Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
БЕГАЛИ К.ОСИМОВ- I
МИЛЛИМ YHFOHHIII:
ЖАСОРАТ, МАЪРИФАТ,
ФИДОЙИЛИК
•и
-г „ ^
Т О Ш К Е Н Т «М АЪ Н АВИЯТ» 2002
Кулингнздаги китоб Туркистои тарихинипг XX аср бошидаги эмг
мухим \одисаларидан бири ^мсобланмиш жадидчилик харакати билам
таништириш борасндаги навбатдаги кадамларданднр.
Муаллиф ушбу мавзу билам салкам 40 йилдам буен шугулланиб
кслади. Абдулла Авлоний, Мирмухсин Шермухамсдов, Саидрасул Ази-
зий, Суфизода, Нозимахоним. Сидкий Хондайликий, Тавалло, Боту,
Мирмулла, Чулпон, Фитрат, Бехбудий, Камий ижодларини ургаиди ва
улармимг фаолиятн билам китобхоиларми таннштирди. Леким давр та-
к;озоси билам улармимг мустакиллик учум кураш фаолиятн четлаб ути-
либ, маърифатч илигига асосий эътибор берилгам эдм. Мустакиллмк ту-
файлигина бу ижодкорлар фаолияти ва меросини атрофлича урганиш,
Ватам ва Миллат манфаати нуктаи назаридан бахолаш имкопияти ту-
гилди.
Мазкур тадцикот жадидчиликнинг шакллаииши, тарихи, манбала-
ри, ижтимоий-сиссий, маданий-адабий харакатчилик билам алоцала-
рини умумлаштириш йулидаги тажрибалардан бирндир.
Бу ходисанинг улмас гоялари, айник.са, улардан учтаси \озирги
кумларимизда \ам сув билам \аводек зарур булиб турибдн. Булар: жасо-
рат, маърифат, фидойилик!
4702620204—21
М 25(04)—02 © «Маънавнят», 2002
* * *
КИРИШ
И СТИ ЛО * ХДКИДА
ХАРАКТЕР - Й УН АЛИ Ш И
8
УРГЛНИЛИШИ ' Ч !,!
9
да булади1. Унинг ташаббуси билан ушбу ша^арларда,
сунгрок Фаргона водийсида «усули жадид» мактаблари таш-
кил топиб2, овозаси бутун Туркистонга ёйилади. Тезкор-
лик билан унинг учун дарсликлар тузила бошлайди3.
Жадидшунослик босиб утган йулни шартли равишда
куйидаги боскичларга булиш мумкин:
1) 1900 - 1925;
2) 1925 - 1938;
3) 1938 - 1956;
4) 1956 - 1985;
5) 1985 - 1991;
6) 1991 дан кейинги давр.
10
1900— 1925 йиллар «жадидчилик» тушунчасининг пай-
до булиши ва уз даврининг энг пешкддам ходисаси сифа-
тида бахоланган давридир.
20-йилларнинг бошига кадар жадид ва жадидчилик,
унинг конкрет вакиллари атрофидаги фикрлар йул-йула-
кай, турли вокеа ва муносабатлари билан билдирилган
булиб, махсус тадкикотлар кузга ташланмайди. Садриддин
Айнийнинг 1920 йилда эълон кдлган «Бухоро инкилоби
тарихига материаллар» ва Файзулла Хужаевнинг «Бухоро
инкилоби тарихига дойр» (1926) китоблари (хар икки ки-
тобнинг биринчи нашри) бу борадаги дастлабки ишлар
эди. Хар икки муаллиф жадидчиликни замоннинг энг пеш-
Кадам ^одисаси сифатида бахолаган эдилар. Бирок 20-йил-
ларнинг иккинчи ярмидан шароит узгарди. Аслида бу сал
олдин — 1923 йилдан бошланган эди. 1923 йилда Б Х Р рах-
бариятидаги узгаришлар, беш кишининг, хусусан Абду-
рауф Фитрат ва Ота Хужаевларнинг ишдан олиниб, Бухо-
родан бадарга килинишини эслайлик. Бир неча йил давом
этган фукаролар уруши, кишлок хужалигининг издан чи-
киши мамлакатни ^алокат ёкасига келтириб куйди. Партия
ва унинг ягона хукмдори булиб колган Сталин айбдор киди-
ришга тушиб кетди. Айни пайтда, партия фаолияти хакидаги
*ар кандай танкидий ran унга хужум сифатида кабул килин-
ди. Партияда эса булиниш кучайди. Шу йил октябрда Троц-
кийнинг катор эътирозлар ифодаланган хати, изма-из «46
лар аризаси» Марказкумга келиб тушди. РК П (б) МКунинг
кенгайтирилган Пленуми чакирилди. Ба^слар 1924 йил
январда X I II партконференцияда сталинчиликнинг даст
лабки галабаси билан якун топди. Бутун мамлакатда душ
ман излаш бошланди. «1925 йилдан менинг китобларим ва
улардаги мафкура муносабати билан матбуотда кучли хужум
бошланди... 1926 йилнинг охирларида уз оилам билан рас-
ман алокани узиб Москвага жунаб кетдим», — деб ёзади
Мунавваркори Абдурашидхонов 1929 йил 18 декабрда
ОГПУга берган ёзма курсатмасида.
Акмал Икромов У зЛ КС М М Книнг 1926 йил 19 май II
Пленум идаги нутки да шундай дейди:
«Жадидизм идеологияси савдо буржуазияси идеология-
сидир. Унинг бизга \сч бир дахли йук- Негаки, у Октябр-
нинг бир томонида, биз эса, иккинчи томонида турамиз»1.
12
хоннинг, Аваз Исфандиёрхоннинг, Завкий Эргаш курбо-
шининг калтагини еганлари учун. Бу мезон хозир кулгили,
албатта. Лекин замон шунга мажбур килган.
КП С Снинг X X съезди (1956) Сталин катагонларини
юмшатди. «Халк; душмани» сифатида катл этилган зиёли-
ларимизнинг бир кисми окданди. «Уткан кунлар» бир оз
киск,артиришлар билан чоп этилди1. Биринчи булиб, Кр-
дирийга йул очилди. Сунг мавцеига кура бундайрок,булган,
лекин жадидликка алокаси борлиги учун такикланиб кел-
ган ёхуд «унутилган» Сиддик>ий-Ажзий2, Ибрат3, Авлоний4,
Суфизода5кабилар какида макола-тадкикотлар уртага туша
бошлади, асарларидан намуналар берилди. Чулпон ижо-
дини урганиш буйича комиссия тузилгандек булди. Фай-
зулла Хужаев, Акмал Икромов каби сиёсий арбобларнинг
томликлари6 чикди. Адабиётни конкрет номларгина эмас,
адабий \аракатчилик, му\ит нуктаи назаридан хам урга
ниш бошланди7. Назарий масалалар ва улар муносабати
билан Чулпон, Фитратлар ижодини ёритиш кузга ташлан-
ди8. Лекин тарихга «илмилик; давр» номи билан кирган
«Хрушчев даври» узок давом этмади. 60-йилларнинг охи-
ри, 70-йилларнинг бошидан яна хамма нарса эски узанига
кайта бошлади. Фарк шуки, жисмоний катагонлар йук,,
лекин рус мустамлакачилик сиёсатига, айникса кизил сал-
танатга дахл килган, миллий мустакиллик гоясини илгари
сурган адабиётга, табиийки, йул берилмади. Шундай пайтда
13
адабиётшунослик усталик билан йул тутди. Жадидчилик-
ни крралаб туриб, унинг аксарият вакилларини «маъри-
фатчи» номи билан ажратиб олаверди. Ш у тарифа, Хислат,
Хуршид, Мирму\син-Фикрий, Саида\мад Васлий, Абду-
кдцир Шакурий, Ибро\им Даврон, Нозимахоним каби
унлаб ижодкорларнинг хаёти ва ижодий фаолияти ёрити-
либ, асарларидан намуналар халк^а етказилди1.
1985 йилдан бошланган демократик ва ошкоралик жа-
дидчиликни илмий асосларда ва режали урганишга имко-
ният тугаирди. Бир катор илмий анжуманлар булиб утди.
Жумладан, 1987 йилнинг 10 ноябрида Узбекистан Ф А ТАИ
да Туркистон жадидчилигига багишланган махсус йиги-
лиш чакирилди. Республикамизнинг ушбу со\а билан
купдан шурулланиб келаётган мутахассислари узаро фикр
алмашдилар. 1988 йил 12 октябрда яна худди шу жойда
Озарбайжон, Татаристон, Тожикистон, Узбекистан, Моск
ва олимлари иштирок этган йирик Халк,аро симпозиум
булиб утди. 15 киши маъруза билан катнашди. Ба\сни Из-
зат Султон бошлаб берди.
Нотик жадидчиликнинг шаклланиш ва таракдаётини
анъанавий 1905— 1917 йиллар килиб белгилаб, у босиб утган
йулни 1917 йил Октябр билан ажратиб, иккига булди. 1917
йилгача кисми прогрессив, ундан кейингиси реакцион деб
ба^олади. Йуналишни эса маърифатчилик деб белгилади.
Уни сиёсий масалалардан узок, тутди. Табиийки, анжуман
катнашчиларининг купчилиги бу фикрларга эътироз бил-
дирдилар. Лекин устоз адабиётшуноснинг жадидчилик узбек
адабиёти парвози учун жуда катта р о я в и й омил булгани,
уни атрофлича урганиш ва холис ба\олаш бугунги илм-
фаннинг кечиктириб булмайдиган вазифаси эканлиги xv-
сусидаги муло\азалари барча катнашчилар томонидан кул-
лаб-кувватланди. Тожикистондан А. Маниёзов, М. Шуку-
15
нарсадан мукаодас тутилди. Ш у аснода «Туркистон (К,укон)
мухторияти» номи билан тарихга кирган, жадидпаримиз-
нинг сиёсий мустакиллик учун олиб борган курашлари-
нинг илк намунаси булган, лекин шуролар томонидан хои-
нона конга ботирилган хрдисани, «Босмачилик» номи
билан бадном килинган, аслида халкимизнинг уз эрки,
маънавияти йулидаги кураши — миллий озодлик *аракат-
ларини кайта ба,\олаш бошланди1.
Жадидчилик файласуфлар, хукукшуносларни \ш жалб
этди2. Уни комплекс урганиш имкони турилди. Тарихчила-
римиз фаоллашдилар3. Узбекистоннинг 3 жилдлик янги та-
рихи дунё юзини курди. (1-китоб, «Туркистон Чор Россия-
си мустамлакачилик даврида, «Шарк», Т., 2000, 464-бет;
2-китоб, Узбекистон Совет мустамлакачилиги даврида,
«Шарк», Т., 2000, 688-бет; 3-китоб, Мустакил Узбекис
тон тарихи, «Шарк», Т., 2000, 560-бет).
Туркистон жадидчилиги хорижда \ам урганилмокда. Ныо
Орлеан университети профессори Лаззери, француз А. Бен-
нингсон номлари дунёга маш^ур. Америкалик Э. Олворт,
немис И. Балдауф, япон X. Коматсу бу борада саМарали
ишламокдалар. 1995 йил февралда Франциянинг Узбекис-
тондаги элчихонаси кошида Марказий Осиёни урганиш
илмий тадкикот институтида мазкур мавзуга багишланган
йирик симпозиум булиб утди. Унда дунёнингтурли мамла-
катларидан кузга куринган жадидшунослар иштирок эт-
16
дилар. Унинг натижалари, маъруза матнлари Франция ил-
мий журналларида эълон кил ииди1.
1999 йил 16-18 сентябрда Узбекистон Республикаси
Президента кошидаги Давлат ва жамият курилиши акаде-
миясининг Тарих маркази ва Германия Конрад-Аденауэр
жамияти хамкорлигида « X IX аср бошида Марказий Осиё:
жадидчилик, мухториятчилик, истиклолчилик» мавзуида
катта халкаро анжуман булиб утди... Турли мамлакатлар-
дан келган 20 дан ортик мутахассиснинг маърузаси тинг-
ланди. Олмониялик Ингеборг Балдауф, нидерландиялик
Тураж Атабаки, франциялик Шанталь Келькежи, амери-
калик Адиб Холид, италиялик Марко Буттино каби та-
никли мутахассислар иштирок этдилар.
Конференция давомида жадидчиликнинг майдонга ке-
лиш шарт-шароитлари, миллий озодлик \аракати билан
богланишлари, хотин-кизлар озодлигига муносабати каби
мухим ва кизикарли масалалар буйича янги-янги факт-
лар, кузатишлар уртага ташланди. Айни пайтда айрим ма-
\аллий хамкасабларимизда мазкур ходисани эскича якранг
ба^олашга мойиллик, хорижпик дустларимизда эса, узбек
жадидшунослари олиб бораётган ишларидан бехабарлик
маълум булди.
Конференция илмий тадкикот ишларини координация
килиш, муаммонинг асосий истило\лари борасида якдил-
ликка эришиш максадида халкаро илмий кенгаш тузди.
Буларнинг хаммасини атрофлича урганиш, умумлаш-
тириш керак. Жадидшуносликнингбиобиблиофафиясини
тузиш лозим.
Ж А Д И Д Ч И Л И К Н И Н Г ТАМАЛ Т О Ш И
(«УСУЛИ ЖАДИД* МАКТАБЛАРИ)
2— K-9215 17
замонавий фанларни билиши керак. Сунгги уч-турт аср дунё
такдирини бошк,а узанга солиб юборди. Оврупони олдинга
олиб чикди. Унинг кулини сарбаланд килди. Энди Оврупо
илм-фанини эгалламасдан дунё билан баробар яшаб
булмайди. Бу илм-фанни узлаштирмок учун Оврупо тил-
ларини билмок, керак. Айни пайтда узликни \ш сакдамок
лозим. Дин-диёнат хам зарур. Хуллас, яшамок учун учала
жихатни хам ушламоц керак булади. Ушлаганда хам \еч
бирини суиистеъмол килмасдан. Акс \олда мувозанат бу-
зилади. Мувозанат бузилиши эса, ёмон ок,ибатларга олиб
келади. Масалан, ёлгизгина дин ушланса, дунё кулдан ке-
тади. Факат узлик, миллатдесак, яна дунёдан ажраб к,ола-
миз. Бировнинг биз билан иши булмайди. Овруполашсак,
узлик йуколади. Бу \ш фожиа. Мувозанат керак. Буни жа-
хон тажрибаси дафъаларча синовдан утказган. X IX асрда
бу масала турк халкдари олдида кундаланг турди. Жахон
дипломатия тилида «Шар к масаласи» деган тушунча бор.
Бу масаланинг куйилиши X IX асрнинг 10-йилларига тугри
келади ва Оврупо империалистик мамлакатлари томони-
дан Усмонли империясини булиб олиш режасини кузда
тутади. Гап шундаки, X V I—X V II асрларда дунёнинг энг куд-
ратли салтанатларидан бири булган Усмонли империяси
X V III асрга келиб, замон билан хисоблашмай куйгани учун
тараккиётдан ореада крлиб, кулашга юз тутди. Салтанатда
нотинчликлар бошланиб, мулк кулдан чика бошлади. За
мон Оврупо билан мулокотни шарт к,илиб куйди. К,иск,а
муддатда элчихоналар очилиб, ало^а йулга куйилди. 1839
йилдан эса овруполашмок, Усмонли империясининг рас-
мий дастури сифатида эълон килинди. Биринчи навбатда,
мактабга эътибор берилди. 150 укувчи Оврупога укишга
юборилди. Бирок, бу экилган уруклар уз самарасини бер-
m o fh учун 80 йилдан ортикуэок вакт кетди. Крлаверса, тур-
киялик хамкасбларимиз орасида танзимотнинг миллатни
о р ти та овруполаштирганидан унчалик рози булмагаила-
ри хам йукэмас. Биз бу уринда масаланинг мураккаблиги-
ни гаъкидламокчимиз, холос. Русия жадидчилигининготаси
Исмоилбек Гаспринский (Гаспрали) 1881 йилда «Русия
мусулмонлиги» («Русское мусульманство») асарини ёзади.
Мазмуни шундай: такдир такозоси билан Русия турк-му-
сулмон дунёсининг катта кисмини забт этди, бу жараён
хануз давом этмокда. Яцин уртада Русия мусулмон улкала-
ридан таркиб топган улкан христиан салтанатига айлана-
ди. Мусулмонлар бу улкан салтанатда уз салмокдарига кура
18
му^им уринни эгаллаб турибдилар. Хуш, буёги кандай були-
ши керак? Русия учун икки йул бор: I. Ассимиляция. 2.
Хамкорлик. Ассимиляция, ^кмрон миллатнинг тобеъси-
ни «ютиб», уз таркибига сингдириб юбориши, шарафли
иш эмас, албатта. Лекин дунёда шундай жараён кадимдан
бор. Тарих фак,ат номларигина сакданиб колган канчадан-
канчатилларни, миллатларни билади. Хамкорлик — мада-
ният йул и. Бу ^олда Русия уз кули остидаги, замон такозо-
си билан тараккиётдан оркада крлган, тобеъ миллатлар
ни нг маърифатини етказиб олади ва давлатни бошкариш-
даги иштирокини таъмин этади.
Исмоилбек Русиянинг уз кул остига олган туркий халк-
ларни бошк,аришда \амкорлик йулини тутишига умид куша
ли. Чунки уларни «ютиш» осон эмас, иккинчидан, имкон
берилса, озгина ^аракат ва эътибор билан илм-маърифат-
да йукотган нарсаларини кайта тиклай оладилар, деб *исоб-
лайди. Лекин бир шарт бор. Миллат уз тили, уз миллий-
анъанавий укув усул-воситалари асосида, зарур булса, улар
ни исло* кдлган хрлда маърифатини тикламоги лозим.
Туркий халк^арнинг бу борадаги тажрибалари дунёга маъ
лум ва маш^урдир.
Демак, Исмоилбек фикрича, Русия мусулмонлари учун
бугун биринчи масала маърифатдир. Крлгани маърифат-
дан кейин, тугрироги, маърифатдан бошланади. Лекин
миллатнинг саводи уз тилида чикмоги керак. Миллий тар-
бия, мукаддас гоялар авлоднинг онги тафаккурига она ти
лида сингмори лозим. «Сут билан кирган» деган иборада
ran куп.
