ты (барлык зерттеунплер);
шаратай т т эдеби тшмен 6ipre ауызею сейлеу тпинде де
колданылады (Вамбери) дейтш тужырымдар жасалады.
Шаратай тш нщ Ka3ipri Олдермен тарихи байланысы жайын-
да мынадай ею турл! уйгарым бар:
1. Шаратай т!лi мен есю езбек т!л1, тарихи туррыдан алып Ка
раганда, i6ip тш, о л — Ka3ipri езбек тшшщ Heri3i (Боровков,
Щербак, т. б. совет зерттеунплер!).
2. Шаратай тЫ — K,a3ipri Орта Азияда туратын турю тшдес
халыктар мен соран кершшес (Казакстан территориясында,
Шьщжанда, Еды мен Жайык бойында, Арал мен Каспий жага-
сында) отырран турю халыктарыньщ бэрше б1рдей ортак болып
келетш улпде — орта азиялык эдеби тшде жазылып калган му-
ралардьщ т ш (шетел ралымдары, Keft6ip совет окымыстылары,
А. Н. Самойлович т. б.).
Бул жерде мынадай жардай есте болу керек: Орта Азия ха-
лыктарына ортак тш деп немесе, дэлтрек айтканда, «Орта Азия
мусьшмандарыныц жазба эдеби т!л!» деп А. Н, Самойлович X—
XV расырларда жазылып калган ескертюштердщ тш н айтады.
XV—XIX расырларда туран шырармалардьщ тш н ол «таза ша
ратай тшнде» жазылган деп таниды.
Осы топка жататын тарихи-эдеби туындылардыц тш н «ecKi
езбек т!л1» деп атаура болатын сиякты, ал X—XV расырларда
колданылран тшд 1 «шаратай тш » емес, «Орта Азия халыктары-
ньщ жазба эдеби т!л!» деп таныран орынды. Орта Азия террито-
риясындары орта расырда жасалган туындыларды жорарыда
«Орта Азия турштершщ тш нде жазылган ескертюштер» деп
■атауымыздьщ ce6e6i де осы.
Шаратай т ш туралы мэселенщ койылуы мен зерттелу тари-
хына шолу жасай отырып, 6i3 мынадай 6ip фактшщ бетш аша-
мыз: Орта Азияда орта расырда жазран акы,н-жазушылар мен
мемлекет кайраткерлерк тарихшылар мен зерттеунплер вздершщ
эдеби тш н «шаратай» деген сезден баска «турж», «турю», «ту-
71
piKuie», «туркГше», «тур!к тш » («турж» деген свз «турк» болып
та айтылады) тэр!зд! eTin атайды екен,
Мысалы, Лутфи былай деп жазады:
Гул ва наврузныц афсанасын сал,
Айт ол щиссаны турк1 тшнде.
Аудармасы:
Гул мен наурыз энпместщ желкгн сал,
Айт ол ниссаны турш тшнде («Гул и Навруз»—
«Гул мен .наурыз» деген шыгармасында). Сейтш, будан шыгатын
корытыады — жогарыдагы бфнеше атаулар 6ipiHin орнына 6ipi
журе берет1н, ез ара матыналык, айырмашылыры жок синоним
сездер.
XV расырдьщ 6ipiHHii жартысында (Науаидын алдында, ярни
шаратай тш нщ алранщы дэу!ршде жаоалран Орта Азия акында-
рыньщ т ш 6ip жарынан Кдраханид заманында жасалган клас-
сикалык уйрыр эдебиетшщ тшмен тамырлас болса, екшш! ж а
рынан, XIII—XIV расырларда Алтын Орда мен Хорезм тещрегш-
де OMip сурген орыз-кыпшак тш не жакын келетш едг. Ол тДлде
эдеби улплерм'ен катар Мауреннайр (Аму мен Сыр дариялары-
ньщ орталык еш’рО мен Хорасанды жайлаган тургк халыктарьр
ньщ еейлеу тш ерекшелжтер! керш е тауып отырран.
Эр кездерде курылып, зр аудандарда ем!р сурген турю тай-
паларыньщ кай одагы болса да б!ртектес рулардьщ таза езгнен .
рана куралран жок. Эдегте ондай одактардын басым кепшшг!
белгш б!р тайпа болып келед1 де, баска турк! рулары сол тай-
пага барынып, аралас отырады. Ш ырыс Тур.юстан елкес! мен
eKi дария аралырын билеген К,арахан эулет!н1н мемлекеы де ру-
тайпалык курылымы жарынан дэл осыадай ала-кула болатын:
ондагы б^рнеше рул ар — уйрыр, карлук, арру, тургеш, йарма,
т. б. турк! тайпалары мен рулары да 6ip мемлекет кол астында
аралас eMip сурген. Ен улкен топ огыздар мен кы.пшактар
болран.
X расырда орыздар Сырдария жарасына дешн жеткен. Осы
дария ол кезде оры з бен уйрыр тайпаларын ез ара бел!п туратын
шекара icnerri болып аратын. Кейшрек, XIII расырда Кдраха-
нидтер мемлекет! ыдырап, 6ipeyi—Моголстан (Ш ы ры с Турюстан
мен Ж етку), ек!нш1с! — Мауревнайр болып еюге бел!нед!. Ек!
дария аралырын XVI расырда жаулап алран кешпел! езбектер
бурыннан калыптасып, ескеден мэдени табыстарга колы жеткен
туррылыкты rypKi тайпаларынын, арасына ciHicin, араласып кет-
кен. «Озбек» депен атынан баска ол жердей хальжтьщ турмыс-
тгршшгше ыкгаал жасай алмаган, ярни каз!рг! езбектер иептеген
турю хальгктарынан куралран. Ортаазиялык эдеби тшдщ ез!нд!к
езгешел!г!н айкындаудын киындыры да осында: ол эр алуан
тайпалардан (ен бастылары уйгыр, о р ы з , кыпшак, езбек т. б.)
куралран одактардын тшнде колданылран. Оньщ уст!не оран
72
Kiuii Азия эдебиетшщ ролш былай койганда, Хорезм мен Алтын
Орда туржтершщ эдеби т!лi де эсерш типзбей калган жок,- Сон-
дыктан, осы жагдайды ескере отырып, XV—XVI гасырларда жа-
зылган нускалар т!л! — шагатай т!лi жалпы ортаазиялык, эдеби
т!лдщ даму тарихындагы белпл 1 6ip кезеш болды деп кара-
ган жен.
Евди 6i3 шагатай тшнде жазылган непзп енбектерге кыска-
ша шолу жасаймыз.
Лутфи (1393—1492 ж.). Лутфидщ акындык дарынын ете жо-
гары багалаган Науаи оны ез заманында «мулк ал-калами»
(«сез патшасы») болтан адам деп таныган. Лутфи блендер (га-
залдар, касыда) мен поэмалар жазып («Гул и .наврыз»), аудар-
малар жасаган. Терн газалы XV гасырда (уйгыр ждзуымен),
6ip тол'елендер1 XVI гасырда, калгандары XIX гасырда Keuiipi-
л1п алынган. Олардыц тупнускалары сакхалмаган. Енбектер
Британ музейшде, Ленинград., Стамбул, Ташкент калаларьшын
колжазба корларьвдда еактаулы. Лутфи шыгармаларыньщ тТ-
лщде кыпшак пен огызтшдершщ acepi кушт1. Лутфид1н ез айтуы
бойынша, ол «турка тшшде» жазган. Ka3ipri атауымыз бойынша,
ол, жогарыда керсет1лгендей, «шагатай тш » болып аталады.
Атайи (XV гасырдьщ алгашкы жартысында ем1р сурген)
Балх далаеында турган, Кожа Ахмед Ясауйдщ орньин баскан
Сайд атанын немерес! (Исмаил Атаныц баласы). Науаи оны
«дэуруш ед!» деп жазады. влендерш турк1 тшнде жазган (На-
уаидьщ сез1мен айтканда «турю куй ердБ>). 260 елещ бар 6ip
диванга жинакталган, Ленинградта еактаулы.
Саккаки ез отаны туралы былай деп жырлайды:
I т а ра у
ОРХОН-ЕНИСЕЙ ЖАЗБА ЕСНЕРТК1ШТЕР1НЩ Т1Л1
Фонетика
Ерте заман жазба ескерткштерГнщ тШн зерттегенде онын
жазуыньщ ерекшелштер! мен тарихын назардан сырт далдырура
болмайды. Бул ретте, алдымен, жазу колтума немесе езге журт-
тыд па, белгш! 6ip тшдщ дыбыстык, жуйесш дэл ернектей алды
ма, 03 басынан /дандай езгерютерд! еткерд! т. б. мэселелерге
айрыдша кещл бвлтедк
Сондыдтан да орхон-евисей есдертюштершщ т ш туралы сез
дозгаудан бурын, онда долданылраи алфавит жайында айта кет-
кен жен.
Орхон-енисей алфавитшщ шыру терк!ш женшде ралымдар
арасында толып жатдан талас пнирлер бар. Г. И. Спасский,
М. А. Кастрен жэне Г. Вамбери сеюлд! тюркологтар енисей шат-
далдарынан табылран дупия жазуларды Ci6ip татарларынын ру
тадбаларымен сэйкес алып дарады,
Бул пшрд! Н. А. Аристов пен Н. Г. Малницкий де достайды.
Кене TypKi жазуын одура алраш жол салран Г. Томсен орхон-
енисей тадбаларыньщ б1рдатарын Семит-пехлеви эрштер!мен уд-
сас дарады. Кейппрек ондары нег1зг! 38 тадбаньщ 23-i арамей
алфавитшде кездесетшд1гш, турт тш нщ дыбыстыд ерекшелпсте-
piHe сэйкес, онын. кейб1р арамей емес тацбалармен толыдтырыл-
ранын ескертт1. В. Томсеннщ niKipiH жадтаушы О. Доннер де ор
хон-енисей жазуыньщ II—III расырдары аршакид (парфян) жар-
мадтарындары тацбалармен удсас екенш айтады. В. Радлов,
С. В. Киселев жэне И. А. Батманов жазуды шырыстан емес, ба-
тыстан делген болуы керек деп топшыласа, С. Г. Кляшторный
орхон алфавит!'Орта Азияга арамей алфавитш долданран иран
тшд! батыс кернплерден ауысуы ыдтимал, acipece, Дуньхуандыд
«кене сорды» алфавит! нег!з!нде пайда болтан болар деген nixip-
fli айтады.
П. М. Мелиоранский орхон-енисей жазулары тадбалар нег!зш-
де пайда болды деген пшрд! сынай отыра, кене турк! тацбалары
орхон жазу улп'лершщ Heri3i болуы кумкш деген п!к!рд! мулде
Heri3ci3 санамайды.
77
: тг*: rx >vi j n : *гчч>х : t v : гнутгн^ : pahyww
:*нтг*н> ш т т е • <:JUhY>D:im n ;jh>$:m >
:n t^ : : » x * hhi ; «г#ч,#и :
:m tu ¥ M : )Y4>nm: j>¥dh4m »4«j .*#*гч«м>
: 444iD: m s : $>d
:jxs ; Nir^n: гит: ym ys ; m w r: »xyn : т п: 4iY> <3»
: 1гh: m>s : 4^dy#d: гнучтчл: nr<i: v.f>A**: гит
: ччп: г«ча: n y j >d: YHHJf« : rir*i: чип: гнуч : myj
: 4i»hT: 4i<jd : 4i»ht4i : ч,™ : гнуч : rY m n i : rihi
: w s T v : г^лм: рнтгй : aft yd : t - <ч,»у >
: ктнн: яки : a^ y w » : магнииJ4D: т и : *н*чо <»>
: 44*)Y4iH: >djyj : m s : неYrtTiW: >ty »)Y4iH: m s
<ртни>гит : гам>*>: id : гит: ганун : h >j : rthh
-:-гШ ж*г - ()«»«>: 4iY> : чаг« п : -онч TYfft
»xyhi: 1МГН
: птг* : чха : ч а х : )*»J4iY>: w m a :гнмча: rm си)
: гжн|: *хучгч: yhp*i : yj>m : т т : гнуч : пгтгн
:А#»ичо:пмн- • DY4i>m :» x j j <~ >: rm : »пч,>а
: еунин : нхн: гита ah : гa x 44i XK ■ н; »нан
АНЧ
: rx> 1 : )yh ... л>чт9 : i « r : m h : j^h y»xer <:»>
: m : »т>ч: r m : )#>«»: 4iV>: 4i>a*: mt*otaj>n
: гнуч : jx t 9...: )#>a : ayjx : г#ча: >4yay «jx
: гН9ги: rHxer
:-ГХТ9М:гмшр :пнчгх:m v a x : * j A4iD w
: г^ан : » 1 хчч>: )Y H : ^ч^г*: : m>a: ч>н: хч»
: ентниеутонгн : гт . --н. • ■т а : rthh
.... 9 : jytth «г: *иуч,нгхе9
: m s : гхчт:4>ечАГ : **ач: гнмнч: »х*гНН1: t v ) &n
: тъJ4N: )учн : )ih>d:r«>;: thyi :гиунe»eун: m s
: тйну : hyd> : r « Y : j -hy9 : *«4i>aj^: гнгича: гнгх
И: НТеУГ : rHT!A4iH9
: гАхчча>: »негм: Yrnm>: гитах : m s : йтнн> m
: - т н : гнтгч: xhayjx : 1Ч1И: v.f>: myd : ични
: ^ « j 4 - ^ : 4 j r4i «>-D: ri j r j ( Y»
: ) н > ч : ^xyr *i
• ■• ) ш : т т п
: глч: нех: rA^rD: гитнч: thjyhayj^ : m s : rsss m
: >н*ч,>.ио: y )n>s: » xyhddd : гН9гич1» уч : геин
Aa, Ее
тгх rtV/T Иь
Бб н т, н т
Бь, Бь Иь
«*5<х А
У'П.СМА
Ff uoo© ® НТ, н т
Гг >Ц} НЧ, нч
«« й « Дд >>< Оо, Уу
X Дь, дь PNH е е , Yy
1 Пп
Зз
Ч1И Рр
гь Ыы, И
DР Ий тх Рь, рь
Сс
9 Иь, йь
. ч
Сь, сь
НН0>1t Кд
1
= im B & $ й
Тт
Кк
Ть, ть
J Лл h
Чч
Y Ль, ль AY
M ЛТ, лт
УУКЧИлп Шш
Баш
£ <2> Мм
X х
о белу
) Нн 0 белпа
Буран Караганда орхон-енисей алфавит! кене турю тайпала-
рынын танбалары непзшде пайда болтан деген кезкарас шын-
дыкка келетш сиякты (79-беттеп cypeTri карацыз).
Г, Вамбери орхон-енисей алфавитами ерекшелжтер! женшде
айта келе: бул алфавит дэл, икемд! емес, сондыктан V—VIII га-
сырлардары турю тшдершщ дыбыстык жагын зерттеу де мумкш
емес деп карады.
П. Мелиоранский болса, Kepicmine, орхон алфавитш сол дэу-
1рдег1 турк! тайпаларынын талабы мен кажетш етей биген, турк!
тайпалары т!лiHin дыбыстык ерекшелжтерш дэл бере алган деп
есептейдь
TypKi халыктары колданган уйгыр, араб жазуларымен салыс-
тьгра отырып, В. В. Бартольд те турю тайпаларынын орхон-ени
сей алфавитш кен турде пайдалантанын, ундестш ждрынан
онын орнына келген уйгыр, араб алфавитшен тшмдшгш айтады.
Эрине, бул айтылган niKip-болжамдар эл! де болса зерттей,
аныктай тусуд! керек етед!. Дегенмен орхон жазуыныц сол кез-
деп турю т!л1н1н дыбыстарын бейнелеуге колайлы жазу болтаны
KyM9HCi3.
Орхон-енисей жазба ескертюштер! тшшдеп дыбыстар да жа-
салуы мен айтылуына жэне естшуше карай алдымеи д а у ы с т ы
жэне д а у ы с с ы з дыбыстар болып, ек! улкен топка- бвлшедь
Дауысты дыбыстар
Орхон-енисей жазуларыньщ б!ркатар оз1нд1к ерекшелжтер!
бары байкалады. Тексте дауысты дыбыстардьщ ею дауыссыз ды-
быс ортасыида ете сирек кездесу! жэне елеул! рол! болмауы осын-
дай езгешел!ктерге жатады. Сездердщ жуан не жщ!шке екендь
riH де катар келген дауыссыз дыбыстардьщ жуан, жщшкел1пне
карай ажыратамыз. Сез марынасын ажыратуда дауыссыз дыбыс
тар ерекше роль аткарады.
Буран улп рет!нде ескертюштен темендег!дей узшд 1 келыре-
шк:
Ж а з у у л г i с i:
)Н : r c j ) H : r r m : m Y J $ :
т*)н: : мгчь: г х ш -d d : : m irW
■ >ь
: *t i »hyn : т к : гВАивхш : sxw ; п> I :
m :)ш т п : с m >«uo : гонтгьуг^ :
•ГМ1
: m >JW 9rh9: т л > 1 : n * jh :
: б п п : 1ьг‘9гн9: r u v m : r e Y N r r s : r m j $ : t a m
: : r ,\j> : m 4 i « >
80
Транслитерациясы: TYPK БУДуН ДаНЫН БОЛМаЙЫН
ТаБЕаЧДА аДыРЛТЫ ДаНЛаНТЫ ДаНЫН ТаБЕаЧДА
ИаНА 1Ч1ДД1. ТеЦР1 аНЧА TeMiC ДаН BePTiM
ДаНыНыН ДОДыП 1Ч1ДД1Ц 1Ч1ДДуД УЧун ТеьР1
©ЛТЛЧС еРНЧ. ТУРД БуДуН ©ЛТ1, аЛДыНТЫ йоД
БОЛТЫ. ТУРД eCIP БУДуН ИеРШТЕ БОД ДалМаДЫ.
ЫДА ТаШДА ДаЛМыСЫ ДУБРаНыП, йеТ1 ЙУЗ БОЛТЫ.
еД1 УЛуГ1 ePTI, Б1Р УЛуГ1 ИаДаЕ ePTI. ЙеТ1 ЙУЗ Д1С1Г
УДыЗыЕМА УЛуЕЫ ШаД ePTI (Тон. 2, 3, 4)
Транскрипциясы (одылуы).
Турк будун к,анын болмайын табрачда адырылты, цанлан-
ты. Канын щодып табрачща йана i4iKdi, Тецр1 анча тем-ic
щан берпм.
К,анын ^одып, 1ч1кдщ, 1ч1кдук учун теу pi елттс ершч.
Турк будун влп, щлщынты, йощ болты. Турк ecip будун йе-
рште бод цалмады. Ыда ташда щлмысы к,убранып, йеп йуз
болты. Ек1 улуг1 атлыр ерп, 6ip улуг1 йадар ерп. Иеп йуз
Kicia удызырма улуры шад epri.
(Тон. 2, 3, 4, 5)
Аудармасы.
TypiK халды ханы болмай табраштан белшдд ханы болды.
Ханын дойып, табгашда жэне багынды. Tappi дегендей хан
бердь
Ханыцды дойып барындыц, барынранын, ушш тэнр! ел-
мепп eTTi, бэлкТ TypiK халды елдд элНредд жод болды. Ту-
piKTin ecip халды жершде ештене далмады. Ойда-дырда
А а, Ее
4114 Ы ы, I i
М
О о, У у
Н <
г NИ 0 9, Y у
6— 352 81
калганы жиналып жеы жуз болды. Ею белей атты ед1, 6ip
белей жаяу едн Жет1 жуз KiciHi бастаушы улкеш шад едн
(Три. 2, 3, 4, 5)
Д а у ы с т ы д ы б ы с т а р д ы ц т а н б а л а р ы . Ескертюш-
тердеп терт танба сепз дауысты дыбысты ернектеуге колданыла-
ды. Муны темендеп кестеден керуге болады.
Дауысты дыбыстардьщ колданылуы
казак, т ш н д еп ею дауыс
ты — езулж тш арты «а»
жэне тш алды «е» дыбыс-
тарыныц орнына жумса-
лады.
а орнына колданылуы:
цаган — каган
SPAY стам — менщ апам
sr? анта — онда, сонда, сол
жерде
ГЛ атлат — аттацдар, атка
МШ ПЗ
НАС табрач — табгаш,
е орнына колданылуы:
кытай
ry e s беглер — бектер
82
i орнына колданылуы:
ГхШ inmdi — 'барынды
шйу — жеп
ъп б1з — 6is
келп — келд1
ГкЯ cyci — онын, олардыц эс-
ПГ*1 Kepi
у орнына колданылуы:
т> тутуну — устап, устай
im твкп — TSKTi
Дауыссыз дыбыстар
Дауыссыз дыбыстар уш топка белшедг.
а) ж а л а и д а у ы с-
1 сыздар,
б) к о с д а у ы с с ы з -
Д а р,
в) д ы б ы с т i р к е с т е-
р i.
Жалан дауыссыздар. Ескерткштердежалац дауыссыздардьщ
катарына жуан буынды свздерде де, жщнпке буынды свздерде
де бiрдей кездесе беретш темендепдей алты дыбыс жатады:1
4 , ^ 4 , >5 Зз
Мм
п Н
1 ■ Пп
АТ Чч
Шш
¥ Г Г 7л q
1. Ж а л а н дауыссыздардыц колданылуы:
3 — уян дыбыс. Сездщ басында кездеспейд! де, сездщ орта-
сында жэне аярында жш колданылады:
84
борузланды—бауыздалды
roJ4iV>J
взум — менщ Q3iM
tHiN
4i*xHN|
II ii ч / Г Ь
cynycdiMie — сорыстык
Л учбщ — уш мьщ
Н, — мурын жолды сонор дыбыс. Ол сез басында кездеспейд*
де, сездщ ортасында жене аярында рана колданылады:
ггчи тецр1 — тэцр1
О р х о н -ен и сей тац бал ары эр!пт1х ЫЭН1 О р х о н -ен и се й т а д б а л а р ы Эр1пт1к МЭН1
Бб (1 ) Б б, бь (2 ) ,
V Т ).( и F f (3 ) ■ £ Г • Гг (4 )
» f t ^ f t Й ДД (5 )
X Д ь, дь (6 )
D I3 йй (7 )
9 й ь, й Ь (8 )
н ч <t? i t Кк (9 )
Т Я У У В|> Кк (1 0 )
86
Жуан дауыссыздар ЖШ1шке дауыссыздар
4 Лл (11)
У ' Ль, ль (12)
К ос
д а у ы с с ы з д а р д ы ц к о л д а н ы л у ы: Бб — шу-
рыл дыбыс. Жуан (1) жане жщшке (2) турлершде кезде-
уян
седк Орын талгамайды, сездщ барлык шеншде б!рдей кездесе
бередн Жуан Typi тек жуан буынды сездерде колданылады.
Мы-салы:
будунк^а — халыкка
чаб eci — сез йеЫ
Ш А
суб — су
б>|
табеачыг — табеашты
YA YJ£
бардымыз — 6i3 бардык
П еб — уй
м т * e6ipy — айнала
m r * быге — бшгш, дана
87
F f — ¥ян> ызыц дыбыс (3). Сез басында кездеспейдк тек
жуан буынды сездердщ ортасында не оонында колданылады:
I табрачрару— табрашка
^ карай
о р у з — орыз (турю тай-
пасы)
I | ^ тарыт— тауды
h 1 V^ П айручы — кецесцй
I Аг II /
kvv Т о р л а д а — Торлада, жер
I ' О аты
Гг — уян шурыл дыбыс (4). Жщшке сездердщ ортасында не
соцында кездесещ: *
Ш П бы ге — б1лгш,.дана
€У Г* б ш г — бшк
88
Й — ауыз жолды сонор дыбыс. Жуан (7) жэне жщпнке (8)
турлервде кездеседк Бул дыбыстын жуан Typi орын'талрамайды,
сездщ барлык шеншде айтыла береди
йок, — жок
4 iM цыз — кыз
цаган ■
— хан, каран
)У Н
йаблак, — жаман, Topic
4460
ъырк, аз — халык
j>
о
0п
1
УГ ы — ел
m m кучли — кушт!
гРАР* у ч у н ,— yuiin
т ун — тун
ГТО * 6 i3 H i — б1зд!
т о щ а р — токар, ха лык
U t
— отырралы
NVHJ> олурралы
91
С — катан, дыбыс. Жуан (12) жэн<е жщ ш ке (18)' турлершде'
кездесед1. Жуан Typi жуан сездердщ барлык; шен!нде кеэдеседк
к т т ургес — тургеш
HN укус — к©п
с у ц у г — судп
ИМ
с у м 1 з — б1здщ acKepiMi3
4i»M K icpe — сод, койin
j- r in
Т — катан дыбыс.,Жуан (19) жзне ж щ ипке (20) турлершде
кездесед]. Оныд жуан T ypi жуан буынды сездердщ барлык ш е
дшие кездесе береди
ТОЩ З — ТОРЫЗ
4 iH >^
MAt табтач— табраш
цыган — кытан
сацынтым — ойландым
£оН Ч
атлат — аттан.
92
3. Дыбыс т!ркестер1. Кейб!р сояор дыбы-отар катан; дыбыстар-
мен xipKecin турады да, жазуда 6ip гака тацбамен бершедь
Оларды мьина -темендег! кестеден байк аура болады.
(SO®e®
нт
нч
п лт
Дыбыстардьщ алмасуы
Дыбыотардыд алмасуы — ете ерте заманнан келе жаткан
тарихи кубылыс. Муны орхон-енисей жазу нускаларьшан да
кездест5рем13.
а) Д а у ыс т ы д ы б ы с т а р д ы д алмасуы:
а//о: текстег! а дыбысы о дыбысымен алмасады: аны (оны)—
аны (Нл (оны 61л). Анта (онда) — анта айручы (онда кеце&ш).
ы//а: текстеп кысан ы орнына кейде ашык а дыбысы колда-
нылады:
93
Ы т ач — aFarn: Ы г а ч тутуну а г т у р д у м (aFam устай жорары
кетердрм, аудардым).
у//у: текстег1 у дыбысы у дыбысымен алмасады:
К у з — куз, дала: Ч у р а й у у з ы н у а р а у у м ы р о л у р у р ерт йш з
(Чыгай кузын Кара кумды мекендеудп едш.)
У л у р - — улык: в з у м у а р ы б о лт ы м , у л у р б о л т ы м (031м кары
болдым, улык улкен болдым).
Б у — бу, бул: Т а б р а ч , о г у з , уы т а н б у у ч е г у у а б ы с ы р (Табраш,
орыз , кытан бу ymeyi кабысар, 6ipirep).
y//i: в т у н — етш: А н ч а вт унт ум (Сонша етшд1м).
У ч у н — ушш: T e y p i й а р ы л у а д у у у ч у н (Тэдр! жарылкараны
ушш).
Н у к у н — жупн: О н о у б е г л е р 1 б у д у н ы к о п келт1, й у к у н п (Он о к,
бектер! халкы кеп келдд жупндО.
К у н т у з — кудщз: К ,а п а р а н у а к а н ...к у н т у з о л у р м а т ы (Капаран
курциз отырмады, тыным таппады).
у//ы: текстег! у дыбысы ы дыбысымен алмасады.
А л т у н — алтын: А л т у н йыста о л у р ы ц (Алтынды тауда отырьщ!)
Т у р у у — турык: Т у р у у б у у а (арык бука).
У л у р — улык: в з у м у л у р б о лт ы м (0з1м улык, улкен болдым).
О р у з — о ры з : Б с л г е ц а р а н т урк e c ip б у д у т о р у з ы г 6 y d y m i F ie id y
о л у р у р (Бшге какан турне езшген халкын, орыз халкын жога-
рылатты).
i//e: Kefi6ip евздерде кездесетш i дыбысымен казак тйпндегт
е дыбысы алмасады.
1л — ел: 1л й е м е 1л1 б олт ы (ел жэне ел болды).
Ш р — жер: H i p n i u ip й а н ы л ы п , б о р у з л а н т ы
(Жерипл Kici жер жацылып, бауыздалды).
B i c — беШ О р у з у а 6 ic c y y y c r i (орызрэ карсы бес рет сорысты ).
е//э: r e y p i - — тэдрк T e y p i й а р ы л у а д у у у ч у н (Taippi жарылка
раны ушш).
BipeH-capaH евздерде е дыбысы у дыбысымен алмасады:
Е б — уй: Б е н е б г е р у т у с е й ш ( Мен уйге карай кайтайын).
б) Д а у ы с с ы з д ы б ы с т а р д ы ц а л м а с у ы. Буран те-
мендегщей алмасулар жатады:
б//м: тексте кездесетш уяд б дыбысы унд1 м дыбысымен ал
масады.
Б е н — мен: Б е н е б г е р у т у с е ш н (Мен уйге карай кайтайын).
Б а н а — маран; Б а у а а й д ы (маран айтты).
Б ы у — мыц: Б1з e n i б ы у е р т Ь й з (Bi3 eKi мьщ едш).
Б у у — муц: Н е б у н ы б а р ? (не муды бар?)
й//ж: текстерде евз басында кездесетш й дыбысы ж дыбысы
мен алмасады.
Н о л — жол: й а н т у у йолт а (киын жолда)
H i p — жер: Н е у йердеы (кай жердеп?)
Н о у —- жок: Т у р к б у д у н в л п , а л у ы н т ы , й о у болт ы
94
(Турк халкы елдк алкынды, жок, болды).
йары — жауы: Т а б г а ч щ а га н й а г ы м ы з e p r i (Ta6Fam каган жауы-
мыз ед1).
Й у з — жуз: F ie ri й у з Kiciz у д у з ы р м а ш а д e p r i (Жет жуз KiciHi
бастаушы улкеш шад ед1).
д//й: текстерде Keii6ip д аркылы келетш сездер й дыбысымен
алмасады:
Б о д — бой: Т у р к e c ip б у д у н й е р т т е б о д ц а л м а т ы
(TypiK езшген халды жершде ештеце калмады).
А д ы р ы л т ы — айрылды, белшд!, елдр жок болды:
Т у р к б у д у н табгачта а д ы р ы л т ы (Турк халкы табгаштан белшд1).
Б у ц а д ы п — муцайып: Б у ц а д ы п к,аган, й е л у к в р пм'ьс (Муцайып
кага-н, желе кер,— дед1).
К ,о д ы п — койып: К а н ь щ ы н ц о д ы п iniKdin, (Ханыцды койып,
барындыц).
л//д: кейб1р свздердег! ущй л дыбысы уян д дыбысымен алма
сады,
Б о г у з л а н т ы - — бауыздалды; H i p 4 i Hip й а ц ы л ы п борузлант ы
(Жернпл жер жацылып, бауыздалды).
з//с: текстег! кейб!р сез аяры мен сез ортасындары з дыбысы
с дыбысымен алмасады:
К е л м е з — келмес
Б а р з у н — б а р с ы н : С у б а с ы 1 н е л к,аран Т а р д у с ш а д б а р з у н ! ( Э с -
кер басы 1нел каган тардуш шады барсын!)
р//у: текстерде р дыбысымен у дыбысы алмасады.
Т а г — тау: T i n e c i о р л ы йат ырма Б е ш и г е к тагыр (Инес! улы тура-
тын Бевдпгек тауын...)
Flap — жау: Артщы щ ы рры з к у ч л 1 г к;аран й а р ь ш ы з болт ы (Арткы
кыррыз к у н т каганы жауымыз болды).
г//у: У ч е г у — ушеу: Б у у ч е г у щ а б ы с ы р (Бул yuieyi кабысар).
Е л 1 г — елу: Е л 1 г ч е е р тутдымыз (Елудей ер туттык, устадык).