Бу фикрни Русия ^укумати, рус зиёлилари кандай кабул
килдилар? 1882 йилдаёк мазкур мавзуга баришланган йи-
рилиш чакирилди. Й ирилиш 30 августда Тошкентда Укитув-
чилар семинариясида >пгказилди. Тошкенттанланганининг
сабаби шуки, Исмоилбек Русия мусулмонлари дер экан,
асосан Туркистонни назардатутарди. Туркистоннинг мав-
кеи шуни такозо этарди. Исмоилбекнинг уз бадиий асар-
ларини тошкентликлар билан боглаши бежиз эмас эди,
Иккинчидан, ушбу семинариянинг директори маш\ур
миссионер Н. Остроумов эди. Йигилишда генерал-губер
натор А. К. Абрамов ваколати билан келган улка олий маъ-
мурияти, олий ру^онийлар, семинария талабаларининг ота-
оналари иштирок этдилар. Йирилиииша семинариянинг та
рих ва география укитувчиси М. А. Муропиев маъруза килди.
Маърузанинг мавзуи: «Favipupyc мусулмонлар маорифига
19
кандай бош принциплар асос килиб c u ih h m o f u л о з и м ? »
Мажлис укитувчиларнинг укиш олдидан $пгказиладиган
август кенгаши характерида булиб, тайёргарлиги ва танта-
наворлигига кура йулланма макомида эди. Нотикуз сузи-
ни, асосан, И. Гаспринский фикрларини рад этишга кара-
тади: «Агарда биз таклиф килинган лойи^ани (мусулмон-
ларнинг уз тилларида, анъанавий укув воситалари асосида
укитиш — Б. К) кабул этсак, шу пайтгача мудраб ётган
мусулмон мутаассиблигини тирилтирган ва бу билан куйни-
мизда илонни асраган буламиз», деб айтади. — «Шундай
килиб,— хулосалайди ^з фикрини маърузачи,— мусулмон-
ларимиз маорифи учун асос килиб олиниши шарт булган
биринчи бош принцип уларни руслаштиришдир», «...ик-
кинчи принцип... исломни бузиш, прозелитизмдан воз ке-
чиш, кискача айтганда, ёт-мусулмонларимизнинг, умуман,
диний жи\атларини бузишдир»1.
Бу чор ^укуматининг Туркистон ва умуман гайрирус
мусулмонлар маорифи борасндаги расмий нуктаи назари,
амалдаги жорий сиёсати эди. Шунга карамай, Исмоилбек
янги мактаб гоясидан воз кечмади. Аксинча, у \акдаги
фикрларини тезрок шакллантиришга, уйлаб юрган режа-
ларини амалга оширишга киришди. 1884 йилда «усули жа
дид» номи билан янги мактаб очди. Ва у киска мудцатда
кенг жамоатчиликнинг диккатини тортди.
«...1884 санаси Бокчасаройда бир мактаб(н)и усули жа-
дидга куймиш эдим,— деб ёзади Исмоилбек.— Самараси
умидимдан зиёда улди. Бир коч (канча) мактаблар усу-
лим(н)и кабул ила исло* улдилар. Соир (куп) вилоятлар-
дан усул курмия (курмакка) келуб-кеданлар улуб, бу соя-
да \ар тарафдан ики юздан мутажовуз (ортик) мактаблар
22
ишончсиз бораётганидан» ни^оятда кайгуга ботади. Уму
ман олганда, бу мактабларнинг максад ва интилишлари
«рус маданиятининг барча афзалликларидан фойдаланиб
колиш ва унинг ёрдамида узларининг миллийликларини
барча имкониятларидан фойдаланган \олда катьий химоя
килишга уриниш» эканлигини тугри белгилайди. Шунга
кура Гаспринскийни «энгзарарли кишилар»1сирасига ки-
ритади. Хуллас, генерал-губернатор А. Б. Вревский И. Гас
принскийни н г Туркистондаги мусулмон мактабларини усу
ли жадид мактабларига айлантириш лойихаси ифодалан-
ган мактубини жавобсиз колдиради2.
1893 йилда Гаспринский ширвонлик шогирдларидан
Мажид Ранизода билан Туркистонга йул олди. Самаркандни
томоша килди. Амир Абдулахадхон юборган файтунга ути-
риб, Ша^рисабзни зиёрат килди*. Самарканд ва Бухорода
«усули жадид» мактаблари очди. Мажид Ранизода Исмоил-
бекдан изн олиб, Самаркандда 40 кун колди ва «усули
савтия» ургатди3.
А. В. Пясковскийнинг маълумот беришича, 1895—1901
йилларда Тошкентда туртта усули жадид мактаби ташкил
топган эди. 1900 йилда Андкжонда очилди...4 Буларнинг
маълум кисми татар мактаблари эди. Хукумат тубжой халк-
нинг кузи очилишига каттик каршилик курсатиб борди.
Жумладан, 1901 йилда Мунавваркорининг5, 1904 йилда Ав-
лонийнинг6 «усули жадид» мактаби очиш \акидаги ариза-
лари бир неча бор рад этилгани хакидаги хужжатлар ар-
хивларда сакланиб колган.
A iiни пайтда Русия \укумати рус-тузем мактабларига
зур берди. Ма\аллий халкни руслаштиришда асосий воси-
тадеб каралган бу мактабларни Исмоилбек 1881 йилда рус-
татар халк мактаблари мисолида максад-маслагидан тор-
тиб, укиш-укитиш тизимигача кескин танкид килиб чик-
кан эди7. Шундай мактаблар 1884 йилдан Тошкентда очила
24
Парижда чикадиган «Ревю дю монде мусулман» («Ме
лом олами мажмуаси») нинг ёзишича 1908 йилгача Тур
кистон улкасидаги мактаб-мадрасаларнинг умумий сони
Куйидагича булган:
Сирдарё вилояти: жами мусулмон мактаблари — 2216
та. Укувчилар: 28875 уж л бола, 5472 киз бола. Аралаш (рус-
тузем) мактаблар эса 31 та булиб, 1290 талаба укиган.
Фаргона вилоятида угил болалар мактаби — 1854 (26446
укувчи); кизлар мактаби — 583 (2913 укувчи); мадрасалар
— 204 (5227 талаба); кррихона — 373.
Самарканд вилояти: 1872 мактаб, укувчилари — 18277
угил, 876 киз; коришик (рус-тузем) — 12 (329 ^ в ч и ,
мусулмон болалар — 196); мадрасалар — 90 (2873 талаба).
Туркистон буйича очилган жадид мактабларининг сони
эса 30 та. Бу мактабларда 1300 укувчи укиган1.
Отабой Эшонов утган аернинг 90-йилларида Бухорода
140 Мадраса, 360 мактаб булганлигини ва бу укув дарго*-
ларида 20 минг бола та\сил курганини кайд этади2. Бирги-
на Ша\рисабзда X IX аернинг иккинчи ярмида 64 гузар мас-
жиди, 6 Мадраса, 7 карвонсарой, 2 *аммом булган. 1911
йилда Тошкентнинг Эски ша^ар кисмида 333, Янги ша-
*ар кием ида 16 маежид, 17 Мадраса булган3.
Асосий ум ид жадид мактаблар идан эди, албатта. Жадид
мактаблари эса юкорида курганимиздек, X IX аерда бар-
мок билан санарли эди. Улар X X аердан, шунда \ам 1904
йиллардан, чор хукумати япон урушида мавкеини йукот-
гач, удумга кира бошлагани маълум булади. Бу Абдулла
Авлонийнинг «Таржимаи *ол»идаги «1904 йилдан жадид-
лар тудасида ишлай бошладим»4деган эътирофига \ш тугри
келади. А. В. Пясковский Тошкентда биринчи узбек жадид
мактаби 1904—05 йилда Мунавваркори томонидан очил
ган5, унгача булганлари асосан татар мактаблари эди6деб
26
колмади, дарсликлар чоп этилаверди. Эскилар кайта бо-
силди, янги нашрлар пайдо булди. Фитратнинг «Мухтасар
тарихи ислом» (1915), «Уку» (1917), Ашурали Зохирий-
нинг «Имло» (1916), Шокиржон Ра^имийнинг «Совга»
(1919), «Катталарга укиш» (1920), «Узбек алифбоси» (1922)
кабилари шундайлардан эди. НихоятХамзанинг«Енгил ада-
биёт» (1914), «К^ироат китоби» (1915), Авлонийминг «Учин-
чи муаллим» каби мактабларда укитилган, лекин турли са-
баблар билан босилмай крлган дарсликларини \ам булар
каторига кушиш мумкин.
Хуллас, «усули жадид» дарсларига шу бир куз ташлаш-
нинг узи \ ш бу ходисанинг тасодифий эмаслигига далил
булиб турибди. Иккинчидан, бу асарнииг тили муаллиф-
лар кайта-^айта таъкидлаганларидек, «Туркистон шеваси-
да», «энг осон усул ила», «тадрижий суратда», «очук тил
ва осон таркиб ила» ёзилган эди. Них;оят, бу китоблар,
хусусан алифбодан сунг укитиладиган мажмуалар «бола-
ларнинг табиатларига миллий хасрат ва надоматлардан
иборат улан насихатларни урнашдурмак орзусинда» (Ав-
лоний) яратилган эди. Шуларга кура, бу маетаблар бола-
ларни шунчаки хаттанишга ургатиш эмас, ижтимоий-сиё-
сий саводини чикаришда \ам мухим рол уйнайди. Лекин,
янги мактаб Туркистонда, хусусан Бухорода узига осон-
ликча йул очгани йук* Бир томондан чор хукумати йул
бермайди, иккинчи томондан мутаассиблик. 1909 йилда
Бухорода «усули жадид» мактаби атрофида катта жанжал
кутарилди. 3—4 йилдан буён ишлабтурган янги усул нугой
мактаблари, 1908 йилда бир тожик мактабининг «усули
жадид» га айлантирилиши, имтихонлар ва уларнинг фав-
Кулодда натижалари бу мактабларга катта шухрат келтира-
ди. Айни пайтда эски анъанавий мактаб касодга юз тутади.
Хасад ва чакувлар кучаяди. Узок ба\с ва тортишувлардан
сунг кушбеги ва козикалон мактабни ёпишга фатво бера-
дилар. Тожик мактаби билан кифояланмай, нугой (татар)
мактабларини хам бекитишга \аракат бошланади. Бирок
уларнинг Русия фукароси булганликлари фойда бериб,
мактаблари очи к колади. Мутаассиблар бошка йул тутади-
лар: уйма-уй юриб, халкка болаларини юбормасликни укти-
радилар. «Таржимон» шу муносабат билан берган макола-
сида янгиликнингхамиша кийинчиликлар билан узига йул
очгани, жумладан бу гавголар Крим, Кавказ, Козон ва
Сибирия уламолари орасида 20 (1889), Миср ва Истан-
булда эса 65 сана (1844) мукаддам булиб утганини таъкид-
27
лаган ва «навбати бугун келган» Бухорога «ок, йул» тилаган
эди1. Иш бундан \ам жиддийрок, булган. 1914 йилда Саид-
а\мад Сиддикий «усули жадид» билан укитгани учун Са
маркандда Улугбек мадрасаси жомеъида бир неча минг
киши хузурида «кофир» деб эълон ^илинди. Муаллим Суфи-
зодани ватани Чустдан \айдаб юбордилар. Тошкентда Себ-
зор козиси Мирму,\син Шерму^амедовни шаддодлиги, жа-
дидпарастлиги учун Чорсу бозорида сазойи этиб, тош-
бурон килиб улдиришга фармон берилди.
Янги мактаб, умуман янги фикр мама шундай кийин-
чиликлар билан кириб келган эди.
yftFOHMOK, Д У Н Ё Б И Л А Н Б А РО Б А Р Я И 1 А М О К Д И Р
(О ЛИЙ ТАЪЛИ М Т А Ш В И Ш Л А Р И )
28
ган булса, бу борада \ам мисоллар йукэмас. Масалан, так-
дир такозоси билан бошидан канчадан-канча можаролар-
ни утказган ва \аж йули оркали Жиддага бориб, рус кон-
сули ёрдами билан 1894— 1904 йилларда Москвадаги Лаза
рев номли Ж о н л и шарк, тиллари институтининг
гимназиясидан олий курсигача укиган Мукимийнинг жи-
яни Рузиму\аммад Дустматовни олайлик. Бу дарго^а аср
бошларида А. Е. Кримский, В. А. Гордлевский каби мацвдр
олимлар даре берган эдилар. 1916 йилда мардикорлик во-
кеаларини ёритгани келган «Вакт» нинг мухбири Ша^ид
Му^аммадёров Самарканднинг Бори шамолидаги бир йи-
рилишда Оврупо Х^рбий медицина академиясини тугатиб,
бир неча йил аскарий табиб булиб ишлаган, 1914 йилги
урушдан олдинрок Бардодга консул килиб тайинланган
ма\аллий халк вакилини куриб, \айратга тушган ва буни
«табиатнинг уйини» деб ба^олаган эди1. «Садойи Туркис
тон» нинг му^аррири, Туркистон мухториятининг *арбий
нозири Убайдулла Х>Ькаев (1880— 1939) Саратов универ-
ситетининг ^ КУ К факультетини битирган эди. 10-йиллар-
да юкорида кайд этилган «Жамияти хайрия»нинг ёрдами
билан бир гуру* ёшлар Уфадаги «Олия»2, Оренбургдаги
«Хусайния»3 мадрасаларида укиганлар. «Олия» да укиган-
лар орасида Муминжон Му\аммаджонов (1883— 1964), Лут-
фулла Олимий (1893— 1963), Мирму^син Шер муха медов
(1895— 1929), Абдул\ай Тожиев (1899— 1938), То\ир Шо-
кир (То\ир Чигатой — 1902— 1984) лар бор эди.
1909 йилнингмартларида Бухорода «Ширкати Бухоройи
шариф» тузилди. Мактаб-мадрасалар билан танишмокучун
бир киши Истанбулга, бир киши Бокчасаройга юборилди.
1909 йил 18 июлда Бухоро ёшлари «Тарбияи атфол» ном
ли яширин жамият туздилар. «Жамиятнинг биринчи мак-
сади Истанбулга укувчилар юбормок чорасига киришмок
эди. Масориф учун жамиятнинг сирини очмасдан эътимод
Килдири тараккийпарварлардан иона туплар эди, жамият-
30
Марям Султонмуродова, Саида Шера\мад кизи, Бирим-
жон Азим, Фузайл Шера\медов, Рауф Расулий, Вали
К^аюмхон, Ахмаджон Иброхимов, Абдул вахоб Исходов
(У'ктой), Иброхим Ёркин, Афзал Абусаид, Султон Мат-
кул, Собир Туркистонли, Ахмад Наим, Темур, Абдума-
жид Иброхимов, Ахмад Шукрий, То^ир Чигатой, Бахо-
ваддин Амин, Билол Фатхулло, Тулаган Мумин, Ориф-
хон Иброхим, Абдулла, Ахмад Шукурий (Бухоро), Руция
Рахим кизи,'Шамсулбаротхоним, За\ро Кашаева, Гулсум
Музаффар, Эртой номлари маълум. Абдулвахоб Муродий
улардан сал олдинрок, борган эди.
1923 йилда Германияда туркистонликлардан 11, бухо-
роликлардан 51 талаба укир эди.
Туркистонли клардан Берлин Хумбольдт университети-
нинг тиб факультетида 1, Берлин Техник академиясида 4,
Кищлок, хужалиги академиясида 2 талаба ук^р эди. Икки
укувчи кунчилик мактабида, 2 талаба гимназиясида эди.
Бухо рол и клардан Берлин Хумбольдт университетининг
тиб, фалсафа, иктисод, бинокорлик, электротехника, ма-
шинасозлик, кишлок, хужалиги каби ихтисосликларида 7,
Витсинхауз олий кишлок хужалиги мактабида 4, Саксо
ния Фрайберг кунчилик мактабида 2, Лейпциг матбаачи-
лик мактабида 2, Дрезден муаллимлар мактабида 1, гим
назиясида I, Билефольд дорулмуаллиминида 2, Браун-
швейт дорихона ишлари мактабида I талаба укиган. Берлин
мактабгача тарбия к^излар укув юртида бир укувчи, шу
нингдек болалардан 16 нафари Кослиндаги (Помен вилоя
ти) 10 йиллик давлат билим тарбия муассасасида, 4 нафа
ри доктор Факкелманнинг хусусий урта мактабида, битта-
си Хермсдорф болалар уйида таълим олган. Хар хил
машинасозлик заводларида 6 укувчи укиш учун тажриба
ва куникма орттирган эдилар.
Куп утмай, хаммалари йулларини топиб кетдилар. Аб
дулвахоб Муродий, Биримжон Азим, Солих Мухаммад
Берлин Олий кишлок, хужалиги академиясига кабул килин-
дилар. Сайдалихужа Олий техника академиясининг кимё,
Афзал архитектура,- Ахмаджон Иброхим t o f мухандиси,
Султонбек, Тулаган Мумин мухандис-электрик. Билол ма
шинасозлик факультетларида укий бошладилар. Орифхон
Иброхим Бонн Олий зироат мактабининг сув мухандиси,
Собир Дормштат Олий техника мактабининг машинасоз
лик, А\мад Шукрий Берлин Хумбольдт университетининг
31
тарих-фалсафа, А\мад Наим, Шамсулбаротхоним эсатиб-
биёт факулътетларига укишга кирдилар.
То\ир Шокир (То\ир Чиратой) Хайделберг универси-
тетининг иктисод, Абдулва^об Ис\ок (Уктой) шу универ-
ситетнинг медицина факультети, Гулсум Музаффар Бер
лин укитувчилар института талабаси булдилар...
20-йилларнинг урталаридан Русиядаги ички кураш
шуролар фойдасига узгара бошлагач, большевикпар хуку-
мати миллатларга берган хурриятни тортиб олди. Шулар-
дан бири ёшларни чет мамлакатларда укитиш эди. Хуллас,
«чирик», «реакцион буржуа мафкурасининг уяси» — Ол-
мониядан ёшлар шошилинч чакириб олина бошланди. Та-
лабаларни зур бериб Русия шахдрларидаги университет-
ларда укишга тарриб килиш авж олди. Четда битириб кел-
ганларга дастлаб сало^иятига яраша иш берилди1. Таътилга
келганлар колдирилди. Сунг эса уларга «Германия аген-
ти», «жосус» сингари тавки лаънатлар ёпиштирилиб, ката-
f o h килиш бошланди. Кдйтиб келганларнинг катта кием и
ясама айблар билан отиб ташланди, колган оз кисми эса
камок ва сургунларда нобуд булдилар. Сафдошларининг
ватандаги машъум такдиридан хабар топиб, четда колиб
кетган ёшларимиз (То\ир Чиратой, Ибро\им Ёркин, Саи-
далих>Ька, ака-ука Абдумажид ва А^маджон Иброх^имлар,
Абдулва^об Ис^ок-Уктой, Вали Кдюмхон каби) Герма
ния, Туркия ша^арларида уз иктидорларига мувофик ил-
мий-маданий муассасаларда хизмат килдилар, профессор-
лар булиб танилдилар. Лекин, табиийки, ватаннинг \ас-
ратлик ёди билан умрларини утказдилар.
Ш у тарика жадидларнинг чор хукумати даврида йулга
Куйилган ва инкилобнинг дастлабки йилларида у кадар
каршиликка учрамаган хорижда миллий кадр тайёрлаш
дастури 20-йилларнинг иккинчи ярмида шуролар хукума-
ти томонидан барбод килинди. Аслида бу ишнинг мувак-
кат эканлигини, уз университетларини очмагунларича
миллий кадр такчиллиги \ал булмаслигини улар билар
эдилар.Лекин университет ташкил килиш учуй аввало
моддий сарват керак эди. Мутахассис керак эди. Ни\оят,
*укумат кулламаган такдирда \ам каршилик курсатмасли-
ги лозим эди. Афсуски, X X аср бошидаги Туркистонда бу
33
3-K-9215
Бе\будийнинг «Ойна» журналида куйидагиларни укий-
миз: «Х,озирги замон ахволира ошно кишиларга ва бошира
иш тушганларра, барча тожир ва мансабдорларра албатта
маълумдурки, бизга мувофик,и замона одамлар керак, яъни
мусулмон дуктур, мусулмон мухандис (инженер-пилон-
чи), мусулмон закунчи, тижоратхоналарда мусулмон
«агент» ишбошилар, подшохлик махкамаларида мусулмон
маъмурлари, мусулмон судялари, натариус (мукаволот
мухаррири), бонкаларда мусулмон саркорлари ва... керак-
дур»1.
«Турон» жамиятининг 73 моддалик низомида «оврупо-
ча укув муассасалари очиш», урта ва олий укув юртларида
укиётган талабаларга стипендиялар белгилаш» кузда тутил-
ган2. Шунгаякин максадни «Нашриёт» (1914) ширкати хам
Кайд этган эди3. Туркистон университети рояси ва унинг
амалиёти хакида ran кетганда мухим изо\талаб нукта бор.
Гап шундаки, утган аср сунгидаги улкада юз берган ижти-
моий-сиёсий кузролишлар туфайли чор хукуматининг му-
айян даврларида хам улкани хар жихатдан тадкик этиш,
бой табиий-иктисодий ицтидоридан замонавий асосларда
я нала самаралирок фойдаланиш, яъни узлаштириш мак-
садини кузда тутувчи университет fohch шаклланиб келар
эди. Айни пайтда, бу жахон хамжамиятида махаллий халк-
нинг маърифати йул ида кил ин га н ишдек таассурот кдп-
дирмоги лозим эди. Шундай бир шароитда юз берган 1917
йил вокеалари миллатининг истиклолга ишончини кан-
чалик оширган булса, университет хакидаги орзуларига
шунча умид турдирди. Бирок шуроларнинг риёкорлиги, Тур
кистон мухториятининг фожиали такдири мустакиллик би
лан бир каторда университет роясини хам хаёлга айлан-
тирди. Шунга карамай, жадидларимиз истиклол гоясидан
воз кечмаганликлари сингари миллат авлодини ушбу йулда
тарбиялашда буюк восита булган замонавий олий мактаб
фикридан хам воз кечмадилар. Им кон кадар у ни амалга
ошириш чорасини изладилар. 1918 йилда юзага келган
34
шароитда, айрим рус либерал демократ зиёлиларининг
ха йри хохли гидан унумли фойдалаидилар. 9 апрелда Мунав-
варкори Абдурашидхоновнинг ховлисида 9 кишилик таш-
килий хайъат иш бошлади. Бир ой давомида 9 йигилиш
угказилди. Булажак университетнинг ташкилий тузилиш-
ларидан тортиб, шуъба факультетлари-ю энг мухим соха-
ларнинг дастурларигача ишлаб чикилди.
1918 йилнинг 21 апрелида Тошкентнинг Янги ша\ар
Кисмида А. В. Попов бош Туркистон давлат университети
таъсис этилган булса, роса 2 кундан кейин 12 майда Эски
ша\арда Мунавваркори бош булган Туркистон Мусулмон
халк, дорилфунуни талабаларига уз эшикларини очди. 15
майда низоми кабул килинди.
Дорилфунун уч (куйи, урта, юкори) боскичли булиб,
5 йиллик дорилмуаллиминни хам кузда тутар эди. К,иска
муддатда 23 мактаб ташкил топди, 299 муаллим жалб этилди.
Улардан 22 киши олий диний мадрасаларни, 2 киши Ру-
сия университетларини битирган эдилар. Укитувчилар ора-
сида 20 га я кин турли соха вакиллари, шу жумладан та-
никпи шоир ва ёзувчи, дарслик муаллифлари бор эди. Чу-
нон чи , Абдусамиъкори Зиёбоев, Рулом Зафарий,
Муминжон Мухаммаджонов, К,аюм Рамазон, Шокиржон
Рахимий, Собиржон Рахимий, Хайдар Шавкий, Мажит
Крдирий, Абдулвахоб Муродий, Марям Султонова, Зай
наб Шамсуддинова, Абдулла Рахимбоев, Шамсиддин Ша-
рафиддинов (Хуршид), Саъдулла Шарафиддинов, Ахмад
Шукрий, Эшонхужа Хоний каби номларни эслаш кифоя.
Дорилмуаллиминда эса. Фитрат она тили ва адабиёти-
дан, Мунавваркори ахлокдан, Абубакр Диваев этногра
фия, Камол Шамси математика, Бурбон Хабиб сиёсий
тарих, Исмоил Хакки маданият тарихи фанларидан даре
бердилар.
Самаркандда дорилфунун шуъбаси очилди. Маш\ур
Махмудхужа Бехбудий — раис, таникли адиблар Хожи
Муин-Мехрий, Саидахмад Сиддикий-Ажзий, А. К^урбий,
Ш. Мухторий аъзо булдилар.
Бирок руслаштиришни кундалик сиёсат даражасига
кутарган ULIypo хукумати мусулмон дорилфунуни фаолпя
ти га йул бермади. Беш йилга мулжалланган дорилмуалли-
мин 4 ойлик курега айлантирилди ва уша 1918 йилнинг
сентябр урталаридаёк тугатилди. Рус тилини етарли бил-
маган ма\аллий ёшлар олий та\силдан ма\рум булиб кола-
вердилар. Туркистонликларнинг четда укишларига 20-йил-
35
ларнинг урталаригача тишини тишига куйиб чидаган Шуро
хукумати Туркистонда миллий университет ишлашига то
ккат кила олмади. Ш у сабаб 1920 йилдаёк Туркистон хал к
университети (TyFpnpoFH, рус университети) Давлат уни-
верситетига айлантирилди.
1923 йилда унинг бешта факультетида укиган талаба-
ларнинг миллий таркиби куйидагича эди: жами — 2453.
Шундан: руслар — 1575; Европа яхудийлари — 397; ар-
манлар — 134; татарлар -—81; узбеклар — 50; киргиз (козок)
лар — 57; тожиклар — 11; Бухоро яхудийлари — 34; турк-
манлар — 9; уйрурлар — 8; дунганлар — I; литваликлар —
11; латишлар — 18; эстонлар — 4; поляклар — 32; немис-
лар — 15; бошкирдлар — 17'.
Бу жараён, табиийки, анчагача \еч бир узгаришсиз да-
вом этди. Ва у уз даврида большевикларнинг узини \ам
бефарк колдирган эмас. Масалан, 1927 йил 19 мартда У зК П
(б) М К нинг 5-Пленумида Акмал Икромов шундай деган
эди: «Икки мингдан ортикрок талабаси булган Урта Осиё
университетида узбеклар бор-йури 80 та ва миллати озчи-
ликни ташкил этувчилардан эса атиги 64 та экан. Ва у яна
Урта Осиё университети эмиш! Москва олий укув юртла-
рида укиётган узбек укувчиларининг сони Тошкентдаги-
дан купрокдир»2.
Ш у тарика, олий таълим йулидаги кизрин \аракат ин-
килоб к^сирраларидан сунг киёфасини бир оз узгартириб,
унга мослаб олган буюк рус шовинизмига урилиб, тухтаб
колди. Университет энди миллатнинг аслий хусусиятлари-
ни тиклаш, куксини к^пгариш эмас, аксинча, унинг хос
жи\атларини изчил йукотиб бориш, ундан рус андозаси
асосидаги совет кишиси ясаш устахонасига айлантирилди.
Ж АД И Д М А Т Б У О Т Ч И Л И Г И
36
Туркистон матбуоти Умумрусия мусулмон матбуоти
билан кадам-бакадам борди, улка турмуши, миллий та-
граккиёт билан боглик масалаларни кутариб чикди ва хал
килишга уринди. Миллий адабиётнинг шаклланиши ва та-
раккий килишига муносиб хисса кушди.
37
ишлайди. Н. П. Остроумов (1846—1930) Крзон Диний ака
демиясида маш^ур миссионер Н. Ильминский (1822— 1891)
Кулида укиган. Шарктилларидан, хусусан туркий тиллар-
дан яхшигина хабардор, лекин забт этилган улкаларни
руслаштиришни ^аётининг бош гояси ^исоблаган ашад-
дий шовинист эди1. Ш у сабабли газета сахифаларида рус
илм-фани ва маданияти зур бериб таргиб-ташвик этилди.
Русия ша\арларига саё\атга борган туркистонликларнинг
сафар таассуротлари мунтазам суратда бериб борилди. Га
зета атрофида ма\аллий каламкашлардан бир давра таш-
кил килинди. Бу каламкашлар Русия тарихи ва мадания-
тига *амду сано укидилар, руслардан урнак олишга ча-
кирдилар, ма,\аллий халкка русларни Туркистон га
илм-маърифат, ахлок ва маданият олиб келувчи, дунё би
лан ошно килувчи бир миллат сифатида таништирдилар.
Бундай «маърифатпарварлик» купинча ма^аллий халкнинг
>пгмиш миллий-диний анъаналарини камситиш, танкид
килиш ,\исобига амалга оширилди. Бундай тадбирлар Тур-
кистонга абадий ,\укмронлик килиш истаги билан келгаи-
ларга, уларнинг турмуш тарзи ва тафаккурига ме^р-му-
хаббат уйготиб, «уриспараст» бир авлодни етиштиришга
хизмат килар эди. Хуллас, уриспарастлик дастлабки узбек-
ча матбуот намунаси булган «Туркистон вилоятининг га-
зети» да Русия ^укуматининг теги шли одамлари томоии-
дан уюштирилиб, рагбатлантириб борилди ва у «илгор рус
маданиятини ёйиш» сифатида талкин килинди. Хатто Фур-
кат хам 1890 йилда Тошкентга келганида Н. Остроумов
уни уз газетасига жалб килади. Генерал-губернатор барон
Вревский шоирнингсало\ияти ва шу>фатидан таргиботучун
фойдаланиш нияти билан уни рус зодагонларининг бал
базмига таклиф этади. Остроумов шоирга утириш хакида
ги таассуротлари ни ёздириб, газетасида бостиради. Унда
шундай сатрлар бор эди:
Соат ун биргача базм эттилар.
Су игра эл уз жойига азм эттилар.
Лек мендин кетмиш эрди аклу хуш,
Ла\за-ла\за шавк ути айларди жуш.
40
ёзалим, — дейли Бе^будий, — Умумрусия мусулмонла-
ринда, Туркистон и Русий ва Самаркандда усули савтия
китоблари туркча уларок, вужудга чикди. Жумла муаллим
ва устозлар, муовиндар туркий «Таржимон» тили соясин-
да матлаб ва маълумотлара ноил улдилар. Турктили ва ада-
биёти Русия мусулмонларини сайд этажакдир. Матбуот
бунга шо^иддир».
41
Хукумат гайрихристиан диний ишлар департамента (Де
партамент Духовных дел иностранных исповеданий) црши-
да бу ишни текширувчи комиссия тузилади. Масала Дав-
лат Думасигача чикади. 3-Дума депутати машхур Садри
Максудий суз олиб, ушбу комиссиями «Мусулмонларнинг
миллий харакатларига карши кураш тадбирларини ишлаб
чикувчи комиссия» деб атайди ва кескин тан к,ид к,илади‘.
Куп утмай, бу масала Давлат Думасида я на кузгалади.
Унглар таълим х^'кумати кулида, руслар измида булсин,
рухсатсиз мактаб очилмасин, укиш рус тилида булсин,
гайрирусларга майдон берилмасин, деб талаб киладилар.
Суллар идорага хабар бериш шарти билан низом доираси-
да мактаб очишга ва она тилида укитишга рухсат этиш
мумкин деб хисоблайдилар. Октябристлар деб аталган ора-
лик гурух унглар билан борсалар-да, гайрирусларга айрим
ХУКУКлар беришни ёк/тйдилар. Мусулмон фракцияси таъ-
лимни миллатнинг ихтиёрига беришни, таълим она тили
да булиши лозимлигини талаб килади. М. Еникеев рус-
татар мактаблари тагарларнинг Русияга мухаббатларини
сундираётганини аптади. Чхеидзе Кавказ мисолида бундай
мактаблар «Ак/ш заиф» хизматкорлар етказаётганини таъ-
кидлаб, мусулмон фракциясини кувватлайди.
Садри Максудий эса уз нуткида Франция, Англия мус-
тамлакалари мисолида тил эркинлигини \имоя килиб чи-
кади. Пуришкевич французлар бизга урнак була олмасли-
гини айтади. Дума мажлиси шовкин-сурон билан утади. Ни
зом лойи\асинингтил билан боглик моддалари хал булмай
колади2. Масала кейинги йигилишларга сурилади. Нихоят,
низом кабул килинади. Унга кура, рус-тузем мактабларида
укиш татар ва рус тилларида олиб борилиши лозим эди.
Туркистондаги макгабларда эса, адабий тиллари йуклиги
сабабли, таълим факат рус тилида олиб борилади, деб
курсатилади. Орадан куп утмай, «Таржимон»да «Чигатой
тили» деган макола босилади. Унда шундай сузлар бор эди:
«Самарканд, Фаргона, Сирдаре китъаларининг шевалари
эски чигатой шевасидир. Бу шева адабий улдики бутун жа-
хона йаълумдур. Хатто турк шеваи адабияларининг энг
Кади ми ва мабдаи (бошланиши) улдиги лисониюн (тил-
шунослар) олдинда масдак (тасдикланган) дир. Тафтазо-
1Каранг: Рсч. Г. Максудова на Гос. Думе. «Таржимон» г., 1909 П.. 10-
сои.
г Каранг: «Таржимон» г., 1910 ii.. 46-соп.
42
нийлар, А\мад Яссавийлар, Али Кушчи, Алишер Навоий
ва соир (бошка)лари вужуда кетурмиш Туркистон нечук
«тилсиз», «адабиётсиз» от улинур?!. Рус миллатининг ли-
сони адабийи улмадиги замонда Ломунусуф, Пушкин каби
адибларининг вужудиндан уч ва турт юз сана мукдодам
(«Мухокаматул луратайи» рисоласина бок, — газета изо^и)
чиратой, яъни Туркистон тили форсил фоик (ролиб) булин-
дири даъво улинур-да, бугун Туркистон белисондур дею
(деб) насил (кандай) хукм улинур?
Киев ва Мусква балдаларинда рум ва лотин лисонинда
бирор ра\бон (рохиблар) шкуласи таъсис эдилмасдан му-
Каддам Бухоро ва Самаркандца илми гибб, хайъат, фалса-
фа, тарих, журрофия, хандаса ва соира даре ва тахеил эди-
лур. Улурбеклар, Форобийлар, Ибн Синолар каби турк хука-
моси етишур-да, бунларинг а\фоди (авлодлари) бу кун
нечук тилсиз от улинур?1..»
Муаллиф буларнинг сабабларини излайди ва буни «Ду-
манинг рафлати» дан эмас, «Туркистоннинг одамсизлири»
дан, «сук>ти» дан, хаксизликдан топади.
Биз келтирмокчи булган иккинчи мисол «Муколамаи
салотин» («Султонлар сухбати») деб номланган тарихий-
хаёлий хикоя булиб, Амир Темур хакидадир. Газетам инг
1906 йил декабр, 1907 йил январ сонларида босилган,
имзосиз хикоя ни и г муаллифи хар холда Исмоилбек були-
ши керак. Босилган санасига кура му\аррирнинг Туркис
тон сафари даврига турри келсши.
Хикояга утайлик. Сарлавха остида Темурнингуч муста-
Кил хал ка туширилган мухри тасвири ва «Рости-русти»
(«Туррилик билан муродга етасан» ёки «Нажот ростликда-
дир») деган ёзуви туширилган. Хикоя Самарканд тавсифи
билан бошланади. Му^шлиф поездда келганини, шахарни
хайрат ва мехр билан томоша килганини ёзади. Айни пайт-
да, буюклик ва харобаликдан изтиробга тушади. Темур
макбарасига боради: «Турбаи шох, Темур... На таъсирли
бир кошонадур! Садди Чиндан Урта Ер денгизига кадар,
музлик Сибириядан кайнок Хиндистонга кадар чузилган
худудда истикомат этувчи авлодини уз дасти жахонгиро-
насига олган ва энг буюк бир турк давлати вужудга кел-
тирган Темурнинг сунгги манзили мана шу кошонадур...