г//и: сез содында келетш г дыбысы кейде й дыбысымен алма
сады.
Т е ' г п — жеттЕ О л к у н д е т е г п (Ол кунде тидк жегп).
т//ш: кейб!р косымшада келетш т дыбысы катан, ш дыбысымен
алмасады.
Екшт1 — екшип: Екшт1 к у н келт( (Екшш кун келд1).
л//т: текстердег! л сонор дыбысы катан т дыбысымен алма
сады.
О л у р — отыр: О л у р у р ерт1лиз (Отыратын едж).
Б е г л е р — бектер: О н ок; б е г л е р 1 келт1 (он окбектер! келдО-
ч//ш: текстердег1 ч дыбысыныд орнына ш колданылады.
А ч — аш: С у ц у г ш а ч д ы м ы з (Судг1мен аштык).
Ч в л — шел: Ч в л г1 а з e p i б о л д ы м (Шелдш аз epi болдым).
Уч — уш: Е к й -у ч б ы ц с у м у з (Екдуш мыд эскер1м1з).
h// f : текстердег! кейб!р сонор д дыбысы f дыбысымен алма
сады.
95
ацар — оран
саца — саран
баца — маран
Буын. Орхон-енисей ескертюштершде 6ip буынды да, кеп
буынды да сездер бар. Кебгаеее мынадай буындар кездеседй
1. А ш ы к б у ы н . Мысалы:
ы — араш (еЛмдш), Ki-ci — Kici, e-Ki — exi, к,а-ра— кара, к,а-
ры — кары, керь
2. Т у й ы к б у ы н : еб — уй, еР ~ еР> вРт~ ®РТ> 0Kt — ок-
3. Б i т е у б у ы н : цод — кой, тар — тау, щыз — кыз, цар —
кар.
Дыбыстардыц Tycin калуы. Ескерткштерде 6ipeH-capaH сез-
дерде кей;бiр дыбыстардыц Tycin калатындыры . байкалады.
Мысалы: бады — барды, ай — айт.
Сингармонизм
Кене турю жазу еокерткштершдеп дыбыстардыц жасалуы
мен айтылуына байланысты калыптаскан дыбыстык зацдары
болтан. Олар темендепдей:
1. Л и н г в а л ь д ы к сингармонизм. Косымшалар
(жалгау, журнактар) соцры буынмен ундесш, не жуан, не жщш -
ке болып жалганады.
Жуан сездерде: к,апыща — какпара, йолта — жолда, атлыр —
атты, щанланты — канданды, алщынты — алкынды.
Жадшке сездерде: беглер — бектер, екшт1 — еюнип, улуг1 —
улеа (белей), ыерч1 — жерипл.
2. Л а б и а л ь д ы к (ё р i н) с и н г а р м о н и з м . Текстер-
rieri кезге тусетан дауысты дыбыстардыц ундесушщ 6ipi — ерш
ундестт, ягни лабиальдык сингармонизм.
Ескерткштердеп epiH ундестш де, Kaeipri турю тшдершдеп-
дей, 6ipKeHKi емес: а) Сездщ баскы буынында ершдж дыбыстар
болса, соцгы буында езул5к дыбыстар кездеседг. б у щ л ы — бука
лы, айручысы — Kenceimci, улугы — улыгы, улуг1 — улеа (беле-
ri), cyci — ecxepi, учы — ушы, тутдымыз — туттык (устадык).
б) Кейде алгашкы буында ершдж дыбыстар болса, кешнп
буындарда да epimtfx дыбыстар кездеседк керуг — керуип (тыц-
шы), втунтум — еювддм, кунтуз — кущцз, у ч егу— yuieyi, олу-
рур — отыратын.
А с с и м и л я ц и я . Тексте кездесетш Ty6ip сездердщ аягы
катан, уяц, не сонор дыбыстар болса, оган жалганатын косым-
шаныц баскы дыбысы уяц, кейде катан бола береди Бул — кене
турю тйчдерше тан кубылыс. Мысалы: болты — болды, сащын-
тым — ойландым, 1ч1кдук — багынган, т о п ла — топта, йолта —
жолда, йуртда — журтта, угузке — езенге, атлыр — атты.
96
Морфология
С е з т y л f а с ы. Орхон-енисей ескерт'юштертдеп сездерд1
курамына карай т у б i р с е з д е р , т у ы н д ы с е з д е р , к о с
с е з д е р , ' 6i pi KK-eH с е з д е р жэне к у р д е л ! с е з д е р
деп бес топда белуге болады.
1. Т у б ip с е з д е р . Ескертюштерде одан api белшектеуге
келмейтш, тек жалак туб1рден куралган сездер де кездеседь
Олардыц турлер1 темендегщей:
1. Жалгыз тана дауысты дыбыстан турады. Б1рак ондай ту-
б!рлер текстерде жоктьщ касы.
Мысалы: Ы — бута (еам д ж ): Ы б а р б а с а с д ы м ы з (бутасы
бар шыцнаи астык).
II. Дауысты-дауыссыз дыбыс (у, с )1: а з — аз (кеп емес),
а ч — аш, а ц —■ац (тусшк), е б — уй, in — im.
III. С-У: б у (бу, бул), те (де, айт), н е (не) к у (дыбыс) т. б.
IV. С-У-С: б а р (бар), б а с (бас), б е с (бес), б ы (бьл), б е н
(мен), б ы ц (мьщ), иат (жат), и е л (жел).
V. У-С-С: а л п — алып (батыр), арт (арт), врт (ерт), елт
(журм1з), у н ч (мумкш), т. б.
VI. У-С-У: а п а (апа), а р а (ара), etci (ею), у з е (уст1), у ц ы
(уйкы), у н а (унау) т. б.
VII. С-У-С-С: йурт (журт), т урк (турк), додд (дорыд), с а н ч
(шаныш).
VIII. У-С-У-С: а р ы р (таза), e c ip (туткын), обут (уят), о р у л
(ул), о р у з (стаз), у з у н (узын) т. б. '
IX. У-С-С-У: арк,а (арка), е д г у (эйп), алт ы (алты).
X. С-У-С-У: б ук ,а (бука), щ р ы (кары), Kiiui (xici), дара
(кара), йет1 (жетс) т. б.
XI. У-С-С-У-С: ш г е к (сиыр), а л т у н (алтын), т. б.
XII. С-У-С-У-С: б о р у з (тамад), б у д у н (халыд), щатан (ка
ган), т у к е н (он мьщ), ч у р а й , ч и т а й (кедей, саран).
2. Т у ы н д ы с е з . Ескершплтеп сездердщ бэр! тек жалан
туб1рлер гана емес. Каз!рп тшм1здепдей о ни а да журнак жал-
гану аркылы кептеген жаца сездер жасалады. Мысалы:
А й т у ч ы (кецесцп), д а т а н л ы р (кагандык), атлыт (атты), к у ч -
л1г (KyiUTi), йерч1 (жернил), б у к а л ы (букалы), й е р д е ш (жер
дей).
3. К, о с с е з д е р . Кдрастырылып отырган ескертюш тш яде
кос сездер де кездеседк Bipax олардыц саны кеп емес:
iHi-тысы (imi-тысы), екЬ-уч (ею-уш), к у з - щ у д у з (кыз-дыркын),
й е р - с у б (отан),т. б.
4. Б i р i к.к е н с е з д е р . Еакертюште 6ipH em e туб!рлерден
6ipirin, 6ip гана угымды бьвдретш б!ршкен сездер де бар:
Т онущ ук, (Тонукук), 1лтер1с (1лтер1с), К а п а т а н (Кдпаган)
7— 352 97
eepire6i (шлем), йоцару (жогары), бтукен (втукен), кунтуз
(кущцз).
5. К Y Р Д е л i с е з д е р. Буг.ан, кебше, ккп аттары мен жер-
су аттары жатады:
Кара цум (Кара кум), Чугайкуз (саран дала, бетпак, дала);
Телйр цапыр (текпр какпа), Шарыс йазы (Йарыс жазыры), Быге
к,атан (Бшге Каган), 1нел Каран (1нел Каган), Алтын йыш (Ал
тай), Апа тарпан (атак, дэреже), Бегу щаран (Beri каган).
С е з таптары
Ескертшштердеп зат еОмдердщ магыналык (семантикалык)
жагы лексика мэселес! сез болганда азды-кепы знпмелендд.
Ал зат есгмдер тулра жагынан 6ip буынды, кеп буынды, непз-
ri жэне туынды болып келедк
Б i р б у ы н д ы з а т е с 1 м д е р ескерткште аз емес.
Олар: ат (ат), ер (ер), йер (жер), кун (кун), щар (кар), ок; (ок),
су (эскер), туй (туй) т. б.
Bip буынды зат еамдердщ барлыгы, тюркологтардын, топшы-
лауынша, алгашкы кезде «еп магыналы болган. BipaK бул ;мэселе
эл1 де арнайы зерттей тусуд! керек етед1. Уйткеш кеп магына-
лылыкты барлык 6ip буынды зат ес1мдерге тан кубылыс ретшде
карауга болмайды.
К е п б у ы н я ы • з а т е с i м д е р. Орхон-енисей ескерт-
юштершдеп зат ес1мдер 6ip буынды гана емес, сонымен катар
кеп буынды да болып келедк алтун (алтын), шеек (сиыр),
кунус (кумю), к;аран (каган), к,ызыл (кызыл), тем1р (те-
Mip), т. б.
Туынды зат еамдер. Еокертюштердеп зат еОмнщ 6api б!рдей
Ty6ip сез бола бермейдд туынды болып та келедп Олар журнак
аркылы 6ip-6ipineH я баска сез таптарынан жасалады. Ескерт-
шштег! зат ес1мдер жасайтын журнактардын. бастылары темен-
депдей:
-чы//ч1*: айручы (кецесип), йерш1 (жершил), йатычы (колбас-
шы, жетекнп), бед1зч1 (оюшы, ернекпп).
-ынч, ынч//-унч, -унч, -унч, -нч: булранч (былганып), тарцанч
(таркасу), отунч (етшш ).
-лыг//-л1г: щаранлыр (кагандык), кучлхг (кушы), йарьщлыр
(жаракгы), твгуршг (куралдык)., т о н л ы р (тонды) т. б.
-ма//-ме: йелме (атты, желме-разведка).
-ir: б1л1г (бичш), кеч1г (етгал), бша (жазу, хат).
, -уг: керуг (тыцшы, хабаршы), влуг (елш).
-ук: турущ (турак).
KenTiH жалгау
Кештк жалгаудыц морфологиялык тулгасы кене турю типн-
де -лар, -лер туршде кездеседь Он ок; беглер1 будуны коп келп
98
(Он ок. -6eKTepi халкы коп келди). Кел1гме беглерт будунын. irin,
йыгып азча будун тезлйс epri (Келген бектерш, халкын кергенде
азрана халык жиылып кашкан).
Кептж жалрауы жалранбай-ак кептж урымды беретш сез-
дерд1 де 6i3 ескертшштерден кездест1рем1з:
1. Ру, т'айпа, халык аттарьш б1лд1ретгн Keft6ip жинакты уры-
мы бар сездер. Мысалы: Табгач, огуз, к,ытан бу учегу к,абысыр
(Табрач, орыз , пытан бул ynieyi кабысар, 6ipirep).
2. Лексикалык марынасынын, езшде кептж урымы бар .сездер:
1нгек— си-ыр: 1нгек кулукш orуз келт1 (Сиыр кел1г1мен о р ы з
келдО. Кар — кар: Карыг свкд1м (карды тазаладым, аршыдым).
Тер — тер: Кара тер1м йугурт1 (кара TepiM акты, жуг1рд1).
3. Зат ешмнщ алдында оиыц канша екенд1гш керсететш сан
еЛмдер болса, оларра кептж жалрауы жалранбайды: И е т 1 й у з
K ic ie у д ы з ы г м а у л у г ы ш а д e p r i — Жет! жуз K icm i бастаушы
ульжы (улкеш) шад едь C y c i а л т ы б щ e p M i c (Эскер1 алты мык
ед1). Й а р ы с й а з ы д а он тумен су ripiAri— йарыс жазырында он
тумен (он мьщ) аскер жиналды.
4. Зат еамдерд5ц алдында к;оп (кеп), укул (бушл) сиякты
аныктауыш сездер айтылранда, кептж жалрауы жалранбайды.
Коп согды будун келт1 (Кеп сорды халкы келдО, укул ер
(кеп ер).
5. Кейб1р кос сездер де eui6ip кептж жалрауынсыз-ак кептж
урымды б1л,д1ред1: Кыз-щудуз буцсыз келурп — Кыз-кыркын кай-
рысыз (тегш) келетш,
-лар, -лер кептж жалрауынан езге жалганган сезше кептж
мэн устейтш косымшалардьщ 6ipi----т.
-т косымшасы, кене TypKi жазуларында атак-дэрежеш керсе-
TeTiH аздаран сездердщ курамында (кездееедк
Тарпан — таркат (таркацдар), Шад апыт (шад апалар).
С. Е. Малов кене тури тшнде кептж марына турызатын
косымшаны'ц 6ipi деп бг'з еамд1гшщ курамындары — з-ны кер-
сетедк
Зат еамдердщ тэуелденуь Кане турю тшндегч тэуелдж жал-
раулар да уш жакка жэне жекеше, кепше болып белшедт Еекерт-
юштерде кездесетш зат eciMHin тэуелдж жалраулары мыналар:
1 жак. -м , -ы м , - ш , - у м , - у м -м ы з , -ы м ы з , -1м1з
2 ж ак -ц , -ы ц , -щ , -у ц , -у ц - ц ы з , - ы ц ы з , -щ 1з
3 ж ак -ы , - i, - с ы , - c i - ы , -i, -с ы , -c i
94
Тэуелд1к жалгаулы свз ш к жалгаулы сездермен байланысты
айтылады. Буран текстерде-н мысалдар келМрешк:
I жак: бенщ будуным —• ме-нщ халкы,м, ратным — менщ ка-
раным, щаным — менщ кызыл кан-ы-м, йарымыз— бтздщ жауы-
мыз (кепше), сумуз — б1здщ 3CKepiMi3 (кепше).
II жак: Шц — с-енщ елщ, цараныц ■ — сенщ караньщ.
III жак: будуны— оныц халкы, беглер1 — олардьщ бектер!
(кепше), цараны— оньщ каганы, cyci — оньщ эскерк сабы —
оньщ сезр улуг1 — оньщ уле,с1, белегр улусы — оньщ улкеш.
Сеггпк жалгаулары
Орхон-енисей еск-ертюштер1 Млшде жезл турл1 септщ бар. К,а-
3ipri кездег! турк-i т1лдер1мен -оалыстырранда, кен-е турю жазба-
ларыныц ллшдег! сепп'к жалраулардын тулралык жэне магына-
лык Keip6ip айырмашылыктары бар екеш байкалады.
Атау. Атау сешигшде турран создерге жалрау жалганбай-
ды. Уйтке-ш Kaaipri TypKi тшдер! секшдй свз болып отырра.н ее-
кертюштер тш нде де атау сегтгшщ арнайы кероетшип жок.
Мысалы: Kiel (Kiel), бен (мен), тун (тун), Epric (Ертш), угуз
(езен), таг (тау) т. б.
Атауда турран евздер, н-епзшде, темендепдей си-нтаксистщ
кыз.мет аткарады:
а) Сез атау сештгшде турып б а с т а у ы ш болады: Бг'з e/ci
быц ертлйз (Б1з ек1 мьщ ед!к).
б) Жеке турып та, н-ем-есе квмектш -сездермен TipKecin келш
те баяндауыш болады: Бгз шег ертлйз (Б1з шет ед!к).
в) Тольщтауыш та бола алады: К,арыр свкд1м (Карды таза-
ладым).
г ) Мезплдщ урымды б1лд1ретш атау тулралы евздер кейде
пысьщтауыш кызметшде жумсалады. Еапасан цасан... тун уды-
маты (Капаран каран... тун уйьщтамады).
д) Изафеттщ Триесте аныктауыш болады: Будун бонзы оц
epri (Халык тамары ток ед1). К,ырц аз будуны 1ч1кд1 (Кырк аз
халкы баты-нды).
1лж c e m i K . Iл 1к септщ заттьщ, кимылдьщ не белгшн. бьреу-
ге не б1рдецеге тэн екещигш кврсетш, -ыц, -in жалиаулары ар-
кылы жасалады. Мысалы: будуныц (халыктыц), чорыц (чор-
дьщ) т. б.
1л1к септтк ешуакытта жеке айтылмайды. 1лт cenTiKTeri евз
дер унем! тэуелд! жалгаулы сездермен TipKecin келедн Мундай
TipKec изафет делшедг. Мысалы: Табрач к,асаны (Та-браш -кара
ны), Оныц цасаны (оньщ караны), бзум аз Шрш (0з1мнщ аз
жер5м) т. б.
Барыс c e n T i K . Барыс cenTiri белгш 6ip icTin, кимылдьщ бет
алысы-н, барытын керс-етедт Ecni турш ескертюштершде мына-
дай барыс септггшщ жалраулары кездеседк
100
1) -ка, -ке: у г у з к е (езенге), т у н к е (тунге), й е р г е (жерге), к ; а -
н ы р к ,а (какпага, есжке), т а г к ^ а (тауга), н е к е (неге) т. б.
Барыс оегтктщ жалгауы, жогарыда керсеткендей, ундеслк
задына карай, жуан (-ка) жэне жщ1шке (-ке) болып жалганга-
нымен, зат еспмшц аягы катан: дыбыска 6irce де, дауысты неме-
се уяндарга 6iTce де тек -ка, -ке турлершде жалганады. Бул ■ —
ескертюштердщ езше тэн кубылыс.
2) -Fapy,-геру: Т а б е а ч е а р у (табгашка карай), к , а е а н е а р у (ка-
ганга карай), е б г е р у (уйге карай) т. б.
Keft6ip ралымдар барыс септжтщ бул тулгасын куранды ж э
не ру аффиксшен тарарам деп бшеМ де, -ру косымшасына Keft6ip
сездердщ курамында ертеден келе жаткан вл1 тулка ретшде ка-
райды. Шынында да -ру, -ру косымшалары жалганып, icTiu ба-
гытын, бет алысын керсететш Keft6ip еездер де кездеседк Мыса-
лы; б а ц а р у (маран карай), а ц а р у (оран карай) т. б.
3) -а, -е. Барыс сегтгш щ бул керсетюштер1 жжтеу еам д ж -
Tepi мен тэуелдж жалраулы сездерге жалганады: с а ц а (саран),
е л 1 ц е (елще) т. б.
4) -ре: в ц р е (алра), 1 ч р е (ш ке).
5) -йа,-йе: й ы р м а й а (алыска, солтустжке), щ р ы й а (батыска).
Барыс септжте турран сездердщ марыналары бет алысты ра
на емес, мекен мен мезплд1 де керсетедк Б е н е б г е р у т у с е ш н
(Мен уйге карай кайтайын), Т а б г а ч е а р у К , у н ы с е ц у н у г ы д м ы с
(Табгашка карай куны сенущи ж1берд1) т. б.
Табыс cenTia. Табыс cenTiKTeri сез амалмен, 1спен тжелей бай-
ланысты 'болып, темендепдей аффикстер аркылы жасалады:
1) - н ы , - H i: 6 e n i (MeHi), c e u i (ceni), 6 i m i (61зд 0 , а н ы (оны).
2) -biF, -ir, - f , - г : K i c i a (KiciHi), к у у м ы (кумды), о е у з ы е ( o f h 3-
ды ) , й е р 1 г (жерд \ ) , к , а р ы р (карды), а т ы г (атты), й а г ы е (жау-
ды), с у г (секерд!) т. б.
Осындары -biF, -ir жалгаулары Ka3ipri TypKi тшдергнде кез-
деспейдр ол тек монгол тшшде колданылады.
3) - ы н , - iH . Тэуелд1 жалгаулы сездерден. кейш жалганады.
Мысалы: ь ^ а н ы н (канын), й а б е ы с ы н (жабрусын), с а д ы н — ша-
дын (ys3ipiH ) , б у д у н ы н (халкын), б е г л е р ш (бектер1н) т. б.
Табыс оептакте турран сездер ашык турде де, жасырын турде
де келе бередг
а) Табыс cenTiriHiH а ш ы к Typi нактылы, белгш нэрсеш
керсеткенде колданылады: К , а р ы е с в к д 'и л (К,арды тазаладым),
Кы рк, азы у щ басдьщ (К,ырк азды уйкыда бастык).
э) Табыстын ж - а с ы р ын турТ Мунда табыс септжтщ жал-
Faybi айкын керсетшмей, кемесюлешледк И е р ч 1 п л е д ' ш (Жер-
нил KiciiHi сурадым), С у й о р ы т д ы м (Эскер журпзд!м), Б у с у е л т
(Бул эскерд1 жург!з).
Табыс жалраулы сез сейлем imiKne, HerisiHeH, толыктауыш
болад ы.
Жатые cenTiK. Жатые cenTiri заттын, мекенш, мезгш н бшдь
101
pin, -та, -те, -да, -де жалгауларынын жалрануы аркылы жасала-
ды: Табгачда (табрашта), ташда (таста), Тарлада (Торлада),
йолта (жолда), кунте (кунде).
Тэуелд1кт1п ушмшп жарынан кейш -нда, -нде, -нта, -нте турш-
де жалданады: йерште (жершде).
Жатые септжте турран сездер сейлемде, кебшесе, жанама
толыктауыш не пысыцтауыш болып келедк
Алтун йыеда олурьщ (Алтайда отырьщ), Ол кунте тегт1турк
будун Teuip к,анырк,а (Ол кунде турк халкы TeMip какпара жет-
Ti). т. б.
Ш ыр,ыс септж. Кене турК1 жазу нускаларында ш ы ры с сеп
тж баска cenriK T epre Караганда ете аз колданылады. BipaK кей-
6ip тюркологтар айткандай, мулде жок та емес. Текстерде ш ы
рыс септ ж кимылдьщ шыру орнын 6kAipin, -тан, -тен, -дан, -ден
косымшалары аркылы бершедк орузтандан (огыздан), вцден
(алдымен), берСден (берщен), йырдан (алыстан, солтустжтен).
Дегенмен орхон-енисей еекертшштершде кейде ш ы ры с оец'тж-
тщ орнына жатые септжтщ жумсалраны да байкалады. Мыса-
лы, к,ырк, азда йантымыз (кырк аздан кайттык). Тургес гаранта
квруг келт1 (Тургеш караннан хабаршы келд1). Турк будун к,а-
нын болмайын табрачда адырылты, щнланты — Турк халкы хан
болмагандыктан табташтан айрылды (белшд1), ханданды.
Кемектес c e n T i n . Кене турю ескертюштершде куралдьж сеп-
тжтщ тулралык керсетшштерЕ -н, -ын, -ж немесе бтрле сезк Мы-
салы: суцугш ачдымыз (жолды сунг1мен аштык), Аньщ бармыс
(Аны езешмен бардык). Б1лге Тони^ук, б1рле 1льтёр1с к,аран бо-
лайын (Binriui Тоникук уэз 1ргмен 6ipre 1лтерш каран болайын).
Ескертюштердщ орнатылранына мыц жылдан астам уакыт
еткешне карамай, ондары септжтер осы заманры туркг тшдерш-
дег1 еептжтерден кеп ерекшеленбейдЕ
Сын eciM
Ескертюште кездесетш сын ешмдерд! марынаеына карай ек1
топка белуге болады: 1) С а п а л ы к с ы н e c i M д е р , 2) К а
т ы с т ык, с ы н e c i M д е р .
1. С а п а л ы к с ы н е с i м д е р. Ескертюштерде eui6ip жал-
раусыз Ty6ip куйшде турып-ак заттыц тур-туеш, сыр-сипатьш,
сапасын керсететш сапалык сын еегмдер де кездеседЕ Сындык-
марыналык езгешелжтерше карай олардын e3i штей тары да
жжтеледЕ
а) Заттыц тур-туеш б!лд1рет1н сын ешмдер: сщ, квк, к;ара,
-цызыл, врун, (ак, ак T y c T i ) , сарыр (сары).
э) Заттыц келем} мен аумарын. бшд1ретш сын ешмдер: йуй-
ца (жука), йшчке (жщшке), к,алын (калыц), узун (узын), улур
(улы, улкен).
б) Заттыц сапасын, сыр-сипатын бшд1ретш сын ешмдер:
102
арыр (таза),-едгу (afiri, белил!), цары (кары, Kapi), Шг (жаксы),
сем1з (сем!з), турыц (турык), ток; (ток), учуз (арзан) т. б.
2. К, а т ы с т ы к с ы н е с i м д е р. Катыстык сын ешмдер'
журнак жалгану аркылы баска сез таптарынан жасалады. Ка-
тыстык сын есамдер жасайтын журнактардыц бастылары .темен-
депдей:
1) -лы, -ль Зат еамдерге жалранып сын -eciM тудырады: бу-
цалы (букалы).
2) -льж, -Л1г. Зат ешмдерге де, сын ешмдерге де жалр.авады.
Мысалы: кучмг (куши), атлыр (атты), йарыцлыр (жаракты).
3) -сыз, -ci3. Бул журнактыц беретш марывасы сын есгмнщ
-лы, -Л1 журнакт.арынын беретш марынасына карама-карсы, ярни
затта белгш еапаныц жок еиещипя керсетедь Мысалы: йолсыз
(жолсыз), тоцсыз (KHiMci3), буцсыз (мунсыз, кайрысыз).
4) -кы, -ю журнактары мезг!лдж, мекендж урымдарды бщ-
д1ретш сын ешмдер тудырады: йердеш (жердей), цурйацы (ба-
тыстары), йырйацы (алыстары), вцреш (алдыцры).
5) -тег. Зат ешмге жалранып, салыстырма .манд! сын есамдер
тудырады: тецр1тег (тэнр!дей), бвр1тег (бержей). Бул журнак-
тьщ кызмеп Ka3ipri казак т!лшдег1 катыстык сын ешмдер жа
сайтын -дай, -дей дффикстершщ кызмепмен сэйкес иеледь
6) -ге журнары eTicTiKTepre жалранып сын eciM жасайды: бы-
ге (6iHriui, дана).
С ы н e c i M H i n ш ы р а й л а р ы . Кене турю ескерткште-
ршде сын eciM шырайларыныц уш Typi кездеседь Олар мыналар:
1. Ж а й ш ы р а й: ац (ак), цара (кара), сарыр (сэры),
квк (кек), йашыл (жаеыл).
2. С а л ы с т ы р м а л ы ш ы р а й мынадай косымшалар
аркылы жасалады:
-рак, -рек: ацсырац (арырак). -тег: тецр1тег (тэнрщей).
3. К у ш е й т п е л i ш ы р а й . Тексте кушейтпел! шырай ец
кушейтюш ycTeyi аркылы жасалады: ец ык1 (ен !лкй).
Сын eciM сейлемде, нег1зшде, аныктауыш .болады. Мысалы:
Чурай цузын, цара цумыр олурур epnui3 (Чурай кузы мен кара
кумды мекендеуш! едж).
Сын еамдер етштжтен болтан мушенщ алдында турып, пы-
сыктауыш та болады.
Kew6ip сын еамдер кемекни етютжтермен тгркесш келш, кур-
дел! баяндауыш курамына снедь Мысалы: Ек1 улуг1 атлыр epri
(Еш белей атты efli). Будун борзы тоц epri (Халыктын тамары
ток едО. К,араны алп epmic, айручысы быге epmic (Каганы ба
тыр едд Keneciuici бжгш efli).
Сын ес!мдер субстантивтенш сейлемшц б а с т а у ы ш, т о-
л ы к т а у ы ш Myiuenepi бола бередь Улуры шад epri (Улкеш
шад едО т. б.
103
С ан e c iM
EciMfliK
ETiciiK
Лексикал'Ык манынасы мен .морфологиялык тулвасы жэне
сейлемдеп еинтаксиспк кызметт жавынан ерекше де, курдел1 сез
таптарынын; 6ipi — е т i с т i к.
Еттстйгтер курамына карай темендегйдей топтарва белшедк
1. Н е г i з г i (тубхр) 1етют1ктер: адыр (айыр), алуын (ал-
кы'ну, элареу), ас (ас), айд (айт), ач (аш), елт (журпз), ecid
(еегг), уору (корьгк), тут (тут, уста), тег (ти), п (де, айт), сауын
(ойлан) т. б.
2. Т у ы н д ы e Ti c Ti KTe p непзгт Ty6ip еттсттктен, не баска
сез таптарынан арнаулы журнактар жалвану аркылы жасалады.
Туынды еткттктер е т i с т i к н е г i з д i жэне е с i м я е-
г i з д i болью entire белшедЬ
а) Е-с хм н е Н з д т е т х е т х к т е р темендепдей журнактар
аркылы есхм сездерден жасалады:
-а, -е:. сан — сана (сана), ты — пле (тьте). -ла, -ле: ат — атла
(аттан), богуз — бонузла (бауызда), топ — топла (топта), лдн—
105
цанлан (кандан ) ,'с у — суле (сорыс) чк (-ы к , - к ): ш — ш к (ба-
f h h ). -л (* ы л , “Iл): п р ы (т!рш, жинал).
а) Е т i с т i к н е г i з д d туынды туб1рлер темендепдей жур-
нактар жалгану ар1кылы жасалады:
-н (-Ын, чн, -ун, -ун): к,ылын (кылын), боеузлан (бауыздан),
тугун (тутын) , втун ( йтш, суран). -л (-ыл, ч'л): адыр — адырыл
(айырыл), йа? — йагыл (жакында). -т, (-ыт, чт): бас — басыт
(бастыр), йугур — йугурт (ж упрт). -з (-ыз, чз): удыз (ж1берт).
-К (-ык,, чк): тасыгу (тасы), т / с (барын).
I ж ак -МЫ Н, - М Ш -м ы з, -м1з
-ды м , -д Ы -бы з, -б1з
-тым, -т1м
106
Кесемше
Кесемшелер Heri3ri eiicTiKTeri ктщ амалын, мезгшн, макса-
тын т. б. б1лд!ред1. Мынандай журнактар жалвану аркылы жа-
салады:
1) -п, -ып, -in журнактары жалвану аркылы жасалады: йатып
(жатый), цодып (койып), йацылып (жацылып), щубранып (6ipi-
rin), вглест (талкылап, келкш), цабысып (кабысып, 6ipirin),
ecidin (ecTin), тегуруп (типзш), inn (е т т ).
' 2) -у, -у, -ы, -i журнактары жалрану аркылы жасалады. Бул
журнактар казак тш ндеп -а, -е, -й журнактарыныц орнына жум-
салады. Мысалдар:
алы (ала), йету (жата), тутуну (устай), ieidy (кетере), eddy
(ести), йшу (жей), йелу (желе).
3) -а, -е, -д1, -й журнактары жалвану аркылы: аса (аса, ете),
6iprype (мшд1ре), кече (кеше), буцад (мунай) т. б.
4) -валы, -Beai журнактары аркылы: олуреалы (отырвалы),
топлагалы (топтавалы), санаеалы (санавалы), узгел1 (узгел1).