Хийла хароб, баъзи ерлари емирилган, баъзи тошлари туш-
43
ган, ёзувлари учган, эшиклари очик-сочик> унутилаёзмиш
бир турбаи олиядир».
Муаллиф фоти\а олиб, макбаранинг дахмалар жойлаш-
ган пастки каватига тушади. Зиёрат киларкан, олис тарих
вокеалари хаёлидан ута бошлайди. Ногахон муъжиза юз
беради. Сохибкироннинг пири Саййид Барака кабри усти-
даги сандик^ош кутарила бошлайди. К,абр ичи нурга тулиб,
оппоксоколли чол чикиб келади. Шох Темур устидаги тош-
га кулини куйиб «умим!» дейди. Тош кузгалиб, кабрга шуъла
ёйилади. Темур ичкаридан чикиб, хар бирлари уз тошлари
уетига утирадилар. Беш аср узилган сухбат уланади. Пир
«Янги замон келгани» ни айтади. Шаркнинг маълум ва
машхур шахслари бирпасда Темур атрофида хозир булади-
лар. Саййид Барака таништириб боради. Биринчи булиб,
Турк султони улкан гавдали Абдулазизхон (1861 — 1876)
намоён булади. Сунг Эрон шохи Насриддиншох, Бухоро
амири Насруллохон (1826 — 1860), Кукон хони Худоёр-
хон (1845 — 1875), Каш кар хони фаргоналик Яъкуббек (1866
— 1877), Шайх Шомил (1799— 1871) кириб келадилар. Со-
^ибкирон уларнинг хар бирига хизматларига караб муома-
лада булади. Саййид Барака Шайх Шомилни таништир-
ганда, «Темур жойидан кузгалди, мажлис харакатга ке
либ, Шайхга урин курсатилди», — укиймиз хмкояда. Хамма
негадир маъюс еукутда.
Каёкдандир кулида кора байрокли, я шил ёзувли китоб
билан Шайх Жамолиддин (жадидчиликнинг гоявий рах-
намоларидан Жамолиддин Афгоний, 1839 — 1897) пайдо
булади. Пир унга «Хутбаи сипохий» ни укишни амр кила-
ди. Шайх кироатни бошлайди. Сунгги юз йилдаги дунё узга-
ришларини, маданий-сиёсий инкилоб юз берганини, фан-
техника муъжизалар яратиб, мамлакатларнинг идора тузу-
ми ва конунлари тамом янгиланганини, хукмдорларнинг
кайфиятига эмас, миллатнинг раъйи ва максадига караб
ишлар юритилаётганини, саноат ва харб ишлари кескин
ривожланиб кетганини баён килади. Айни пайтда, бу ин
килоб биргина Европа кавмларига хос булиб, Шарк ис-
лом мамлакатлари тамом эскича колганини, буни пайка-
ган овруполилар, хусусан, руслар сел мисоли ислом мам-
лакатларини босиб, емириб бораётганини айтади.
Хутба шу нуктага келганида, Темур токат килолмайди,
хатибии тухтатиб, тафтишга тушади.
Дастлаб Абдулазизхон ни сурокка тутади. Ун дан «бу
холларга карши кандай тадорикларда булгани»ни, «овру-
44
поликларни илман, молан, сиёсатдан кучли ва иктидорли
килган нарсаларга» нима учун у мурожаат этмаганини
сурайди. Крникдрли жавоб ололмайди.
Хатиб давом этади. Навбат Насриддиншохга келади. Кирк
йил камоли рохатда яшаган, халкни «нодон ва саргардон»
холга тушириб, мамлакатни «инглиз ва рус исканжасида»
ожиз колдирган бу шохдан хам садо чикмайли.
Хатиб давом этади. Гап Туркистонга кучади:
«...Туркистон хонлари ва умароси шу даражада гофил
ва бехабар эдиларки, рус туплари бошлари устидан порт-
лаганидан сунггина «Бу нима?» дедилар... Рус кушини бос-
кичма-боскич сахроларни босиб утиб, калъаларни кулга
кирита бошлаган пайтда, хонлар бир-бирлари билан жан-
жаллашиб ётар, дарё-дарё мусулмон кони окаётган эди.
Кора кушлар келиб Тошканд, Самарканд минораларига
кунганида, уларни учириб юбормокка ярайдиган на бирор
туп, на бирор милтиктопилмади. Хозирда бир «началник»
тура кичкина бир ч и м ч и л о р и билан бутун Туркистонни
урчукаек айлантира олади...»
Хатолар, эътирофлар, эътирозлар уртага тушади. Темур
барибир бу кадар ботил рафлатнинг сабабларини англаб
ета олмайди.
Шайх Жамолиддин изох беради. Унингча, X III (X IX ) аср
турк хукмдорларининг барчасида умумий бир иллатбор эди.
Улар дунё ахволидан бехабар булганлари х°лда хабар ва маъ-
лумотни «биргина мадохин ва мадхиячиларл ш» олардилар.
Улар эса, «уз фойдаларини кузлаб, «Сенинг каби подшох
йук-1», «Сендан кучли хукмдор йук?», «Бутун дунё барбод,
факат сенинг улканг дилшод!» каби мадхиялар билан «хукм-
дорларнингоркасини кашлийлар» эди.
Бу хатолар аслида, X IX асрдан эмас, илгарирокдан бош-
ланган. Иван Грозний 1552 йилда Козон ни камал килга-
нида Крим хони томоша килиб утирмай, Курск ва Тулага
озгина аскар киритса, (Рус) икки томонга карши уруша
оларми эди?! У эса, бундай кун менинг бошимга хеч туш-
майди, деб уйлади. TyFpn, бирдан келмади, икки асрдан
сунг келди ва «жазойи тарихия» сини курди. У хам ер би
лан яксон булди. Истанбулга нима дейсиз? Иван Грозний
Козонни уз оёклари остига олганида, Истанбулдаги КУД-
рат ва нуфуз дунёнинг бошка бирор мамлакатида йук эди.
Окибат нима булди? «Турк мамлакатииинг энг чет ва му-
хим калъаси Козоннинг кудяан кетишида ёрдам берилма-
ганлиги Рус кушинларининг Истанбулдан Самаркандгача
булган йулларини очик колдирди».
45
Изтироб шундаки, турк кавмининг узаро окибатсизли-
ги, ноа\иллиги кадимда кандай панд берган булса, ке-
йинги турт асрда хам шундай намоён булган эди.
TyFpn, бу кавмнинг зийрак ва шижоатли фарзандлари
куп эди. Сунгги асрда хам Махмуд Мужаддид, Яъкуббек,
ULlaiix Шомиллар чикдилар.
Муаллиф Шайх Жамолиддин тилидан Султон Махмуд
Мужаддидни (.1808 — 1839) шундай таърифлайди: «Мута-
раккий фаранг давлатларининг усули аскариясини ва идо-
раи мулк учун маъкул низомларини такдид этган Султон
Махмуд булди. Бу подшох балки яна хам купрок ишлар кили-
ши мумкин эди, лекин замонасининг мутаассиблари «Бизга
фаранг низом керак эмас», «Эски кдпичимиз бор, туп керак
эмас!» кабилида фикр юритиб, подшох харакатларига кдр-
шилик курсатдилар. Бунинг эвазига Рус давлати ва иттифок-
дош уч фаранг (Оврупо — Б. %.) давлати Султон Махмудга
хужум этдилар. Мана шундай оташлар, балолар ичида були-
шига карамай, урушларда хам, мамлакат ва унинг крнунла-
рини янгилашда хам куч-кувват топа олди...»
Хикояда Темурнинг Султон Махмуд ишларига муноса-
бати хам берилган. Чунончи, Шайх Жамолиддин унинг
хизматларини айтиб булгач, Темур оёкка кал кади ва ути-
ради. Барча султонлар Султон Махмуд шарафига уринла-
ридан турадилар-да >пгирадилар.
Бухорода хам шунга якин вазият юз берган эди. Руслар-
нинг Урта Осиёга ёпирилиб келишларини курган эски ра-
киблари инглизлар хонларга ёрдам курсатмокчи, элчи юбо-
риб, «курол ва муаллими аскарий» бермокчи булдилар. Нас-
руллохон бу ёрдамни кабул килиш у ёкда турсин,
«замонанинг энг кучли, энг бой давлати» юборган икки
элчисини катл этди...
Темурнинг бу вокеага хам муносабати бор: икки замон-
нинг бир миллатга мансуб икки амири уртасида кечган
тукнашув шундай тасвир этилади:
«Шох Темур амир Насруллога бокди. Амир Насрулло-
хон шох Темурнинг уткир нигохидан кочишга жой топа
олмай... Таксир... Бухоройи шарифа фарангидин-насородин
киши кабули маъкул курилмади»1, — деди.
давами
50
очгани маълум. Дунёнинг жуда куп мамлакатларида саё-
*атда булган, Туркистонни уз она диёри билган. Русияда
яшовчи мусулмонларни, яъни туркий халкларни узаро
якинлаштириш, улар орасида \амкорликни йулга к^йиш
борасида куп ишлар килган. 1905 — 1906 йилларда булиб
утган Русия мусулмонларининг ^ар уч курултойи ташки-
лотчиларидан, «Иттифоки муслимин» партиясининг асос-
чиларидан. 1917 йилда Русия мусулмонларининг эрк ва
озодлик, мустакиллик ^акидаги интилишларини дунё халк-
ларига етказиш учун Стокгольмга юборилгани маълум1.
Умринингсунгги 20 йилини Японияда кечирган. 1939 йилда
исломни Япония парламентида мамлакатдаги расмий дин-
лар каторига киритишга муваффак булган зиёлилардан.
1906 йилнинг 15 январида Крзонда «Юлдуз» газетаси
дунё юзини курди.'Газета анчадавом этди. 1918 йилнинг 21
июнида советлар томонидан тухтатилди. Му\аррири Ахмад
Ходи Максудий (1868— 1941) эди. Маълум муддат «Даж-
жол», «Бизнинг ша\ар сирлари» каби катор пьесалари
Авлонийнинг «Турон»и томонидан са^нага куйилган Апи-
аскар Камол (1879— 1933) муваккат му\аррирлик килган.
1 февралдан «Озод» газетаси чика бошлади. Расмий му-
\аррири А. Апанаев \исобланса-да, асосий ишни А. Камол
олиб борган.
21 февралда Оренбургда таникли адиб Фоти* Каримий
(1870— 1937) му\аррирлигида «Вакт» газетаси иш бошла
ди. Газета киска муддатда Шарк дунёсида шу\рат топди.
Унинг якин \амкорларидан бири дин ва маданият арбоби
машхур Ризоиддин Фахриддин (1858— 1936) эди. Газета
биринчи йилдаёк Русия тобелигидаги туркий халкларнинг
\ак-\УКУКИни танитадиган ва талаб киладиган уюшмаси
«Иттифоки муслимин» \акида катта ба\с уюштирди. Ба.\с
иштирокчилари «Улфат» нинг му\аррири Рашид кози (Аб-
дурашид Иброхимов) билан «Вакт»нинг вакили Ризо кози
(Ризоиддин Фахриддин) эдилар.
«Вакт» газетаси 1918 йилнинг 26 январигача давом этди.
2309 сони чикди. Туркистон \аётига катта эътибор берди.
Уз кардошларининг маиший турмушидан ижтимоий-сиё-
сий а,\волигача кенг ёритиб борди. Бухоро уймакорлигида-
ги услублардан (1908 йил, 141-сон) тортиб, В. Л. Вяткин-
нинг Улугбек расадхонаси урнини топиши (1916, №2100)
' Бу \акда каранг: Руси ядам келиб Туркияда хизмат килган турклар
\акпла. Эржнес уииверентети пашрпётп, К^исари. 1996 пил. 116-бет.
51
гача, 2-Давлат Думасининг «Туркистон улкасининг а\во-
ли» му\окамаси матер; 1алларидан (1910 йили, №603) Тош-
кентдаги «Колизейда Авлоний ва Сидкий Ру^илло бош
булган театр труппаларининг «Лайли ва Мажнун» опера-
сини кандай са^нага куйганлиги тафсилотларигача (1915
йил, №1921) бор эди. Туркистон шахдрларида газетанинг
Кабир Бакир, А^маджон Бектемиров, Нуриддин Сайфул-
мулуков, Махмуд Будайли каби куплаб мухбирлари иш
олиб бордилар. Бундан ташкари Улкада юз берган турли
\одисалар муносабати билан Бур\он Шараф (1910 йил Бу-
хородаги шиъа-сунний жанжали), Ша^ид Мух,аммадёров
(1916 йил мардикорлик вокеалари) сингари таникди калам
эгалари Туркистонга келиб туркум маколалар уюштирди-
лар. «Идора» номидан ёхуд «Сайё\», «Бир мусофир», «Са-
маркандий», «Бухороли», «А. Ф.», «Кардош», «Мухбир»
имзолари билан, го\ эса умуман *еч нарса куйилмасдан
канчадан-канча маколалар чоп этилган ва Туркистон *аёти
\акконий манзараларда акс эттирилиб, кардошларининг
\ак-*укук,лари талаб килиб чикилган эди. Жумладан, «Тур
кистон» (1906 й., №110) номли имзосиз бир маколада
шуларни укиймиз: «Русияда исло^от ижро этилганда,
Туркистонга-да дохил улсуи, ул бир четда бундан ма)фум
улуб колмасун, факат шул шарт илаким узларининг а\во~
ли миллия ва динияларина мувофик равишда тараккий ва
тамаддунга кирарга бунларга тамом ихтиёр берилсин... уз
хржатларини суйлаяжак булсалар, огизларина печат урил-
масин... Агар туркистонликларга бунларни ^укумат уз их-
тиёри ила вермаса, Пулшада, Кафказда ва Финландияда
булгон ^олларнинг бир вактТуркистонда \ам улажаги асло
хотирадан чикарилмасун».
«Идора» маколага изо\беради. Бу кадим юртнинг шон-
ли тарихини, жа\онгир авлодларини эсига солади, бобо-
ларга муносиб булишга ундайди:
«Бир вактлар Хоразм ва Самаркандлардан чикмиш фар-
монларра ярим дунё халки «Лаббайка ва Саъдайка!» дея
бел борлаб турурлар эди. Темурнинг бармок силкувини
Вулра ва ба>фи Хазар буйлариндан куруб таркалурлар эди.
Шимди (энди) Туркистон на \олдадур?!..»
«Йулдош угли», «Туркистон тупроклари» (1908 йил,
№282) маколасида Русия мустамлакачилик сиёсати, хусу
сан, кучирма сиёсатини каттиктанкид килди. Ш у кетишда
якин 20—30 йил ичида Туркистон улкасининг ички Ру-
сияга айланиб колишидан, туркистонликпарнинг эса, раф-
52
лат уйкусидан хануз уйгонмаганлигидан ташвишгатушади.
«Лекин нечиккина булса-да, Туркистон ни кугк^арурра ти-
ришув лозимдур,— деб ёзади, — ул тирилса, Русия мусул-
монлари учун ишончли бир асос булажак. Мусулмонлар
керак чогда анга таяна олажакдир». Мана шу бирдамлик
хисси Туркистон мавзусидаги маколаларнинг етакчи ру-
Хини ташкил кил ади.
Газетада Махмудхужа Бехбудийнинг «Фарёди Туркис
тон» (1907, №132), «Дума ва Туркистон мусулмонлари»
(1907, №239), Абдулкодир Шакурийнинг «Туркистонда
мактаб ва тарбия» (1907, №147) каби туркистонлиларнинг
хам куплаб маколаларини учратиш мумкин. Бехбудий илм
ва маорифнинг ночор ахволини, порахурликка асослан-
ган иш-идора усулларини кескин танкид килади.
«Хурматлу зотлар, — хитоб килади А. Бектемиров, —
фурсат алда экан, вактни ранимат билуб, укУР^а ва укитурга
чолишингиз! Кандингизни (узлигингизни), она сути каби
ХУКУКларингизпи \имоя килур замон дагилми?! Йукса, Faft-
ри миллатлар орасина йуролуб, бошка миллатлар оёк ос
ти нда колажаксиз»1. Бошка бир уринда эса, Туркистондай
бой ва гузал улканинг таланаётганидан дод солади:
«Бу ерда улан эски асарлар очкуз мужовур (кушни) лар
тарафиндан Оврупа сайёхларина йук-бор окчалар бароба
рина ва рус маъмурларина хадя эдиланарак верулуб, бит-
ми шдир... Азиз ва нодир асарларинг буйла равишда талоф
улмокдари учун таассуф этмаян кимса инсон дагилдир»2.
Н. Остроумовнинг Тошкентдаги газетаси — «Туркистон
вилоятининг газети», «Вакт»нинг чикишларига гайирлик
билан карагани, унинг Туркистон хакидаги хар бир гапи-
дан камчилик ахтаргани, махаллий халк назарида бадном
этишга харакат килгани маълум. «Вакт»нинг 1907 йил 214-
сон ида Ахмаджон Бектемировнинг «Абдухалил» деган ки-
шининг «Туркистон вилоятининг газети»да босилган бир
маколасига жавоби эълон килинган. Чамаси, бу макола
уюштирилган булиб, туркистонлилар гуё узларини «Вакт»-
нинг тухматларидан химоя килар эдилар. «Биз, сартлар
нугойларга кура эркинликда ва ихтиёрли турамиз», — деб
ёзади уз ахволидан мамнун ва миннатдор «Абдухалил».
А. Бектемиров «миллат»ни, «миллиятни» уйлаб, «кайгу-
риб», «кизронуб» ёзганини таъкидлайди, «Туркистон ви-
56
шиги» (Хасан Али) булган бу кадим юртга мехру му^аббат
изхор килиниб, истикболга ба\амжи\ат йул изланади. 1911
йилда бухоролик Ба\ромбекнингта\ририятга юборган «Биз
сартму, туркму?» (16-сон) деган саволига жавобан журнал
9 та макола беради ва Туркистон халкининг миллий ор-
номусини, шаъни-шарафини ,\имоя килиб чикади. Бу мат
Колаларнинг бир кисми туркистонлиларга тегишли булиб,
улар орасида «Сарт сузи мажхулдур» (1911 й., 19-сон), «Маъ-
лумни эълон ёхуд Петербург масжидининг истили» (1912 й.,
19-сон) маколалари билан катнашган Бе,\будий \ш бор эди.