Кесемшелер еткыктен болван баяндауыштыд алдында турып
пысыктауыш болады. К¥Рмалас сейлемдерде кесемшелер, кебь
несе, бавыньщкы сейлемнщ баяндауышы болып келедй Мысалы:
Ол сабые ecidin, тун удысьщым KeAMedi (ол сезд1 естш, тун
уйкым келмед1). Турк 6ydyn олуреалы, турк к,аеан олуреалы Сан-
туц балыща талуй узуге тегмк йок, epuic (Турк халкы болвалы,
турк каваны болвалы, Шандун каласы мен тещз езендерьне дейш
жетпеген ед1);
EciMme
ETiciep
Сез болып отырран ескертюштерде кездесетш етктер мары-
насы мен морфологиялык тулраоына карай в з д ь к е т -i с, ез -
г е л i к e T i c , ы р ы к с ы з e T i c жзне о р т а к е т i с болып
т в р т к е белРнедк
1. 0 3 f liK eTi c. Icri, кимылды icTeyuiiHin баска 6ipey ар-
кылы емес, тже ©3i ктейтшдггш, я ктегендкш кзрсететш етк-
TiKTin Typi ездж eTic деп аталады. Мысалы:
Катанка к,ырк, аз будуны iniKdi (Катанга кырк аз халкы ба-
рынды). Катун йок, болмыс epri (К,атын жок болды, эйел! елр\).
Тун удысы^ым кeлмeдi (Тун уйкым келмедО. т. б.
2. © з г е л i к e Ti c . Ic-зрекеттщ ктеуш шщ тжелей 03i емес
баска 6ipey аркылы жузеге асырылатынын кереететщ етктж тщ
Typi езгелж ет к деп аталады.
Текстеп озгелж eTic жасайтын журнактар:
а) -т, -ыт, -iT: орра^лат (к ш р т), атлат (аттандыр), йугурт
(жуг1рт), йоглат (жоктат), басыт (бастыр), сулет (сулет).
э) -тур, -тур: йантур (кайтар), бттур (мшдгр), агтур (аудар,
квтер), келтур (келт:'р) т. б.
3. О р т а к e T i c к т щ 6ip рана субъект аркылы ктелмей,
6ipHeme субъект аркылы ктелгешн корсетедк -с, -ыс, -ic (-ус, -ус)
журнактарыньщ жалгануы аркылы жасалады:
суцус (сорыс), суцусд1м1з (сунплесык).
4. Ы р ы к с ы з e Ti c . Ескертюште icri ктеунл ариайы ай-
тылмай, не ктелгендк) (нэтиже) корсетЫетш ырыксыз етктер
де кездеседн Мысалы:
Адырылты (айырылды), втун (етш), богузлан (бауыздал),
к,анлан (кандан) т. б.
Е тктж тщ райлары
Аталмыш ескертюштер тшнде етктжтщ 4 Typni райы бар:
1. А ш ы к р а й д а ктелетш ктщ субъекпа корсетшш, ктщ
ктелгендКш, ктелш жаткандырын, не алдары кезде ктелетшдн
riH керсетедн Ашык райдьщ уш шары бар. Олар:
а) О сы т а к . Ашык райдьщ осы так, Typi icTin дэл осы
кезде к т е л т жаткандырын керсетедп Мысалы:
108
Табгачыр елуртеч1 (табрашты шшред1), втунчулин eddy
6epdir (©TiHiuiiMfli ести бердО- Алы олур (Ала отыр).
э) К е л е р ш а к. Ашык, райдын. келер шак Typi idiH эл1 бас-
талмдрандырын, тек алдары уакытта болатындырын кереетедк
Келур (келер), кврур (керер), щабысар (кабысар), тезер (ка
т а р ), к,орк,ыр (коркар), тегур (жетюзер), олурур (отырар).
б) б т к е . н ш а к. Ашык райдын, еткен шак, Typi белгш 6ip
icTiH, оеыган дешн болып еткендшш керсетедь
1л йеме ы болты, будун йеме будун болты, вз\ум к,ары болтым,
улуг болтым — Ел жэне ел болды, халык жэне халык болды,
©31М Kopi болдым (картайдым), улкен болдым (улкещим): Б1лге
к,аган... тун удыматы (Бшге каран... тун уйыктамады). Екшт1
кун келт1. (Екшип кун келдО.
2. Ш а р т т ы р а й ie-эрекеттщ ютелу, 1стелмеушщ шартын
б£лд1ред1. Ол -cap, -сер журнадтарынын жалрануы аркылы 6epi-
ледк
Бар ерсер (бар болса), сулемесер (сорыспаса), йорысар
(журсе, кешсе), нец ерсер (кандай болса). ‘
Текстерде -cap, -сер журналы жалеантан свздер унем1 ic-эре-
KeniH; шартын б 1лд!ре бермейдк Ол сонымен катар кейде мез-
плдж марындны да кврсетедк Бiрак ескертюште мундай мысал-
дар ете сирек кездеседк
3. Б у й р ы к р а й. Тексте буйрык рай II жэне III жакта ай-
тылады. Буйрык. райдьщ II жак, жекеше Typi етйгпктщ туб!р!
болып еоептеледь Муны темендег! мысалдардан анык керуге
болады.
II жак: тез (каш), бер (бер), кел (кел), олур (отыр), барыц
(барыц), олурыц (отырыц).
III жак: йорымазун (журмесш), барзун (барсын).
Буйрык райдын болымсыз Typi -ма, -ме журнактары аркылы
жасалады: Йелме (желме), басытма (бастырма), олурма (отыр-
ма), туйма (Tycin6e).
4. К, а л а у р а й. Калау рай штеуцпшн 1ске деген белпл1
ыкылас-ынтасын, ниетш керсетедк Онын ж е к е ш е Typi -айын,
-efiiH, -йын, -Й1Н журнактары жалрану аркылы жасалады:
Айайын (айтайын), щысайын (кысайын), тегейш (тиешн),
тешн (дейш, айтайын), тусейш (тусейш), йотлатайын (жок-
тайын).
К,алау р!айдыц к в п ш е Typi -алым, -ел^м, -лым, -л!м журнак
тары жалрану аркылы жасалады:
Йо^цсалым (курталык), щбысалым (кабысалык), сулел1м .
(сулетешк), баралым (баралык), йаналым (кайталык).
С. Е. Малов ескертшштерде кездесетш -йын, -йш (болмай-
ын, ткан) жэне -ты (удыматы, олурматы) косымшаларын
кесемшелердщ журнары есебшде карайды. Бул мэселе эл! де
зерттей тусуд1 кажет етедк
109
KypAeni eTicTiKTep
Ic-эрекет, кимыл-козралысты 6ipHeiue етштштер ез ара Tip-
necin барып жасалран 6ip муше ретшде бейнелейдк Олар ылри
етктжтерден рана болмайды, eciM сез бен е^стжтен де аралас
куралады.
Текстерде темендегщей курдел1 етктжтер кездеседк А т л ы е
е р п (атты efli), e d d y берт1 (ести берд1), й а д а е е р п (жаяу efli),
йощ б о л т ы (жок болды), к е р у р е р п (багынатын efli), к е л м е с
е р п (келмейтш едд), б а р е р м г с (бар efli), ток, е р п (т о к efli)
т. б.
Устеу
Устеулер тексте, баска сез таптарымен салыстырранда, кеп
емес. Сейтсе де б1ршама устеулер кездеседк Бул устеулер езшщ
тулрасына карай алдымен н е г i з г i жэне т у ы н д ы устеу
болып сиге белшедк Heri3ri устеулерге тег (уксас), в к (тек),
в ц (ерте) сешлд1 сездер, туынды устеулерге е б г е р у (уйге ка
рай), к у н т у з (кущпз), в р т ч е (ерггей), i 4 p e (шке) T9pi3fli курамы
курдел! сездер жатады.
Ескертк1штеп устеулер де Ka3ipri казак, тшндегщей, марына-
сына карай ушке баиведк 1. М е к е н у с т е у к а р м а д а (кейш-
де), к ,о д ы (темен), й о к , а р ы (жогары), е б г е р у (уйге карай),
2. Ме з г 1 л у с т е у к к у н т у з (курадз) 3. А м а л у с т е у к
е б р у (кер!), r e e i p e (айнала).
Шылаулар
Орхон-енисей есиерткштер1 тшнде ездшн-ен сейлем Myiueci
бола алмайтын, ез алдына дербес марынасы жок, тек баска
сездермен жанаса айтылатын шылаулар да кездеседк Олар
темендегщей:
1) Teri (дейш, шейш). Мысалы:
Он ок, оглыца, татыца тег1 буны квру бШц (Он ок улына,
татьща дейш муны кере бшщдер). Шнчу угузи кече, Телйр к,а-
пытк,а real сулед'ш (Сырдария езенш STin, TeMip какпара дейш
сорыстым).
2) Учун (уцнн). Ten,pi куч бертук учун (Toppi куш бергеш
уш т ). Турк будун учун тун удыматым (Турк халкы ушш тун
уйыктамадым).
3) 0тру (сон, уинн, сондыктан). Анта втру к,аганыма втун-
тум (Содан сон, «драными,ан етшд!м).
4) Bipjie: 1шм Култегш б1рле сезлеииЛжлз (1н1м Култепн-
мен сейлеспм).
ПО
5) Kicpe (сон). Анта K i c p e б ш г бертук учун (Одан сон б ш к
бергеш ушш).
6) Сайу (сайын). Hip сайр (жер сайын), Будун сайу (халык
сайын).
7) Йеме (жэне). 1л йеме 1л болты, будун йемр будун болты
(Ел жэне ел болды, халык жэне халык болды).
8) Да, де, та, те: Оглы да цатан болмыс ершч (¥лы да катан
болтан eHi).
О датай
Одагай свздер текстерде кездеспейдй Одатайлар катарына
жаткызылып журген енисей нуокаларындаты екнуш свзд!ч д«е-
(оданай ма, баска оез бе) басы даулы. Будан кене турю тшнде-
адамнын кещл-куйш б1лд 1р'етш одатай свздер болматан екен деп
к-ecin айтута болмайды. Уйткаш еокертюнт жазушылар тек
ездер 1не керены .сездерд1 тана пайдалануы, тшдщ взге кап эле-
менттершщ ескерткштерге енбей калуы эбден ,мумкш нэрсе. ,
Синтансис
Сездердщ взгеру, 6ipiMeH-6ipmiH байланысу жолдарын, сей-
лем жасау TScLajepi мен еейлем турлерш тарихи туртыдан ка-
растырудыц мэш зор.
Орхон-ениоей жазба нускаларында Ka3ipri турю тшдершде
бар сейлемдердщ барлык Typi де кездеседн Ол.ар матынасына
жэне айтылу ерекшел1ктер}не карай х а б а р л ы, л е п т i, с у
р а у л ы сейлемдер болып бвлшедн
Хабарлы еейлем. Сурау не буйыру матынасында болмай, 6ip
нэрое жайында хабарлау максатында айтылтан свйлемд! хабар
лы еейлем дейм1з. Мысалы: арт^ы кучл1г щырк, аз к,атан йапямыз
болты (Арткы KyuiTi кырк аз ханы б1здщ жауымыз болды).
Екш п кун келт1 (Екшип «кун келдО. Турк будун алцынты (Турк
халкы элс 1ред1).
Хабарлы «сейлемдердщ мазмуны б1ркелк1 бола бермейдн
Матыналык жане тулталык ерекшелжтерше сэйкес хабарлы свй-
лемдер б о л ы м д ы жэне б о л ы - м с ы з болып еюге белтед!.
Кене турк1 тшдершде де болымсыздык магынасы -ма, -ме жэне
тупл (емес) свздер! аркылы жасалады.
Мысалы: К,апатан щтан тун... удыматы (Капатан катан тун
уйыктамады). Кунтуз олурматы (Кунд!з отырмады). Бу турк
будунща йарьщлыт йатын келтурмед1м (Бул турк халкына жи
ранты жауды келт1рмед1м). Он ок, беглер'ь будуны коп келп (Он
ок бектерк халкы кеп келд1). Тургес цаганта квруг келп (Тургеш
катанная хабаршы келд1).
ш-
Бул кел'Нршген е^йлеглдердщ алдыцгы yuieyi болымсыз,
соцгы eKeyi большды.
Сураулы свйлем. Сураулы сейлем текстерде сурау еамдщтер1
мен кейб1р сураулык шылаулар аркылы жасалады.
Не буцы бар? (Не муцы бар?). Неке тезерб!з? (Bi3 неге каша-
мыз?). Бен саца не айайын? (Мен саган не айтайын?). Каган
му? (Кдганды ма?).
Мунда алдынгы уш свйлем сураулык ешмджтер аркылы,
сонгы свйлем му сураулык шылауы аркылы жасалып тур.
Легш сейлем. Текстен шсшщ эр турл1 сезгмш, квщл кушн
бквдретш л егт свйлемдер де кездеоедь Bipaic булардын. саны
сейлемдердщ взге турлер1мен салыстырганда аз. Мысалы:
Квцлуцче удыз! (Кещлше журпз!). Арыг обуты шг! (Таза
уят — игП) Аны бы! (Оны 61л!). Б у су елт! (Бул эскерд! журпз!).
Ианалым! (Кдйталык!). Турк ecip будуы йерште idi йорымазуы!
(Туржтщ езшген, туткын болтан халды жершде агалык «туш!
болмасын!). Атлат! (Аттандыр!).
Сейлем Mymenepi
Атркуты щырк, аз кучлуг к,атан йарымыз болты (Арткы кырк
аз к у н т каган жауымыз болды) деген сейлемдег! щаран — бас-
тауыш, жауымыз — баяндауыш, артк,ы куш п щырк, аз — курдел1
8* 115
аныктауыш. Ол сездердщ бэр! де белгш б!р сураура Ж1ауап
6epin, сейлем мушес! болып тур.
Сейлем мушелер1 ец алдымен т у р л а у л ы жэне т у р л а у -
с ы з болып, ею топда белшедй
Сейлем н iа т у р ла ул ы м у шел е р i
1. Бастауыш. Бастауыш болатын сездер, непзшде, атау тул-
тада тур ад ы.
а) Бастауыш атау тулрадары зат еамдерден жасалады.
Торлада оруз келт1 (Торлада орыз келдО. Тургес гаранта квруг
келт1 (Тургеш караннан хабаршы келд}). Б1лге Тоникук баца
айды. (Б1лпш Тоникук маран айтты).
э) Бастауыш атау тулралы ее!мджтерден жасалады. Бен
ебгеру тусешн (Мен уйге карай кайтайын). Bia etti бьщ ерт1м1з
(Bi3 exi мын едтк).
б) Атау кушндег1 тэуелд1 жалраулы сездер бастауыш бола
алады. Озум табтач Шце щылынтып (Менщ ез1м табраш ел1нде
тэрбиелещрм). Ыды ташда щалмысы куубранып, Heri йуз болты
(Тау мен тас арасында калганы жиналып, жей жуз болды).
Etd улуг1 атлыт epri, 6ip улугь йадар е р п —■EKi yaeci (белей)
атты ед1 де 6ip белей жаяу едй Тун удысыцым келмед1 (Тун
уйкым келмед1). Кунтуз олурсыщым келмед1 (Кунд1з отыррым
келмед1). Бу учегу щабысар (Бул ymeyi dipirep).
Баяндауыш. Баяндауыш ic-эрекеттщ иесш керсетш, жштш
жалраулардьщ жекеше, кепше турлер^нде турады.
Турк будун табтачда адырнылты (Турк халкы табраштан
белшд1). Отуздантан квруг келт! (Орыздан хабаршы келд1).
Анта втру щраныма етунтум (Содан сод караныма етшдш).
Аны 61л (Оны бш ).
Баяндауыш болатын сездер кейде атау, не тэуелдгк тулгада
турып, барлык сез табынан бола береди Мысалы:
Екг у луг i атлыр epTi (Exi белег! атты efli). Улыры шад ерт!
(Улкеш — шад ед1). Катаны — алп ерлйс, айгучысы — б1лге
ермЫ (Караны —• алып едй кецесппа — 6Mriui e ai).
Толыктауыш. Барыс, табыс, жатые, ш ы р ы с жэне куралды
септжте турран кейб!р сездер толыктауыш болады.
Толыдтауыштар магынасына, синтаксистж кызмет! мен тул-
расына карай т у р а жэне ж а н а м а толыктауыш болып, еюге
белшедк
Табыс септшнде турран сейлем мушеш эр уакыт тура толык
тауыш болады. Аны бы (оны бш). Кары? свксИм (Кардытазала-
дым). Атыр ыща байур ерплиз. (Атты бутара байладык). Бу су
елт (Бул эскерд1 жург1з). Алтуын йысыр аса келтийз, EpTic угу-
зуг кече келп.шз (Алтай тауын аса келдш, Epxic езенш ете
келд!к).
Кене турк1 ескертшштершдег1 тура толыктауыштар да ж а л
р а у л ы , ж а л г а у с ы з болып келе береди
116
1лж жэне табыс септжтен баска септжтерде туркан сейлем
мушелершщ KenuiMiri жанама толыктауыш болады. Мысалы:
Турк будун табачка кврур epri (Турк халкы табрашка бары-
ватын eai). Турк будун табгачда адырылты (Турк халкы таб-
раштан белшд1). Сунугж ачдымыз (Суцг1мен аштьж). Бен сан,а
не айайын (Мен саран не айт1айын).
Аныктауыш: а) Аныктауыштар зат ешмнен жасалады:
TeMip щапыр (TeMip какп,а). Турж будун (Турж халык).
Тургес щаеан (Тургеш каган).
э) Аныктауыштар н е г i з г i жэне т у ы н д ы сын еамдерден
болады:
CapbiF алтун (сэры алтын), врун кумус. (ак, кум1с), кучлуг
цаеан (« у н т каран), Б 1‘лге Тоникук (бшгш Тоникук), кара тер
(кара тер), кызыл щ н (кызыл кан). Кара щум (кара кум).
Аныктауыштар сан ешмнен жасалады. Мысалы:
E ki у л у г 1 ( e K i б е л е г 1 ) . HeTi йуз K i e l (Же™ жуз Kid). E ki K i c i
(ею Kici). Eki уш бьщ с у м у з (Ею-уш мын 9CKepiMi3).
в) аныктауыштар шлтеу ешмджтершен жасалады. Мысалы:
Бу су (Бул эскер), Ол сабыр (Ол евз), Ол ею Kici (Ол ею
Kici).
г) Аныктауыштар ешмшелерден де жасалады. Мысалы:
Этунтук етунч (етшген етшйн), Иатырма тар (жаткан тау).
Пысыктауыш. Текстердег1 кейёир мекен, мезгю марынасында
келетш уотеулер овйлемшн пысыктауыш мушеш болады:
Акта Kicpe тецр1 б1л1г бертук учун (Содан сон Tanpi бiлiк
6epreHi ушш). Ta 6Fa4Fapy Куны сецунуг ыдмыс (Табрашка ка
рай Куны сецушй ж1берд0. Ол суб коды бардымыз (Ол сумей
томен бардык). Капаган щаеан тун удыматы (KanaFan тун уйык,-
тамады).
Пысыктауыштар матынасына карай м е з г i л, м е к е н,
а м а л жэне м а к с а т пысыктауыш болып белшедк
а) М е з г 1 л п ы с ы к т а у ы ш : Кунтуз олурматы (Кунд1з
отырмады). Тан унтуру хегей'жз (Тан, ата жеттж). EKiHTi кун
келт1 (Еюннп куш келд1).
э) М е к е н п ы с ы к т а у ы ш : Б1з коды бардымыз (Bi3
томен бардык). Алтун йыста олурыц (Алтай тауында отыр).
б) А м а л п ы с ы к т а у ы ш : Кыйыныр квнлунче ай (К,иын-
дыкты кецлщше шеш). Эртче кызып келт1 (брттей кызыпкелдО.
E6ipy келт1м1з (Айнала нелдж).
в) М а к с а т п ы с ы к т а у ы ш : 1чждук учун тецр1 влутм'ю
ершч (Барынранымыз Yшiн T9xpi бэлю 6i3Ai вл™рмес), Санага-
лы тусурт1м'1з (Санаралы кш рдж).
Сейлем мушелержщ орын T ap Ti6 i
Сойлемдег1 аткаратын кызме-пне карай сейлем мушелершщ
орналасуында белгш 6ip жуйе болады. Ондай тэртш-жуйе коне
турю жазба нускалары тшше де жат емес. Мысалы:
117
Онда да барыньщкы свз басыцкы сезден бурын келедЁ. Сон-
дай-ак б а с т а у ы ш баяндауыштан бурын турады да, баян-
дауыш ойды тиянакхап сейлемнЁц сонында турады:
1нгек келукш Торлада оруз келт1 (Сиыр келЁктЁ Тотлада орыз
келд\). Тургес цараната квруг келт1 (Тургеш каваннан хабаршы
келдЁ).
Кей жардайда бастауыш пен баяндауыштыц орындары ауы-
сып та келедЁ. БЁрак, бул сез стилгве, сейлемдегЁ логикалык
екпЁнге байланысты болады.
А н ы к т а у ы ш т а р езЁ аЕЕЫктайтын сезЁнЁц алдында турады:
Кызыл рваным тект1, цара repiMdi арызды.
Т о л ы к т а у ы ш т а р езш мецгеретЁн етЁстЁктен бурын
келедЁ:
Каран^а щырщ аз будуны iniKdi (KaFaHFa кырк аз халвы ба-
рынды) .
Мунда каванга сезЁ толыктауыш та, оны менгерЁп турран
барынды етЁстЁгЁиен бурын айтылып тур. БЁрак олардыц бЁрЁне
бiрi тадау, катар туруы шартты емес: олардын арасында баска
сездер келе бередЁ.
СейлемнЁц п ы с ы к т а у ы ш мушесЁ де езЁ пысыктайтььн етЁс-
тёктёц алдында келЁп, пысыктайтын сезЁне такау турып та, арара
сез салып алые турып та пысыктай бередЁ:
Болчука тан унтуру тегдмвз (Болчукка тан ата жеттЁк). Кун
йеме, тун йеме йелу бардымыз (Кун демей, тун демей желЁп
бар дык.).
КелтЁрЁлген мысалдар сейлемдегЁ сездердЁн орын тэртЁбЁ
казЁргЁ туркЁ тЁлдерЁндегЁ сездердЁн, орын тэртЁбЁмен сэйкестЁгЁн
керсетедЁ. Дегенмен ескерткЁштерде дардылы орын тэртЁбЁн сак-
тамайтын сейлем мушелерЁ де кездеседЁ. Мысалы, Тоникук
ескерткЁшЁнде мынадай бЁр сейлем бар:
Сакынтым: турущ бущлы, селв'з букалы армада
(Ойландым: арык букалы, семЁз букалы кейЁнде) деген
сейлемде «Сакынтым» деген баяндауыш баска турлаусыз му-
шелердЁц бэрЁнен бурын келЁп, дардылы орын тэртЁбЁ сактал-
май тур.
Курмалас сейлем
Есксртюштерде де жай сейлемдер марыяалык жэне тулралык
жарынан 6ipiMeH-6ipi байланысып, аякталран курдел1 ойды 61л-
д 1ретш курмалас сейлем жасайды.
Курмалас еейлемдердщ шыру, калыптасу т.арихы, олардын
жасалу тэс1лдер1 курдел1 де киын моселе. Мунын взi алдына
арнайы зерттеуд1 керек етедк ©йткеш, ол замандары курмалас
еейлемдердщ марына жактарынан, тулра жактарынан байланысу
тэсихдер! де Kasipri кездегщен езгешелеу болтан. ,Тш де дамып
отыратьш категория болгандыктан, курмалас сейлем жуйелер1
де тшмен 6ipre дамып, езгерш отырран. Солай бола турса да,
орхон eoKepTKiniTepi орнатылралы мьщ жылдан аса уакыт етке-
н1не карам!ай, ескертюштерден казак тйине жакын я уксас келе-
т1н кептеген курмалас сейлвмдерд1 кездест1рем13.
Ек1 улугь атлыр epri, 6ip улугШадар epri (Ею белег1 атты едк
6 ip белег1 жаяу ед1) . Будуыц бонзы ток; epri, йарьшыз recipe
учущ тег epri (Халыктын тамары ток едк жауымыз айнала жырт-
кыш кустай ед1). К,анын щодып, табрачща йана i4iKdi (Ханын
койып, табрашка кайта барынды).
Келтгршген мысалдардары уш сейлемнщ эркайсысы уласып
айтылтан ею турл1 6ip-6ipi»e байланысты курдел! ойды бшд1рт
тур. BipaK олардын арасындагы байланысу тэсюдер! бэргнде
б1рдей емес. Алдыцры ею сейлемнщ компоненттер! ез ара тен
дэрежеде, кеш нп курмалас сейлемнщ компоненттер! 6ip-6ipi'Me.H
барыньщкы, басынкылььк катынаста айтылып тур.
Ескертюштерде кездесетщ курмалас сейлемдер курмаласу тэ-
сйдцерше карай с а л а л а с жэне с а б а к т а с курмалас сей
лемдер болып, enire белшедн
Тел ж ен е твлеу с е з
Орхон-енисей ескерткштершен толып жаткан тел жэне телеу
сездерд! кездеспрем1з. Олардьщ б1ркатары цитат туршде, енд1
6ipeyflepi диалог туршде кездесед1.
— Йаеыл,— ridi. Йармысы бен ерпм, б1лге Тонику к.— Жа-
кында,— дед!.— Жакында дегеш мен ед!м, бшпш Тоникук.— Ка
ран му к,ысайын,— ridiM. — Кдранды ма кысайын,— дед'ш.
Анча сацынтым: «Б1лге Тоникук бойла баса тарпан б1рле
1лтер1с цатан болайын» (Сонша ойландым: «Бшгш Тоникук уэ-
з 1рмен 6ipre 1лтерщ каган болайын»),
— Сулел1м,— ridiM.— Сорысамыз,— дед1м.— Ол йолын йоры-
сар, унч,— ridiM — Ол жолмен журуге мумкш,— дед!м.
Г20
— Аны субуг баралым — Аны езешмен баралык. Б1лге То-
никук баца айды: «бу су елт»,— ridi. Бюпр Тоникук маган айт-
ты: «Бул эскерд1 журпз!»— дедк
Б1з бул келирюген мысалдардан тел сездердщ орны туракты
болмайтынын, олар автор сезшщ алдында да, ортасында да, ав
тор сезшен кешн де тура 6epeTiHiH керелиз.
Тыныс белп
Ескертюште сез бен сездк сейлем мен сейлемд1 6ip-6ipiHeH
белепн 6ip белп — кос нукте. Бул белп ешуакытта сездщ, не
сейлемшн басында келмейдк ол тыныс белп туршде сездщ, не
сейлемнщ сонында тана кездеседк Мысалы:
Текст:
Лексика
Орхон-енисей ескертюштершдеп сездер магынасы жагынан
темендепдей б1рнеше топтарга белшедн
1. Адам жэне семьялык катынастарга байланысты сездер:
ата — ата, еяу:— эже, улкен туыс, цатун — катын, цыз — кыз,
Ш — i Hi, сщл1 — сщлк келш — келш, йеген — жиен, окул—
ул т. б.
2. Табигат кубылыстарымен байланысты сездер:
йер — жер, тар — тау, цар — кар, таш — тас, ай — ай, кун —
кун т. б.
3. Котамдык-элеуметпк атаулар:
ел — ел, цан — кан, царан — каган, бег — бек, тарпан — дэ-
реже, бай — бай, цул — кул, куц — кун, чырай — кедей т. б.
4. Шаруашылык атауларымен байланысты сездер:
6edi3 — ою, ернек, аеыл — кора, цорран — корган, барк—жай,
алтун— алтын, куму с — кумю, тем1р — TeMip т. б.
121
■5. Эскери лексика:
су — эскер, суцус — сорыс, уруш — урыс, щылыч — кылыш,
<
■
сунуг — cynri т. б.
6. Жан-жануардын. аттары:
ат — ат, айрыр —айгыр, тай —тай, шеек — сиыр, буца — бу
ка, барс — барыс, 6epi •— 6epi, каскыр, к,ой — кой, учук,— кус,
■к,аз — каз, тащит — тауык т. б.
7. Анатомиялык атаулар:
баш — бас, адат — аяк, кез — кез, боруз — тамак, к,улращ —
к,улак, йурек — журек, сач — шаш, тыл — тш, вд — ет т. б.
8. Белг1л1 6ip кещстж урымымен байланысты сездер:
ара — ара, арт — арт, шег — шек, узе — устше, щоды — темен
г. б.
9. EcKi дши нанымдармен байланысты сездер:
тецр1—тэцрц умай—•эйелдердщ кудайы, ыдук, — касиети т. б.
10. Этникалык атаулар:
басмыл (Балык каласы мацын мекендеген халык), аз (Ени
сей езеш мацын жайларан халык), оруз — огыздар, к,арлук,—
карлыктар, щыбчак, — кыпшактар, сордак, — сордылар, тардуш —
тардуш, табрач — табраш, татар — татар, татабы — татабы, те-
л1с — тел 1с, турк — туржтер, тургес — тургештер, уйтур — уйрыр,
чш л — чиНлдер, ч1к — чиктер, тез1к — тэжштер, тоцры — токар-
лар, усун — уйс!н т. б.
1 1 . Топонимикалык атаулар:
Байбалъщ — кала аты, Болчу — езеннщ аты, Epric — EpTic,
Кем —■Енисей езеш, Квгмен —•Саян таулары, Кара куум — К,ара
кум, Орщун—- Орхон езеш, Селеце — Селенга езеш, Тоела —
езеннщ аты, Алтун йыс — Алтай таулары, Йенчу ■ — Сырдария
езеш, Этукен — жер аты, TeMip щапыр — Тем1р какпа т. б.
С и н о н и м с е з д е р . Ескерткштерде дыбысталуы жарынан
ар турлц марына жарынан 6ip-6ipiHe жакын синонимдж сездер
де кездеседй
Алп — алып ер — ер батыр; йурд — журт, ы, ел — ел; бедук—
бшк, улур — улкен.
Антонимдер: улур — к1ч1г (улкен — Kiuii), ак; — t^apa
(ак — кара), ыгеру — Kidiu (mrepi — кей1н), ач — ток, (аш —
ток), йоран — шнчге (жуан — жщ ш ке), щалун — йуйща (ка-
лыц — ж ука).
О м о н и м д е р : ат:
а) жылкыны б1лд 1редк
а) KiciHin атын (ес1м1н) б!лд!ред1:
б) мылтыкты ат дегендег1 ет1стжт 1 керсетед1.
Т у р а к т ы с е з т ! р к е с т е р 1 . Еск! жазу нускаларында ту-
ракты сез т 1ркестер1 де кездесед1. Б1рак олар кеп емес. Мысалы:
Тун щатдымыз (тун каттык). Акта втру (содансоц). Арыр обуты
шг (таза уят ирГ).
122
OH I / (W)
I! т a p a у
ФОНЕТИКА
Алфавит
Кене уйрыр жазуы жотарыдан твмен карай (вертикаль бойын-
ша) жазылады (123-беттеп cypeTTi карацыз). Онда не 6api
23 танба бар. Мунда 9p6ip танба сез ш!нде келетш орнына ка
рай сез басында 6ip турл1 болса, сез ортасында екшнп жэне сез
соцында ушпшй турл1 болып езгередк Кене уйгыр жазуыньщ
23 танбасы 28 эрштщ орнына журедк
Дауысты дыбыстар
Кене уйшр жазуы ескертюштершде 8 дауысты дыбыс бар да,
ол дауыстылар 5 тацбамен бершедй Муны твмендеп кестеден
анык байкауга болады.
«1
* А Aa,
А 1
Ее, Ээ
* А
А
* А J Ыы, Ii
Л d
d Оо, Уу
<3
^ d 2 а 0 е, Yy
А <3 *
Я г *
124
Дауысты дыбыстардьщ колданылуы
а сез басында:
ай — ай,
ака — ада,
алды — алды,
атты — алты,
алцыс — алрыс.
бай — бай,
бар — бак;,
йарым — жарты,
йарач — аташ,
щары — кары.
да:
анта — онда,
тамга — танба,
буца — бука,
С— йана — жэне,
маца — матан.
ecKi — еск1-,
с \ ^ ч л
ели — елу,
емп — ендк
ет — ет.
e с е з о р т а с ы н да:
тегел — тугел,
S -\y ^ r сешз — ceri3,
с **iv тец — тен
iKeey — eKeyi,
тумен — он мыц.