Ёбулмаса, 1917 йилда Мирму\син Шермухамедовнинг «Ту-
рон» газетасида босилган «Тарихий икки вокеа» маколаси
муносабати билан сазойи килиниши вокеасига журналнинг
муносабатиии олинг. Журнал вокеадан бир ой утар-утмас,
Н. Ёвушевнинг «Туркистон уламоси» (10-сон) номли тан-
Кидий маколасини беради. Кейинги 11-сонида эса, адибни
«кофир» килган маколаси укувчиларга \авола килинади.
12-сонда масалага яна кайтилади. Мазкур хдцисани танкид
этувчи хатлар берилади.
Бе,\будийнинг кескин ижтимоий-сиёсий мавзуларга оид
6 маколаси, Суфизоданинг 6 шеъри, Мирму\синнинг
2\икоя, 4 маколаси, Хожи Муиннинг, куконлик истеъ-
додли адабиётшунос А\лулло Хайруллонинг 19 материали
шу журналда босилган. Шеърият оламига кириб келаётган
Чулпоннинг илк шеърларидан бири, Уш ша^ри хакидаги
очерки, катта дард билан ёзилган «Шулай битамиз» мако
ласи шу ерда эълон килинган эди.
1990 йилда козок тадкикотчиси У. Суб\онбердин 1895
йилдан Омскда Чул генерал-губернаторлиги девонхонаси-
нинг «Ведомости»га илова сифатида махаллий тилда ^оп
этилган «Дала вилоятининг газети»дан намуналарни нашр
этди. Китобда газетанинг 1895—98 йилги материалларидан
намуналар берилган. Ушбу факт туркий дунёдаги жонла-
ниш \акида маълум тасаввур хосил килишга ёрдам бера
ди, албатта, бирок мазкур газетанинг Туркистон матбуо-
тига таъсири \акида гапириш кийин. Агар гапириш лозим
булса, акс таъсири хусусида сузлаш керак булади.
XX аср бошидаги татар журналлари хакида гап кетар
экан, А\мад Хуснининг «Онг» (1912 йилдан чиккан) жур-
налини хам тилга олиб >пгиш лозим. Абдулла Тукай якин-
дан х;амкорлик килган бу журнал сахифаларида К‘ШИМ Tvp-
кистоннинг ижтимоий-маиший хаётидан (масалан, Азиз
Убаидуллиннинг «Бик эски замонлардан олуб Темур дав-
57
рина кадар турк-мугулларда хотунларнинг туткои урунла-
ри», 1917 й., 1, 3—4 сонлари) дан тортиб, Олимжон Иб-
ро\имовнинг Кавказ, Волгабуйи, Туркистон маданий-ада-
бий харакатчилигини узаро солиштириб, кар уч нуктада
майдонга келган дарслик ва китоблардан газета-журнал-
ларгача кенг та\лил этувчи «Тиллари бош ка булса-да
кунгуллари бир» (1916 йил, 5-сон, 87-90 бетлар) сингари
маколаларгача бериб борган эди.
60
Жахонда иттифоку илм учун оворадур «Шухрат»,
Зухури рушнойи илм учун ма\форадур «Шухрат».
Вужудин сарф килрон илм учун бечорадур «Шухрат»,
Дили миллат рамида дам-бадам садпорадур «Шухрат».
62
корларнинг шеърлари сингари Самарканддан Васлий,
Хожи Муин, Фаргона водийсидан Суфизода, Хамза,
Чулпон, Лутфулла Олимий, Иброхим Даврон каби унлаб
Калам эгаларининг асарлари чоп этилган эди. Газета бир
йилча чикиб, 66-сондан кейин моддий танглик туфайли
тухтади.
Обиджон Махмудовнинг «Садойи Фаргона» газетаси
«Садойи Туркистон» билан бир вактда чикди. Фаоллардан
бири Ашурали Зохирий (1885 — 1937) эди.
1917 йилнинг Февралидан кейин «Нажот» (Мунаввар-
Кори), «Шуройи ислом» (А. Баттол), «Турон» (Авлоний),
«Хуррият» (Фитрат), «Кенгаш» (Заки Валидий), «Эл бай-
poFH» (Б. Солиев, А. Зохирий), «Улуг Туркистон» (К. Ба
кир) каби куплаб газеталар чикди. Булар орасида, айник-
са, «Хуррият» адабий куч-куввати билан, «Эл байроги»
Туркистон мустакиллиги йул идаги курашнинг ёркин са-
Хифаси булган мухторият гояларини ифода этганлиги би
лан алохида урин эгаллайди.
Октябр тунтаришидан кейин чиккан «Иштирокиюн»
(1918 — 1919), «Кизил байрок» (1920 — 1921), «Туркис
тон» (1922 — 1924), «Мехнаткашлар товуши» (Самарканд,
1918 — 1922), «Бухоро ахбори» (1920 — 1922), «Мехнат
байроги» (1921), «Фаргона» (1921) каби партия-совет мат
буоти деб номланувчи унлаб газеталар дунё курди.
Туркистонда чиккан биринчи журнал «Ойна»дир. «Ойна»
Махмудхужа Бехбудийнинг гайрат ваташаббуси билан 1913
йилнинг 20 августидан 1915 йилнинг 15 июнигача чикай.
Жами 68 сон, 1720 сахифа.
Журнал улкада миллий гояларнинг таркалишида му-
хим рол уйнади, туркистонлиларга хам узларини, хам ду-
нёни борича курсатишга харакат килди, узбек адиблари-
нинггина эмас, умумтурк оламининг энг яхши калам эга-
лари ижоди билан таништириб борди. Октябр узгаришидан
кейин эса 1929 йил гача булган даврда хал к маънавий тур-
мушида мухим из колдирганлари «Маориф ва укитгучи»,
«Муштум», «Машраб»лар эди.
Жадид матбуоти га шунчаки бир куз ташлаш шундай
хулосаларга олиб келади:
1. Жад ид матбуоти XX аср бошидаги Туркистон иинг иж-
тимоий-маънавин хаётидаги янгиланишнинг узига хос бир
куриниши сифатида намоён булди ва миллатнинг y iiF O H H -
шида мухим рол уйнади.
63
2. Жадид матбуотининг майдонга келишида ёшларнинг
хизмати катта булди. Улкада чукур томир отган бош-бош-
доклик, ypyF-аймокчилик, исроф, хурофот, мутаассиблик
каби чиркин одатларга бар\ам бериш, кенг халкни мил
лий бирлик, мустакиллик, маърифат ва адолат байроги
остида бирлашггириш тараккийпарвар жадид ёшлари ин-
тилишларининг максад-мазмунини ташкил килди.
3. Туркистон матбуот воситасида кардош, тилдош, мил-
латдош, диндош турк оламига чикди. Улар билан уз такди-
рини бир курди, утмишнинг аччиктажрибаларидан сабок
чикаришга, келажак учун бир жон, бир таи булиб, кура-
шиш зарруриятига ишонч \осил килди. «Таржимон»,
«Вакт», «Шуро», «Онг» каби Кавказ ва Волга буйида чи-
Киб турган, чор \укуматининг мустамлакачилик тузумига
К а р ш и курашда катта тажрибага эга булган газета-журнал-
лар Туркистон жадид матбуотининг оёк^а туриб олишида
\амкор ва ^амдаст булдилар.
4. Узбек жадид матбуоти янги узбек адабиётининг шакп-
ланиши ва тараккий топишида олтин бешик вазифасини
утади. Бе,\будийдан Чулпонгача булган жадид адабиётининг
барча вакиллари фикрларини \ам, каламларини *ам мана
шу илк газета-журналларимизда чархладилар.
5. Жадид матбуотининг энг мух,им хизмати миллатни
уйготиш ва уни мустакиллик учун.тайёрлаш эди. Матбуот
буни шараф билан бажарди. Бугина эмас, замон айланиб,
тоталитар тузумга кайтганида *ам унинг ёнида турди.
М И Л Л А Т, М И Л Л И Я Т ...
(Жадидларда миллий fo h ва мафкура)
Ж А Д И Д Ч И Л И К ВА И Ж Т И М О Й -С И ЁС И Й
ХД РА КА ТЧИ Л И К
Жадидчилик, шунчаки бир маърифий, маданий-окартув
харакатигина эмас эди. Буни совет сиёсатчилари яхши би-
ларэдилар. Шунчаки харакат булганида улар катагон килии-
мас эдилар. Уларга «халк душмани», «Ватан хоини» деган
тавки лаънатлар ёииштирилмас эди. Дарвоке, «хакконий-
лик» даъво килиб келган тарихчиларимизда хам буни пай-
каш кийин эмас. А.В. Пясковский ёзади: «Шу вактдан (1905—
1917-йиллар кузда тутилмокда — Б.Ь(.) эътиборан Туркис
тонда «жадидчилик» деб танилган буржуа-либерал,
миллатчилик харакати кеигёйила бошлади ва усули жадид
мактаблари очиш ва таргиб этиш, маданиятпарварлик сил-
74
гари дастлабки тор доирасидан чикиб, аник, кузга ташланиб
турувчи сиёсий буёк касб этди»1.
Дар\акикат, жадидчилик сиёсий \аракатлар билан 6 o f -
ланмаслиги мумкин эмас эди. Масалани яхшироктушуниб
олиш учун унинг тарихига яна бир бор куз ташлаш э^тиёжи
тугилади. Умуман, Русия истилосидан сунг улкада куплаб
халк галаёнлари юз берди. Уларнингаксарияти мустакиллик
йулидаги уринишлар эди. Бирок ташкилий жи^ати ночор
булиб, купинча диний мотивда кечди. Жумладан, Туркис-
тонда >пгган аернинг сунгида юз берган 1892 йппги Тошкент
ва 1898 йилги Андижон вокеалари шундайлардан эди. Бу
вокеалар ва уларнинг иштирокчилари адабиётда изеиз кет-
ган эмас. Масалан, проф. F. Каримов аниклашича, Мукимий
1892 йил кузголонининг ташкилотчиларидан ва фаол кат-
нашчиларидан Инъомхужа Умриёхужаев (1833—1896) ва-
фотига багишлаб марсия ёзади, уни ша\ид ^исоблайди ва
улимидан каттик кайгуради2. Кузголоннинг яна бир ка\ра-
мони Шарифхужа кози (1812— 1904)ни Фуркат уз асарида
эъзозлаб тилга олади3.
Лекин 1898 йилги «Дукчи эшон вокеаси» талкини ада
биётда бошкачарок- Бунинг маълум сабаблари булиши ке
рак. Улардан энг му\ими, бизнингча, чор хукуматининг
Му^аммадали халифани фитначига чикариб, кузголон
\акидаги таассуротни бошка изга буриб юбора олганлиги-
да. Умуман, уз кулами ва окибатлари билан бутун Туркис-
тонни ларзага солган бу \аракат ва унинг адабиётдаги тал-
кини тарихчиларимиз \амда адабиётшуносларимиз *амкор-
л игида урганилиши зарур булган масалалардан.
Аср бошидаги вокеалар, рус-япон урушидаги маглу-
бият Русияни бухронга олиб келди. Ички миллий низолар,
норозиликлар кучая бошлади.
Лекин тобе миллатлар уз \ак->УКУКлари учун энди илга-
ригидай курашиш тугри эмаслигини англаб ета бошладилар.
Туркистонда \ам секин-аста уйгониш бошланди. Русияда,
хусусан Кавказ, Волгабуйида яшовчи туркий миллатлар би
лан якинлашишга, \амкорликка интилиш кучайди. Янги
гоялар кириб кела бошлади. Исломчилик (панисломизм),
туркчилик (пантуркизм) шундайлардан эди. Бу гоялар X IX
* *; *
* * *
85
лиши, экгимолки, унинг дастлабки белгиларидан эди. Турк-
чани расмий давлат тили деб эълон килиш илгари \ам булган.
Масалан, 1277 йилда элхонийлар даврида «дарго,\да, бор-
го\да турк тили ила» сузлашмок ва девон ишларини юрит-
мокка фармон берилгани маълум. Шундай бир иш Султон
Хусайн Бойкаро томонидан *ам амалга оширилган эди. Бу
ишлар кейин, Шуро замонасида \ш булган. 1921 йилда Тур
кистон мухтор шуро республикасида ва Бухоро халк рес-
публикасида \ам «турк тили — давлаттили» деб эълон килин-
ган. Мирму^син Шерму\амедовнинг «Хукуматтили — турк
тили»1деган маколаси \ам бор. Лекин ran шундаки, Шуро-
лар давридаги бу хил карорлар вокеликдан узок булиб, куз-
буямачиликдан бошка нарса эмас эди. Шунга кура, 1876
йилдаги вокеа миллатнинг кутарилишига, уйгонишига хиз-
мат килган булса, 1921 йилдаги карорлар «хужа курсин»га
эди.
Туркчиликнинг назариётчиларидан бири Юсуф Окчура2
фикрича, Усмонли турк давлатининг манфаатларига \ар
жщатдан уйгун келувчи бирдан-бир f o h туркчиликдир. Чунки
усмончиликда туркий миллат азалдан кадрлаб келган и дин
ва миллат унсури йук- Исломчиликда миллат четда колади.
Иккинчидан, мамлакатдаги христианлар бегонага чикари-
ладилар. Туркчилик \ам Усмонли давлати а\олисининг \ш -
маси манфаатини уз ^имоясига олмайди (шунингучун \ам
у сиёсий мавкега эришолмади), асосийсига таянади. Кдпа-
верса, унинг келажаги бор. Русия кул остидаги туркий оламга
\ш таъсир курсатиши мумкин.
Юсуф Окчура туркчилик \акидаги бу фикрларини даст-
лаб 1904 йилда Кр^ирада чикадиган «Турк» газетасида эълон
Килган «Уч тарзи сиёсат» маколасида уртага ташлади. Пар-
чаланиб бораётган Туркияни факат туркчилик билангина
\алокатдан саклаб колиш мумкин, деб \исоблади. Макола
уз даврида жуда катта а\амият касб этди. Инглиз тадкикот-
чиси Чарльз Хоетлер унинг турк дунёсидаги ролини 1848
йилдаги Комманифестнинг марксизмдаги урни билан так-
давоми
бор илмий истеъмолга киритгаи кишидир. Каранг: Зиё Кук Алп. Турк
чилик асослари. 3-нашрн, Истанбул. 1987, 6-бет. Яна ц. шу асар. Китобда:
«Узбсгим». Т., 1992, 30—37-бст.
1 Унда ^Ватан на Туркнядир турклара. на Туркистон. Ватан буюк
ва муаббат бир улкадир Турон», — дегаи сатрлар бор эди.
: Каранг: Зис Кук Али. Туркчилик асослари. 9— П-бетлар.
•'Каранг: Заки Валидий. Бугунги турк зли Туркистон ва якнн тари
хи, 563-бет.
бул туркчаси умумтурк адабий тили сифатида эълон килин-
ди. Лавр уз тахририни киритиб борди, албатта. Умумий ада
бий тилни яратиш имкони булмади. Лекин тил масаласида
барча туркий минтакалар учун умумий булган бир \ол бор
эди. У \ам булса, тилнинг уз имкониятлари асосида ривож-
лантиришга харакат килиш, четсузларни иложи борича кам-
роколиш. Умуман, яхши максадни кузда тутувчи бу хатти-
Харакат айрим пайтлари айрим жойларда тилни тозалаш (пу
ризм) даражасига кутарилдики, бу миллий тил равнакига
маълум даражада зарар етказди. Шундай бир хол адабиёт
масалаларида хам кузга ташланди. MacaiaH, хижо (бармок)
вазни туркчил икнинг мухим жиддий масаласи сифатида кун
тартибига куйилди1.
«Аруз вазни инкилобгача жадид адабиётида хам шеър ваз
ни эди. Бунда диккат этарлик бир нукта бор, — деб ёзган
эди Абдурауф Фитрат. — Бизда жадидизмнинг биринчи даври
панисломизм байроги остида юрди. Жадид адабиётининг аруз
вазни билан ёзилиши мана шу даврга тугри келади. Бора-
бора панисломизм, пантуркизм, узбек миллатчилиги бир-
биридан айрим хатти-харакатлар тарзида ажралади. Мен бу-
ларнинг учини хам утканман ва жуда яхши эслайманки,
панисломизм билан узбек миллатчилигининг адабиётдаги
инъикосларидан битгаси вазнда аруз ва бармок тарафдорли-
ги шаклида куринган эди. Узбек миллатчилиги бармок ваз-
нини ёклаганда панисломизм аруз тарафдори эди. Бу маса-
лада пантуркизмнинг узбек миллатчилиги билан бир сафда
турганини айтишга хожат йук- Мен шу вактларда узбек тор
миллатчилиги нуктаи назарида карор топган эдим ва шу
нуктаи назардан бармок вазнини ёкладим. Бармок вазнида
шеърни бошлаб Чулпон ёздими? Мен ёздимми? — эсимда
йук> факат шуниси аникки, бар\гок вазнини назарий жи-
\атдан ёклаб чиккан биринчи узбек миллатчиси мен эдим.
Жуда яхши эслайманки, панисломист жадидлар бу масала
устида бизга кулардилар. Мусо Бегиев2нинг бир мажписда
«Имлони узгарт’ириб, шеър вазнини бузиш билан бизни «ис-
Т А Ш К И Л И Й К У РИ Л И Ш Л А Р Й УЛИД А
ИТТИХДД ВА ТА РА ККИ Й
7-9215 97
Марказий кумита аъзолари партиянинг янги тайёрлан-
ган 75 моддалик дастури ни му^окама этдилар.