е с е з с о нынд а :
б1рле — 6ipre,
>±а*. узе — устше,
йере — жерге
icKe — ioKe.
Ы — т1л арты, кысац езу-
Л ^ Л Л1к дыбыс, i — т1л алды,
кысац езулш дыбыс. Кене
4 * 5 уйеыр жазуында бул ек1
дыбыс 6ip танбамен 6epi-
лед1, орын талеамай, сез-
дщ барлык шешнде келе
бередй
126
ы, i д ы б ы с т а ры с е з б а с ы н д а;
ыт йыл — ит жыл
Ш — ею,
ш — ел,
г- \ /л \Х .
Шм — менщ iHiM,
Г — ic.
ic
ы, i д ы б ы с т а р ы с е з о р т а сы н д а;
йыл — жыл,
J*9 бгз — баз,
/сш — ЮМ,
/ * * * бШн — мешан,
йарым — жарты.
ы, i д ы б ы с т а р ы с е з с о н ы н д а:
^ 1£^> алды — алды,
йолы — оныц жолы,
1лч1 — елни
Шм — iHiM
M in i мень
—
0 жзне у дыбыстары да
6ip турл{ тацбамен жазы-
лады. О сездщ сонында
кездеспейд1, ал у дыбысы
$ 4 < \ орын талтамайды, сездщ
барлык шеншде келе бе
реди .
о, у д ы б ы с т а р ы с е з б а с ы н д а
орлум — -улым,
у^п Л гь, отуз — отыз,
улур — улык, улкен,
>^ C Ч J ^ усун — узын,
ъ** ол — 6л.
127-
о, у д ы бы с т а р ы с е з о р т а с ы н д а :
буща — бука,
бор — вино,
к,ул — кул,
муц — мун,
^ j^ X Q lo
то^уз — ТОРЫЗ.
у сез соиында:
бу — бу, бул,
-— 9
йараду — жаратып,
йорыйу — журе.
в жэне у дыбыстары да
6ip ран,а эраппен тацбала-
нып, алдьщрысы сез ба-
сында жэне сез ортасын
да, KepuHrici сездщ бар-
лык шешаде кездеседь
бы с т а р ы с е з б а с ы н д а :
вз — ез,
уч — уш,
учун — ушш,
v ^ e 04 улеш — улес
узе — устше.
в жэне у с е з ортасында:
Квцул — К0Н1Л,
сез — сез,
терт — терт,
ЛЬ? куз — куз,
кун — кун.
128
Y сез соцында:
ку — хабар,
керу — Kepi,
/■ едлу — ете, жасай.
Дауыссыз дыбыстар
Ескерт1ю штердеп дауыссыз дыбыстар мынавдай 18 тацба
аркылы ернектелген:
9—352 129
Дауыссыз дыбыстардьщ долданылуы
б1рле — 6ipre,
улуш — улес,
беглер — бектер,
свзлер1 — сездерь
борльщ — У3™-
л с е з с н, ы н д а:
ы — ел,
йыл — жыл,
*£Ч> цул — кул,
йашыл — кек, жасыл,
ол — ол.
мсез басында:
маца — маган,
муц — муц,
мыц — мьщ,
мен — мен,
Г' «,> мунта — мунда.
130
м сез ортасында:
кумуш — кумк,
йтрмтч — жиырманшы,
йаман — жаман,
талща — таН'ба,
алмады — алмады.
нысан — белп,
ном — штап
neria — калай.
н сез ортасында:
анта — онда,
еркшче — еркшше,
йонт — жылк.ы,
тонанты — тон .кид1,
санап — санап.
н с ез соцында :
он — он,
щан — кан,
екш — егш,
> ^ о
6i4m — мешш,
кун — кун.
J3I
Й — ауыз жолды спирант
сонор дыбыс. Бул да сез-
4 4 j дщ барлык шешнде жа-
зыла бередн
йсез басында:
йагаш — аташ,
йана — жэ»е,
Шр — жер,
йарым — жарты,
йок, — жок;.
йсез ортасында:
алайын— алайын,
йорыйу — жу-ре,
I к^айу —• кайта,
тайны — Kici аты,
айдып — айтып.
йсез соцында:
ай — ай,
бай — сай,
к,ыдай — кытай.
Р — ауыз жолды сонор дыбыс.
Сездщ басында кездес
пейдк Сез ортасында жэ-
И Л 1 не сез сонында келе бе
редь
рсез ортасында:
С- \ ерп — ед1,
орду — орда,
bitS
терт — терт,
бердш — 5ерд1м,
r^ K > квр — кез.
132
р С0з с о ц ы н д а :
ep — ер, батыр,
^rys, бар — бар,
С бир — бер,
Шр — жер,
г авар — товар.
^ s jL A X абам — егер,
апа — апа.
п С03 с о ц ы н д а :
^ Q ^ O v санап — санап,
алп — альт,
j^ S A Q ^ щодуп — койып,
альт. — алып,
T in — деп.
йавуз — жауыз,
йалавач — елшк
с о н, ы н д а:
ев — yii,
C 3 tH | сув — су.
rap — тау,
тас, таш — тас,
^ ffl тац — тац,
тумен — он мыц,
туе — туе.
тсез ортасында:
алты — алты,
акта — онда,
ерп — ед1,
6 'n in — б тп ,
отуз — ОТЫЗ,
> a s n пт. тсез с о нында :
ат — ат,
ет — ет,
йонт — жылкы,
тут — тут, уста,
ыд — жъбер.
134
Д — уназ ¥ян Tic ды-
1 гл ~l бысы. Создщ ортасында
J жэне соцында жазылады.
дсез ортасында:
K id iu — кейга,
орду — орда,
алм ады — алмады.
дсоз с о цында :
кунчЬд — кунж1,
уд — бука.
С — унс1з катан tic
дыбысы. Создщ барлык
шеншде кездесе бередк
^ _ с с 9 з б а с ынд а
санап — санап,
сет з — сепз,
сен — сен,
свз — сез,
сув — су.
ссоз ортасында:
ecKi — ecKi,
K ici — Kici.
ссоз с о ц ын д а :
бас — бас,
бос — бос,
тас, т аш — тас.
135
Ш — уна'з катан тьл алды
дыбысы. Сездщ барлык
шешнде кездесе бередк
шсвз басында:
uiepiK — шерж,
шатраш — шахмат.
шсез ортасында:
аша — аса,
башым — менщ басым,
Kiiui — Kiici,
йащыл — жасыл.
••
шсвз соцында:
-V ^ 4 > куш — куш.
кумуш — кум1с,
^ £ и а туш — туе.
. •
Ч — YHci3 катан шугыл
Т1Л алды дыбысы. Свздщ
барлык шешнде кездесе
бередЬ
. ч евз басында:
чвл — шел,
чат — уакыт.
чевз ортасында:
б т 'к — мешш,
ыч( — елнп,
^ъ Х м ьь
учун — ушш.
136
ч с0з соаында:
алтынч — алтыншы,
йагач — агаш,
уч — ущ.
К, — унс'3 катан ткт
I арты дыбысы. Сездщ бар-
лык шеншде кездесе бе-
pe«i.
б а с ы н д а:
к,алын ■ кальщ,
к,ан — кан,
щодуп — койып,
куул — кул,
цутлур — кутты.
ксез ортасында:
так,ы — тэты,
талиба — танба,
ба^сы — баксы.
ксез аягында:
ок, — ок,
онлук, — ондьщ,
танук, — куа.
F — у н т уяд Т1л арты
дыбысы. Сездщ ортасын
♦ 4 да жопе соцында кезде-
седк
f с е з ортасында:
иагач — араш,
йадар — жаяу
TOFMbiiu — туран.
137
f сез соцында:
атлыр — аты,
йыллыр—жылдык,
тар — тау.
К — унс1з катан Tia
ортасы дыбысы. Сездщ
барлык шеншде 6ippen
келе бередь
к сез басында:
керу — Kepi,
кеч — кеш, ет,
кел — кел.
&
куз — куз,
/СШ — ЮМ.
к сез ортасында:
екш — eriH,
yvХ ^ У
ecki — ecKi,
с -4 > 4 ^
Ш — ек1.
к сез с о н ын д а :
врдек — уйрек,
вк — так,
uiepiK — uiepi'K.
eyiie — елу,
бег — бек,
^ I^ i%До тег — тек.
3 — уназ уяц Tic ды-
бысы. Создщ ортасында
жэне сонында кездеседк
зеез ортасында:
взум — e3iM,
узе — YCTiH'e>
евзлерт— сездерк
зеез сонында:
тонуз — додыз, шошка,
куз — куз,
вз — ез.
басыца — басына,
йары — жана,
квцул — кещл.
Н с 0 з сонында:
мыц — мын,
мун, —• мун, кайры,
сор — сон,
JD тер — тен.
139
Сингармонизм, "Плдеп дыбыстар ез ара калай боле а солай
TipKiecin айтыла бермейдк сез imiime, не сез аралырында болсын
олардын ыркесушде белгш эандылык болады. Кене уйтыр жазу
ecKep'TKimTepi тш ндеп дауысты дыбыстар ею турлй жолмен —
не тшдщ, не ершшн катысы жагынан 6ip-6ipiMe-H ундаст айты-
лады.
a) EcKepTKiuiTeri ap6ip сез курамындагы буындар ундестш
заньша багынып, не б1ркелю жуан, не б1рьщгай жiнiшкe айты
ла ды.
Жуан буьщды сездерде:
атлыр — атты, адсщлыр — аякты, башла — баста, улуста — улыс-
та, улуп^а — улыкка (улкенге), алтынч — алтыншы.
Жщ^Ш'Ке буынды сездерде:
ш н п — еюнтш, б ш г — бш к, ш рке— жерге, eOimetti — уйшдегц
свзле — еейле, кучлуг — куштц
э) EpiH ундеспп. Мунда алгашкы буыидагы ерш дауыстыла-
ры езшен сон гы буындарга эсерin тишзш, ундвседй
вцдун — алдынан, улушлуг — улестш, улуш — улес, бутуру —
бгаре, тутдум — туттым, тонлур— тонды.
Ассимиляция. Кене уйрыр жазу ескертюштерш'Щ тЫнде де
катар келген дыбыстардын бIрiнiн; еюншюше ыкпалы болады.
Муньщ e3i катар келген дыбыстардын 6ipi«in ешншкше ыкнал
ету барытына карай i f l r e p i H 4 i жзне .к е й i -н д i ы к п а л
(ассимиляция) больгп белшедк
а) 1 л г е р 1 н д 1 ы к п а л : улуста — улыска. э) К е Й 1 н д 1
ы к п а л : б укун — бул кун
Сонор р, л, м, ц дыбыетарыныц катан, Typi болмаеандыктан,
оларра косылатын косымшалар катацнан да, уяцнан да бастала
береди келсер — келсе, болмыиг — болмыс (болтан), емт1 —
ендт
Буын. Ескертюштерде Ka3ipri тури тюдершде бар буьшнын
барлык турлер1 де кездеседц
а) Ашык буын:
а-щ — ата, 61-ле — 6ipre, йа-на — жэне, та-^ы — тары, i- K i — ею,
ба-ру — бара.
э) Туйык буын:
tap — жер, ол — ол, вз — ез.
б) Быеу буын: баг — бак (бакша), бай — бай, таш — тас,
тан — тау, щуш — кус.
М О РФ О Л О ГИ Я
С е з тулгасы
Кене уйрыр жазуында сездер курамына карай уш топка бе-
лшедт Евдй осылардын эркайсысына кыскаша токтап, жеке-же-
ке мысалдар иелюрейш:
Т у б i р с е з д е р : ев (уй), ай (ай), йир (жер), бар (бау, бак-
140
ша), б у к ; а (бука), тар (тау), тас (тас), с у в (су), м е н (мен), б у
(бу, бул) т. б.
Т у ы н д ы с е з д е р : U n i (елш!), б а р у ч ы (барушы), б у р у н р ы
(6ypbtHFbi), б у к у н к 1 (бугшп), t l i p d e i d (жердей), а т л ы г (атты),
а д а р л ы р (аякты), т о н л ы р (тонды), б а ш л а (баста), с в з л е (сейле).
Б i р ш к е н с е з д е р : б у к у н — бугш, к у н т у з — кущиз.
К у р д е л 1 к у р а м д ы с е з д е р . Буран кебшеое, «ici атта-
ры, жер-су атаулары мен кейб1р сез TipicecTepi жатады: Омар
ш е Ш х (Kici аты), Teuip цапыр (жер аты), К а р а куум (жер аты),
й ок, epri (жок, ед:).
С ез татар ы
З а т eciM
Сез болып отырран ескерткштер тшндег! зат еамдерге де
тан категориялар: к е п т е л у , т э у е л д е н у , с е п т е л у жэне
ж i к т е л у.
К е п т i к ж а л f а у. Зат есгмдер жеке турде де, кепше турде
де келе бередк Кептж мэн белпл1 жалраулар .аркылы да, «емесе,
сездщ лексикалык марынасы жэне сез т-ipKiecxepi аркылы да бе-
р!лед1. Кене уйгыр жазуларында кептж жалеау -лар, -лер туршде
келедк т а р л а р (таулар), б е г л е р (бектер), у р ы л а р (урыктар),
с в з л е р (сезд-ер).
З а т -ес i м д е р д i н т э у е л д е н у т Кене уйгыр жазуы
ескер'тшштер1 тЫнде зат ес1мдер арасындаты меншжтшк, иелш
катынастар-да тэуелдж жалраулары аркылы бершедь Оны те-
мендег1 мысалдардан анык байкаура болады. Мысалы: шш (ме-
Hin ini-м), (бтздщ ihim is),’ а т ы м (менщ атым), а т ь ш ы з
(биздщ атымыз), у л у с у ц у з (с1здщ улыеыныз), к в ц л у ц у з (аздщ
кещ лш з), в з 1 (онын ез1),
З а т е с i м и i к с е п т.е л у i. Септж жалраулар сейлем iuiin-
де 6ip сез ,бен екшип сезд! байланыстырып турады. Кене уйрыр
жазуы тш вде темендепдей септжтер бар.
Атау — сездщ сшб5р жалраусыз, Heri3ri Typi. Мысалы: а й
(ай), б а р (бау, бакша), б у к , а (бука), е к ш (егш), Clip (жер), ь/ш'
(елни).
1л 1*к cenria заттьщ, кимылдын KiMre тон екендтгш керсетш,
-нын, -нщ жалрауларыньщ жалрануы аркылы жасалады: ак,ам-
ньщ (арамньщ), шйнщ (кш щ ), Мысырныц (Мысырдын).
Барыс cenTia бет алые немесе мекендж барытты бщд!рш, тэ-
мендегщей жалраулар жалрануы аркылы жасалады.
а) -к,а,-ке, -Fa -ге: б о р л у щ а (уз1м1гпге), й а ц ы щ а (жацара)
у л у р щ а (улыкка, улкенге), ш р к е (жерге), K i c m e (Kieire), е в з к е .
(сезге).
141
э) -гару, -геру, -кару, -керу: ш р к е р у (жерге карай), ы ц а р у
(одан api), 6 i p a e p y (6epi карай), й о у а р у (жорары).
Табыс сегткте турран сез амалмен, белгш кпен тшелей бай-
ланысты болып, твмендегщей жалраулар жалрануы аркылы жа-
салады:
а) -ны, -Hi: а т н ы (атты), ы н 1 (елд1), с у в н ы (суды), к ш Ш (кь
ci'Hi).
а) -biF, -ir, -f , -r : i c i a (icTi), K i c i a (ккмш), б е г л е р 1 г (бектерд1),
reypia (тэщрд]), адарларыг (аяктарды).
б) -н, -ын, -iH, -ун, -ун: б Ш г ш (бш гш ), б о р у з ы н (тамарын, ке-
мекейш), б о р л у у ы н (узтмцисш), ш р ш (жерш), у р у н ч а у ы н
(урыншарьш).
Жатые септш заттьщ мекешн, мезгшн керсетш, -да, -де,
-та, -те жалгаулары жалрануы аркылы жасалады: ш л т в (елде),
у л у с т а (улыста), й а з у у д а (жазыкта)1 , r e y p i d e (тэцр(де).
Шырыс септик кимылдын,, icTin шыккан орнын Шлд1рт, -дын,
-Д1Н, -тын, -тш, кейде -дан жалраулары аркылы жасалады:
к у н п н (куннен), с а в т ы н (дацыктан), т е у р 1 д е н (таиршеи), у л у с -
тын (улыстан), т в п е д е н (твбеден).
Кене уйрыр жазуында жонарыда кероеылген ееттктермен
катар, кемектес сеггик те кездеседй Оныц тулрасы -н, -ын, -ш
турлершде бер]лген: к у ч л у г ш (кунтеш ен), в д м (етумен), у а -
г а н ы н (каранымен), й а з ы н (жазымен), у ы ш ы н (кыеымен).
Сын еЫмдер
Сын еа'мдер е к \ г е белшедк
a) H e r i 3 r i с ы н е с 1 м д е р : а у (ак), capbiF (сары), у л у р
(улык, улкен), K in ia (Kiuii, кшкене), б е д у к (бшк), у а р а (кара),
к в к (квк), а т ы р (ауыр), e c t d (есю), й а у ы (жана).
э) К а т ы с т ы к с ы н е с i м д е р. Ескерткдштер тш-нде ка-
тыстык сын еа'м жасайтьш журнактардьщ бастылары темейдегь
дей:
-лы, -л!:
Б у у а л ы (букалы), б е г л 1 (бектш), с у в л ы (суды).
-лыр, -Л1г:
уоруунчлы г — коркьшышты, м ещ л1г — куаньгшты, ат-
л ы р — атты,
-лур, -луг:
уут лут — кутты, кучлуг — кунт,
-суз, -суз:
с у в с у з — сусыз, м е ц у с у з — кайрысыз.
-кы, -Ki, -Fbi, -ri:
б у р у н г ы — бурынры, б у к у ш й — 6yriHri, аш нууы — ал-
ДЫ ЦРЫ .
142
Сын eciMHiH шырайлары карастырылып отырран ескертюш-
терде уш турлА:
1. А ш ы к ш ы р а й: квк (квк), цара (кара), цызыл (кызыл),.
бедук (биж), Kiniz (кАил).
2. С а л ы с т ы р м а л ы ш ы р а й: артуцрац (артыкырак),
вкшурек (кебАрек), бегрек (бепрек).
3. К у ш е й т п е л i ш ы р а й: щ1лк1 (эуелп).
С а н еЫмдер
Сан есАмдер марына-сыда карай темеадегАдей топтарра бел!-
дед А.
а) Е с е п т 1 к с а н е с i мд ер: 6ip (6ip), tpct (m i), уч (уш),
терт (терт), 6ic, 6iiu (бес), алты (алты), din (жет1), се/сгз (се-
ri3), тоцуз ( т о ры з ), он (он), uezipMi, dizipMi (жиырма), отуз
(отыз), цырц (кырьж), ел1г (елу), алтмыш (алпыс), йетмш
(жетшс), секзон (сексен), тоцузон (токсан), йуз (жуз), мш
(мыд), тумен (он мыц).
э) P e T T i K с а н е с i м д е р, учунч (yuiiEuii), тертунч (тер-
ri«iui), 6ituiH4 (6eciiHuii), алтынч (алтыншы), d in m (желнии),
сешз'шч (оепзпшп).
б) А р а л а с сан е с А м д е р : 6ip uizip мшч (он 6ip), ini
dizip Mize (oH eKire), уч dizipMi (он уш)> 6ic uizipMiKe (он беске),
алты uizipMi (он алты), алты отузца (жиырма алтьжа), секг'з-
отузца (жиырма сегйзге).
EciMAiK
ЕсАмдАктер марынасьша карай ез iuiiHeH бАрнеше топка бол1-
нед1:
а) ж Ак т е у e c i Mf l i r i : мен (мен), сен (сен), ол (ол),.
6i3 ( 613), ci3 (ci3), олар (олар).
Ж Ак т е у е с i м д i к т е р А с е п т е л е д А.
Жекеше:
Атау мен сен ол
1лАк менщ сенщ оныц
Барыс маца саца аца, ацар
Табыс меш сеш. аны
Жатые менте синте анта
Ш ырыс миштен сиштен анынтын
Кепше:
Атау 6i3 ci3 олар
Шк б1знщ йзнщ' оларныц
Барыс б1зке йзлерще оларца
Табыс 6i3ni йзш, ш лерщ оларны
Жатые б1зте азлерте оларда
Шьжыс б1зн1ден c i3 H id in олардын
143.
э) С И л т е у e c i MA i r i : бу (бу, бул), булар (булар),о л
(ол), олар (олар).
Сштеу eciM.fli»KT.epi де септеледд.
б) C y p a y e c i M f l i r i : кш ? (KiM?), не? (не?), нече? (не-
ше?), нечук? (калай?).
в) 0 з д i к е с i м д i к: кет у (вздм, эздмдш), ез (ез), взум
(вздм).
д) Ж а л п ы л а у е е i м д i к: бары (бары, бэр!), барча (бар-
ша), укуш (букш).
ETicTiK
Кане уйдыр жазуы ескертшштар1 ылшде етдстктер тубдр,
туынды жане курдел1 больш ушке бвлшедь
а) Т у б i р « T i c T i K T e p r e eiu6ip косымшаеыз буйрык
райдыц екший жарында айтыдатьш етдстдктер жатады: ал (ал),
бы (61л), бол (бол), йоры (жур), ок,ы (сана), кел (кел), к,ыл
(кыл), код (кой), тут (тут, уста), уныт (умыт), ыд (ж!бер) т. б.
б) Т у ы н д ы e Ti c Ti KT- e p журнак жалрануы аркылы
жаеал(а.ды: свзле (овйле), башла (баста), к^ышла (кыста), сана
(сана), себш (сунет), йацдыр (кайтар) т. б.
в) К у р д е л i е т i с т i к т е р, непзшде, касемше тулралы
Heriari етшстдк пен кемский етдстштердщ ыркасшен куралады.
Мыеалы: Сезлеп йатты (оейлеп жатты), йорыу турзун (журе тур-
сын), суч'и epri (тэгп ед1) т. б.
Етктжтщ б о л ы м - с ы з тур! -ма, -ме коеымшаларыаын
жалгаиуы аркылы жасалады: алмажы (алмады), йорыма (жур-
ме), к,ылма (кылма), келмед1 (келмед!).
Етктжтщ райлары тертке белшедк
а) А ш ы к р а й : быур (бшер), алмажы (алмады), олтур
(отыр).
э) Б у й р ы к ра й: б ш ц (б!л1ц), йорымаун (журмесш),
б1рзун (берет), болзун (болсын).
б) К а л а у р а й: алкай (алрай), б1решн (барайын), iuxi-
делелхм (естшк), алайын (алайын), б1лешн (бшешн), болайын
(болайын), тегмекей (тимегей), келмекей (келмегей).
г) Ш а р т т ы ра й: кечурсер (етшзсе), келсер (келсе),
барсар (барса), айтсар (айтса).
Етютер
а) 0 з д 1 к ет1ссаб акты етктжтерге -ын, -1н журнакда-
рыньщ ж-алгануы аркылы жасалады: бошан (босан), ceein
(суйедн), 1лш (м и ), етун (етш).
144
э) Ы р ы к с ы з е т i с -ыл, -iji, -л журнадтарыньщ жалрануы
ардылы жасалады: а д ы р ы л д ы (айырылды), т1р1лт1 (жиналды).
б) 0 з г е л i к ет!с -тур, -тур, -дур, -flip, -ыт, -it, -т журнад-
тарынын жалрануы ардылы жасалады: й а н т у р (кайтарт), к;ы л -
т у р (дылрыз), i l u d i p (жепз), ок,ыт (санат), б 1 л т у р (бшпз) т. б.
в) О р т а к, e T i c -ш, -ыш//Чш, -уш//-уш досымшаларынын,
жалгануы а-рдылы жасалады: с у ц у ш (сотые, урыс), а л ь и м
(алые).
Ес^мшелер. Кене yfiFbip жазуында 6ipae етнгпк, 6ipfle еетмдер
дызметш атдараты-н ешмшелер де кездеседь
а) Ешмшенщ о с ы ш а р ы -тачы,-течд -дачы, -дечд -ьшма,
-!гме досымшаларын 1ЬЩ жалрануы ардылы жасалады: У ч у р м а
(ушатый), й о р ы г м а (ж у р е т ш ), д ы л т а ч ы (кылушы), б о л т а ч ы
(болушы), т у т д а ч ы (устаушы).
э) Ешмшенщ к е л е р ш а р ы -ар, -ер, -ур, -ур, -р косымша-
ларыныц жалрануы ардылы жасалады: т о р у р (туар), т у ш е р
(тусер), с е в е р (суйер), б и л е р (6uiep), б о р у р (барар), с е б ш у р
(суйшер).
б) Ешмшенщ еткен шагы -мыш//-м1ш, -дуд//-дук досымша-
ларыньщ жалвануы дрдылы жасалады: б а р м ы и л (барран), к в р -
м 1 ш (дерган), а й т м ы ш (антдан), к е л м е д у к (келмеген), а л щ а н т у к
(алынран), б о л т у к (болван) т. б.
Кесемшелер. Кесемшелер темендепдей журнадтар ардылы
жасалады.
а) -ып, -in, -п: А л ы п (алып), а й ы т ы п (айтып), б а ш л а п (бас-
тап), б о л у п (болып), й о р ы п (журш), ды л ы п (дылып).
э) -у» -У, -ы, -i: Б а р у (бара), б о ш у н у (босасна), б у р т у р у (б т -
ре), е д л у (жасай), й о р ы й у (журе), e p i (ере) т. б.
Устеу. Устеулер онша кеп емес. Кене уйрыр жазуы ескерткш-
тершде юездесетщ устеулер, нег1зшен, мыналар рана:
е м п (ещи), б у р у н (бурын), с о ц (сон), к е р у (кетпи), т у к е л
(тугел), в т р у (сбдан кейш).
Шылаулар. Сейлем 1 гшнде езд 1 гшен муше бола алмайтын,
б1рад басда сездерге кемегаш болып келетш б1рдатар шылаулар
да кездеседк
а б а м (егер), б 1 р л е (6ipre), б 1 р а к, (6ipan), й а и а (жэне), й е м е
(тары), так,ы (тары), с а й у (сайын), у ч у н (ушш) т. б.
Лексика
Синтаксис
Орхон-енисей ескерткштершщ сейлем курылысына карара-н-
да, кене уйрыр жазулары тш нщ синтаксис! курдел! де, б!ркатар
езшд!к е-рекшелдктерге ие. Осындай ерекшел!ктерд! жете тексер-
мейгнше Kaaipri уйрыр жэне оран туыстас баска тшдердщ ез
алдына жек-е ти болып калыптасу .тарихын шын мэн!нде зерттеп
туешу мумкш емес.
146
Ескерткдштер тшшде Ka3ipri кездеп турю тждершде бар
сейлемдердщ барлык Typi де кездеседк
X а б а р л ы с е й л е м : Cini алсалы ытды (Gem алталы
ж!берд\). Мен бымез ерпм (Мен оны бМмейтш ед!м). Тецр1
йарыл^ады (Tanpi жарылкады). Ол o i r i z H i бег1ме бердш (Ол
хатты, жазуды бепме берд1 м).
С у р а у л ы с е й л е м : онын жасалуы каз!рп талдерден
(турт) ерекшеленбейдк
Бу барс негу шйур? (Бул барыс не жейд1 ?). Ашадыцы ашы
негу ол?— Жейтга асы (тамары) «е ол? (неед1?).
Л е п т ! с е й л е м : К,орк;мандар! (Корыкнандар!); Кылма!
(Оны кылма!). Кутлур болсун бу бт г idicit (Бул. хаттын, иеа
кутты болсын!)
Сейлем мушелер1
Курмалас сейлемдер
Кене уйрыр жазуы еокертааштершде бчрнеше жай сейлемдер-
ден куралып, аякталран курдел1 ойды бкаддретш курмалас. сей
лемдер де кездеседк Олар алдымен с а л а л а с жэ«е с а ба н, -
т а с курмалае сейлемдер болып еш топка бел1нсе, салалас
курмалас сейлемдердщ e3i ж а л- f а у л ы к с ы з жэне ж а л -
р а у л ы к т ы болып тары еюге белшедк
а) Ж а л р а у л ы к с ы з с а л а л а с с е й л е м : Аз ыцару
бармыш, 6ip вкуш муцрщ квр.шш (Аз api журдд 6ip yiiip буры
керд\). Бу барс негу шйур, ашадьщы ашы негу ол ,(Бул барыс
не жейдк асайтын асы не ол). Тузун быле кишлер ripUepiu.
тецртц бт гш б1з шйдельм, терт ш г тецрыерке тапыналым,
терт улуе емгекте цуртулалым (Акылды быилш юсшер жина-
лайык, тэщрчмшн, жазранын ест иin, терт елд1 тэндршерге табы-
найык, терт улкен кайрыдан кутылайык).
б) Ж а л р а .у л ы к т ы с а л а л а с с е й л е м : Иабеы атады,
анта втру царан учти (Жабры деп атады, содан ней in каган
ушты, ел:д1).
С а б а к т а с к у р м а л а с с е й л е м д е р . Ескертшштер
тш ндеп курмалас сейлемдердщ сьщарлары 6ip-6ipiHe барынып,
сабактасып та келедр ондай жардайда 6ipi басьщкы, калгандары
барынынкы болып келедк
Мен ол бегнщ взще тегдукде, цойунынтын dip негде б1т1г
ундуруп, маца оцыды (Мен ол бектщ езше жакындаганда, кой-
нынан 6ip жазу алып, маран окыды) т. б.
Ill т а р а у
М. КАШКАРИ ЗАМАНЫНДАГЫ TYPKI ХАЛЫКТАРЫНЫЦ Т1Л1
CenTiK жалгаулары.
Сан еамдер.
М. Кашкари сан 'eciM турлершщ шйнен тек дана ретйксан
еЫм.нщ жасалу .тэсшне токталады. Алайда, «Диванда» сан
ешмдердщ булардан баска топтары да «ездеседЕ
Е с е п т i к с а н e c i M д е р д е н мьина сездер бар: 6ip, ш ,
itaci (eid), уч (уш), терт (терт), беш (бес), иетп (йетт! кат
кек)— жеп (жей кабат аспан), сеыз (ceri3),OH (он), йшрме —
Hizipmi (жиырма), оттуз (отыз), [Оттуз (отыз) сан eciMi кейде
уш мэшнде де айтыл'ады деп ескертед1 автор]. (1,159), цырц
(кырык), еллш (елу), сексен — се/сг'з он (сексен), тоцсон— то-
цыз он (токсан), мыц тумен (тумен, мын, миллион).
Б о л ж а л д ы с а н ,мэшнде мы иа сездер ушырасады: в к у ш ,
е к 1 л , тел1м — кепйк мэрии берейн синонимдер де в к у м — 6ip
буда, бip топ деген урымды б1лд1ретщ сез.
Ж и н а к т а у сан ешмдер1 ез алдына 6ip топ рейнде керш-
бейдЕ Алайда, 6 i p ecenTiK сан eciMiHe -ш (cipa, куралдык cenTiK
жалрауы болса керек) (косымшаеы жалранып, жинактык санный
мэнга берейн реттер ушырасады: E i p i n - 6 i p i м ы ц б о л у р (6ip-6i-
реуден мын болар). Сондай-ак i n i — i/c/ci (еш) ecenTiK саны осы
тулрасында жинактьгк санныц мэшнде жумсалады: Олар (кк(
6 i p - 6 i p i e б у л у ш д ы (Олар eneyi 6ip-6ipiHe больисты). Осы сан
еамге -гу косымшаеы жалранып, жинактык санра айналады:
iK K izy (екеу).