Иккинчидан, съезд Русиядаги барча мусулмонларнинг
миллий-маиший \аётларига оид зарур карорлар кабул кил-
ди. Хусусан, мактаб-мадрасапартаълимини мувофик/тшти-
ришни кузда тутувчи 23 моддалик роят му,\им бир дастурни
тасдиклади. Унда барча ибтидоий (бошланрич) ва рушдий
(урта) мактабларда «таълим она тилида булади» (3-модда),
«8 ёшдан 15 ёшгача булган барча болаларнинг укиши маж-
бурий» деб ёзилган эди.
Диний идораларга имомларга ажрномалар юбориш топ-
ширилди, кози-муфтилар бу ишни лозим даражада назорат
килмаеалар, ишдан олишгача жазо куллашга карор килин
ди1. Шунингдек, карорда укиш ватаътил муддатлари, барча
мактабларнинг дастурларини бир-бирига якинлаштириш,
уларни тузиш ва мурокама килиш учун 1907 йилнинг майи-
даооми
М АХАЛЛИЙ Ж АМ ИЯТЛАР, У Ю Ш М А Л АР
1 Шу асар. 26—67-бстлар.
Каранг: Мустафо Чуцай угли. 30—31-бстлар.
110
съезди шовкин-сурон билан утди. Ахмад Заки Валидий маъ-
лумот беришича, «Уламо ва козилар, мутаассиб рус шови-
нистлари ва ру\онийлар бир тарафда, ма^аллий зиёлилар ва
рус социалистлари иккинчи тарафда кизгин бах.слашадилар.
Мусулмон уламосига таянган кадетлар мажлисига \оким була-
дилар. Иккинчи тараф мажлисни тарк этади»1.
Айни пайтда, Умумрусия микёсида \ам йигилишлар
булиб, узаро фикр алмашишлар кизгин туе олади. 1917
йилнинг I — И майида Москвада булиб утган Умумрусия
мусулмонлари курултойи шундайлардан эди. Унинг тари-
хини Заки Валидий куйидагича \икоя килади:
Подшо ,\окимияти кулагандан сунг кенг мухркама дилин
гаи масалалардан бири Миллат ва Ватаннингтакдири булди.
Мустамлака макрмида яшаб келган туркий халкларнинг энг
пешкадам вакиллари \ам бирданига Русиядан узилиб, та-
моман мустакил булиб кетишни хаёлларига сигдира олма-
дилар. Хар хил фикрлар уртага тушди: федерация, мухторият,
федерал мухторият, ,\уКУКИй мухторият, унитар жум\урият
ва \оказо. Давлат Думаси кошидаги мусулмон фраксияси
бюроси келишиб олиш учун умумрусия йигинига тайёргар-
ликни бошлаб юборади. Бирок фаолларнинг бу борадаги
карашлари гоят хилма-хил эди. Масалан, таникли сиёсий
арбоблар осетин А\мад Салимов, козонли адиб Аёз Исто
ки й, журналист Шокир Му,\аммадёров федерация ва мух-
ториятга карши эдилар. Шу сабабли, ушбу нуктаи назарни
кулловчи Кавказ ва Туркистон урнига узларига фикрдош
булган ички Русиядан етарли вакиллар чакириб утказмокчи
буладилар. Федерация тарафдорлари эса бу фикрга карши
чикадилар ва катъий \исоб-китоб килиб, чакирилажак 400
депутатнинг 35 тасигина ички Русиядан була олиши мум-
кинлигини, колганлари Туркистон, Кавказ, Крим ва бош-
ка вилоятлардан таклиф этилиши лозимлигини талаб кил-
дилар. Лекин бу фикр ташкилий кумитанинг 14 март йиги-
лишида утмайди. Вазиятни сезган Заки Валидий уша куниёк
Тошкентга жунаиди. Оренбургда козок, бошкирд зиёлилари
билан учрашади, 24 мартда Тошкентга етиб келиб, 4(16)
апрелда очилган I-Туркистон мусулмонлари курултойини
утказишда жонбозлик курсатади.
Туркистон ва Крзотстондан куплаб вакиллар келадилар.
Курултойда Тошкентдан Убайдулла Хужаев, козокадвока-
ЖАДИДЛАР ВА СО ЦИАЛИЗМ
А Д А БИ ЁТ - М И Л Л А Т О Й Н А С И
1 Курсатилгаи мамба.
127
Ж А Д И Д А Д А Б И Ё Т И ХЛДИДА А Й Р И М К Д Й Д Л А Р
1 \амза. Мукам мал асарлар гупламп. Турт жилдлик. 2-жнлд. Т., 1980,
62-бет.
- Абдулла Авлонин. Тошкент топги. Т.. 1979. 253-бет.
•* «Мажот» г.. 1917 й.. 10-сон.
9— К-9215 129
Харобатхонада ётсанг, бизимчун ким килур таъмир,
Бузилсун, кадри кетсун деб килур \амсоямиз тадбир.
Ал ила туртмасанг, килмас, калам уздин-узи та\рир,
К,илуб изгори \асрат, \ар кима ёлборадур «Шухрат».
Ишора килинган «\амсоя» Русиядир, «тадбири» эса
унинг истилочилик сиёсатидир. 1912 йилда укиймиз:
Золимнинг Узи зулм(г)а гирифтор улур охир,
Албатга булур уй буз(г)аннинг хонаси вайрон.
(«Дунё китоби»дан)
Демак, у замон адолат тикланган замон булади. Яъни,
мазлум руёбга чикади, золим жазосини тортади. Хуллас,
истикпол му\аккак< Лекин кандай? К,ай тарзда? Илгарирок
унга маърифат пиллапояси оркалигина чикиш мумкин деб
уйланган эди. Энди у тобора камрок айтила бошланди.
Сиддикий ёзади:
Фалак \ам сен каби овораю саргаштадир, Ажзий,
Вале билмасмиким, ра\м этмади, чандон раво этдинг1.
Мирму\син-Фикрий бир шеърида «йулни k o p o h f v бо-
саётгани»дан, йул курсатадиган «чирок» йуклигидан но-
лийди2.
Сиддикий эса, юкорида маълум булганидек, уз дарди-
га малкам тополмаётганидан, замон *ам узи сингари «сар-
гашта», «овора» эканлигидан зорланади. Лекин шу нарса
маълумки, уша 10-йилларда ёзилган шеърларда *ам замон-
нинг уз-узидан узгариши мумкин эмаслигига, мустакил-
ликнинг инъом кил инмасли гига ишоралар учрайди. Маса
лан, Авлонийнинг «Истикболдан орзуларим» (1914) шеъ
рида шундай бир банд бор:
Тарбиятсиз бог-бустондан самар кутмак, абас,
Ишламай гулзорда бекор гул кутмак абас.
Булбули шуридани дом ила хур кутмак абас,
Ёшлиг гул гунчасини очмай, гулоб этмак абас,
За)фига бардош эдан тотгай арининг бол идан.
Анъанавий образ ва тафсиллар асосига курилган бу сатр-
лардаги асосий фикр шуки, истикдол уз-узидан келмайди.
Унинг учун курашиш керак.
" X
каби, араблар Арабистонларини — кумлик, h c c h f чулла-
рини, эскимулар шимол тарафларини — энг совук, к,ор ва
музлик ерларини бошка ерларлан зиёда суярлар. Агар суй-
масалар эди, уз ватанларини ташлаб, хавоси яхши, ти-
риклик осон ерларга хижрат килурлар эди», укиймиз унда.
Дар\акикат, бунинг ажабланадиган жойи йук- Ватан
опадек мукаддас. Уни кадрлаш, эъзозлаш, унинг шодлик
ва кувончига шерик булиш, гам-хаератини бахам куриш-
фарзанднинг бурчи. Шоирларимиз ватан олдидаги бурчни
шундай тушунадилар.
Табиийки, фарзандлар хам хар хил булади. Онанинг
бахтига шсрик булиб, бахтсизлигида ёлгиз ташлаб кетувчи
фарзандлар хам топилади. Ватаннинг хам факат фусункор
табиатини, бог-ромарини хуш курадиган, лекин ташвиш
ва гамларини уйламайдиган фарзандлари йук эмас. Холбу-
ки, ватанни, у кандай булмасин, севиш керак. Хамза, Ав
лоний, Анбар Отин, Тавалло, Силдикий-Ажзий каби унлаб
шоирларимиз ватанга мухаббатни мана шу нуктаи назар-
дан келиб чикибталкин килдилар. Бундай талкин эса кейинги
давр адабиётимиз учун хам бегона эмас.
Ватанни шунчаки севиб булмайди. Унинг дарди билан
яшамок, унинг бахтидан кувонмок, у билан фахрланмок
керак. Бу хам кифоя эмас. Чинакам мухаббат уни яна хам
гузалрок, яна хам мукаммалрок, яна хам улугворрок
Килишга ундаши керак. Бу эса кураш демакдир. Ватан озод-
лиги масаласининг, аслида, бошланиш нукталаридан
булган бу нарса шоирдан фахр ёнида кахрнинг хам були
шини талаб килади. XX аср бошидаги адабиётимиз бу ма-
салага конкрет ёндашди. Масалан, Авлоний унлаб шеър-
ларида зулмат каърида нажотсиз тулгонган Туркистоннинг
жирканч ва аянч манзарасини чизди. Айникса, бу уринда
унинг «Туркистон туфрогина хитоб» шеъри характерли:
«Хонумони хароб», «бойкушларга хамдам», фарзанд
лари «\айкал»дек «жонсиз», «вайрона» Туркистон! Иук,
йук» «сахни жонлик жаноза бирла тулган» — «буюк ма-
зор!» Унга улик кимсалар — «мадфун зиндалар» куиилган.
Бу тирик уликлар — Туркистоннинг бугунги нокобил ав-
лодларидир. Унинг ахволига ер хам, осмон хам йиглайди. У
Хам факир, хам хакир. Унинг на «тили», на «кулоги» бор. У
— «сурати девор!» Шоир бу «буюк мазор»нинг кимларга-
дир «боги ж инон» — жаннат гулшани эканлигини яхши
билади. Ха, у хаммага хам бирдай «аламзор» эмас. Унинг
«гунчалари»ни «х>'камогина» теради. Хукамо эса, бу мил-
137
латдадеярли йук;. Х,ам мае и — «фукаро» (факир). «Фукаро*
эса гулшан гулларининг тикани («хор») билан бирга хор,
оёк остида — «хоки мазаллат» да. Бу «манзар» шоирга «мах-
шар азоби»ни беради. Шоир унга назар ташлаганда «барри
кабоб» булади. Лекин, у — она! Шоир унга фарзандки,
унинг дардидан изтиробга тушади. Уз навбатида Она хам
фарзандининг тарбияси ва такдири учун бурчли:
Эй, модарим, чужукдаринг ифлос, безиё,
Остингдан устинг улди биза тарифа фукаро.
Сандин умид шулмиди,*жондан азиз оно?!
Кундан-кун айладинг бизи хижрона мубтало,
Эй, шири шафкати биза хунбор улан Ватан!
Борми жахонда санча ситамгор улан Ватан!1
Дарх^кикат, ватан тушуичаси, биринчи навбатда, халк
билан боглик- Абдулла Ориповнинг «Мен нечун севаман
Узбекистонни?» деган шеъри бор. Шоир ватанни гузалли-
ги ва бойликлари учунгина севишга карши чикади. Юрти-
га хитобан, факат шулар учунгина севадиган фарзандинг-
ни кечирма, дейди. Узи эса бу саволга шундай жавоб бера
ди:
Хуш, нечун севасан Узбекистонни,
Сабабини айтгин десалар менга.
Шоирона гузал сузлардан олдин,
Мен таъзим киламан она халкимга.
Халким, тарих хукми сени агарда,
Мангу музликларга элтган булсайди,
Кррликларни макон этган булсайдинг,
Ме)фим, бермасмидим уша музларга?
Икки Абдулланинг икки даврда ёзилган икки шеърида
битта муштарак нукта бор: Ватан — х а л к туфай лиги на му-
каддас. Хамза Туркистонга карата: «Рухсизтандур, ханжар
урса, кони сочулмас» деганида, унга «окибатсиз», «офият-
сиз», «хамиятсиз», «гайратсиз» деб таъна килганида мана
шу халкнинг ахволи, савияси, такдири \акидаги уй-таш-
вишлар изтиробидан келиб чиккан эди2. Хакикатан хам
чинакам ватанпарварлик энг аввало, ватани ва унда яшаёт-
ган халкни озод килиш. Шунингучун хам «Ватан» хамиша
139
«ракрбат» натижасида «чик»канига, «кон ич»иш ва «жон
чек» ишларнинг замирила «ер талашиш» турганига дикка-
тингизни каратмокда. Бир суз билан айтганда, додисага
реалистик ёндашмокда. Авлоний бир томонда «Англетар»
(Англия), иккинчи томонда «Олмониё» (Германия) бош
булган бу уруш «олама хокимлиг» максадида бошланган-
лиги ва у бутун Европани уз каърига олганлиги хакида суз
юритади:
Бу икки «баходир» узига майдон ародур,
Атрофига ёрдамга «баходир» чакиродур.
Бир ёнда Георг дахшат ила наъра уродур,
Бир ёнда Вил\елм турубон мурт буродур.
Нр куррасининг мехвари чикди учариндан,
Оврупо оловланди бу ёнгин сафариндан.
Бу узбек адабиётидаги ягона факт эмас. Анбар Отин
«Уруш» радифли газалида унинг «бойлик ортирмок учун»
атайлаб «чикарил»ганини очикайтиб, инсониятга килин-
ган хиёнат ва жиноят сифатида бахолайди1. Мирмухсин
Шермухамедовнинг куйидаги сатрлари эса хал и Россия
уруш га кирмаган, лекин уруш жазаваси мамлакатда авж
олган бир пайтда, 1914 йилнинг бошларида ёзилган эди:
Аъламу муфти хама фатвофуруш,
Зоти шариф дерки, купайсун уруш.
Ман на килай йигламайин ахли хуш,
Барча бу ишларга хамона хомуш,
Кузларини очди, кури иг, килди сок,
Эчкини жон — кайгуси, кассобни — ёг2.
Шеъриятимизга уруш мавзуининг кириб келишиии кар-
дош татар ва озарбайжон адабиётлари билан киёслаш ма-
салани равшанрок тушунишга ёрдам беради. Машхур М.
Иафурий 1914 йилнинг октябрида «Фитрат замони» деган
шеър ёзган ва Оллохга мурожаат килиб, уруш да\шатла-
ридан суз очган эди. «К,иёмат» шеърида эса гапни «кучли-
лар» — «кучсизлар»га3буради. Урушни худонинг «кучлик-
лар»га юборган жазоси сифатида талкин килади4. А. Харис-
144
катнашчиларини шафцатсиз жазолаш бошланди. Минглаб
кишилар осилди, камалди, бадарга кил ииди1. Лекин у халки-
мизнинг инкилобий тарихида ало,\ида боскич булиб колди.
«Мардикорлик вокеалари» номи билан машхур бу ^одиса-
лар бадиий адабиётда уз изини колдирмаслиги мумкин эмас
эди2. Дарх;ак,икат, шундай булди. Уша кунларнинг клинок
нафаси билан йугрилган кушиклар, шеърлар, достонлар,
*атто драматик асарлар майдонга келди. Афсуски, булар
на адабий-тарихий, на адабий-проблематик нуктаи назар-
дан урганилган. Хатто уларнинг аксарияти (масалан, Хам-
занинг «Лошмон фожиаси» ва «Рабочий» драмалари \акида-
ги умумий маълумотлар билан бу мавзудаги кушикутар та\-
лили, мардикорликка бориб келиб, у \акда достон ёзган
Полкан ижоди таджики ^исобга олинмаса) шу пайтгача
укувчиларга номаълум булиб келади. Бинобарин, бу хусус-
даги ишлар х;али ибтидоий \олда — мавжуд асарларни аник-
лаш, туплаш, саралаш ва илмий муомалага олиб кириш
боскичида турибди. Бу со\ада маълум ютукларни кулга
киритган фольклористикада эса мазкур муаммони бугунги
кун нуктаи назаридан кайта куриб чикиш зарурати бор.
Ёзма адабиётдаги ишлар эса ,\али олдинда. Биз бу урин-
да мардикорлик вокеаларининг бадиий адабиётда акс этиш
кулами ва йуналишларини батафсил ёритиб бериш даъво-
сидан узокмиз, албатта. У ало\ида, махсус текширишни
талаб килади. Крлаверса, бу иш бир-икки тадкикот билан
битмайди. Шу сабабли, биз 1916 йил вокеалари билан бог-
лик биргина поэтик асарлар билан кизикдик ва уларни
\ам узбек жадид шеъриятииинг тадрижий такомили нук-
таи назаридан куриб чикишга ^аракат килдик. Хозирча,
мардикорлик вокеаларига багишланган унга я кин шеърий
туплам босилиб чикканлиги маълум булди. Булар орасида
Хамзанинг машкур «Миллий ашувлалар учун миллий шеър-
150
биёт хамкорлигининг ажойиб намунаси булган бу кушик-
лардаги гоявий, хатто ифодавий ухшашликнинг бош саба-
би шунда. Бу дол ни Урта Осиёдаги бошка кардош халкдар
адабиётида хам учратиш мумкин.
Мардикорлик вокеалари деб ном олган халк озодлик
Харакати, табиийки, уша давр Туркистон вактли матбуо
тида уз ифодасини топмади. Чор цензураси бунга йул
куймас эди. У бир оз кейин — 1917 йилги феврал инкило-
бидан сунг куринди. Хамза Кукон ва унинг атрофида булиб
утган халк галаёнларини тасвирлар экан:
На кун улмишди, на хил улмишди замон,
Нечанинг кулида дандони, тулув огзида кон.
Неча минглаб кишилар улди ватан бирла хазон,
Бутун овози жахон тутди мусулмон ни ёмон...
деб ёзади.
Сидкий узининг жуда киска муддатда ёзиб эълон кил-
ган «Русия инкилоби» асарида бутун Туркистонни чулгаб
олган харакатни тасвирлади.