«Дивандары» р е т т i к сан еамдер -нч косымшаеы аркылы
жасалган: учунч (унпнцп) твртунч (терйннп), бештч (бесп-шп),
онунч (оныншы), Hizipмнч (жиырмасыншы), ш нч (екшш),
Шнч нец (екшрш нэрсе).
11* 163
«Диван» материалдарында K,a3ipri турш тшдержде колданы-
латьш сан ешмнщ баска топтары кездеспейдк
Еамджтер.
«Диван» тш ндеп эркилы фонетикалык сипатта ушырасатын
сездер — е с i м д i к т е р. «Дивандагы» ешмджтерд^н. осы ерек-
шел1п кей!нг! туркi тшдершде ешмдгк тулгаларыньщ эркилы
калыптасуына вепз болван болу керек.
Фонетикалык эр турлшк, acipece, жжтеу есгмджтершен бай-
калады. «Диванда» мынадай жжтеу eciMfliKTepi кездеседк I жак:
менЦбен, 6i3. II жак: сен, tin, са (III, 225), сгз. III жак: ол, олар.
Мунда айрьждна назар аударатын II жак тулгасы. М. Кашкари
II жак жакете тулгасы дел сен мен 6ipre са тулгасын да керее-
тедк Ол былай деп жазады: «Са—«сен» магьшасындагы сез:
Са айурман (саган айтамын). Бул еездщ сонындагы эл1п н
орпына алмаскан, немесе сеце сез1нен н тусш калган». (III, 225).
Бул сездш езгеше тулгалануы Кашкари айткан жагдайлардыц
салдары ма, элде еол кезп турю тайпаларьгнын, 6ipiHiH тьлвде
нак, осылай дыбысталды ма ол жагын ке-cin айту киын. Б iр а к
Кашкари келйрген мысалга Караганда, екшгш жагдай (сеце
кураыынан н тусш калуы) ыктимал тэр{здк Дегевмен, мынадай
6ip ерекш елит де ескеру кажет: «Диван» типнде I жак жжтеу
еам дш ма (немесе ме) туршде ушыраспайды. Ал, екшнп жак
жжтеу еам дш са — осы Tydip десек, Кашкари келт!рген мысал-
да (са айурман — саган айтамын) септж жалгауьш (барыс)
кабылдамаган болып шьтады. «Диваннан» уш гасырга жуьщ
кейш жазылган «Кодекс Куманикуста» жжтеу еамджтершщ
I—II жагы ма, са туршде де ушырасады.
Жжтеу еамджтершщ II жак с1з ce3i жэйл 1 «Диван» авторы
былай деп жазады: «Ci3 — улкендерд! курмет тутканда сен
магынасында 1айтылатын сез (чыгылша). Дурысында -мунын
магынасы с'ьздер деу. К1ш1лерге сен делшед!». (III, .136). Буган
Караганда, сол замангы турки тшдершщ кейб!ршде ci3 еам дИ
эр! сыпайы, э>р! кептж, курмегплж мэнд! беретгн сез ееебшде
колданылса керек.
Осы ею мэн де еонгы з аркылы бершген, Бул сездщ кептж
мэгп б1зд!ц тшм1зде жжтж жалгаудын, I жагында (-мыз) гана
сакталса керек.
Жжтеу ес!мд1ктер1н1н, септрлу ынгайы да кещл аударарлык.
Жжтеу еамджтерш ц жекеше тулгалары 1л1к септжте менщ,
сешц, оныц болып айтылып, шж жалгауы -ын тур!нде жалганса,
квпше тулгалары б1знщ, азнщ, яг.ни ш к жалгауы -нын туршде
жалганады. BipaK, бг'з ешмджшщ 1л1к септжте б1зщ (-in) сипа-
тыпда тулгалануы да кездеседк Соган Караганда, с1з е а м д т н ж
1лiK тулгасы Ызщ туршде колданылуы да ыктимал. Совдай-ак,
табыс септж жалгауы жекешеде -i туршде жалганса, кепшеде -Hi
161
туршде жалгантан (мен + i, 6i3 + Hi). Барььс жалгауы жекешеде
-е, -нар (-Fap), -Fa туршде (мен + е, а + нар, ан + Fa) жалганса,
кепше тулраларра -ге (б 1 з + ге, а з + re) болып жалганган. Ш ырыс
жалрауыныц ашык, кысан дауыстыларымен келетш варианттары
алмасып та колданылып отырады (менден, мендщ).
III жакта айтылатын ол eciMflirmiH баскы о дыбысы септел-
ген уакытта а-ра айналады да, сонты л дыбысы н-ра айналады:
аньщ.
Ж жтеу ешмджтершщ колданылуында тары да мынадай ерек-
шелж кездеседк ес1м сездерден, шартты райдан жасалган баян-
дауыш .кызметшдег! Heri3ri сезден сон II, III жактын ж жтж
ес!мдрктер! (сен, ол) айтылады. Нак бул колданыетары ж!кт!к
ешмджтер! езшщ тура мэншде емес, жалрау кызмет!н аткарып
турран тэр1здк Ол мунда ол (ол мунда), муны тиемесе сен (му-
ны тшемессщ). BipaK, свз болып «отырран еамджтер осы.ндай
курылымдары сейлемдердщ бэршде б!рдей ушыраса бермейтЫ
байкалады.
С1лтеу ешмджтершен «ездесетщдер! — б у . ( соцры л дыбысы
айтылмайды), ал ездж eeiMfliri: вз, булардьщ CKeyi де еептеледк
Сурау ес1 мджтер1 сан жарынан мол жэне жи! колданылран.
Сонымен (катар, сурау еамджтергнщ б!разынын 6 ip,Heme дублет-
tIik тулрал:а.ры да бар. «Диванда» «ездесетш сурау еамджтер!
мыналар: кш ■ — бу к1м? не — не тер сен? (не дейс'ш). Ну — ну
тер сен? (не дейон). Осы сурау eciMfliriH туащйре келш, М. К,аш-
кари былай деп жазады: «Бул сездщ Keri3 i — негу. Осы свзден
эл!п, г opinTepi (-гу буыны) тус!р!лген. (III, 233). Нече — нече
йармак, берд1ц? (канша а к та бердщ). Сонымен катар, бул сез
к,андай марынасында да колданылады» (III, 239). Бул свздш
синоним! кач сурау eciMfliri —• кач щата айдым (неше марта
айттым). Качан — к,ачан келд'щ? (катан келдш). Каны//к,айу —
к,ану Kiuii (кай Kici). Каны, к,аньш, щайуда, щнда, щайда — к,ан-
ды ердщ — кайда ед!н? ¥гылым к,аны (улым кэш). Канда ер'шч
цаньи^ы (каз1р кайда екен?). Каны сурау eciMfliri туралы «негь
з!нде к^айда сезшщ й apni н дыбысына езгерген, дурысы щайда
co3 i»,— деп жазады Канщари. (1,296). Не керек, нерек, нелек —
бу сеце нерек (бул саган не керек). Не керек Дркесшщ курамын-
дагы eni сездщ 6 ipirin, кыскаруынан барып нерек сурау eciMfliri
калыптасса керек. Нетек (казак тшшде нетш co3 i де осымен
уялас болуы мумк1 н)— нетек сен (сен неттщ, к.айттщ), нечук —
нечук бардьщ (не ушш бардын). Казак ттлшдег! яешж сурау
eciMfliri осынын еемантикалык взгергске туснен варианты болуы
мумк1 н. Казак тшнде нешгк калай, не болды марынасында жум-
салады.
Жалпылауыш еамджтер кызмет!нде б!рен-саран создер кез-
деседк Олардын Keft6ipeyi б 1здщ тшм!зде де бар. Камуг — бар-
л ы р ы , баршасы: 6ч, кек цамуе к1шшщ йалынук, узе алым 6U
(еш, кек.— барлыры адамра жаланаш карыз тэр!зд1). Тегме —
165
тегме Kiiui вз болмас (Кез келген адам езщдШ емес). Барча —
епм барча емркит1 (Бушл денем кышыды).
Y с т е у л е р. «Диван» тьлшдег1 устеу жасайтын 6ipa3 аффикс-
тер nasipri rypni тшдервдде де, соныц iuiiHae казак, тшшде де
ушырасады, Алайда, мынадай 6ip-eKi жардайды ескеру керек:
ец алдымен, ол замаш^ы тури тшдершде устеу жасайтын
аффикстер мен устеу еоздер сан жагынан аз да, екшцпден, устеу
жасайтын аффикетердщ б)разы б 1здщ тШм1зде фонетикалык
езгеркке ушыраран. Солай бола турса да, Ka3ipri ггглдщ кура-
мьшдары аффикстерд! ескертюш тшмен салыстыру олардын
генезисш айдындаура улкен жэрдем берепшнде сез жок. «Ди
ван» Длшде устеу жаоайтькн актив аффикстщ 6ipi -ла//-ле:
б ip тыку терьсш Шле соймас (dip тулкпнц Tepicin екеулеп
соймас). Тунле келдш (тунде келд1м). Тунле йуруп, кунтуз сев-
нур (тунде ж урт, кунд1з кещл кетерер). Бул аффикстщ, cipa,
алтай т1лдер{ тарихында белгии -ла//-ле аффикпмен байланысты
болуы абдеи ыдтимал. Б1рле шылауьшыц курамындары -ла да
осы аффикс сиякты. Екшнн жарыдан, бул аффикстщ Ka3ipri
турю тшдершде кейб!р фонетикалык езгерктерге ушырауы
ыктимал. Соны ескерсек, Kaaipri казак тш ндеп ерте, тунде
тэр'зд! устеулер курамындары де жатые жалвауы ма, элде баска
ма — ол жатый эл1 де зерттей тусу кажет.
«Диванда» устеу жасау кызметшде б1ршама жш колданыла-
тын -лайу, -лейу косымшасынын курамында да осы -ла аффикс!
бар сиякты. BipaK бул аффикс -лайу, -лейу аффикстершен баска
кызметте, баска манде жумсалады: -лайу курамындары -ла —
eciM туб)рге косылып, eTicTiK жасайтын аффикс. Ал с о ц р ы йу
ecKi турюлпс кесемше тулгасы боле а керек. М. Кашкари осы
аффикспеп келген мына тэр 1зд 1 сездерд! бередк Улышыб ерен
бврлейу (Улысып ерлер берщеШн). Арсланлайу квкред1м (Арыс-
тапдайын акырдым). Казак, фольклоры тшнде жш ушыра-сатын
дайын, дейш сез болып отырран косымшаньщ езгершген тулра-
сы деп караура толык нег13 бар. С оцры н, cipa, кейш жамалран
элемент болуы мумкш. -ча, -че аффикс1 кебшесе етютштщ еелмше
тудгадарына жалганын, устеу кызметшде жумсалатын сездер
жасайды: Тунле булт ертенсе, евлук, уры келдурмшче болур,
тацда булт ертенсе евге йагы кгрмйиче болур (Тунде аспан
кызарса, эйел ул тувандай болар, тацда аспан кызарса, уйге жау
юргендей болар). Бул устеулер Kasipri казак тшшдег! барганиш,
келгенше, квргенше .тэргзд! сездермен тулгалас, мэндес екенд1гш-
де дау жок. -ча аффикД б1здпд т(л 1!м1зде -ша туршде орныккай,
устеу жасаудыц ешмд1 тэещдершщ 6ipi. «Диванда» -ча аффика
eci.M Ty6ipre жалганып колданылуы да кездеседк 0зак,ы б1лге
анча аймыс (Буркины бшктшер осылайша айткап). Казак, тшн-
де мешцше, взтше Topiaai ешмдштерге жалрану аркылы жасал-
ран устеулер бар.
-ыц (-in, -ун, -ун) аффикЫ аркылы да устеулер жасалады:
166
Менщ ышым езгулугш ет1лген о л — Менщ iciM езгшкпен (жак-
сылыкдан) бЬкен (болтан). Бул аффикса ecKi куралдык сегтк
косымшасы деп караеты-pyFa н'ег!з бар Topiafli.
-тег (-тек): чегуке тег су (шепрткедей эскер). -сыг: бу ер ол
белс1г (-бул Kici аяа бек Topiafli). Бул ею тулг-ада (-тег, -сыг)
келген устеулерд1н баскалардап 6ip айырмашылыгы— булар,
кебшесе, eci-м -сездергс катыеты айтылады. K,aaipri казак, тьчшде
этимологиялык жагынан осылармен уялас тулгада айтылатын
кей сездердщ есш курамыада орныгуы да сол ерекшелнтен
байланысты болуы мумкш.
«Диван» Длшде де барыс, жатые, шыгыс тулгалы б!раз сез-
дер уст-еулер курамына ауысып, солардьщ кыз.метшде колданы-
луы ж иi кездеседк
Е'пспктер
«Диван» авторыньщ егжей-тегжейл1 баяндага-н сез табынык
6ipi—■етютжтер. Е тктктщ жасалу тос!лдер1 мвн функциялык
турлер! т. б. арнайы тусщд!ршп, олардын колданылу ерекшел|'г1
сез болады. Дегенмен, мынаны да ескеру кажет: М. К,ашкари
морфологиялык, тулгалардыц'сыры-н кебшесе сез курамына бай-
ланысты энг1мелейдк («Диваннын» e3i ен алдымен лекеикогра-
фиялык ецбек — сездп<кой). Соныц салдарынан грамматикалык
тулгалардын тура мэш мен кызмеД олардын индивидуалдык
колданысына-н кеп ретте ажыратылып, белшш берглмейдк Бул
жайттьщ Дашкари келДрген кагидаларга да immapa катысы бар.
ЕДепктщ рай тулгалары. Ашык райдьщ еткен шапл епетжке
-ды(-д1, -ты, -Д), -дук (-дук), -мыш (-М!ш) косымшаларыныц
жалгануы аркылы жасалады. -ды косымшасы, б!здш Kasipri
тшлеадепдей, жедел еткен шак жасайды. Кашкари бул тулганы
былай туДщиредк «бткен шак тултасы барлык еДетщтерден
-ды косылу аркылы жасалады, бул (катила) еш уакыт езгер-
мей(д{, еткен шак жасаушы -ды косымшасы п, т, ч, к тэрЬд1
катац эрштермен косылганда (осьшдай дыбыстарга бДкен сез
дерге жалтантанда) т (bi)-Fa алмасады. Сондыктан тапты, тутты,
алды». «гМундай еДсДктерде (coRFbi дыбысы т болтан еДстжтер-
де) еткен 'шак косымшасы -д етнгпкт'ш -сонты дыбысы т мен
ундесш, т-ра айнал.ады» (II, 41, 336). М. Кашхаридын бул туе ini ri
жедел еткен шак косымшаеынын алгагпкы фонетикалык сипаты
жайында хабар береди
Тюркологияда жедел еткен шак тулгасы ен оуел i у ян д ды-
бысынан емес, катан т дыбысынан басталган дейтга пiкiр бар.
Бул пшр, кебше, орхон-енисей жазбаларында -ты (алты, келтб)
вариантыньщ кеп колданылуына непзделсе керек. Бул ретте
М. К,ашкаридын мына ескертпеа де кенш аударарлык: "Барды
ет!ст1г1ндегт -д еткен шак, косымшасы, ал -ы езгелжт) (III жак
ты) бшд1ред). Тындаушы, сейлеунп жактардаты -ы-нын xycin
калуы соны керсетедй бардьщ, бардым дегендеп|®й* (II, 53
Сонда, егер Кашкаридын осы туашгш ескерсек, II, I жак косьш-
шалары курамындагы ы протезалык дыбыс (eid дауыссыз арасын
жалрастырушы ретшде айтылран) болады да, III жактары -ы
(б ар + д + ы) жакт.ык керсетюш болады.
М. Кашкаридын алдьщры niKipiH (еткен шак косымшасы о
баста -т емес, -д) дэлелдейтшдей мына тзр 1 зд 1 факплер кезде-
с е д riKdi (тi'KTi) , чекд1 (байлады), чвкд1 (m e 6 yKTi, шекп),
текд1 (теки), букд1 (бегед!, токтатты), сьщды (сыкты), сок,ды
(майдалады) т. б. Бул мысалдарда' туб!рдщ сонры дыбьгсы
катан болуына карамай, жедел еткен так, косымшасы -ды ту-
ршде жалранран. Алайда, осылармен кабат, мынадай да ф акп
лер баршылык: cgktI (ceKTi, кшмд! секп), турукуты (жиналды,
топталды), т. б. Суйпп, Махмуд Кашкари тусшд1рушде Ka3ipri
6i3,fliH п л 1 м!зде жедел еткен шак жаеайтын -ды косымшасынын
алрашкы сипаты мен курамы едэутр баскаша урьшылура тшс
болады. ■
-ды тулралы енснктердщ жак бойынша e3repyi мына тэр 1 здес
бершген: I жак 6epdiM, 6epdiMi3, II жак бардыц, бардыцыз, же-
кеше III жактьщ арнаулы косымшасы жок (егер М. Кашкаридын
осыдан бурын айтылран тусшдктемесш ескерм,есек: уйткеш
автордын 03i де еол айткаяын кгтаптын баска жерлершде колда-
на бермеген). Копше III жак -лар кептж жалрауымен жазылран:
б1т1шд1лер (6iTicTi, келюмге келд!), укууихтылар (TyciHicTi, 6ip-
6ipiH туаши) т. б.
Откен шак мэнш беретш екшнп б!р косымша -дук, -Дук. Бул
тулга «Дива-нда» былай тушщиршген: «Огыздар жэне кыпшак-
тардын 6 ip тобы сувориндар... жуан, эр! катан айтылатын сездер-
ге -дук, ... жщдшке айтылатын сездерге -дук жалрайды, Булар
(осы тулгалар) кеппкке, жекелшке карай ажыратылмайды.
Сондыктан... йа щрдук, (ол уй салды) деп айтады. Мен уй салдым
деу унлн де Мен йа к,урдук, тулгасын колданады... Ол аны урдук,
(Ол оны урды) ... (II, 64, 65). Сейтш, -дук тулгасыньЩ' еткен
шактык баска формалардан басты epeKineniri — онын жак
коеымшаларын кабылдамайтындыры, жак, сан бойынша езгер-
MeftTiHfliri. Жекеше де, кепше де, сол еиякты б!р!нш1 я екшнп,
унпннп жакта да 6ip рана сипатта -дук (-дук) туршде айтылып,
колданылатыи болтан.
М. Кашкари -ды жэне -дук тулгаларын 6 ip рана -манде колда-
нылатын тулгалар есебшде тусшд1 редт Онын успне белгШ бгр
тш курамында бул e«i тулга жарыспалы да колданылмаса
керек. Б!р рана -ды тулгасын М. Кашкари ярма, тухси, чырыл ,
арру, уйрыр плдерше тэ,н деп керсетсе, -дук тулгасын огыздар
мен суворин плдерше тэн деп карайды. Бул ретте назар ауда-
рарлык, 6 ip niKip, М. Кашкаридын айтуына Караганда, бул ек!
тулга этимологиялык жарынан да 6 ip-6 ipiM0 H байланысты. Каш
кари бул eni тулганы 6 ip рана косымшаньщ exi топ илдер кура-
мында айтылатын варианттары рет1 нде тусгщпредп Ka3ipri казак
168
тшнде Кдшкари шырыска карай орналаскан турю тайпалары
■плдерше тэн деп айта.тын -ды косымшасы к-олданылады да, -дук
косымшасы калдык, Tapi3fli (-дук-тын, масдар мэш) б1рен-саран
свздер курамында -рана ушырасады. •
-мыш (-М1ш) тулрасы ic-эрекеттщ ©ткен уакытта болранын
б!лд1ред1. BipaK, мунда сейлеушшщ ©3i кермегещпп (ктщ бол-
ран-болмарапдыры анык ем естт) байкалады. «Ол бармыш — Ол
барран екен, б!рак мен ©31м барранын «ерген жокпын» (II, 63).
-мыш тулрасы взшщ гра-мматикалык мэш мен кызмеы жарынан
казак, Длшдеп -ран тулрасына синоним болса керек, 6ipaK екеу!-
шн, арасына абсолют тецдж белпсш коюра болмайды. Оран бас-
ты себеп — ктщ болу, болмауына субъектшщ катысу дэрежесш
эр кайсысыиьщ эр турл1 б!лд!ру1. -мыш тулрасы колданылган
жерде субъектЫн, ic-эрекетке катысы жок, ол ушшпп жактан
ештедк ал -FaH колданылран жерде субъект! ктщ болу, болмауын
анык бшедк Сондьщтан ecKi TypKi тшдерщдеп -мыш кызмеД
жагынан -ран тулрасына сэйкес деп тужырымдаранда, осы 6ip
ерекшелшД есте устаган жен.
Ашык райдьщ ауыспалы кел-ер шары -р (-ар, -ер, -ур, -ур, -ыр,
-ip), -йур (-йур), -мае (-мес), -маз (-мез) косымшал;арынын
еДсДк туб1рл'ерге жалта-нуы аркылы жасалган. М. К,ашкаридын
тушщирушше, -р тулрасы келер ша-к, жаеаудьщ аса кеп таралган
тэсш! болып табылады. Ол йукарур турур (Ол жогары турады).
Иашым менщ саерулур (Менщ кешмнен жас саулайды). -Иур
(-йур) 1глер йеме саврыйур (аурулар да сауырады).
К,ашкари келер шак еДсДкДн -болымсыздык тулрасы деп
керсетеДн -мае, -мес, зрине, «урДел‘ «.-осы-мша. -Ма — еДсДктщ
болымсыздык'Мэн турызатын косымшасы, .-а,л-с — соньщ уеМне
жамалеан баска косьшша: Йылан кенду seepicin б1лмес (жылан
©зшщ ирекДпн бшм;ес). Bip квщл аударарлык факт — осы ко-
сы'мшаныц соцры элементнок (с) кейде з туршде де ушырасуы:
пушмазман (мазасызданбаймын). с-пьщ з туршде де келуш дау-
ысты дыбыстардыц эсершен деп караура непз жок. Мэселе тек
кайсысы алрашкы: эуел5 з болып, содан кейш оньщ катан вари
анты калыптасты ма, элде ДпД к-еркшше ме — бул эл1 дэлелдей
ту-суд{ кажет етедк
«Диван» Длшде -мае тулрасы келер шактьщ болымсыздык
TypiH жасайтын актив косымШа есебнще бершген: Ол бармас,
олар бармаслар т. б.
М. Дашкари -р аркылы жасалатын келер шак, тулгасыньщ
орыздар Длшде бас-каша тулраланатынын айтады. Орыздар,
М. Кдшкаридьщ айтуынша,-келер шак мэнш берепн -p-KiTycipin
к-олдэнады: мен туран (мен турарман емес)„ мен баран (мен
барырман емес). Сонымен катар, кейде сездщ Heriari курамында
р дыбысы болмаран жардайда, келер шак косымшасы -р туДрш-
мей айтылатын факДлер де кездеседк Мен кулерен (мен куле-
мгн). Алайда, К,ашкаридын ©3i келДрган факДлерден Kepinin
169
турранындай, огыздар тшндег1 келер т а к тулрасыяын ерекше-
лiri тек -р яффиксшщ Tycin калуы рана емес, жактык косьшша-
нын баскы дыбысынын да тусш калуы деуге болады. А лдьщры
мысалдарды кайта талдап керешк: Мен бар (ыр//м) ан, тур
(ар//м) ан, кулер (м)ен. А лдьщры eKi еткгпк курамында spi
келер шак косымшасы, api жактык жалгаудын, (-мен) баскы
дыбысы Tycin калган (м ), сонры eTicTiK курамында келер шак
косымшасы айтылган, 6ipaK жалраудьщ баскы дыбысы (-м)
Tycin калран. Буран Караганда, о замангы огыздар тшнде келер
шак, тулгалы eTicTiKTep курамында жштш жалгаудын редукция-
ланран тулрасын колдану белгш дэрежеде зацдылык есебшде
калыптасканы байкалады.
Бул айтылран тулралардыц 6api де, Кашкаридьщ вз тусшдн
рушше, келер ШДК мэнш беретшдер. Алайда, контекс курамында
колданылу ерекшел{гше.карай .булардын кайсысы болса да сез
айтылран моментте болып жаткан К-эрекетД де 6Lnaipe алатын
тэалдер. Сондыктан зерттеунплердщ б1рсыпырасы буларды
ауыспалы шак, (б1рде келер шак, 6ipfle осы шак мэшнде) тулга-
лары деп карайды. Мысалы, Cent кутер ол еейлемшщ курамын-
даты -р тулгалы eTicTiK келер шакты diflflipce, Узну келбг бак,ар-
ман (ояна келщ багамын) еейлемшщ курамындагы -р тулгалы
eTicTiK сейленген моментеН !с-эрекетп бидДредь Онын бержа-
рында., -р тулгалы етштжтер курдел! eTicTiKTep курамында кол-
данылып, еткен шакты бьгшретш курдел1 тулганьщ 6ip компонен-
Ti болып та ушырасады: Кече туруп йорыр ердьм (Тунде турып
ж у р т e,fliM).
Теккана таза келер шак, мэншде колданылатын косымша
-Faft (-гей, -кай, -ней) кейде соцры -й дыбысынсыз да'колданылуы
ушырасады, Бул косымшамен келген eTicTiKTep болжалды уакыт-
ты да, сейленгеннен кешн коп уза.май болура тиклт icTi де бшдь
pyi мумшн. Ол йа цургай (Ол уй салса erri). Ол меце келгей
(Ол маран келгей efli) т. б. Бул тулганын 6ip epeKH^iiri
I—II жактарда жак жалрауынсыз колданылады, сейлемнщ кай
жакта айтылрандьшы онын курамындагы жжтеу е'Ымдштершен
белгш болады. Казак тшнде колданылатын осындай тулга
келер шак мэнше коса субьективтш модальдык мэнерд! де бьлдь
pefli (Мен бареаймын — тшек, сешмаздш). Сонры модальдык
мэн, ciрэ, XI расырдары турю т1лд1ерщдег1 осы косымшанын
болжалды уакыт, .мезгш мэншен келт шыкса керек. Казак
Tiлтнneri бул косымшанын ©кшнп 6ip ерекшел!г1 — дара колда-
нылранда жпшк жалгауларын кабылдайды.
К а л а у, б у й р ы к р а й л а р ы «Диван» тшнде кейде тул-
ралык туррыдан 6ip-6ipmeH ерекшеленбейд!. Морфологиялык
тулганын мзш контекскекарай ажыратылып, я калау рай мэн iH-
де, я буйрык рай мэншде урынылады. Сондай тулганын 6ipi —
-(а ) йын, -(e) йш. Бул тулга жёкеше I жакта езгершшз осы куй-
шде колданылады: чык, ет кврешн (шурк ет, керейш). Квпше
170
I жак,та -алым, -ел1м — жак жалрауын кабылдайды: келгы
ойналым (келтдер, ойналык). Бул косььмшаныц «Дивандать!»
колданысы казак, тшшдегщен кеп езгеше емес. Казак тш нде де
жекеше I жакта жак жалрауы'нсыз айтылады. Ал кепше I жакта
тана кегтк косымшасы -к айтылады (барайык). Б1рак бул ретте
де жак, жалрауынсыз колданылады. Жемеше тулраеындары -н
мен кепше тулгасындары -к, — сандык косымшалар: айтай(ы)-н,
айтай(ы)-к. Канта «Диван» тшнде кепше тултасында жак жал
рауын кабылдаран: ойна-лы-м. Булардын казак тшндег1 мэн-ма-
рынасы да осыган ойысады.
Таза буйрык мэш еДинл жакта айтылатыны мальм. Осыны
еокерпенд1кт0н де болар М. Кашкари буйрык райдьщ I жары
детин маселете арнайы токталмайды да, буйрык райдын II жары
мен онын жасалу тэДлдерш айрыкша сез етедн М. Кашкаридын
айтуынша, буйрык'райдьщ II жары ею турл1 тз-Длиен бершедь
Bipimiui тэДл — буйрык мэщи больгп урьгнылатын етгстжтщ н.епз-
ri Ty6ip тулрасы (аркылы. Дегенмен, осы тэсьл о замангы турю
тшдерщш бэрше б1рдей тэн болмай, етьстш нег1здщ косьшшасыз
буйрык мэнш 6epyi контекс курамьша, ереюшшгше байланысты,
соран ба.рынышты болеа керек. Дегенмен М. Кашкари турштердщ
(мумюн TyP'Ki тайпаларыньщ) б!разы II жакта буйрьж мэнш
беру ушш - рыл (-к,ыл, -юл, -гш) косымшасьш колданатьшдырын
айтады: тецр1ге йукун — йукунгм (тэщрге жугш), cepin— се-
ршгы (шыда) ,тецр1ге тапын— reypiae тапынрыл (тэнр1ге табын)
(II, 193). ЕДстштщ Ty6ipi,Hie (непз куйше) чу шылауы косылып
та. жумсалран: келчу (келпп, калайда кел), бармачу (бармашы,
кал айда барма). М. Кашкаридьщ туДнд1ру1нде бул шылау
«буйрык мэнш кушейту ymiH колданылран» (III, 225). Сейтседе,
келДршен мысалдарга Караганда, чу шылауы тиянактылык,
етшпн, жалыныш мэнш бер’едi. Сейтгп, бул тулганы катан буй
рык .мэншщ жум'саруыньщ грамматикалык тэсш деп караура
болады.
Буйрык райдын II жарьшьщ бершушде сол замангы TypKi
тендер! арасында едэу1р айырмашылык болган. М. Кашкаридын
айтуынша, огыздар мен кыпшаклар тщдершде кепше II жак ба-
гыц туршде, ярни eTicTiKTin туб!рше -ьщ косымшасы жалрану ар
кылы жасалган. Ал, II жактык -ын,ыз косымшасы бул тшдерде
курметтеудщ, сыпайы катынасты керсетудщ тэсш ретшде FaHa
айтылран. Кашкари -ьщыз косымшасы жактык жалгау (-ын)
устшде кептшжалрау (-ыз) косылуынан жасалган дейдь (11,51).
Сонымен катар, алдыцры -ын косымшасы да контекс шшде кур-
меттшкп, сыпайылыкты бшд!ру тэсш ретшде де колданылран.
Сейтш, XI гасырдагы TypKi тшдершде KenTiK мэн мен сыпайы-
лык, мэн кеп ынгайда 6ip рана тулгалар аркылы бершгенш
байкаура болады. Алайда, K,a3ipri б1зд!н тшм1здег1 таза кептш
мэн беретш -ьщдар кур дел i косымшасынын осы мэнде калыпта-
еа бастауы да сол заманнан басталса керек.
17 Г
«Диванда» II жак кепшелш косымшасынын 6ipi ретшде-ын,-
лар керсетшген: барыцлар. -ындар таза кептж мзнде калыпта-
сура байланьюты, -ыцыз косымшаеы тек II жактык сыпайылык-
ты, курметтеуд1 бшд1 ретш тэсш ретшде рана орныккан деп ка-
payFa толык №eri3 бар.
Б у й р ы к р а й д ы и III жаты -сун, -сун косымшаларынын
ericTiK Ty6ipre жалгануы аркылы жасалган: Ол бармасун — бар
сук. Ол келмесун — келсун (Ол бармасын — барсын, Ол келме-
ciH — келан).
Ш а р т т ы р а й т у л р а с ы -са, -се туршде ушырасады.
Сейтш, будан ecKi туркинк -cap тулрасьшыц кыскарып, шагын-
далыл улгергеи вариантын иеремуз: Келсе ума тушург1л (Келсе,.