1916 йил 25 июн «Фармони нохоста»нинг эълон килини-
ши, халкдаги бесаранжомлик, махаллий амалдорларнинг
нохак хатти-харакатлари, элнинг «чумоли каби хор» кили-
ниши, киргинбаротлар, отиш-осишлар, «Тошкентда —
Крлкин» (Галкин), «Колесникуф», «Мочалоф»ларнинг,
Жиззахда эса «Ивануф лаин»нинг килмишлари, «Семи-
речески»да «киргиз (козок) ахли» бошига ёгдирилган жа-
фолар батафсил хикоя килинди. Эл ва юртнинг изтиробли
кунлари чинакам халкчиллик ва ватанпарварлик нуктаи
назаридан ёритилди.
Мухими шундаки, шоир бу ходисани хуррият ва озод
лик, хакикат ва адолат учун олиб борилган кураш сифати
да бахолади. Масалан, у шундай фикрлайди: зулм ва хакеиз-
лик шу даражага етдики, унга чидаш мумкин булмай кол-
ди. «Июн фармони» билан халкнинг сунгги сабр-токати
хам тугади. Нихоят у кузголди. Алам ва армонини байрок
Килиб, шиддатли жангга — хаёт ва мамот жанги га кирди:
Етиб зулм ислом элин жон иFa,
К^ушулди хурриятчилар сони Fa.
Демак, мардикорлик миллий ва ижтимоий кузголиш
учун бир туртки булган холос. Замонлардан буён дарди ети-
либ, тулиб келган бу халк шу ходиса бахона булди-ю, жун-
буш га келди. Масалага бу хил ёндашиш Сидкий карашла-
151
рида кескин узгариш юз берганини курсатмокда. Давом
этанлик:
Бутун дунёда \урриятчи аро
Бу суз бор эрур, ангдангиз, эй aFO.
Хуррият один мае \еч имкон ила,
Магар олса мумкин эрур кон ила.
(19-бет)
Бинобарин, 1916 йилдаги крнли тукнашувлар, табиий
хрл. Негаки, \оким мутеъга озодликни уз ихтиёри билан
кушкуллаб топширмайди. Ва у умуман осонликча булмай-
ди. Уни фацат куч билан, кон билангина олиш мумкин. У,
эхтимолки, катта курбонлар талаб килади. Шоир бунга та-
рихдан мисоллар келтиради. Жумладан, 1772 йилги Пуга
чёв кузголонини куреатади.
Бу нуктаи назар, умуман олганда, давр билан \амо\анг
эди. TyFpn, ижодкор-зиёлиларимизда масалага бошкача-
рокёндашиш \ам кузатилади. Масалан, Бе\будий, Фитрат
\ар кандай \олда \ш мусулмон ах,линингузаро кон тукиш-
ларини катгик коралайдилар. Сидкий хрм ^Уррият \акида
ran очганда, ижтимоий эмас, миллий озодликни кузда ту-
тади. Масаланинг бу томонини унутмаслик лозим...
Мардикорлик вокеаси окибатлари Сидкий нинг купги-
на шеърларидан урин олган. Масалан, шоирнинг «Рабо(т)-
чилар келиши» китобига киритилган бир шеърида куйи-
даги сатрларни укиймиз:
Мардикор олмок хусусида кирилди куб киши,
Булди бас yKFa нишон эски \укумат дастидан..
Солди киргизларни бошига билурсиз катли ом,
Окти сув урн иFa кон эски хукумат дастидан.
Сотдигу берди к \ама уйда йукУ бор нарсани,
Кдпмади синган казон эски хуку мат дастидан1.
Мирза Олим Жав\арийда эса шундай сатрларни учра-
тамиз:
Биз, мусулмонлардан ун олтинчи йилда *укм ила
Борди аскар хидматига неча юз минг мардикор.
Вермаган жой турктозу жавр ила улди хароб,
Крлди истибдод — зулм остида чук ша\ру иёр.
Куйди маежидлар, иморатлар, бузулди хоналар
154
дан Караганда ишкий-лирик й^лда ёзилгандай, маъшука-
сидан ажраган ошикнинг интизор кечинмаларинигина
ифода килаётгандай туюлади. Аслида ундаги мазмун анча
кенг. «Адашганман» радифли иккинчи шеърда эса «фалак
зулми» \акида гап очилади, лирик ка\рамон — мардикор
ихтиёри узида йуклигидан, а^волини «шар\и баён» килол-
маслигидан зорланади. Шоирнинг цензура важидан шун
дай йул тутишга мажбур булганини сезиш кийин эмас.
Х,ар икки шеър \ам арузнинг огир, вазмин вазнлари-
дан хазажи мусаммани солимда ёзилган.
Сидкийнинг 1917 йил 19 март санаси билан эълон
Килинган «Рабо(г)чилар келиши» китоби ^ар жи\атдан
мухим. Унда асосий уринни «Ситамдийда рабо(т)чилар ке
лиши» деб номланган 90 сатрли манзума эгаллайди. Мар-
дикорларнинг кайтиб келишига багишланган бу асарда
бошдан-оёк хизматга олинган ишчиларнинг жафоли мех-
натлари \акида гап кетади. Манзуманинг савол-жавоб шак-
лида курил иши, мардикор тилидан улар тортган азоб-
укубатларнинг бирма-бир \икоя килиниши асарнинг таъ-
сир ваа\амиятини кучайтирган. Узокинтизорликдан кейинги
учрашув кувончи, изтироб ва машаккатнинг дилда мадда
бойлаган аламлари ёркин акс этган. Бу сайру сайёхат *ам
купгина шоирлар огиз купиртирган «ка\рамонлик» \ам,
«Ватанни \имоя килиш» хам эмас эди. Негаки, «Ватан» «ок
подшо,\» амри билан бир \овуч арзандаларининг бойлик ва
\окимиятга булган сунгсиз ишта^асини кондириш учун уз
фукаросини ловуллаган утга ташлаган эди.
«Ситамдийда рабо(т)чилар келиши» манзумасидаги мар-
дикорларнинг жафоли хаёти билан танишар экансиз, шоир
укувчи диккатини чор \укуматининг мана шу кабих сиё-
сати ва кирдикорларига каратганлигини курасиз. Асар мар-
дикорга берилган шундай савол билан бошланади:
158
Бас эмди, кон ёшингни тукмаким, ул дилбарим келди.
Мусофирлигда ранги ка\рабо янглиг capnF булгон,
Кизил гулдек юзи сулгон менинг богу барим келди.
Рариблигда жафо чеккан, ситам тортган, алам курган,
Кади гамдин дуто булган машаккатпарварим келди.
Рариблик юртида *айрону сарсон улмасун \еч ким,
Fapn6y нотавон улгон ситамкаш ра^барим келди.
Рариблик юртида очин-тукин ишлаб совугларда,
Кади хамлик, кузи намлик, юзи чун заъфарим келди.
Замона гардишидин куб жафолар чекмаган ким бор,
Худога шукрким, кузимни нури, сарварим келди.
Жафо бирла эзилгон дил шифо тобти, бу кун Сидкий,
Ки ул \озик табиби гамзада нек ахтарим келди.
(7—8-бетлар)
Шеърдаги туйгуларни биргина кувончу шукрона билан
чеклаш тугри булмас. Шоирнинг дил тубида чукиб ётган
кайгу ва ^асратини \ам пайкаш кийин эмас. Эътибор кил
ган булсангиз, шеърда хизматдан кайтган «рабо(т)чи» тав-
сифланганда «чашми тарим», «дурахшон гав\арим» билан
биргаликда «ситамкаш ра^барим», «сарварим» каби сифат-
лар \ам ишлатилмокда. Булар шунчаки кофия учун келти-
рилган дейиш кийин. Назаримизда, шоир уларнинг «узга
юрт»ларда чархланиб, тобланиб, ок-корани тушуниб кел-
ганлигига ишора килмокда. Уларнинг катта ишларда, буюк
узгаришларда элга «сарвар», «ра^бар» булишига умид 6 o f -
ламокда. Буни унинг бошка шеърлари тасдикдайди.
Чунончи, 1917 йил 24 мартда босилиб чиккан «Тоза хур-
рият» тупламида бир шеър бор. «Яшасун ёшлар!» деб ном-
ланган бу шеърга шоир «Хозирги намойишчи тараккий-
парвар Тошканд ёшлари *акинда» деб изо\ берган. Гап кузи
очи к, эсли-,\ушли, чинакам янги авлод \акида кетаётга-
нини сезиб олиш кийин эмас. Шоируларни олкишларэкан,
уларга хос булган характерли хусусиятларни ажратиб курса-
тади. Шоир фикрича, бу хусусиятлардан энг му\ими— улар
нинг эл учун фидойиликлари, ундан \ам му^имроги ма-
*аллий айирмачиликлардан узок эканликларидир.
Мана уша сатрлар:
Демаслар бу казокдур ё нугойдур, ё кишлоки,
Булаклаб ё угайлаб четга куймас \сч бир он ёшлар.
Разолатпешалар ахлокин исло,\ига саъй айлар,
Тугушгондин зиёда барча элга ме^рибон ёшлар...
159
Улар хуррият хавосидан нафас олиб, унинг рухидан
тарбия топсалар, Миллат узининг озодлик хакидаги хар
кандай орзусига эришмасдан колмайди:
Бу хуррият замонида аларни тарбият килсак,
Гумон йуктурки, солгайлар фалакга ошён ёшлар.
(21-бег)
Шоир уларнинг уюшкокдигига, митинглардаги эхти-
росли «нутку бахс»ларга хавас ва фахр билан карайди:
Тараккийпарвар улсун, сарвар улсун эл барисига,
Амон булсун, эсон булсун яшаб неча замон ёшлар
(21-бет)
деб дуо килади.
Дархакикат, мардикорлар она юртга кайгач, Туркистон-
даги миллий харакатчиликнинг олдинги сафларидан урин
олган шонли авлоднинг узагини ташкил килган эдилар.
1917 йил Феврал вокеаларини Туркистон халки зур
хурсандчилик билан кутиб олди. Шоирларимиз бу вокеага
багишлаб юзлаб шеърлар ёздилар. Шукрий-Хуршид ва Сид-
Кий киска муддатда «Хуррият меваси»1ва «Русия инкило
би»2деган достонлар ёзиб чоп эттирдилар.
Таржеъбанд — достон жанридаги биринчи асар 1917 йил
нинг 15 мартида Руломхасан Орифжонов босмахонасида
босилган. Муковасига туширилган алвон байрокпар расми
устига «Мусовот» (Тенглик), «Ахувват» (Биродарлик), «Адо-
лат», «Хуррият» деб ёзиб куйилган. Иккинчи достон — во-
кеабанд. Сидкий 1917 йил феврал вокеаларини кенг ва ат-
рофличатасвирлайди. Инкилобтарихини, сабабларини ёри-
тишга, уларни тахлил этишга харакат килади. Жумладан,
чор Русиясининг Туркистонда олиб борган сиёсати оркали
унинг сиёсий инкирозини курсатади. Распутин вокеалари
воситасида маънавий-ахлокий жихатдан хам чириганлиги-
ни исботлашга уринади. Асар бутун инсониятни яхлит, я го
на вужуддеб каровчи фалсафий умумлашма билан якунла-
нади. Шоир Туркистон халкини хам барча маданий миллат
лар сингари узаро ахилликка, иттифокка чорлайди. Хусусан,
«Шуройи исломия» жамиятига катта ум ид билан караб,
унинг атрофида бирлашишга даъват этади:
И С М О И Л Б Е К ГА С П РИ Н С К И Й (ГАСПРАЛИ)
(1851 - 1914)
МУКДДДИМА
171
ма\аллий тилдаги киска курслариии киритиш, тарбия асос-
лари ва мухтасар рус конунчилигини укитишдир. Муал-
лимларни университетлар Лазарев шарктиллари институ-
тини тугатганлар орасидан танлаб олиш мумкин. Бундай
исло\от \ар бир мадрасага купи билан 7—8 минг сумга
тушар. Борингки, \ар йили унта мадрасага юз минг сум
кетсин. Буни \еч булмаса, мусулмонларимиздан иона туплаб
\ам йигиш мумкин. Бу ишлар амалга ошгудай булса, 10—
15 йил ичида маорифимизни тубдан узгартиш, кайта куриб
олиш мумкин булур эди.
«Мусулмонларга Русияни, унинг \аётини ва конунла-
рини урганмокка имкон беринг, уларга тор дунёкарашла-
рини янгилашга, жонлантирувчи билимга эга булишга
имкон беринг. Улар учун янги гояларга ва принципларга
киришиш жараёнини енгиллаштиринг, ва сиз, ухлаб ке-
лаётган огирбош, мудрок мусулмон бандасининг накадар
тез жонланиб, узлигини инкишоф этиб, рус тафаккури
ва \аётига тез аралашиб кетишини курасиз. Бунинг учун
куп нарса керак эмас. Лекин унга факаттугрилик, софдил-
лик билангина, мусулмонларнинг уз тилларига, укитув во-
ситаларига мурожаат этув йули билангина эришиш мум
кин».
Шундай килингудек булса, рус тили ва фани га путур
етадими? Ватан маърифати, умуминсоний маданият ют-
майдими? К,анчадан-канча англашилмовчиликларнинг,
бахтсизликларнинг олди олинмайдими? «Э\тимол, рус
мужиги \ ш \еч нарса укимайди, \еч бало билмайди, яша-
япти-ку!» деб менга эътироз билдиришлари мумкин, —
ёзади Гаспринский. — Биринчидан, у жуда ёмон яшайди,
\еч нарса укимаганлиги учун бошида минг бир бало; ик
кинчидан, нима булганида ^ам биргина келиб чикиши-
нинг узи, тарихий анъаналари уни рус \аётига, тартибла-
рига турмуш ва карашлари тамом бошкача мусулмонга
Караганда якин килиб куяди».
Бу китоб босилиб чикиши билан великорус шовинист-
ларининг каттик каршилигига дуч келди. Айникеа, мусул
монларнинг мактаб-маорифини миллий асосларда куриш-
лари лозимлиги — миллий мактаб \акидаги фикрлар ёкма-
ди.
Буни у биларди. Москвада Милютин гимназиясида >'киб
юрган пайтлари уриспарастлиги билан донг козон ган М. Н.
Катков билан бу масалада куп тукнашган эди. Унинг му-
\аррирлигида чиккан «Московские ведомости» газетаси
172
билан «Руссий вестник» журналини мунтазам укиб борар
эди. Унинг нуктаи назари Тошкентда Н. Остроумов ва М.
Муропиев, К,озонда Н. Ильминский билан айни бир хилда
эканлигини яхши биларди.
Н. Ильминский турк-татар халкининг мактаб-маорифига
дахлдор хар бир илгари силжишни рус халкига карши хара
кат деб билади. Синоднинг обер-прокурори К. П. Победо
носцева ёзган бир хатида очикдан-очик «Русиядаги му
сулмон халкларига биронта хам ижтимоий-сиёсий ХУКУК
бермаслик керак», дейди. Дарвоке, туркий халклар алфа-
вити билан купдан шугулланиб келаётган турк профессо-
ри А. Эржиласин Гаспринский анжуманидаги (1991) маъ-
рузасида галати бир фактни келтирган эди. Маълум були-
шича, Н. Ильминский 1876 йилда туркий халкларга рус
алфавитини жорий килиш таклифи билан чиккан экан.
Унинг фикрича, хар бир турк кавмининг уз тилига ва ал-
фавитига эга булишига эришиш лозим. Шунда уларни аж-
ратиш осон кечади. Бу гоя инкилобдан сунг режали, бос-
кичма-боскич амалга оширилди. «Йилдиз» журналининг
1989—199) йил сонларида эълон килинган С. Гафаров мо-
нографиясида хам бу хакда кизикарли материаллар келти-
рилган.
Исмоилбек Русия коидаларини синчиклаб урганди. 1882
йилда «Солномаи туркий», «Миръоти жадид» номларида
2 рисола эълон килди. «Рус мусулмонлиги» асарида кута-
риб чиккан масалаларни амалга оширишни матбуотдан
бошлади.
К ЕЛ А Ж А К ХАКИДА УЙЛАР
1Аознм — улуклар.
185
улдигини инкор этиб булмас», — деб ёзади Исмоилбек ва
бунинг далили сифатида бугунги илм-фан, ша*ар мадани
яти, дехдончил ик, богдорчилик, экология кабиларнинг
\аммаси ислом маданиятига бориб такалишини курсатиб
беради.
Табиийки, ундаги бу гоялар муайян билим ва идрокка
суянган эди. Туркий халкпарнинг >пгмиш маданиятини, ру-
\иятини теран англашдан, унинг кейинги асрларда так-
дир такозоси билан тушиб долган туткун ва тургун турму-
шини теран идрок этишдан, унга йул излашдан келиб
чиккан эди. Бу жидотдан Исмоилбекнинг «Туркистон ула-
моси» китоби му\им.
ТУ РКИ С Т О Н УЛАМ ОСИ
1 S'ma ерда.
2 Бу сафар таассуротлари Исмоилбекнинг маколаларида («Машина-
ли мактаб*> — каранг: бу \акда: Бур\он Шараф. Абдулгани Хусайинов-
нинг таржимаи \оли \ам Хусайиноалар фирмасининг тарихи, Орен
бург, 1913: Мажид Ранизода, «Таржимон» г., 1906, 15-сон) ёритилган.
М. Ранизода 1906 йилда таржнмалари, \икоя ва романлари билан ёзув-
чи сифатида танилган булиб Гуржистониинг Гори ша\рида ислом до-
рулмуаллими мудири эди. (Каранг, «Таржимон* г., 1906 й, 15-сон.)
Исмоилбек маколаларида Туркистонли замондошларида ёвкур оталар
шижоатидан асар колмагани афсус билан тилга олинган уринлар анча-
мунча. Бирок у мазкур сафарида Самаркандиниг Тахтикорача довони-
дан Ша\рисабзга ^тишда учраган бир чупон бола билан мулокотидан
сунг Со.\ибкирон Темур рх'хи \али-\ануз авлодларида яшаб келаётгаии-
га ишонч \осил килади. Унинг дадил. уз шаънини баланд тутиб жавоб
беришинп кузатар экан, «чупонии бундай сайратган тоифа маориф билан
мунаввар булса. тогларии остин-устун килиши шуб\асиздир*>, деб сза
ди (Окгул дастаси ски адабиёти жадида хидматлари. Мажид Ранизода,
«Таржимон» г., 1906, 15-сон).