ко на к, туеьр). -са тудрасыньщ колданылуында мыгаадай ерекше-
лж бар: I жакта айтылган -са тулвалы еДепкке жак жалгауы
кеб1несе -м туршде жалганады: Абан щолсам (егер колкаласам).
Егер осы епстж II жакта айтылран болса, онда жак жадрауы
толык (элде постпозициялык колданыстары жжтеу ешмдтп деу
дурыс па) туршде келедк Сен цачан барса сен (Сен кашан бар-
сан).
Кесемшелер. -а, -е: Еты сувы а щ турур (Едш суы агып жа-
тады). Тама-тама квл болур (тама-тама кед болар). -у, -у (-йу,
-йу): Сарацльщын йыелайу алтун (сарандыктан жылай отыра
алтын жияды). Колданыс ерекш елт жарынан болсын, грамм а-
тикалык мэш жарынан болсын бул тулгал ар ез ара варианттар
болып табылады. Олардын. кайсыеы да курдел! еткджтердш <ку-
рамында келш, сез .айтылган моменттеп болып жаткан ic-эрекет-
Ti, кимылды бшд1ред1, немесе курдел1 синтаксистж топ кура-
мында басынкы компонентте айтылган гс-эрекетгоен 6 ip мезгтдее
ic-эрекегп бшд!редк Слрэ, ашык жане кысац дауыстылармен ке-
nyi тшдердщ эр турл1 тайпалык ер'екшелжше байланысты болса
керек.
-б (-ыб, -i6, -уб, -уб): Меш квруб tied агды (Меш Kepin eci
шыкты). Ол e p u i уруб муцретт1 (Ол KiciHi урып MOHipeTTi). -бан
(-ыбан, -1бен, -убан, -убен): барчын кез1бен (ж 1 бек кш нт). Бул
тулралардьщ i<a3ipri 6i3fliH тшм1зде сакталган варианты да (-п)
кездеседк Бардыц нелш аймадыц, t d p y квруп щаймадыц (Бар-
дьщ, неге айтпадын, кешнплерд) Kepin неге кайыепадьщ). Кече
туруп йорыр ed iM , щара, цызыл 6 e p i кврдум (Тунде турып журш
efliM, кара, кызыл 6 epi KepTiM). Осы тулгалардын. болымсыздык
косымшасымен 6ipirin, курделешп кеткен Typi де колданылран.
Ондай тулиалы етктжтер, эрине, болымсыздык мэнгн берген:
Бор болмазып cip tc e болма (Боза болмай жатып, арке суы бол-
ма). Йащын йагуъ кврмежб ненш квзур (Жакын-жуык езшд! кер-
мей, дуниевдд керёр). Осы тулгалардын к а Йенсы да генезистж
жагынан да, колданылуы, мэш жарынан да 6ip рана тулраныц
эр турл! (мумк1 н тайпалык) варианттары. -бан (-ыбан, -пан)
тулгасы V—VIII гасыр ©скертюштер! тшнде де кеп колданыла-
172
тын тулга екеш мэл1м. Кесемшелердщ бул тур! курдел1 синтак-
сист^к топ курамында басынкыда айтылран ic-эрекеттен бурын,
соныц алдында болтан кимыл, icTi бышред}, ал курделi етгстж
компонент! болып жумсалианда вткен шактык мэн бер-едк
-ралы (-калы, -келк -гел1): Ол барралы к,алды (Ол бара жаз-
дап калды). Иазы^дащы сувлш взергель евдек.1 та^ару ычрынма
(Жазыктары кыргауылды аулаталы журш, уйдеп тауыкты
умытпа). -ралы квсемшесшт бул колданысынан б1зд1н тшм1зде-
пден езгешелж табу киын, мунда да келер шак максат мэшнде
айтылран.
-рынка, -гшче: Т1кмегшче епмес, т1лемм1нче болмас (Тжпе-
генше внбес, тшемег-енше болмае). Бул тулга кебшесе уетеу кыз-
меттнде колданылады.
Еамшелер. Ес1мше тулгалары «Диван» тшнде сан жарынан
едэу!р. Солардьщ б1разынын мзш мен кызмет), колданылу ерек-
шел!г1 жайында «Диван» авторы perri жершде тусйнжтеме берш-
отырады. Алайда, «Диван» тш нде ушырасатын cci-мше тулрала-
ры турк1 ылдершщ кей-iiHri даму барысында каз калпында, сол
кушнше калды деуг.е бол.майтыны белгш. Eci-мше категоричен—
кашанда eTicTiK пен ес!м свздер тобын жалгастырушы, оларды
6ip-6ipiHe уштастырушы категория. Сондыктан, Кашкари зама-
нында TypKi т1лдер1нде eciMuie тулгаларында жумсалган 6ipcbi-
пыра свздер тшдщ кейшп даму барысында еам сез топтарына
ауысуы кездессе, кейб1р ес1мше тулраларыньщ мэш кемескшешп,
колданудан шьщкандырын, тек б1рен-саран свздер курамында
рана сакталгандытын квруге болады. -асы, -eci: бу йа курасы
огур тегул (Бул уй куратын уакыт емес). Бу йа щурду орур ермес
(Бул уй куратын уакыт емес). -ру, -гу: Бу турру йер ермес (Бул
туратьгн жер емес). М. Кашкари бул еш аффиксы марын.алык,
жарынан 6ip-6ipi(MeH параллель аффикстер ретшде тусшд1редк
Ол былай деп жазады: «Мезгж ешмдер!, мекен ес!мдер1 жзне
курал атын бишретш ешмдер жуан айтылатын, курамында к
дыбысы бар сездерге -Fy, жщшке айтылатын сездерге -гу косым-
шасьин косу аркылы жасал 1ады. Бул «реже чырыл , ярма, тухси,
арру, уйрыр жэне Чинга карай орналаскан барлык тайпа ылдерь
не тзн. Орыздар мен кыпшак, беженек, булгар ылдершде мундай
свздер еыстжтщ буйрык турше -асы косымшасын косу аркылы
жасалады». (И, 71). Сонымен, орыз , кыпшак, булгар ылдершде
-асы косьгмшасы колданылран да, шыгыска карай орналаскан
тайпа ылдершде -Fy косьмшасы колданылран. Осы орайда 6ip
ескере кетет1н жал: K,a3ipri казак тшнде осы екеушщ де 1з1
кездесед1: урры, уцры свздер1н1н курамынан ecKi -Fy косымшасы-
ньщ езгерген турш кврсек, аласы, 6epeci сездершщ курамынан
еск1 -асы коеымшасынын 1зйн байкаура болады. Бул косьгмшалар
аркылы жасалран свздерд1н кепшшп казак тшнде зат ес!м, сын
еОм т. б. е.с1м сез таптары курамынан жш ушырасады.
-(ы)рсак, -(i)rceK : Ол Kitui ол б1зге кел'ьгсек (Оньщ б1зге
173
келп а бар). Ол ет торырарсащ ол (Оньщ erri турарысы бар).
Бул к'осы'мша «Диванда» былай тусшпршген: «Гстеунп icii
1стеуд1 ойларанын, орьшдарысы келгешн бщдтрупп етлстж Typi
сувРарытсак, rapisfli болады. Ол ат сувРарырсак, epdi (Ол атты
сураррысы бар. Ол атты сурару ойы бар)» (II, 298). Бул косым-
шаньщ куранды ененш ангару киын емес: -(ы)г + сак.. С онры
элемент (-сак.) eci.vi свздерге де жалранып, осыпан жаа\ын магына
беретки ескерплед! (II, 60). -( ы) рсык, (I)rciK: Ол сеце оррарсык,
epdi (Оньщ саран баррысы бар efli). Ол ет торрарсыщ epdi (Оньщ
eTTi шын турарысы келш едО. Ол сеце оррарсыщ epdi (Оньщ саган
шынында да келу1 керек ед1). Кдшкари бул тулпаньщ оры з , кы п -
шак тщдерше тзн екенш айт.ады. (III, 329). Бул да алдьщры
тулга сиякты, модальдьщ мэн бередк 6 ipai<, екеуптщ мэгп ек:,
баска, -( ы) рсы, -(i)rci: Tedperizci epdi (од козрэлрысы келд'О.
Бул — аддьщрылардын, кыскарран, ыкшамдалран Typi. С онры
дыбьте Tycin калган -(ы)шсак, -(i)uiceK: ол аны сувдыц кечрушеек
epdi (Ол ананы судан втюзпД келд1). Муныц да алдыцгы тулра-
лармен мэндес, солар.мен CHiHOHHMfflec «кеш мысалдардан керщш
тур. Алайда, Даищари соц.ры тулга тллде (эрине, евйлсу тшнде
болса керек) сирек колданылады деп ескертед1 (II, 299). Свйтщ
эцгтме болып отырран 4 тулга тек синоним рана емес, сонымен
oipre генезистщ жарынан да 6 ip-6 ipi»e тырыз байланысты тулга-
лар. Булардын кайсыеы да куранды, шамамен ект "rypai компо-
ненттен турады. Модальдьщ мэнд1 турызушы, букйл евзге модаль-
дык эр 6 epymi компонент -сак немесе -сык (кыскарран, ыкшам
далран Typi-сы). Ол жэне еттепк Ty6 ipre жалранатьш аффикс
емес, кайта eci,M Ty6 ipre, немесе еелм болып урынылатын .тубт'рге
рана жалгана алатын косы'мша. Осыдан бурын ескертш'вндей,
Кашкари бул аффикстщ есм Ty6 ipre косылып колданылатынды-
рын айтады. Анырында еамше тулгасы -(bi)F, -(ы)ш. Булардын
эркайсысы eTicTii-: туб!рге жалранып, кимыл eciMiH жасаган
тулралар. Ал, кимыл еегмдер! бгрде еыстш мэшнде, б!рде зат есш
мэн гиде урынылатыны белгш. Кашкаридьщ ез! де мундай тулра-
ларды б!рде масдар, б1рде еОмдер деп тусщд 1 редк Алайда,
булардын -сак (-сык) аффикамен 6 ipirin келген Typi, «Диван»
авторыньщ айтуына Караганда, свйлемнщ преди,катив мушесшщ
кызметщде жш колданьищан. Мундай колданые, эрине, бул
тулралардьщ кимыл если мэшнде екенш танытады. Предикатив
кызметшде колданылуыньщ 6 ip ерекшел1 г1 — жак жалгауларын
кабылдамауы. Олар кебше квмекип етгетпетермен 6 ip Нркесте
келегл де, жак жалгаулары соцрысына жалранады, немесе дара
колданылеа, жак косымшалары орнында жтктеу тм дщ терщ щ
Кажетт! жары айтылады. Бул да аффикстщ сонры компонент!
-сак косымшасыньщ етштшке тэн емеспгш керсететш факт.
Bip-6 ipiHie мэндес, синонимдес колданылатын аффикстердщ
6 ipi - ( ы ) рлы , - ( ы ) рл ы к , (дглш, дгл!): О л ет торратлы о л (оньщ ет
турайтын ойы бар). О л ат к у з е т и л ш о л (Оньщ ат кузететщ ойы
174
бар). Булар да дуранды аффикстер, алдынды компонент!-(ы)р,
кимыл eciMi де, сондысы -лык, немесе -лы эдетте eciM Ty6ip-
- ( i) r
ге жалранатын аффикстер. М. Кашкари -лы аффиксш масдарра
жалданран сын eciM косымшасы дел тусикиред! (11,62). Бпра.к,
колданылу ерекшедчгше Караганда, мундай сездер курамында
-лык немесе -лы аффикстершен repi - f тулгасьшын, есгмше тул-
расыньщ мэш басьтм болганра уксайды. Будардыц кимыл есш,
немесе есшше кызметщде жш колданылуын тек солай деп кана
TyciHyre болады. -лы аффикс1 -лык-тын. кыскарган, ыкшамдал-
ран rypi, Ka3ipri б1здщ тшАпадег! сын eciM жасайтын актив
косымша екенше дау жок.
Осы айтылран косымшалармен мэндес, орайлас -рулук, -г.улук
аффиксшш курамынан да -лык аффиксшщ фонетикалык вариан-
тын (-лук, -лук) керуге болады. Бул да — кимыл eciM тулрасы
(-Fy, -гу) мен -лук аффиксшш 6ipiryi аркылы жасалраидар.
Косымша алдыцры компонент ындайынан осыдан бурый айтыл-
ран -ру тулрасымен уялас: Ол евге баррулущ epdi (Онын. уйге
баррысы келд1). Ол мунда туррулу^ epdi (Онын, мунда тургысы
келдО. Осимен уялас косымшанын 6ipi -ручы (-кучы, -гуч1,
-Kyni ): келгуч.1 ер (келунл i<ici), тапынручы (табынушы) т. б.
Буныц сонры компонент! -чы — есгмдерге косылып, ic иесш,
каст иесш бшд1ретш аффикс. М. Кашкари былай тусшдюед::
«-чы — icTeymini, ic иесш бйлд!ретш косымша. Бундаты ы еткен
шак косьшшасындары ы емес, ютщ кгмге катыстылырын, сынды
бшд!ретш косымша: етч1 (касап), етмекч1 (наубай)». (II, 54).
Сонымен, кимыл есшге жалгандан -чы кимылдын, процестщ neci
барльшын, соны орындаушыны бшд)'ретш 'аффикс. Б5здщ тшБиз-
деп барушы, жазушы, келунл тулгалары осы айтылып отырган
ежелг! турюлш тулгамен байланыстылыгында дау жок.
М. К,ашкари керсететш -дачы, -деч! косымшасы да матынасы
жагынан-ручы косымшасымен астасып жатады: кузеттеч1 (ку-
зеяпш, кузеттеп K ici), саттачы. (сатушы, сататын Kiel), бтгтеч1
(жазгызушы Kici, жаздыратын Kici) т. б.
V—VIII расыр жазбалары тшшде осыган уксас косымша
колданылрандыры мэл!м. Сыр.ткы niiiliHi жагынан 6ip-6ipiwe
соншалык уксас болганмен, екеушщ грамматикалык мэш жары-
нан айырма байкалады: V—VIII расыр жазбалары тЫндегг
-тачы (-дачы) жштш жалвауларын кабылдап, келер шак мэншде
ашык, райлы етютш болып колданылады: олтеч1сен (елесш, жок
боласын). Кашкари керсететш -дачы тулгасьшын -т-дан бас-
талатьгн варианты да бар, 6ipaк ол тек кана кимыл eciMi мэншде
ушырасады, шакты бккиредд М. Кашкари муны -ручы косымша-
сынын туршмен т!лшдег1 синоним! ретшде туашлред! (II, 342).
-галыр (-калыр, -гел!р). Мен барралырман (мен бармакшы-
мын, баруга жиналудамын). Бул аффикс ктеунишн; белг!л1 6ip
icri, эрекегп орындаура жиналдандыдын, максат еткенш бглд!ру
мэншде колда-нылран. Мундай тулгалы сездер жак, косымшала-
175'
рын кабылдап, кв бiне предикат кызметйрде жумсалатыны бай-
калады.
-ма, -ме: Эрме сан (ершген шаш, ерме шаш), вкме тупрак,
(уйме топырак). Казак тш нде -ма косымшасы кимыл eciMi, зат
eci-м мэньнде рана кездеседь -дук, -дук: булмадук, неце сев1нмен
(табылмаран нэрсеге куанба). -мыш, -Miiu: цурмыш йа (тартыл-
FaH садак); -р (-ар,-ер,-ур,-ур,-ы р, -ip): Кайнар вкуз кеч1кс1з
болмас (А рыны катты вз&н кешпешз болмас). -мае, -мес (-ма + с,
-ме + с): пушмас ер (кайгыра мойымайтын Kici, сабырлы Kid),
-дук,, -мыш, -мае тулралары eciMiiie мэЫнен repi ашык, райлы
етгетж кызм'егпнде жш ушырасады, жа.к керсетшштерш жасай-
ды. Була1рдьщ inline -дук, осьгдан бурын айтылраядай, жак жал-
раулары бойынша езгермейги. Кашкаридыд керсетушше, бул
косьшша орыз, кыпшак тишершде вткен шак мэнш беретш
косымша. 0ткен шак тулрасы -мыш eciMiiie мэтнде 6i3ja.iH ылн
М1‘зде жеке евздер курамында сакталран (турмыс, бол,мыс, ой-
мыш) т. б. -р, -мае тулралары Кдшкари айткан мэш мен кызме-
тшде б1здщ тшм!зде де колданылатыяы белгш.
«Диван» Длшде «ездееетш ешмше тулгаларыньщ [шшде кен1л
аударарлык 6ip тулра -FaH, -ген аффикск Казак тшндег1 -FaH —
бурынры вткен шак, мэнш беретш тулра, сонымен катар, ешмше
кызметшде де жарыса колданылады. Кашкари бул тулганы
былай тушвдирадй «1с пен эрекеттщ квп кайталанрандырын,
созылынкы екевдипн бшдгретш ешмшелер. Бундай ешмшелердщ
жасалуы барлык тайпаларда жэне sp6ip тармактарда б1рын,рай
болып, буйрык тулрасынан жасалады. Буйрык тулрасыньщ со-
нында катан к бар сездерге -ран, жумсак сездерге -ген жалгана-
ды. Сопдыктаи квп марта кайталанран к-эрекегй б1лд1руцп
ешмше барган «бар» буйрык райынан, турган «тур» буйрык
рапынан жасалган» (1,57). Казак тш ндеп -FaH тулрасынан,
эрине, icTiH. дурюндшп де, созыльщкылыры да эсте байкалмай-
ды.Мундай мэн -аган, -еген косымшаларынан кершедк -(ы)нды,
-(1)нд1: KQMindi нец (кемшген нэрсе), сузунд1 сув (сузшген, та-
зартылган су). Косымша', эрине, куранды болу керек. Аффикстщ
алдынды компонент! н ездж еыетж тултасы деп шамалаура бола-
ды. Ал ды элементш жедел вткен шак тулгасы деп кара.ура
болатын тэр!з,Д1' . Олай болуыньщ ce6e6i: ец алдымен, жедел вткен
шак, тулрасы (-ды кимыл eciiMi) -ынды курамындары ды элемен-
Tiмен грамматикалы'К мэн бшд1ру ьщрайында б1рынгай, б1рдей.
Екшнп жарынан, жедел вткен шак тулрасы (болатын -ды аффикс-
Ti сездврдщ субстантивтенур сонымен катар, ешмше .мэнмге ие
болуы орта расырлык жазбалар тш нде ушырасьгп отыратын
кубылыс. Нак осы тулрада (-ынды) калыптасып «еткен сездер
казак тшнде де бар. Yfiinfli, жуынды, туынды, саркынды, калын-
ды Tapi3fli сездер нак осы тулрада орныкканы даусыз. BipaK,
казак тш нде мундай тулталы сездер заттанран, зат есм мэнше
ие болрандар. -мак, -мек: Аньщ келме/d йак,ды (Оньщ Keayi жа-
176
кын). Ол аны кврмекш Kycedi (Ол.ананы кермекцп болды). -мак
тулрасы казак тшцде кебшесе ашык рай жэне кимыл eciM
мэншде жш колданылатыны белгйи.
Осы шолудан байкалып отырганындай, орта расырлык турш
тнадершде еамше, зат есш, сын eciM категориялары морфология-
лык жасалу тэситдер1 жатынан 6ip-6ipiMeH астасып жатады, 6ipi
екшнпсше ауысып отырады. Кейде кептеген тулралардьщ кай
категорията жататындырын контекс курамындары колданысынан
рана ажыратуга болады. Б1рсыпыра тулралар аталып отырран
категориялардыц барлырында да колданылран, эр кайсысынын
жасалу тэсш болтан. Муныц 6api ет!ст!к туб1рден еамдер мен
еамшелер жасалу тэалдер! эл1 ез ара айкын жжтелш бДпеген-
д1п' н керсетедь
Етктер. М. Каш кари eric тур л ер iнiн жасалу тэсшдерш окшау
алып карамайды, кайта олардыц жасалу жолдары мен срекше-
лжтерш еистштердщ салт-сабактылык мэндерш.ен байланысты,
солардыц 6ip-6ipi,He ез ара ауысу тэс1лдер1мен уштастыра энп-
мелевди Бул — 6ip жарьгаан, «Диван» авторыныц турш тшдерш-
деп етктж категориясын жан-жакты зерттегенш дэлелдесе,
eKiHiuii жарынан, xypKi тшдершдег! етю тулралары мен салт-
сабактылык мэндердщ жасалуы кашанда 6ip-6ipineH туындап
жататын зандылыктар екенш керсететт факт.
©здж етк косымшасы -н(-ын, -ш, -ун, -ун): Урапут безенд1
(Эйел безенд! эшекейленд!), Ер севунды (Kici сушнд1), Ол вз1не
йемш repindi (Ол езше жемю терд1), т. б. ©эдж ет!сг1кг{н тары
6ip косымшасы:-л (-ыл,-ьл,-ул-ул): Ер Kepudi (Kici керь-щ),
Будун йырылды (Халык жиылды). Бул косымшалар ездж eric,
жасаумен катар, салт, сабактылык мэндерш беруш! тэал ретшде
де каралран: «Сабакты етштж -н косылу аркылы ездж ет!ске
(салт еггстжке) айналады» (III, 122). Сонымен коса, -л аффика
сабакты етштж'П салт етштжке айналдырушы тэал ретшде де
тушщиршедн Ырыксыз eric жасайтыи косымшалар мына темен-
дегЬдей:
-л(-ыл, мл, -ул, -ул): Топы к, йувылды (доп домалатылды),
Ев безелд1 (уй безелд1‘), йармак, 6epUdi (оран акша беризд!) т. б.
«Диванда» ырыксыз еДс жасайтын -л аффиксшщ мэш мен кыз-
мет1 былай тусшд!ртген: «л эрш (косымшасы) уш турл! кызмет-
те колданылады: б1ргаш1двд, ек} apimri (буынды) етктжтен уш
эршД (буынды) тпстж жасалады; л эрш ырыксыз ет1с кызметш
аткарады. Сондыктан: ер урулды (адам урылды)... Екшплден,
салт етштжтен ырыксыз еДс жасайды: ол йерге барылды (ол
жерге, мекенге барылды) ...Ушшшщен, булардан баска, дербес
мэвд1 елстжтер жасайды: влук т1р1лд1 (елж Tipumi). Сут согул-
ды (сут сауылды), Сур сузулд1 (су сузътдк тундырылды)».
(II, 160—161). -л аффиксшщ Кашкари кврсеткен осы ерекшелж-
Tepi казак т!лтне де тан. -н(-ын, -ж, -ун, -ун): Таш ытлынды
12—352 177
(Тас ытк,ытылды, тер! тьлшдО, Оруц узлунды (аркан узшдО, Ев
безенд1 (уй безещи), т. б.
,■«Диван» тш нде -ык(-ж, -ук, -ук), -сук, -сук аффикстер! де
ырыксыз eric маншде кодданылуы иездеседь Бул косымша жай-
лы «Диван» авторы былай деп жазады: «-к(-ык), -к(-ш) эршт{
(косьм'шалы) ericTiKTep е-Ki тур,лк 6 ipiimiici, ею apiiiTi (буынды)
етктжтерге -к, -к жалванып, кутшие-вен, ойында жок 1 стщ ыкпа-
лына, асерше ушыраванын, жещлвенш ацвартады. Ер йарыца
басисты (Kicirn душпаны жецдф онын, керш басылды), Ер усук,-
ты (Kici сусады, шелдед1). К apimi (косымшалы) етштжтерге
мысал: Тон KipiKTi — Тонды (KHiMAi) Kip басты (юрледО... Бул.
епстжтщ еюшш 6 ip турлер! мундай мэн-мавына берместен,
ездершщ тура мэшнде колданылады: Ер евге сииуцты (Kici уйге
асыкты), Ер ышы жулукт1 (Щсшщ шаруасы нашарлады, темен-
Aefli)» (II, 192). -сык аффиксш Кашкари -ык аффикшшн, вариан
ты ретшде тушщиредп «Бул ьщвайда к apni кебшесе с-мен косы-
лып колданылады: Ер арсыкуты (Kici алданды), Ер суйсуцты
(KiciHin малы урланды)» (1,58). Екеушщ колданылу жеш де,
устейтш мэн-Manepi де 6 ipfleft, айырмашылык тек дыбыстык
курамдарында тана. Бул аффикстердщ еюшш 6 ip кызметв—
eci,Miue мэншде колданылу екешяде ескертед1 Кашкари. Кашка-
ридын бул еекертгаесше еуйенсек, XI васырдавы турю -тшдершде
ет!с пен ес!мше формалары 6 ip-6 ipiMeH астасып жаткан деп
карау.ва тура келедп Казак тш яде ешмшелер мен енстердщ
мундай астасуы эсте ушыраопайды.
Ортак eTic -ы(ш), -i(ui), -уш, -уш аффикс! аркылы жасалады:
Шгплер ышца щынышды (Ждпттер [ске куанысты). М. Кашкари
-ш аффиксшщ eKi турл1 мавыналык ренюн (оттенок) айтады.
Олар, автордьщ айтуынша, мыналар: а) i-ст! орындаува кемек-
тесу, болысу, б1рлесу жэне а) айтыеу, epecicy, жарысу. Автор
алдьщвы редки бкадретш -ш аффикса епсиктер меце (жштеу
ес!мд5гшщ барыс тулвасы) сез!м1ен TipKeceai, ал сониы редки
бшд1ретш сондай еюстжтер б1рле шылауымен TipKecin жумсала-
ды деп тусшд1ред1 (II, 127—128). Алайда, сол ережелерд1 дэлел-
деуге берювен мысалдар курамын байкастырванда, ол тэсБтдер-
дщ кейде 6ip-6ipiHe ауысып, 6ipi«iH орнына еюяппсшщ айтылз
беретишв! де байкалады.
Озгелж eTic 6 ipHenie тулвалар аркылы жасалван:
-т(-ыт, -гг): Ол оны тыетп (Ол оны кайыршы кылды, тшент-
т!). Ол меце 6irin оцытты (Ол мава,н штап окытты). Ол ацар ет
торратты (Ол оная ет туратты). -т аффика, соньшен катар, салт
eTicTiKTepAi сабактыва айяалдырудыц тэсш ретщде де баянда-
лады, (II, 297, 371—376). -ур: Оны сувдан кечурд1 (Ован
су кешюздк оны судан етюзю), Ол оны. евден квчурд1 (Ол оны
уйден квнпрд}). Бул да eric жасаумен 6ipre, сабакты еткгпк
жасаудьщ да Tscini делшедк Сонымен катар, М. Кашкари -р
аффиксы еткиктердщ барлывы б1р.дей .eTic мэнш бермейдй кей-
178
6ipi ашык райлы етктщ мэншде (дербес манде) колданылады
дейдк Соцгы ерекшелжтщ дэлсл] ретшде мынадай мысалдар
келДрьиген: Оныц бойнын цазырды (оныц мойный кайырды),
Кап цудурды (кап босады), (II, 191). Казыр eTidiri б1здщ тш -
м1зде кей.б!р фонетикалык езгеркпен ( з —й) жеткен. Казак Tiл 1н-
де бул сез туб!р етктж деп ка-ралады. Егер Кашкаридьщ жогар-
fы ескертпесше суйенсек, онда осы тулгалас 6ipa3 етктштер.'и
тарихи туррыдан туб!р мен косымшадан жасалган туынды сез
деп карауга тура келедь
-тур (-тур, -дур, -ДУР): Тецр1 оиул тугтурды (Tsnpi ул турыз-
ды). Сув i4Typdi (су iniKj3fli). Бул да сабадты eTicTiK жасаудьщ
6ip тасш болган. Алайда, Кашкари келыретщ бграз мыоалдар
6i3fliH, тшм{зде -тыр (ecni Typi -тур) аффикамен емес, -Fbi3 аф
фикамен айтылады. Бул ауысу, cipa, аталган аффикстердщ еино-
нимдес колданылуынан барып шыдса керек. -Fyp (-гур, -кур,
-кур): Ер йап epeypdi (Kici май epirripfli), Ер атын тургурды
(Kici атын туррызды). М. Кашкари бул аффикспен келетш етк-
тштердщ еш турш айтады. Bipinmi Typi — езгелпс етк мэш: ктщ
ктелун баска oip субъект аркылы болганын адрарту. Ею,ним Typi
eTic мэнiн де, сабактылык маншде бермейдк 'ктщ орьшдалганын,
не орындалатыньш б!лд1ред1. Бул топтын езц М. Кашкаридьщ
айтуынша, еш баска. Bipcbinbipa етктштер icTiH, ктелу ниетш,
coFaH ыдрайлаирандырын б!лд1редк Аигыч ташгурды (казан
тасура жакындады, таси жаздады). Б!рсыпырасы мундай мэн
турызбай, тура марынасында жумсалады: Тецр1 меш к,утгарды
(Tsapi меш куткарды), Ер цаеурды (KiciHiH кулшден iuieri кат-
ты) (II, 233). Кашкари соцры eKi топтьщ екеуш де салт етктщтер
деп туспциредк Казак, тшнде езгелщ eiic жасайтын -Fbi3 аффикс!
-Fyp-дьщ езгеркке тускен варианты (р—з) екеш айкын. Сонымен
6ipre, казак т!л!ндег! куткар, еткер, кемкер сездер! курамындары
-кар, -кер элементтершщ осымен байланысы жок па екен деген
ой туады. -уз, -уз: Ер сув тамузды (Kici су тамызды). Бул аффикс
те салт еткттт} сабактыга айналдырудыц тэсйп болтан. Алайда,
Кашкари кез келген erricTiK курамындары з-ны осы аффикс деп
тусшуден сакщандырады. Ол (М. Кашкари) Табузгуц табузды
сейлемшдег} табуз (ды) сезшщ курамындары з аффикс емес,
сездщ соцры дыбысы дейдк
" О рыз Т1лшде езгелш eric -дуз//-дуз аффикстер! аркылы да
жасалран: Ол меце ыил б1лдузд1 (Ол маран ic 6kflipfli), Ол тавар
алдузды (оныц малы тартып алынды).
ET i c Ti K ж а с а й т ы н ж у р н а к т а р.
ФОНЕТИКА
Дауысты дьибыстар.
Кене кыпшак, т1лшде 8 дауысты дыбыс бар. Олар эдетте кол-
данылып журген кесте бойынша былай ж1ктелед1.
жуан а ы о У
жщ 1*шке е i в Y
Tic дауыс-
! дауыссыз-
дауыссыз-
дауыссыз-
сы дауыс-
Ер1н дау-
Ты орта
Ты алды
33
ешн дау-
Ты арты
ыссызда-
сыздары
сыздары
Жасалу 38
Tic пен
Дауыс каты-
Кемей
жолына сына карай
дары
дары
дары
карай 4 сз^ гпОч
ры
НИч
Шуплл катан П т К к
(жабы-
сынкы)
со уян б д Г
о
я
катан Ч h
аффрикат
уяк
Ызын катан ф С Ш X
(жуы-
сынкы)
я уян В 3 Ж F
>«
ауыз
Л р, Й
жолды У
мурын
жолды М н н
200
ньщ езгере келе барып калыптаскан варианты. Ол й, у дыбыста-
рымен алмасып та, катар да колданылады: с е в Ц с в й (суй), с в -
в у н ч Ц с в у н ч . Шетел ралымдары, мысалы, Фон Габэн «Кодекс
Куманикус» материалдарын транскрипцияларанда осы в дыбысын
беру уппн e n i турл1 танба колданран. в дыбысы ез! коршауында
турран дыбыстардын, сарынына карай, шамасы, антек езгерштер-
ге тус.ш отыруы мумкш. KipMe сездердщ курамындары в кейде
айнымай жазылады да, кейде баска колтума дыбыстармен алма
сып келедк а в а з (парсыша, эуез, дыбыс, ун), а в а л (арабша,
эуел, эуел1). Сонымен 6 i p r e д и в а р (парсыша) емес д и у а р (ка-
бырра, уйдщ кабыррасы), ч о в а л д у з (парсыша) емес ч у а л д ы з
(тебен ине), с а в д а (арабша) емес с а у д а (меланхолик, казактын
«саудайы» деген ce3i осыдан шыккан), м о р о в в а т (парсыша)
емес м у р у а т (i3rwiK), д а в л а т (арабша) емес д а у л а т (дэулет),
д а р в а (арабша) емес д а а у а (дау, казактын «дау-дагба» деген
еш c e 3 i де осы 6 i p сезден шыккан).
f дыбысы сездщ тек ортасында рана келедЕ а р а ч ( a F a i i i ) ,
а р ы р (ауыр), т о р у ш (шьшыс, куншыгыс), с а д а р а (садага, сада-
ка ) , а л р ы ш (алрыс), у л р а й (улгай), щ о р р а (корра), й а м р у р (жан-
быр). Сез басында f дыбысы турса —• ол взге т1лден енген сездер
болтаны: р а м (арабша кам), р а р ы п (арабша p a p i n , жолаушы,
кезбе), р а ф т а (парсыша апта).
Сез сонында f — ете сирек колданылады: т а р (тау), татыр
(тэгпФ), б а р (парсы сез( бак), а р (ay), c a p (cay), й а р (жау,
жауу), у й а р (уяу). f- ньщ баска дыбыстармен алмасуы, непзжен
алганда мынадай: р//й, f/ / b, р//у, f// x . Мысалы, ecxi турю тжде-
ршдеп а з р а р у , а з р а т ы (асыранды) формасынан — а с р о в , б у з а р у
тулгасынан — б у з а у , б у з о в (бузау), о р у ш а сезшен— о х ш а ,
о в ш а (укса), а т а р формасынан — а т о в (арал), а д ы р сезшен а й у
(аю), а р ы р тулгасынан а р о в , а р у в (арылган, таза), с а т ы р ч ы - р а н
с а т у х ч ы (сатушы) деген сездер пайда болтан. Мынадай сездер-
AiH курамындары в дыбысы о баста (ете ecKi Typi<i тшдершде)
F дыбысы аркылы бершетш болтан: й у л - у в (етем, казактын
«жылу бердЬ> деген сез орамын салыстыр), ц у т щ а р - у в - с а (кутка-
руды ансау), т а б - у в - с а (табуды ансау), й а б - о в (жабу), й у л - о в - ч ы
(сакал алушы, мунын й у л - у р - н а деген формасы да бар), б у л - о в
(кару), с а т - о в (сату), т а т -о в (дэм). EcKi турю тшдершде: й у л - у р ,
к ,у т к ;а р - у р , т а б - у р , й а б - у р , й у л - у р , б у л -а р , с а т -ы р , т а т -ы т . Сол
сиякты б а р / 1 б а в (бау), й а р Ц й а з (май), т а т ы р Ц т а т о в (тэгп),
о р л а н / / о в л у (улан, бала), f- нын в-ра айналуына мысал: й а р о в
(кару-жарак), й а р л а в , й а в л а в (таба, орысша «сковорода»),
а с р о в (асырау), б о ш о в (босау, бостандык), ц о ц р о в (конырау),
б о й о в (бону), а р у в (таза). Булардын непзп Ty6ipi — й а р а , й а в -
л а , а с р а , б о ш а , к , о ц р а , б о й а , а р ы етштштерн EcKi турю ткчдершде
булардын й а р а р , й а р л а н р , к , о ц р а р , б о й а в , а р ы р болып айтылатын
турлерш кездеспруге болады. В. В. Радлов куман тйпнде f , в
жэне у дыбыстарынын ез ара алмасу npopeci (г//в//у) аякталып
201
бггкен ед1 деп жазады. Я рни, бул — е с т турю тктдершде f колда-
нылатын жерде кыпшак тш нде у жумсалады деген сез. f -ньщ
y-Fa айналуына мысал: ч у л р а - у (шулрау), щ а д а - у (шеге), о й а у
(ояу). EcKi жазбаларда — ч у л р а - р , щ а д а - р , о д у - р . ,
f дыбысыньщ мулде дыбысталмайтын, hfh h орнында i3 кал-
дырмай Tycin калатын кездер1 де болады: ecni TypKi тьпдершдег}
й ы р ы н (жиын) ce3i «Кодексте» й ы й н , о р у л ce3i о у л (ул), а р а р
(оган) формасы а а р , а р ы р C03i а р ы (таза, кунадан арылган)
болып айтылады. Мунан баска да f -ньщ туарш ш айтылатын
жерлер1 коп: а л ы - ч ы (алушы, сатып алушы), щ о ш ы - ч ы (косьщшы,
0 лен айтушы). Салыстырьщыз: М. Кашкарида а л ы р - с а (алуды
кала), есю турю жазбаларында щ о ш у р (©лен, жыр). f - ньщ Tycin
калатынына мысал: а р ы н (ары, таза бол) eTicTiK Ty6ipmeH —
а р ы р емес, а р ы (таза); а ч ы (ашы) Ty6ipiHeH — а ч ы р емес, а ч ы
(ащы); б о й а (боя) Ty6ipiHeH — б о й а р ч ы емес, б о й а ч ы (бояушы);
щ уру (кургау) Ty6ipiHeH — щ у р у р емес, щ у р у (кургак); с а с ы
(сасы, сасу) Ty6ipineH — с а с ы р емес, с а с ы (сасык) формалары
к е л т шыккан.
Осы айтылгандардын барлырын мынадай схемамен керсетуге
болады ( f - ньщ айналасындары дыбыстар онын, сез курамындагы
Коршауын б!лд1ред!): есю тшдердег1 ага дыбыстарыньщ Ti36eri
кыпшак, т ^ н д е аа болып езгередЕ aFbi, aF косындылары ай юзбе-
пне айналады. Сол i36eH aFbi, aF дыбыстарыньщ Ti36eri ау-ав, aFy
Ti36eri ау-ов, OFy ызбеп уу-у, ы ры , ры Ti36eri ый, aF косындысы
ов, of косындысы — ов-оу-ув-у, f дыбысы в немесе ов, hf дыбыс-
тары ув-у, ур дыбыстары оу болып келе береди f дыбысы айтыл-
май кейде жутылып та кетедн Ондайда f - ньщ орнында ешкандай
i3 калмайды.
ImiHapa кездесетш k / / f мысалдары да бар (к дыбысын кара-
цыз). f дыбысы тек кана жуан дауысты дыбыстармен, г дыбысы
yi-ieMi ж щ ш ке дауысты дыбыстармен рана катар айтылады да,
сездщ басында жэне содында (б1рльжарым болмаса) кездеспей-
дь Сездщ ортасында: емгг (шл), е м г е к (енбек, бейнет), е г е у
(erey), e a i p (imp), i e i n e (ине). г дыбысыньщ баска дыбыстармен
алмасуы: г//й, г//в, г//х, г//у, г//к. Мысалы, ecni ж азбаларда к у д е г у
(куйеу),e a ts (езен), в к у з (ег1з) «Кодексте» к у й е в , о х у з , в г у з .
г-мен й кейде катар колданылады: б е г / / б е й (би, бек). КейСнр ecni
туб1рлерден, мысалы, к у т (кут), т ш т (тшт, TiHTi), б ы е (бше),
б т (жазу), сездершен мынадай сездер жасалран: к у т в в (куту),
т 'ш .т -е в -ч 1 (KyTymi), б ы е -у (бшеу), b i r i - e (ж азу). Мундары в
мен у-дьщ орнына ecni нускалар тш нде г келед}, (мысалы,
б т г — жазу, KiTan).
г дыбысы да f сиякты мынадай схемамен алмасады: ег орны
н а — ей-у; егу орнына — ов; ir орнына — is -в; уг орнына — ув.
Keft6ip мысалдар курамында г мулдем айтылмай Tycin те кала-
ды: ecid жазба нускаларда ч е р 1 г (шеру, эскер), r i p i z не т 1 р у г
(Tipi), n i u i i e (nici), в л у г (елО, 6 i n a (жазу), й у л у г (жулынтан),
202
«Кодексте» n e p i , T i p i не r i p e , 6 i u i i , в л у , 6 i r i не б I у , й у л у ч ' ь (сакал
t
210
алмасатын дыбыстар —- б//п, д//м, н//ц, н/М Булардьщ тарихи
TYpFbuiaii (ягпн диахрондык зандылык, непзшде) алмасуы бар
да ( f, г//в, й, у; в//й, у; h// f ), ез ара катар келгенде эркайсысы-
нын дыбысталу ерекшел!ктерше карай немесе ауызеш сейлеу
тш нщ зандылыктарына байланысты (ярни тйтдщ синхрондык
зандылырына орай) алмасу бар ( f , г / / х ; х / / к ) .
Буын жэне оныц курамы. TypKi т!лдер1 не тэн буынныц уш
Typi кыпшак тш нде де кездеседи Мысалы: а) а шык , б у ы н —-
д е (де, айт), а - л а (ала), ы - д ы ш (ыдыс), e-K i (exi), б а - л а (ба
ла), а л г ы ш - л ы (алгысты), а л - д а (алда); э) т у й ы к б у ы н — ак,
(ак) а й - а з (аяз), о л (ол), о й -м с щ ; (оймак), а л -м а к ; (алмак),
е к - c i r (азайт), е л -u i (елнп), е м (ем); б) 6 i T e y б у ы н — е н - d ip
(ещцр), й ы - л а н (жылан), й е - м ш (жем1с), й а - м а н (жаман),
к е р -т е к (шын), к,ай-т ы р (кайгыр), щ ан (кан), ц а й - т у р - м е н (кай-
тармын). Демек, ашык буын 6ip дыбыстан да (а, ы, е), exi ды
быстан да (де, ла, xi, лы, да) хурала береди Ол 6ipiH0ii буында
да (де, а, ы, е, ба), екшнп буында да (ла, xi, лы, да) тура береди
Жалан дыбыстан туратын ашык буын сездщ бас шешнде келетш
болса, exi дыбыстан куралран ашык буын позиция тацдамайды.
Ашык буынныц exi Typi де хейде 6ip сез курамында турып езше
Tiieciai! кызмеДн аткара 6epefli (а-ла, e-xi).
Т у й ы к б у ы н exi дыбыстан куралады да, сездщ бас по-
зициясында да, соцры позициясында да кездеседц хейде TinTi exi
буынды 6ip сездщ ез! тек капа туйык, буыннан куралады: а й - а з .
©з алдына жеке сез бодып та келедк ет (ет), е р (ер), е к (ек).
B i T e y б у ы н уш дыбыстан турады. Жеке сез ретшде де,
сездщ эркмлы белшег1 туршде де кез келген позицияда кездесе
береди Exi б1теу буын косылып, хейде dip бутш сез де жасайды:
к е р -т е к , щ ай-т ур.
Жалрау-журнаксыз жеке турран туб!р сез (морфема) кыпшак
тшнде буын курамы жатынан уш турлп 6ip буынды, exi буынды
жэне уш буынды. Эр буьшдары сездер ашык, туйык, жэне бЫ у
буын да больга келе береди
ашык буын ( д е , о )
dip буынды 6iT ey буын ( а л , е л )
туйык буын (с а л, йа л, й е л )
ашык буын (а л -м а )
exi буынды
туйык буын (с а л - м а к ,)
ашык буын (а -гы -р ы к , «ауру»)
уш буынды быеу буын (а л - д а р м е н )
туйык буын (а -т ы з -л ь щ «ауыздык»)
14* 211
Демек, 6ip буынды свз кем дегенде 6ip, кеп легенде уш ды-
быстан куралса, ею буынды сез кем дегенде терт, кеп дегенде
алты дыбыстан, ал уш буынды сез одан да кеп (6—8) дыбыстар-
дан куралады.
МОРФОЛОГИЯ
С ез тулгалары.
Т у б i р с е з туралы мзселе осы енбектщ «лексика» тарауын-
да, acipece «жалпылама лексика» бел1м|'нде, а л т у ы н д ы с е з -
д е р туралы «зат eciM тудыратын журнактар» бвл1м!иде эвдч'ме
болады.
Эдетте окулыктардьщ морфология бел!мшде карастырыла-
тын к ы с к а р р а н с е з д е р туралы мэселеге 6i3 токталмаймыз,
уйткеш кыпшак тшнде ондай сез жок (шынында, кыскарган сез
дер — сездщ табиги тулгасы емес, колдан жасалгаи шартты тур!.
Сондьщтан оны бул тадырыпка жаткызудыц 63i жасанды).
Сез тулгаларыныц езге турлер1 (б!р!ккен сез, кос сез, курдел1
сез) кыпшак тш нщ ескертюштершде ете сирек кездеседк
Косымшалар (ягни жалгаулар мен журнактар) op6ip сез тап-
тарына. байланысты айтылады.
BipiKKeH сездер. Б!р1ккен сездердщ курамына енген сездер
(олар ем турл1 компоненттен турады) грамматикалык сипатта-
масына карай (осыдан барып оньщ лексикалык магынасын ажы-
рату киын емес) мынадай болып келедк
а) Ею зат eciMnin ез ара крсылуынан пайда болады: Мысалы,
б а л а в у з (балауыз), ягни: б а л (бал)— а в у з (ауыз); й ы х в в (uiip-
кеу), ягни: й ы х (жексенб1 )— в в (уй), демек, жексенб1 кундер!
баратын уй; к у л т е б е г (6ip байлам нэрсе, 6ip бау), ягни: к у л т е
(бума)— баг (бау, байлайтын, байланган зат); с у с ы г ы р (буй
вол, h f h h : с у (су)— с ы р ы р (сиыр). Мундай 6ipiKKeii сездердщ
семантикалык конструкциясы: «аныктаушы сез — аныкталушы
сез».
э) Сын eciM мен зат еамнен: а ч ы т а ш (ашудас) ягни: а ч ы
(ащы) — т аш (тас); а л а б о т а (алабуга), ягни: а л а (ала)— б о г а
(бука); а л а б о т а (алабота)— а л а (ала)— бот а (бута); щ а р а й а -
т ы з (каракошкыл) ягни: щ а р а (кара)— й а т ы з (кошдыл); к,ара-
щ уш (каракус) ягни: к ,а р а (кара)— щ у ш (кус).
б) Ec i Mf l i K п е н eci M: б у г у н (бупн)— б у (бу)— к у н
(кун), осы сездщ б у к у н формасы да бар: т у н е у к у н (тунеу куш) —
т ун е (сонау)— к у н (кун).
К,ос сездер. Кыпшак, юлшде кос сездщ ею Typi бар: а) Кайта-
лама кос сездер: к у н д е - к у н д е (кунде-кунде), й в п ~ й в п (6ipTe-6ip-
те). э) Еселеме кос сездер: а п -а к , (аппак), к в м - к в к (кекпедбек),
к ,а п -к ;а р а (кап-кара), ч вп -ч ввр е (деп-девдгелек), й а м -й а ш ы л .
(жап-жасыл).
212
Курдел! сездер. Изофет конструкциясында турран ес‘ш сездер!
6ip тана нэрсешц атауын б1лд1ред1 де, 6 ip марынадары 6 ip сез
есебшде колданылады, 6 i p a к. ол грамматикальщ курамы жары-
нан еш сездем турады: к о н е с у в ы (сынап), ф ( л п а й (шл суйег!),
с а б а н ixep i (егюпк), ц о й c y p y K i (тер!, кой TepicineH cypin, етш
Tiry ушш дайындалран материал), й е з тащтасы {есеп так’тасы,
сауда адамдарыньщ есеп жазып отыратын жезден жасалран
«к,ойын ютапшасы» немесе «Kipic-шырыс журналы»), т е щ з й е л 1
(тещз желЁтещзден туратын жел), к у н т о р у ш ы (кун ш ы ры с ),
к у н б а т ы ш ы (кун батыс)’, б т к т ш (жазу тш , «жазба тш>),
тока т Ш (TOFaiibiH, т!л1), с у л т а н щ ат уны (султаннык эйелц султан
лауазымды зйел).
Атау тулкасында турып, «аныктаушы-аныкталушы» конструк-
циясымеи келетш сездер де улкен марыналык б1 рл1кте жумсала-
ды: с а б а т к у н (ceH6i, hfhh «суббота кун» деген сез ) , ' р у с и к е т а н
(орыс елшде шырарылатын полотноиьщ аты), З е й т ш а т а ш (олив
ка), с а б а н r e u i p (сока), с а н а р т а^т а («есеп ютапшасы»), ф р а н г 1
с у ф (Европа елшде ещцръчетш жун), татар п л (татар тш ).
«Объект-субъект» формасы да осындай марына бередк с а к ,а л
й у л у ч ы (сакал жулушы, ярни сакал алушы, шаштараз).
«ОбъектКпредикат» курылысы: с а б а н с у р (жер жырт), ат
тащ (ат так), Т е р е к п к (aFani отыррыз).
Eni компонент! де толык магыналы т1ркестер: с а б у р ет (сабыр
ет), с а в б о л (сау бал), тек т ур (тек, тыныш тур). Мундай орам-
дар сейлемдег! кызметше карай курдел1 етштш болып саналады.
С е з таптары
Зат eciM.
Жалпы еамдер туралы бул жерде арнаулы мысалдар келть
pin жатпасак та болады.
Жалкы ес!мдер. Кыпшак тшнде жазыль!п 6i3re жеткен
ескертшштердег! жалкы еамдер, нег1зшен, адам аттары, ел мен
жер жэне аспан элемше байланысты планета атаулары.
Адам аттары ескертшш жазылран ортага жэне мазмунына
карай эркилы езгерш отырады. Мысалы,- «Кодекс Куманикус»
жазбасында эулиелер мен пайгамбарлар аттары жш кездесетш
болса, половец документтершде кэд1мг1 адамдардьщ аттары мол
ушырайды. Екеушде де б1рдей кездесетш жалкы еам дер—
христиан дни мен сол дп-щд тутынушы адамдардьщ аттары. Сирия
мен Египет аймагында жазылран енбектерде турю халыктарына
тэн атаулар рана кездесед1 жэне олар кыпшак, тш нщ граммати-
калык К¥Рылысына сай келед1. Мунда бетен тшдердщ acepi жок.
Мысалы, «Кодексте»: А а р о н (ец жогарры дэрежел! священник),
А д а м (Адам ата), А м б р о с и у с (эулиенщ аты), Д а у д (Дэу1т пай-
213
рамбар), Е л и з а в е т , Е м а н у е л , Ф р а н а с , Г а б р и е л (Жэб1решл), Г р е
гор (эулиенщ аты), h a e a (Хауа ана), h e p o d e c (король Херодос,
князь Хередес), И с р а к е л , И с р а е л , И е р о н и м у с (эулиенщ аты,
И е с с е (Иусус Христос, Иса пайгамбар), И а к а н , Й о к а н н е с (апос
тол), И у д а с (апостол), Й у с у п (Ж уст), К а й п И а с (ец жогаргы
дэрежел! священник адам), Л у к а с (шжш жазушы Лукас), М а -
р и а , П а у л у с (апостол), П е т р у с (апостол), П о н т П и л а т , С а л о м о н
(Сулеймен пайгамбар), С и о н , С т е ф ф а н (дш жолында ауыр азап
шеккен бишара адам).
Армян колониясынын тшнде кунбатыс халыктарыньщ
тшнен ауыскан адам аттары ете мол: А в р а м , А н д р Ш , А н д у ш к о ,
И в а н , М и к и т а , Н а з а р к о . Жалпы алганда, армян колониясынын
аты-жеш (езшщ жэне экесшщ аты) уш турл1 жолмен жаса-
латын сияк,ты: а) кыпшак тшне тэн создер, э) бегде т 1'лден енген
свздер, б) осы екеу! косылып, аралас куралг-ан сездер. Мысалы,
Е с е н б а й , Ц е ц е х (казакша «шешек», hfhh «гул» деген соз), И о л -
б ей х а с Х ат ун о р л ы , Т ур а ш , Т ур а ч , Т ам рачы , А й ы зб е й , Г а го с
Х у т л у б е й о р л ы , Я к и м ы л и а ш о р 'л ы , Я ц у б Ч а п л 1 ч о р л ы , Щ р а д у р
С и м о н О р л ы , И о л б е й Б р г о ш о р л ы . Аралас келген сездердщ iiniH-
де кыпшак сез1 кебшесе экешн аты болып келедк Ертерек жаса-
ган юалердщ вз аты христианша, экесшщ аты кыпшакша болып
келед! де, кешшрек жасаган юсшердщ вз аты да, экесшщ аты
да христианша болып кетедк Бул — армян колониясы тарихы-
нын езгешелштершс байланысты калыптаскан зандылык.
Жогарыда айтылгандай, кыпшактардыц вз тшнде жасалган
адам аттары араб авторларыньщ енбектершде кеп ушырайды.
Олар мумюндтнше ездерше (араб окушыларына) беймэл1м
сездерд1 га на жазуга тырыскан. Кыпшак, тшне араб тшнен ау
ыскан сездер (бул жерде адам аттары) оларды жалпы кызыктыр-
маган. Мамлюк кыпшактарынын тшндеп адам аттарына бай
ланысты жалкы еамдер: Л а ч ы н (лашын), Т о р а н (сункар) С у ц -
к р р ч а (сункарша), К ы л ы ч (кылыш), С а н ж а р (санжар), А л т у н
(Алтын), К у л й ш (KyMic), Е с е н (Есен), Б а й б а р с (Байбарыс), А й -
б а р с (Айбарыс), А й д о р м ы ш (Айтуган), Б е к т е м 1 р (Бектем^р), .4л;-
тай (Актай), Т е м 1 р х а н (TeMipxaH), А л т у н т а ш (Алтынтас). ЕнрлБ
жарым Kici аттары кыпшак, тшне араб-парсы тшнен ауыскан:
С а л л а р (колбасшы), С е п е к с а л а р (жогаргы колбасшы), М а к ж а -
к а н (ай-жаЬаи), М а к а л т ы (ай-алты), М е р в а р и не М е р в а р и д
(Меруерт), З а к а р и а , к а с а н М а х м е т о р л ы .
Ел мен жер атаулары: Ш а м , М ы с ы р , А с т е х а н , Б е р г о н и я , Б е р -
г а м е с к а , Б е т л е м , Ж о н б а н , И е р о с о л и м не И е р у с а л е м , Л и в а н ,
О р Л е н с , О с т у м е , А к к е р м а н , Ы ц р а й н а , И а р а с л о в не И а р у с л о в , К а
м е н е ц не Г а м е н е ц , М а н к е р м а н , Л у ц к а , Д о л у ш к а т. б.
Кыпшак тшнде будан баска да ц ы п ч а к , (кыпшак), татар (та
тар), т у р к (турш), т у р к м е н (туршмен), ц а р л у ц (карлык), огг/з
(огыз) сиякты халык аттары мен а р ы к , так, (шолпан жулдызы)
Tapi3fli аспаи элемше байланысты 6ipa3 атау свздер бар.
214
Кептш жалгауы. Кептш жалгауы кыпшак тшнде дыбыс ун-
десДгше багынбайды. Сондыктан оньщ баскы дыбысы туб!р сез-
деп дыбыстын, ьщрайына карай турленш отырмайды. Буын ун-
деепгше карай ол -лар//-лер болып жалганады. Мысалы, а р ы - лар
(эулиелер), щ ой- лар (койлар), а р а ч - лар (араштар), а-лар (олар,
аналар), бйз-лер (ёпздер), кш-лер (юмдер), чащ - лар (шактар),
е ш т ц - лер (естндер), к е л с ш - лер (олар келсш), ы р л а р - лар
(олар жырлайды), б ы м е з - лер (бшмейтшдер), с о р д у - лар (олар
сурады), e t u i m e d - лер (олар еспткей), к е л с е - лер (олар келсе).
Тэуелдш жалрауы. Тэуелдш жалраудьщ б1рнеше фонетикалык
варианттары бар. Олар буын ундестт мен дыбыс ундеепгше бай-
ланысты езгерш отырады. Тэуелдш жалрауыньщ эдетте ж Hi кол-
данылатын Heri3ri Typi бар да, сондай-ак окта-текте рана колда-
нылатын косалкы тур! бар. Н е г i з г i л е р: I жакты - ы м / / - 'т , -м,
-ымыз//-1 М1з;- II жакта -ыц//-щ, -и, -ын,ыз//-1Н13, -иыз//-ц 1з; III жак
та — ы//— i , -сы//-с1, -лар//-лер. Косымша турлерк a) epiH ундеепгше
карай жасалван варианттары: I жакта -ум//-ум, -муз//-муз, II
жакта -ун//-уц, -унуз//-унуз, III жакта -у//-у, -су//-су; э) кейб!р
дауыссыз дыбыстардын, элдекандай себеппен алмасып келу[ ар
кылы жасалран варианттар: II жакта -biF//-ir, -f/1-г,
-ун//-ун, -biFbi3//-iri3, -Fbi3//-ri3, -унуз//-унуз. Демек, мунда Heri3ri
-ыц//- ш,
варианттары -н дыбысы косымша варианттары - f, -г, -н дыбыста-
рымен алмасады: -h//-f, -ц//-г, -ц//- н. Сейтш, тэуелдш жалрауы-
ньщ ен кеп варианты II жакта колданылады да, ен аз варианты
III жактын, кепше туршде жумсалады. Сонда оларды мынадай
кесте аркылы керсетуге болады. (216-беттеп кесте).
Мысалдар келпрш етейш: й а н - ь щ - д а (жанында), уст-ум-е
(ycTiMe), с е н щ щ а т -ъ т -д а -т м б а р ? (сенщ жаньщда к!м бар?), с е
н щ й а з у щ ы ц (сенщ жазырыц), щ у л - у - н ы (колын), й а ш - ы м - н ы (коз
жасымды), ж а н - ы - н ы (жанын), б о й -у н ,- н ы (бойынды),
(каньщ), i4 -in .d e ( i u i i n d e ) , й е м ш - щ (жем1сщ), м е н у м щ ы н -ы м
(менщ киналуым), ат ы м , ат ы ц, аты, а т ы м ы з, а т ы ц ы з, а т л а р ы .
Септш жалгаулары
Кыпшак тшнде 7 cenTiK бар. Атау сегтгшен баскалары арнау-
лы жалраулар -аркылы жасалады. Дыбыс ундест1г!не карай эр
жалгаудьщ 6ipHeuie (кеб1несе ей турл1) фонетикалык вариант
тары болады. 9p6ip фонетикалык варианттын, 03iHe рана тэн ор-
нын айкындау киын, ейткеш, айталык, катан дауыссыз дыбыска
аякталган сезден сои, эдетте, катан дауыссыз дыбыстан баста-
латын жалрау жалганура ти!ст! десек, ic жузшде будан ауа жай-
ылу фактыларын кездеспрем1з: п р г 1 з м е к - г е . (ирштуге), с в у м е к -
Д1н (суюден), ог -дан (оттан). Мундагы -ге, -дш, -дан жалраула-
рыныи -ке, -Т 1н жэне -тан варианттары да бар. Сейте тура бул
жерде (осы сиякты мысалдардьщ сан-ы аз емес) катан дыбыстан
кейшп косымшалар уян дыбыстан басталван. ©з ара салысты-
216
Жекеше Кепше
Жак,тар
Жи! Сирек Жи1 Сирек
Дауысты
дыбыстан
сон
-М — -мызЦ-мЬ -музЦ-муз
Дауыссыз
дыбыстан
сок
з -умуз//-умуз
-ымЦ-iM -умЦ-ум-ымызЦ-Ш
Дауысты
дыбыстан
сон
■п -F/1-г -цыз//-Ц‘3 ■гуз/-гуз
-РЫЗ/-ЫЗ
Дауыссыз
дыбыстан
-ыц/чц --у
№ l-YH> -ьщыз/чф
-ЫрЦчг
--ыгы
уцызз/ч
г-/зуф
Ц
сон
нН -ун
-ы н/l-iH
Дауысты
дыбыстан
сон
-сыЦ-ci -cyll-cy
Дауыссыз
дыбыстан
сон
-ыЦ-i -у/hr
рып Караганда сегтк жа.лрауларынын уян дауыссыз дыбыстан
басталатын варианттары катан дауыссыз дыбыстан басталатын
варианттарынан жшрек жумсалатынын керем1з, CenTiK жалгау-
лары буын ундеепгш катан сактайды. Эр жалгаудын дауысты
дыбыс ьщрайына карай жуан жэне жщшке айтылатын eni ва
рианты болады.
Атау cermri. Атау септтнщ арнайы грамматикалык керсет-
Kirni жок. Материалдык, дуние мен рухани ем 1'рде болатын алуан
турл1 кубылыстар мен заттьщ атаулары ездершщ бастапкы тул-
расында, осы атау септ1'гшде турады: K iiu i (K ici), тар (тау), й ы л
(жыл), б а ш (бас).
1 л 1к cenxiri дауыс катынасы (-нын//-нщ) мен ерш ундесДгше
карай (-нун//-нун) езгерт отырганымен, вз! жалганатын Ty6ip
сездщ соцгы дыбысынын эуенше барынбайды. Мысалы, б а л а -
-нын (баланын), сез-нщ (сездщ), аг-нын, (аттьщ), в л 1 м - нщ (ел1м-
н1н). Демек, -нын//-нщ туб!р сез дауыстыра 6iTce де, дауыссызра
6iT ce де бэр!б!р взгерка'з жалрана бередк Ал, онын -ыч//-щ ва-
216
риайты тек кана дауыссыздардан кешн жалганады: к е з Ш з - i н
(K©3iMi3fliH), т ам ук,- ун, (тамуктын). Ещи б1рде осы ею вариант
катар колданылады: х а н - н ь щ / / х а н - ы ц (ханнын).
Кыпшак ттдерш е (ecKicine де, жанасына да) немесе «солтус-
TiK» ткадерше тэн басты ерекшелжтердщ 6ipi — септж жалгау-
ларыныц дауыссыз дыбыстан басталуы. Дауысты дыбыстан бас-
талатын жалрауларды эдетте 6i3 «онтустт» (о ры з ) тьтдерше тэн
элемент деп санаймыз. «Кодекс» тШнде «онтустж тктдердщ
эл е м е н т бодьш танылатын -ыц//-щ (ундесу занына карай -ун//
-уц) варианты ете сирек ушырайды. Дауыссыз дыбыстарра б}ткен
туб5рден сон -ын//-щ жалгану б1рьщрай туракты зандылык бол-
май, оныц орнына кебше-ак -нын//-нщ варианттьщ жалганатын
себеб! де осыдан. ОнтусДк орыс далаларын, Кырым мен Кавказ
етепн жайларан кыпшактардыд шшде OFbi3 тшдерше тэн кейб1р
элементтерд! колданатын 6ip диалект eMip сурген болу керек.
Не болмаса эйгш орыз-кыпшак б!рлест!пиен (теп 6ip халыктар-
дын, тжелей аралас отырып, 6ip 8Mip сурген заманынан) 6epi ьле-
cin келе жаткан нендей 6ip калдыктардын эл 1 де болса жойыл-
май, косарлана колданылып журу1 мумюн. Калай болганда да
кене кыпшак плшде «онтустж» Длдерше барып саятын болма-
шы 6ip тарихи сурлеудщ i3i бар екендтш байкаймыз. Муньщ
©3i тек осы йнк жалрауына немесе «Кодекске» рана байланысты
емес, эзге грамматикалык формалар мен баска да турлше
нускалардан ангарылады.
Ы к cenTiri ^зофет конструкциясында мынадай басты-басты
марыналар беру ушш жумсалады: а) зат иесш керсетедк Х а т у н -
л а р н ы ц д а ч ы (ханымдардьщ тажы), э) кимыл-эрекеттщ ic иес1не
катынасын бшд!редЕ А н ы ц с в з л е м е г е ш б ш к т ур (Оньщ сейле-
Mereni — бш м дЫ к); б) 6ip нэрсе мен екшнн нэрсенщ арасында-
Fbi карым-катынасты бкад5редг. б и е н щ щ у л у н ы (биешц культы),
к в к н щ K ep K i (кектщ керш); в) сын eciM шырайларынын магьша-
сын бередк х а н ы ц х а н ы (ханньщ ханы). ИзофетДк курылыс бу-
дан баска да толып жаткан (мезгшдж, мекендж, кэсштж т. б.)
магыналарра ие: ж уН ут d e p i (жуйут — еврей жерi), тац с а р а -
у ы н д а (тан cappafiFan кезде), к ,ы л ы ч о с т а с ы (кылыш устасы). Со-
нын бэрш жинактай келгенде, ш к cenTiri 6ip нэрсе мен ешшш
нэрсенщ ез ара байланысын, олардын карым-катынас жардайын
б1лд1ру ушш колданылады.
Барыс септ1к жалгауы -к,а//-ке, -F a //-r e туршде жалганады:
аг-ка (ат-ка), б Ш м - re (бйпмге). Тэуелдж жалгауынан кешн ба
рыс cenTiri -а//-е болып келедк б а л а м - а, б а л а м ,- а, б а л а с ы н - а, б а -
л а л а р ы м -a , б а л а л а р ы ц - а , б а л а л а р ы н -a . YiuiHiiii жак тэуелдж жал-
гауынан кетин барыс жалгауы туб5рмен -н дэнекер! аркылы бай-
ланысады. Тэуелдш жалгауынын I—II жактагы кепше туршен
кешн -а //-е жалгауы емес, -Fa//-re жалганады: б а л а л а р ы м ы з т а ,
б а л а л а р ы ц ы з г а . Сол сиякты: б а л а м ы з г а , б а л а ц ы з г а .
а//е кейде тэуелдж жалрауынсыз-ак, T y 6 i p сезге тшелей жал-
217
тана бередь Ондай реттерде непзп форма -к,а//-ке, -ра//-ге-лермен
кейде жарыса журедп б а р ш щ - к ,а .Ц б а р м а р - а (баруга), ат- а а т л а -
н ы п (атка аттанып), т у с н а х х о й м а г - а (аманат беруге)). Енд1 6ip-
де, осыран керкшще, neri3ri жалгаулар а айтылура THicTi деген
орында колданылады: в о й т н ы ц а л н ы н - Fa (войттыц алдына), кет -
х о й а л а р н ы ц а л н ы н -ra. (старшиналардын, алдына).
Барыс cenTiK жалрауы буын yHflecriri мен дыбыс ундеспгше
карай икемделш, катан, мен уяд дыбыстарынан басталатын бо-
лып еш варианттан турады. Ж ай септжтщ Heri3ri жалрауы -а//-е-
Hiu орнына ете сирек жумсалады. Тэуелд1 cenTiKTiH керсетюии
-а//-е де Heri3ri жалгаудыд орнына барынша кем колданылады.
Ж ай cenTiK жуйесшде -а//-е-шд келу! «одтустш» орыз группасын-
дары ткдерге тэн, не сол тшдердщ эсершен туган кубылыс.
Ерте кезден белгиа -ра//-ре, -ры//-р1 жэне кейб1р сездермен
Kipiriri кеткен -ка//-ке, -F a //-r e формалары т а ш щ а р ы (тыскары),
с о н р а (сонра), й о е а р ы (жогары), б а ш щ а (баска), в з г е (взге)
сыдылды свздердщ курамында кездескенмен, кыпшак тш нде
жалраулык кызмет аткармайды.
Барыс cenTiri ic пен эрекеттщ барыт-бардарын керсетедп
а) кимыл-эрекеттщ жузеге асатын орнын: К ,а р а у л у с щ а й а й л а м е н
(кара улыска жайыламын), П о л н а й у р у р м е н (жолга журермш);
э) кимылдьщ объекисш: ,А н а ч ^ а 61 т Ш м (арашка жаздым), К у -
т ввч 1 ге ф р и ш т е а й т ы (кутупнге nepiuiTe айтты), й а л б а р у р м е н
М а р и а м х а т у н р а (жалбарынармын Мариям эулиеге); б) сын eciM
шырайларыныд марынасын береди А т а ц а т е ц д е ш т у в у п т у р у р
(атака теддес туар); в) орындалар амалдыд уакытын б!лд1ред1:
М е ц у л у к г е н е т у г е н м е з ? (мэдгшжке не таусылмайды?) не болма-
са: М е щ л у к е щ о в а н а л ы м д и д е р щ е (м эдгкж ке куанамын дида-
рыда); г) ic-эрекеттщ максатын бкд1редк К в р г у з м е г е с а г а к е л -
d i M (керкуге caFan келд!м), к е л д б с о л х а н н а т е й м е г е (келдж ол
ханга курмет тутура), Б 1 з ш п р г 1 з м е к г е в л д 1 (6i3fli т1р1лту yuiiH
елд1). Табыс cenTiri будан баска да эр алуан магына беру ушш
жумсалады: Т е ш ш л 1 e d i K т аш б о л м а г а (тшст1 едж жок болмау-
ра), д т у н ч к е б е р у м е н (oTiniuiKe беремш), А в е / й м г е а л т а р ы п ы
тецр1 т ут т уры п т ур? (кай эулиеге алтарды тэ 1 цп устатып тур?).
Барыс cenTiriH медгеретш свздер кебшесе: а) квре, дешн шы-
лаулары: А т ы ц а к в р е б у ж а к а н ы ц т е щ з ш е б а т м а з й у л д у з н ы ту-
а у р д ы ц (атыда карай бу жайанныд Teni3iHe батпайтын жулдыз-
ды тудырдыц); э) жалад жэне курдел1 eTicTiKTep; б) Kefi6ip eciM
свздер!; в) eciM мен етктж сездершщ TipKeci: Т е ц р Ш ц ii u i n e о с а л
б о л д ы м (тэдршщ iciне осал болдым), М е д е т б о л н у л (медет бол-
ры л ).
Табыс септтш ц жалгауы буын ундестк1 болмаса, дыбыс ун-
десткш е мойын сунбайды: -Hbi//-Hi, -ну//-ну. Бул — жай септисге.
Тэуелдж септжте -ын//-ш, -н. Мысалы, K iiu i-H i (xiciHi), а н а - н ы
(ананы, uieuieHi), r e p e c i - н ет (терелкш айт), т а н ы х ы -н щ о й е а й
(куэсш экел), ri,3i-H ч е к у п d y z y n d i (взвешен бугш жугшд{). -ны
218
мен -н формаларынын, алмасып долданылатын орындары ете си-
рек: он, щ о л ы -п Ц о н , к ,о л ы -ны (он, колын)— жай септщ жалеауы
тэуелдщ септт жалтауыныц орнында тур. Ал мундай ерекше-
лщ — орыз тшдёр1 унин занды кубылыс: ы т а б ы - н ы (штабын деу-
дщ орнына). Осы тэр1зд! азын-аулак сездерге «оцтустж косым-
шалары» жалганады: с в з т - i (сезш).
Табыс cem-iri кимыл-эрекеттщ тпселей барытталран объекть
ciH керсетедд Н а з у щ н ы айт (жазыкты айт), т а р а з у д е к 6 i p б а ш ы -
н ы e n d i p i n ,, 6 i p i n к в т у р д 1 (таразыдай 6ip басын томен Tycipin, 6i-
p i H кетерд1), с а н ы н р а н б е й т е ц р Ш (ойнаган бш тэнрш!), у ч м а к ,
й о л ы н 6 i3 z e ачт ын, (жумак, жолын 6i3re аштыц), т а л с п и м а н с в з ш
е и и т [ ц л е р (дау айтар шсшщ сезш естндер).
BaF3bi 6ip уакыттарда атау тулрасында TypFan сездер табыс
септшнщ жалгауынсыз-ад OFaH тэн марынаны бередд ярни та
быс ceirriri кейб’ф реттерде ез жалрауын ашык, кабылдамай, тул-
раланбай турады. Ондай жардайда а) табыс сегтгшщ 031 курдел1
Т1 ркес курамында келедд М е н т1л б 1 л м е н (мен тш бьтмеймш);
а) уш жадтыц жекеше тэуелдш формасында турады: М е н 1 м б у й -
р у к ,ы м KiM e r i p ? (менщ буйрырымды к!м орындайды?); б) грам-
матикалыд белгюздж категориясын керсетедд Б 1 з г е тецр1 б е -
p i p Н орм ат , с в у н ч , e z ip iK (6i3re тэцр1 берер курмет, сушнш, иг1-
лш).
Табыс c e n T i r i H менгеретшдер— айт, а л , а ч (аш, ашу), т еле,
т ап, к в т у р (кетер) сиядты белгш 6ip айла-эрекеттщ 1ске асуьш
талап eTin туратын сабакты етжтш формалары.
Жатые септш жалрауыньщ жуан-жщ 1шке жэне катан-уян бо-
лып белшетш терт турл1 фонетикалык варианты бар: -та//-те,
-да//-де. Жай септште де, тэуелд! септжте де осы жалгаулар жум-
салады. Айырма тек мынада: тэуелд1 септште Ty6ip мен досымша-
ньщ арасына -н дыбысы дэнекер болып турады: а р т ы н -да (ар-
тында), й а н ы н -да (жанында), щ ат ы н -да (катарында), б а л а с ы н -
да (баласында), у ч у ш и к у н - р е к е л д ь о л K i u i i (уцпшш кунде келд1
ол Kici).
Kefl6ip сездердщ дурамындагы -та//-да тулгасыныц (кунде-
куиде, тубшде) жалгаулык кызмет! элс!реп б1рте-б1рте журнакка
айналып кеткен.
Жатые cenTiri димыл мен дозралыстыц мекен-жайын, кеще-
т1ктег1 орнын б)лд!ру yuiiH жумсалады: T e p ie d e й у р у р м е н (тешз-
де журермш), к в л д е щ ы ш л а (келде кыста); амал-эрекетт'щ жаса-
лар уакытьш мецзейдк к1 м e z i к е ц у л , e e i е р к к у н д е тутса, о л б о -
л у ш е у н б 1 з г е (им uri кещл, nri epiK кунде тутса, ол болыссын
6i3re).
Жатые cenTiri и менгеретш етктжтер мекендж угым беретш
сездерге датысы бар формалардан турады: щ о й у л (дойыл), йат
(жат), т ур (тур), щ ы ш л а (кыста), й у р (жур).
Шьп ыс септж жалгауы: -тан//-тен, -дан//-ден, -дын//-дш. Мы-
салы, М е ш м й а м а н с е з у м -ден й а з ы к , е т п м (мен жаман сез1мнен
219
жазыкты болдым), С в у м е к - дш е а р д щ (суюден, махаббаттан,
жынды болдын,, ес1рд1н), Б у р у н а л а й а й т ы л д ы п а й к а м б а р д а н
(бурын солай айтып ед1 пайгамбар), /сеп-тен в л д 1 (кептен елд1),
ог-дан K e n ip in с ы н а д ы (оттан етюзш сынады), йод-дан б а р ы р -
л а р u d i (жолдан олар баратын едО, м е ш м й а з у к ,ы м - р а н й а р л ы -
г а с ы н (менщ жазыгымнан куткарсын), й о г а р - тын к е л г е н (жога-
рыдан келген), т е ц р Р дш (тэнрщен).
Жай cemiKTe де, тэуелд1 cenTiKTe де осы жалгаулар колда-
нылады. Тэуелд1 септжте T y 6 i p мен косымшанын арасына -н дэ-
Hexepi койылады (III жак жекеше туршде).
Ашык дауысты -тан//-дан варианттарына караган кысан,
дауысты -тын//-т!н варианты сирек ушырайды. Ертеректе жазыл-
ган ескертшштердщ плшде ете жш ушырайтын болгандыктан,
-тын тулрасынын колданылу аясы орта гасыр Aayipme дейш 6ip-
Te-6ipTe тарыла бастаган ба деп те ойлауга болады. «Кодекс» тК
лшде u i b i F b i c жалгауымен Kipirin кеткен Ty6ip де кездеседк к в п -
тен, с е б е б т е н .
Шыгыс cenTiri мынадай магыналар бердг. а) ic-эрекегпц пай-
да болатын, epic алатын кез1 (объект) мен кешстж орны: Н е ч 1 к
тецр1 у г р е ш р й а з у к ,л ы K iiu id e n ? (калай тэнр! уйренер жазыкты
KicUeH?); э) ic-эрекеттщ орындалу салдарын керсетедк И а з у щ л ы
е м е н к в р г е н 1м д е н , е ш 'п г е ш м д е н , т у т г а н ы м д а н , арт ук, й е г е ш м д е н ,
арт ук, 1 ч г е н 1 м д е н (жазыкты емен кергешмнен, еаткешмнен, тут-
канымнан, артык жегешмнен, артык ш кеш мнен); б) уакыт мел-
шерш керсетедк о л к е л г е н д е н 6 e p i (ол келгеннен 6epi), а н д а н
Е л и з а в е т а й т м ы ш (сонда Елизавет айтыпты); в) сын eciM шырай-
ларынын магынасын береди б а р ч а д а н к у ч л у , б а р ч а д а н татлы
(баршадан к у и т , баршадан тэт а).
Шыf ыс сеггпгш менгеретшдер: a) e c i M сездерк арт ук, (артык),
б е ш к (б ш к );э) етштжтер: чы к, (шык), к,ач (к аш ),е г (ет), к,орк,
(корык), мысалы, K iM к ,о р к ,а р й е к т у ш м а н д а н ? (юм коркар жек-
сурын душпаннан?); б) e c i M мен e T i c T i K T i p K e c i : б 1 л1 к а л д ы (бш м
алды), й а р ы к , б о л с а e d i (жарык болса едО; в) шылаулар: б а ш к ,а
(баска), с о ц р а (соцра), а р ы (ары), 6 e p i ( 6 e p i ) , б у р у н (бурын),
K e p i (керк) у т р у (карсы), и с р е ( 6 e p r i ) , б и с р е (аргы).
Кемектес септж ею турл! жолмен бер{ледк жалгау аркылы
жэне жеке (шылау) сездер аркылы. Кемектестщ жалгауы ею
турлк -ла//-ле, -ын//-ж. Мунын, eKeyi де сирек колданылады: й а й -
ын (жазын), а н с ы з - ын (абайсызда), к в ц у л А п (кещлден), к ,у р - л а
(рет, 6ip рет), о в у р - л а (б!лпзбей, байкатпай, урлап), й а ц ы - ла
(жанадай).
Кемектес септж Ke6iHece бюе, бмен шылау сездер!мен ипк-
Tecin келедк e z i к в ц у л б 1 л е (ип кешлмен), й а з у к ,ы б 1 л е (жазы-
гымен), т е ц р ш щ б о л у и г м а к ,ы б 1 л е (тэшршщ болысуымен), с е ш
б 1 л е н (сешмен).
Кемектес cenTiKTin магыналары: а) эрекегп icKe асырудын
куралы: т Ш ц б ы в а й т м а т а к е р е к (тШцмен айту керек); э) эре-
220
Kerri )'ске асырудын жолы, амалы: К в ц у л б ы в с а б у р л у ц е т у р (ке-
щлмен сабырлыд етер); б) кендстж угымды бшд!ру: О л й о л б ы в
б а р с а к , (ол жолмен барсак); в) б1рлестж утымда: Х а н ы ц б / л е
б а р д ь щ (ханьщмен 6ipre бардыд).
Бул келгршген мысалдарды дорыта келт, дыпшад тш ндеп
септ1к жалвауларыныц мынадай кестесш жасаута болады.
Ж а й септ1к Т э у е л л ! септ1к
С еп т1 к тер д !«
К/т аттары
жи1 си ре к ж и! сирек
_ _
1
2
атау
шк -ныцЦ-нщ--Ы
_
нц
у
цР
щ
/Рнуц - н ы ц Ц -нщ -нуцрнуц
3 барыс --ц гааЦ
Ц --гкее -а!ре --н аЦ-е -цаЦ-ке
4
5
табыс
жатые
---д
тааЦ
)р-тдее
- н ы Ц -H i
_
--д
—
!Р-тдее -ны/pHi
тааЦ —
6 ШЫРЫС
--бдтаан
н р/ртден
ен -дын/рдш --тдаан
н р/ртд
енен —
7 кемектес 1леЦ б1лен--лы
н
а
Ц/
-р
лше би е Ц бм ен-бл1р
ал
/рел
еб1рлен
Ц
брле/брлен
1 1
221
Ж. менде сенде анда анларда
Ш. менден сенден андан анлардан
К. меш бые сенш бые анын б1ле анлар б1ле
аныц бые
А. б1з (б!з) с1з (ci3) алар (олар) бул (бул)
I. EisiM, 6i3in, с1зщ, с(зшц аларныц, муныц,
б1зщ, б1знщ, аларныг мунуц
6i3HiM муцар, муца,
Б. б1зге азге алареа бунгар, мунгар
Т. 6i3Hi с1зш аларны муны
Ж. б1зде с'ьзде аларда мунда
Ш. б1зден, б1зд1н йзден. алардан мундан
К. б1зщ б1ле, с1зш б1ле алар бые муны бые
бгзш бые с1зщ бые
Еамджтер септелгенде еептж жалгауынын. фонетикалык
курамында мынадай езгерютер пайда болады: 1лж септш жал-
рауына жада варианттар косылады: - ' т / / - у м , -biF//-ir, -HbiF//-Hirr
-ьщ//-щ, -ын//-1н, -уч, - him ; Барыста -F a p , -ар косылып -а//-е ва
рианты активтенедк Табыс жалгауы мешм-Hi, аныц-ны болып, ш к
жалгауыныц устше косымша жалганады. Комектес cemiriHin
мавынасын беру уппн бые шылауы ш к пен табыс формасын та-
лап етедп меш б1ле, сенщ б1ле, аныц бые т. б.
Келирыген мысалдарга суйенш мынадай корытынды шыга-
руга болады; туб!р сездщ соцры дыбыс эуешне карай барыс,
жатые жэне ш ыры с септж жалгауларыньщ бастапкы дыбыстары
-н//-т//-д болып ауысып отырады; !л!к пен табыс cenTiK жалтау-
ларыньщ бастапкы дыбысы мундай езгерштерге ушырамай н ды-
бысы куйшде калып кояды; септелу жуйесл жагынан кыпшак
т!л! «солтустлк (кыпшак) тьдцердщ» тишне жатады да, 6ipaK
онда азын-аулак болса да онтуетж тшдершщ элементтер1 кезде-
cefli (-ын//-1н, -ны//-ш, -а//-е); ecKi т1лдерде кеб1рек колданыла-
тын кейб1р формалар мунда калыптасып кеткен (рубимент) туша
есебшде гама кездесед! (-ын//-ш, -тын//-тш).
Жжтш жалрауы. Жжтеу eciMflirimH I—II жак жекеше жзне
кепше тур! жжтш жалгауынын. рол1'н аткарады. III жакты и, же
кеше тур! квбшесе жалиаусыз айтылады. I—II жактын жжтпе
жалраулары буын ундеепгше багынбайды: ty6ipre тек 6ip рана
турде — ж1н!шке туршде (бастапкы калпында) жалганады. Мы-
салы, йазуцлы-мен (жазыктымын), йазуцлы-сен (жазыктысын),
йазуцлы не йазуцлы-ол (жазыкты). Жжтж жалгауынын фоиети-
калык варианттарын мына кестеден керуге болады (223-бетте).
■ Зат ес1мнщ журнактары. Жалпы турк1 тьлдершде, соньщ iiniH-
де кыпшак тшнде де, сез тудыру, сез жасау амалдары грамма-
тикалык курылыс жуйесшде улкен кызмет аткарады. Эаресе
кене жазу ескертшштерш зерттеуде олардын манызы зор, уйт-
222
жактар жекеше кепше мыса лдар
Сын eciM
I жак
II жак.
III жак
мен, бен
сен
ол
с1з
б13
олар, анлар
б1здер
Ыздер
Ата у м ен сен бу ол
Iлiк мен- сен м у, МО а
Барыс м а са м у ац
Табыс м ен сен м уц- а
Жатые м ен сен м ун, м он ан-
Ш ырыс м ен сен м ун ан
Кемектес м ен сен мун а
Баска формалар: мунча (мунша), монча еанл (мунша рана),
анча (онша), анчац (онша), анчаеына (сонша рана), анды (осы-
лай), алай (осылай).
Бу, ол еамджтер! кептж жалрауын кабылдаган кезде де
езгерш отырады: буЦмун, олЦа, ан, ац. Мысалы:
Ат ау булар, м унл ар алар, ацлар
Iлiк бу, м ун ан
Барыс бу ан
Табыс бу ан
Жатые бу ан
Ш ырыс бу ан
Кемектес бу ан
237
К,ай сурау е а м д т былайша тулраланып келедк
сы, сыны, сын (кайсы, кайсыны, кайсысын)
ын (несш, кай нэрсесш)
да (кайда)
дан (кайдан)
ма (кайсысы болса да)
чан (цашан).
Кыпшак Клшде соцры сез ( к;айчан) цачан болып, кыскарран
формада жумсалады. Квнерек TypKi -илдершде кебшесе, цайчан
колданылады. Осы к,ай сурау eciMfliriinn непзп Ty6ipiн Фон
Габэн к,а деп керсетедк Еамджтщ баска турлер! зр алуан косым-
шаларды кабылдау барысында вз тулгаларын взгертпей, байыр-
Fbi калпын сактап турады.
Е с i м д i к т е р д i ц м а р ы п а с ы. Кыпшак тшндег1 еым-
джтер марынасы жадтан турш твдершдеп еамджтер тэр1здк
Тек кана кш? жэне не? сурау еНмджтершщ аздаран езгешелж-
Tepi бар. Бул exeyi де, алдымен, здеттеп ез функциясын а'тдара-
ды: Юм сасыр? (Кдм сасиды?), Юм унуттай мунча ШгШкш? (Кдм
умытады мунша игиикп?), Муныцдай тацыш Им Kepdi? (Мундай
тамашаны KiM Kepirm?), Юмнщ тур? (Ол юмдж1), Мецулукге не
тугенмез? (мэцгшкке не таусылмайды?, Не артук;, не екйк?
(Не артык, не кем?). Сонымен 6ipre олар. белг1аздж еамд1гшщ
орныиа да журедк Аве цыз елбекл1гшден Им Плесе алыр райран
(Бауэна, берекел1 молшылыгьщнан и м «лесе де тегш алар),
Тещрнщ сввмеИнден башща не Им йол бар? (Тэщрдщ суйгеншен
баска кандай жол бар?), h азухын айтмаса Им — есе болмагай
ары (Жазырын айтпаса, KiM болса да пзк болмайды). Юм сез!
косарланып айтылу аркылы кептж марынаны бишредк Юм-Им
eai квцул бые еш'ьтмесе (KiM де KiM uri кендлмен ecirnece), Бу
йолуца Пм-Им Прер, Иосусыца Марат йетер ( K im де им осы
жолра Kipce, онда ол хабар Иисуска сезе!з жетед1), Ацар Имлер
Им ынанрай тецрШ квруп щованрай (Оран и м де им сенсе, солар
Tanpini керш куанады), Онда не уйат болтай саца? (Онда калан
уят болады саган), Не Им йол бар? (Кандай жол бар?).
Юм eciMfliri свз бсн сездр свйлем мен свйлемд! байланысты-
рып туру кызметш де аткарады. Онын, донекерлж кызмет! орыс
riлiодег! «который», «что», «тот» деген свздердщ кызмеКмен
сэйкес келедк Сондыктан ол кейде субстантивтешп бастауыш не
толыктауыш, сез ыцгайына карай баяндауыш жэне сез марына-
сын кушейте тусу ушш колданылатын косалкы сез ролшде де
журе бередд ярни Им cs3i курмалас сейлем жуйесшде субъектив,
объектив жэне предикат топтарын ез ара байланыстыру ушш
жумсалады: Мысалы: Айтты кутввчПе Им щойлар кутер (К,ой-
ларды кутетш кутунпге айтты). Мунда Им ce3i субъект™ (кой-
238
ларды кутетш) керсетш тур, ягни орысша «сказал пастуху, кото
рый ухаживал за овцами» деген сейлемдеп «который» сезшн,
орнына колданылып тур. Ол квркл1 Kiiui /сш сен кврдщ (Ол сен
керген KepiKTi K ici) дегендеп кш объектно керсету ушш колда-
нылып тур: «тот красивый человек, которого ты видел». Атамыз
кич квктесен (Сен б1здщ кектеп атамызсын). Орысшасы: «Ты —
наш небесный отец т. е. Ты — наш духовный отец, Ты — наш
отец, который находится на небе». Мундагы /сш бастауышты
баяндауышпен байланыстырып, вз\ сол курдел) баяндауыштыц
курамына enin, предикаттык кызмет аткарып тур.
Сонымен 6ipre /сш басыккы мен багынынкы сейлемдер ара-
сын байланыстыру кызметш де аткарады: Йсщшы бшрсен кШ
ол жаНанда йашынмазсен (Жаксы бшгейсщ— ол жайанда
жасырына алмассыц). Орысша аударганда: «Хорошо знай, что
ты на том свете не можешь скрываться». Ещц б!р жерде ол тек
сурау eciMfliKTepimn сураулык магынасын айкындап, кушейте
тусу ymiH гана жумсалады. Bipax ондай жагдайда кш сурау
eciMfliKTepiniH 6ipiHin ыкпалына epin кабаттаса айтылады: Неч1к
KiM em irriK ? (Неге ecirriK екен?), Хачда цачан кш асылды?
(Кресте кашан асылып ед1?).
ЕтчстГк
Eric категориясы.
Же кеше Кепше
Жак
Жш J Сирек Жи1 Сирек
247
э) Б у й р' ы к р а й д ы н журнактарын мына кестеден керу-
ге болады.
Мысалдар: барайын, келейм, барайым, келешм, баралыщ, ке-
лелйс, баралым, келельм, бареыл, келг1л, баргын, келгш, барсын,
келсш, барсынлар, келсшлер, айтщыл, айтцын, айтсын, айтсын-
лар, еиитщлер.'
б) Ш а р т т ы р а й д ы ц керсетшип -са//-се, -сар//-сер: айтса,
барсам, берсец, келеек, втсещз, втселер, к,алсар (калса).
в) К, а л а у р а й д ы ц тулгасын керсететш журнактар -гай//
-гей, -кай//-кей: еш1ткеймен, ■, еш1ткейсен, ешакей, еийткейб1з,
еш1ткейлер. Аналитикалык тэалмен жасалган калау рай: eiuir-
кей едщ, кешке еш1ткей edi, кешке еш1ткей едж, кешке ешхткей
едщ1з, кешке ешпкейлер edi (кешке — одагай сез, ол калау рай-
дыц магынасын устемелеп кушейте тусу ушш колданылып тур).
ETicTiKTiH шак категориясы. ЕДепктщ шактары ашык, рай не-
пзшде жасалады да, шакдык, магына жогарыда керсетшген етш-
т1к категорияларыныц (еамше, кесемше) журнактары аркылы
берктсдк
О с ы ш а к т ы ц eni xypi де ( н а д о с ы ша к , а у ы с п а -
л ы о с ы ша к ) кесемшенщ-ып//-т, -а//-е, -й журнактары аркы
лы бер1лед1. Ауыспалы осы шактын. магынасын беру ушш сирек
те болса -адыр//-ед 1‘р, -ыдыр//-щгр жэне -айор//-ейор, -йор//-йер,
-йыр//-шр формалары колданылады. Булар о бастагы йурер (жу-
рер) тулгасынан кыскарып барып калыптаскан: келейурер — ке-
лейур — келйвр (келер).
© т к е н ш а к т ы ц 6ip тур! (жедел еткен шак) -ды//-д| жур-
нагы мен жштж жалгауларыныц TipKeci аркылы бершед! де,
екшнп Typi (бурынры еткен шак) еамшешц -ган//-ген, -кан//
-кен, -мыш//-мнш, квеемшенщ -ып//-ш журнактарыиыц катысымен
жасалады.
К е л е р ш а к т ы ц бес Typi бар: 1) ауыспалы келер шак ке-
семшенщ -а//-е, -й, 2) болжалды келер шак кесемшенщ -р, -ар//
-ер, 3) сешмд1 келер шак, ешмшенщ -галы//-гел 1, -к,алы//-келц
-ачак//-ечек, 4) максатты келер шак кесемшенщ -мак,//-мек,
-галы//-гел! жэне 5) мерз1мд1 келер шак кесемшенщ -гач//-геч,
-галы//-гелц -калы//-кел 1, -гынча//-пнче, -кач//-кеч, -кынча//-кшче
косымшалары аркылы бершедь Сонда, шак категориясыныц
тулгалы Kepimci мынадай кестеден айкынырак б!л!неД!. (249-бет-
теп таблица).
Етгепктщ ж ак категориясы баска турл1 категориялармен
(еамше, кесемше, шак.) тырыз байланысты болгандыктан, ж ж -
TiK жалгауларып б!з солармен 6ipre караймыз.
Жедел еткен шак тулгасында турран eTicTiK уш жакка
былай жжтеледк (250-6erreri таблица).
Мысалдар: ешптум (eciTTiM), еш1ттщ, ешгтт1, ешгтт1к, e iu iT ii-
ц1з, еш1тт1лер.
248
Категорияла-
Шактар Магыналары Форманттары ры
Осы
шак; I
ауыспалы осы шак
--у
аЦр,-е,-ы -йр,Ц --рip,,-ар-аЦ д-ыер
р,Ц--eуdрiЦ
семшеp,ж\кт\к
кесемше, ке-
мен
жал-
---й
ы дры рйЦ -рi,d-ipй,ырЦ--ш ай о:рЦ-ейвр
тауы
Келер I
шак
ауыспалы келер шак -аЦ-е,-й кесемше
4 максатты келер шак --рм аалцыНЦ --мгеек л1, -к,алыЦ-кел1, eciMiue, кн-
мыл ешмде-
Р»
-к,ачЦ-кеч,-щ ынчаЦ-кшчё
KeA6ip журнактар 6ip емес, 6ipHeuie мавына 6epin, зр турл1
шак,та к,олданылады:
■> --ещ
аллы
ыЦ Ц--гкел1
ем сешмд! келер шак
максатты келер шак eciMine.
мерзгмд1 келер шак
--р
у
,рП-а-р
Ц-ер
г
р
ауыспалы осы шак
I -м ен -бг'з
II -сен -с1з
III — ■ -лер
I -м ен -бг'з
II -сен -С13
III -тырЦ-Tip, -турЦ-тур, --тур
-д ы р //-d ip , -д ур Ц -д ур
250
Мысалы: келт турмен, келт турсен, келт тур, келт турб1з,
келт турсыз, келт тур.
'Ауыспалы осы шактыц формасында турран етштжтщ жштелу
у л п а де осындай.
Болжалды келер шак тулрасында турган жалац етштжтщ
жштелу улиск.
I -м ен -бгз
и -сен -Ыз
■ ш -о л (вте с и р ек) -ле р
I -е д ш -е д у к
II -ед щ -едщ1з
III -edi -edi
II
I --м
ц --ц
К
Н
ыз-Ц
к-щз,-РызЦ-г1з * ,
III
~
I -м ен -б[3 ,
II -сен -ci3
III -л е р
Ш ылау сезд ер
Одапай