сарлавдоси остида «Таржимон»нинг уша йил соиларида (47,
50, 57 — 59, 64, 78) босилган. Каспийдан «Генерал Ско
белев» кемасида келиб, Крас новодеклан поездга утаркан,
Гуктепа урушини эслайди. Кдпъа ахолисининг «бутун Осиё-
га шу\рат ва ибрат дея бола-чакаси баробар киличдан ке-
чурулуб, от оёгида топталгани»ни алам ва изтироб билан
ёдга олади. Исмоилбекни Янги Бухоро (Когон) станция-
сида амир одамлари ва Русия сиёсий агентлиги таржимо-
ни Мир\айдарбек кутиб оладилар. Амир уни Карманага
таклиф этади. Зиёфат асносида Валиахд Саййид Олимхон
билан учрашади. Валиа\днинг Русия матбуотини мунтазам
укиб боришини, дунё вокеаларидан хабардорлигини куради.
Самаркандга >пгади. «Усули жадид» мактаблари билан та-
нишади. Махмудхужа Бе*будий, Абдулкодир Шакурий би
лан узок сухбатлар куради. Гап тарих ва келажак, мукаддас
обидалар ва уларнинг такдири, рус истилочилик сиёсати
ва узликни сакдаб колиш докида эди.
К^йтишда яна Бухорога тушади. К^ушбеги Остонакул-
бек билан тухтаб колган янги мактабни юритишни гапла-
шади. Асосий тускинлик козикалон томонидан эканлиги-'
ни англаб, \узурига боради, ваъдасини олади. Бухородаги
нугойлар Исмоилбекни ме*монга чакириб, «Жамияти хай-
рия»ларига фахрий аъзо киладилар. Янги очилган бир мак
табни унинг шарафига «Исмоилия» атамокчи эканликла-
рини айтадилар. Исмоилбек унамайди. Амир Абдуладодхон-
нинг мар*ум падари хурматига «Музаффария» номлашни
масла*ат беради...
Мактабларгина эмас, мадрасалар *ам исло* килиниши
керак. Иложи булса, янги замонавий олий укув юртлари —
университетлар курмок керак. Исмоилбек бу фикрга 1885
йилдаёк келган эди.
«Эй давлатлулар! — деб ёзган эди Бухоро ва Хива хон-
ларига мурожаатида, — майдони сиёсатда мамуб улуб, ис-
тикдолни гойиб этди. Бу замон-да гафлат эдилурса, май
дони иктисод ва маишатда миллат маглуб тушуб, сабаб
уланлари дунё турдикча масъул тутажакдир... »'
197
улканинг келажагига ишонади: «Санга огирлик келмасун,
>тлум. Иншооллох, замона келур, а\ли Туркистон дахи фу-
нун ва камолат ошноси улуб, тарийки тараккияя етишар...»
дея тасалли беради.
Умуман Туркистон хаёти асарнинг бошидан охиригача
муаллифнинг диктат марказида туради. Масалан, асар бо
шида Андалузия бухрони, испанлар — фарангларнинг узаро
жанжаллари хакдца ran кетар экан, Бухоро ва Куконнинг
X IX аср урталаридаги бир-бирларига килган катлу FOpaT-
ларига шама килиб утади. Бошка бир уринда эса, хар бир
юртнинг тимсолига айланган дарёлари хакида сузлар экан,
Зарафшонни кайнокбир мехр билан тилга олади.
К^ишлок имоми Мулла Аббосни мактабга бошлайди.
E p y F , озода. \ар бир фан учун махсус жихозланган укув
хоналари, кироатхона, кутубхона... 8 ёшдан 12 ёшгача бар
ча мактабда. У рил ва киз болалар алохида укийдилар.
Саёхат давом этади. Шайх Жалол машина тайёрлигини
айтиб, шахарга таклиф килади. Оврупода кургани оташ-
ароба. Бирок тутуни йук, узи хам бошкачарок, электр би
лан харакат килади.
Улка маркази Дорус-саодатга кетмокдалар. Йулда киш-
локлар куринади. Бир-бири билан телефон, телеграф орка
ли борланган. Электр мошина Дорус-саодат вокзалида
тухтайди. Шахар хам тамом бошкача. Бу биноларни Мулла
Аббос Туркистонда хам, Оврупода хам курган эмас. Шайх
Жалол мехмонни мехмонхонага жойлаб, козига кетади.
Мехмоннинг Дорул-рохатга кандай келиб колганини бил-
дириш керак.
Кеч тушади. Бирдан хаммаёкёришиб чарогон булиб ке
тади. Мехмон хайрон. Бундай холни олдин курган эмас. У
буларнинг кечда ёниб, тонгда узи учадиган электр экан-
лигини с^нг билади. Эрталаб хаммомга тушиб, Шайх Жа
лол билан кози хузурига борадилар. Кучалар, майдонлар
хам бошкача. Масалан, майдонларнинг бири «Озод» деб
номланган, бири халифа З-Абдурахмон номида. Кучалар-
дан бири Тарикибн Зиёддеб аталади. З-Абдурахмон май-
донидаги мухташам бир бинога борадилар. Мармардан нак-
шинлар ишланган. Эшиги тепасига олтин харфлар билан
хатти куфийда «Боб ал-хукук» Деб куйилибди. Крзихона —
шу. Крзи, унгтарафида котиб, йулакда хизматчи.
Шайх Жалол Мулла Аббос Туркистонийни таништи-
ради. Крзи уни мамлакатнингтартибларидан хабардор кила
ди. Бир нарсани алохида таъкидлайди: «Улкамизча энг буюк
198
кабохат ва жиноятялон суйламакдир. Жазоси дахи бик OFHp-
дир. Ялончи хибс ул иниюр, аммо хибсхона очик турар,
атрофинда минг киши улса-да, сузламая бир киши топил-
мас...»
Бу ход хаммаеидан ошиб тушади. Кандай мамлакат бу?!
Кахрамонимиз бу ердаги урф-удум, ахлок, илм ва ма
даният борасида Кози билан сухбатлашар экан, тобора
узини унгайсиз сезиб боради. J2 йил мадрасада умри бекор
кетибди. Фарангистондаги 2 йил укишини сузлар экан,
Маргаритага булган мухаббатигача айтишга тугри келади.
Бу ердагиларнинг яшаш конуни шундай: Улар Аллохдан
КУРКадиган даражада ёлгондан кУРКадилар. Ёмонликдан
жаханнамдан кочгандек кочадилар. Жаннатга интилгандек
кишиларга мухаббат куядилар. Бу гаплар кози тилидан
юртнинг янги ме\монига биргина кардошлик насихати
эмас, маъмурий-шаръий амр сифатида хам айтилган эди.
Бу улка инсон табиатининг икки буюк иллатидан — ёл
гондан ва \аксизликдан кутулган эди. Шу жихатдан у Fap6-
нинг х,ам, [Царкнинг \ам, Оврупонинг \ам, Осиёнинг ,\ам
кусуридан холи эди. Бу ердаги илм ва ахлок олдида Турки
стон бадавий, Фарамгистон олчок эди. Холбуки бу улка
дунёдан тамом узилиб, баланд тоглар орасига яширинган
бир жойда аждодларининг илму >у/нари соясида уз холла-
рича шундай даражага етдилар. Мулла Аббос бозор ёнила
яна бир вокеага дуч келади. Бир араб дуч келган одамга
илтижо-ла бокиб, хол-а\вол сурар, \еч ким эътибор кил-
масди. Сотувчи экан. Бир.кишинингярим динорлик хакига
хиёнат килибди. Кози уни текшириб аниклагач, айбдор деб
топибди. Шундан буён у хаммага бегона. У билан хеч ким
сурашмайди, гаплашмайди. Одамлар вабодан кУРККандек
уни четлаб утадилар. Хатто хотини, бола-чакаси хам тарк
этади. У уз хохиши билан мамлакат четидаги махсус жой
ларда ибодат ва тахеил билан узини поклайди. Сунгжами-
ятга ян гидаи кабул кил инади. Бу бечора ёшлигида озгина
касал булгану тарбияси етишмай колган, гунох килгани
шундан. Кейинги турт йил ичида юртда бундан бошка
жиноят содир булган эмас.
Бу юртда хамма нарса гайритабиий. Масалан, Мулла
Аббос ме\монхонасига келса, икки хат ва бир газета ту-
рибди. Бири Фаридабонудан, иккинчиси махаллий «Ис-
тикбол» газетасидан. Фаридабонунинг кариндошлари мех-
мон билан танишмок истайдилар. Газета эса Мулла Аб-
босдан олис Бухоро ва Туркистон хакида макола сурабди.
Бирок бу хатлар ёзилган когозларни у илгари \еч курма-
ган, тамом бошкача. Конвертларида марка йук» бепул. LLIaitx
199
Жалол шошиб 5—6 тухум кутариб киради, жужа очирмок-
чи эмнш. Мулла Аббос \айрон, кандай килиб товуксиз жужа
оч ади.
Шайх Жалол сирни очади. Тухумдан жужа чикиши то-
вукнинг босишидан эмас, \ароратдан. Бу янги ran эмас. Бу
кадимдан маълум эди. Мулла Аббос ва унинг туркистон-
лик \амсабоклари эски илмнинг мо\иятини урганган эмас-
лар. Гап шунда. Кргозни \ам куп нарсалардан тайёрлаш
мумкин. Дорул-рох^атдагиларнинг иши шу йулдаги тажри-
балардан бири холос.
Мулла Аббос «Истикбол» газетасини варакпайди. Бухо
ро, Хива, Кукон хонликларининг Русия томонидан забт
этил иши тарихи хакидаги маколага кузи тушади. Муал
лиф олис тарих, хусусан Амир Темур борасидаги \оким
карашларга карама-карши уларок унинг ярим дунёни эгал-
лашида илм-фан ва ка\рамонлик самарасини курган эди.
Унингча, жахдпат ва нодонлик билан футухрт ва шижоат
\еч качон бир ерда жам була олмайди. Маколада кухна Тур-
кистоннинг таназзули сабаблари \акида суз юритилиб,
шундай ёзилган эди:
«Бир давлат ё миллат хароб улажакэса, энг ибтидо илм-
сиз ва маърифатсиз колур. Бу ^олда куй \айвони каби
фа\мсизлануб уз бошларини узлари узатуб турарлар! Нима
Килсинларки, кузлари богпангандир!»
Макола охирида Туркистондан Мулла Аббос деган бир
кишининг ажиб бир \ол билан Дорул-ро\атга келиб кол-
ганлиги маълум кчлиниб, унинг бу ерда уз билимини оши-
риш макеади борлиги мамнунлик билан кайд этилган эди.
«Ха, булар дунёни биладилар. Дунё буларни билмай-
ди», хаёлидан утказади Мулла Аббос.
Фаридабонунинг уйида курганлари бундан \ам \айрат-
ланарли эди. 80 ёшли шайх Туркисгоннинг забт этилиши
истилодан юз йил олдин маълум булганлигини айтади ва
Ибн Марвоннинг «К,иёс ва э^тимолот сиёсати» китобини
укишни тавсия килади...
Мулла Аббоснинг Амир билан учрашуви лав^аси \ам
бор. Унинг сирли мамлакатдан чикиб кетиши дунёга но-
маълум бу улка учун фалокатга сабаб булиши мумкин. Шун
га кура, бу масалани амирлик \ал килиши лозим. Лекин
адолат конуни уни ихтисрига карши \олда олиб колишга
йул бермайди. Сайё\ Амир билан учрашади: 30 ёшларда,
чуккисокол, очик юзли, хуш бокишли. Бухоро ва Туркис
тон турмушидан сурайди. «Ришта» хасталигидан суз оча-
ди. (Чор ^укуматн Зарафшон сувипи тусиб куйгач, Бухо-
200
рога еув бормай, ,\овузларда ришта таркалган эди). Бухо-
рога тоза сув келтириш йуллари докида фикр билдиради...
Амир Аббосга рухеат бермайди. Аббос узининг асир
эмаслигини айтади. Амир бундай масъулиятли масалани
бир узи ,\ал килолмаслигини, Олий Мажлисдан сураб \ал
Килишини айтади... Бир катор можаролар, Фаридабону —
Мулла Аббос муносабатлари, шу аснода хотин-кизлар так-
дири, Туркистон, Бухоро манзаралари, 1500 йилда очила-
жак «Васиятнома» билан боглик, гап-сузлар сунгида рухеат
бериладн. Мулла Аббос бу ерда орттирган дустлари билан
видолашиб, кандай сирли келиб колган булса, шундай
сирли тарзла чикпб кетади.
«Дорул-рохат мусулмонлари» Русиядаги туркий халк-
лар адабиётининг янги даврдаги биринчи йирик намунаси
эди. Шу сабаб унинг таъсири Волгабуйи ва Туркистон халк-
лари янги адабиётининг шаклланишида му\им рол уйна-
ди. Бу гап узбек адабиётига \ам тегишлидир.
Иккинчи томондан эса, Исмоилбекнинг бадиий ижо-
ди унинг кизгин ва самарали кечган жадидчилик фаолия-
тининг маънавий давоми, буюк миллатпарвар карашлари-
нинг олижаноб тахайюли мевалари эди.
Гаспралининг хотин-кизлар ва уларнинг жамиятдаги
урни масаласи докидаги карашлари «Хотинлар улкаси»1
номли хаёлий-саргузашт киссасида акс этди. Унда ,\ам во-
Кеалар тошкентлик Мулла Аббос Франсавий тилидан \икоя
Кил инади. Асар аёлларни «сочи узун, акди калта» дегувчи
мутаассибларга киноя булганидек, эмансипация никоби
остида уларнинг аслий хусусиятларилисобланиши лозим
булган назокатдан узоклаштирилишига, «эркаклаштири-
лиши»га карши исён \ам эди. Бу мавзунинг *ам Туркис-
тонда накадар кизгин му\окама килингани маълум.
Хулоса килиб айтганда, И. Гаспралининг *аёти ва сер-
мазмун фаолиятини Туркистонсиз, унинг тарихи ва так-
дири докидаги уйларисиз тасаввур килиб булмайди. Улуг
мутафаккир Туркистон халкдарининг бой маънавий меро-
сини Русия мусулмонлари орасидаги янгиланиш ва исло-
\отчилик доракатлари учун маънавий о.мил деб билади. Айни
пайтда, бутун вужуди билан Туркистон учун \ам нажот
йулини излайди ва буни янгиланишда, исло\отда куради.
Шунга кура, унинг карашлари \ам Туркистон билан теран
С И Д Д И КИ Й -А Ж ЗИ Й
Сиддикий-Ажзий 1864 йилда Самаркандда турилган. Ки-
чик замондошларидан Рахим Хошим («Турсункул»)нинг
маълумот беришича, ота-боболари туркистонлик булиб,
Амир Абусаид замонида, XV асрда Самаркандга кучиб ке
либ колганлар1. «Исми Саидахмадхужа, унвони Сиддикий-
дир; Узининг асосий касби булмиш эътибори ила хозир
хам Самарканд теграсида Халвойи кишлорида дехкончи-
лик билан машрулдир2, деб ёзган эди 1924 йилда адабиёт-
шунос Вадуд Махмуд (1897 — 1976).
Саида\мад 5 — 7 ёшларида отаси Хасаихужа вафот этиб,
дастлаб бобоси Алих>ока кулида, сунгрок уста Абдулкаюм
эшигида етимликда катта булгани маълум. Булажак шоир
янгасида савод чикарди. Мадрасага катнаб «Шархи мулло»
гача укишга муваффак булди. Лекин асосий сабокни \аёт-
дан олди. Илмни купрок муста кил эгаллади. Замондошла-
ри унинг укув-кобилиятини алохида таъкидлайдилар.
Вадуд Ма\муд ёзади:
«Буюк бир истеъдодга эга булронидан куп санъатлар-
нингустосидур. Бошлаб Сиддикий яхши биртехникдур. Соат
ва мошиналарни тузатмок ишига мохирдур. Яхши тукувчи
ва тикувчидир. Куп йиллар бу санъат ила яшагондур. Яхши
овчидур, мусики билан хам анча шуруллангандур. Узтили-
НбЗИМАХОНИМ
(1870 - 1924 )
МАХМУДХУЖА БЕХБУДИЙ
(1875 - 1919 )
ХДЁТ ЙУЛ и
Ма\мудхужа Бе^будий Туркистон жадидчилик *арака-
тининг бонийсидир. Унинг \аёти ва ижодий фаолияти
^акида 20-йилларда ма^аллий матбуотда Садриддин Ай-
ний, Хожи Муин ибн Шукрулло, Лазиз Азиззода каби
замондошлари томонидан бир катор макола, хотиралар
эълон килинган. Кейинги йилларда, хусусан, мустакиллик-
ка эришилгандан сунг жадидлар фаолиятини урганишга
кизикиш кучайиши билан Бе^будий \ам кайта кашф эти
ла бошланди. Бе^будий таржимаи \олини ёритишда Хожи
Муиннинг 1922 — 23 йилларда узи му\аррирлик килган
«Ме\наткашлар товуши» (1922), «Зарафшон» (1923) газе-
таларида чоп этган маколалари му\им ах;амиятга эга. Бе\-
будий ^акида 70-йиллардан бугунги кунгача эълон кили-
ниб келаётган Соли\ Крсимов, Ахмад Алиев, Наим Кари
мов, Сирожиддин Ахмедов, Шерали Турдиев ва бугунги ёш
тадкикотчилар Халим Саййид, Нормурод Авазов, Зебо
А>;ророва ишларининг барчасида мана шу Хожи Муин
маълумотлари асос килиб олинади*.
БЕ^ БУ Д И Й ВА М АТБУОТ
X
«УзАС» хафталиги Ингеборг Балдауфнинг мазкур хо-
тираларнинг олмонча таржимаси муносабати билан ёзил-
гаи «Ма^мудхужа Бехбудий Фаластинда» (1993, №21) ма-
Коласини эълон килди. Муаллиф унда Бехбудий кузатиш-
ларининг узига хослиги \акида ёзган, адиб калбини
уртаган энг катта дард—эрк ва маърифат эканлигини айт-
ган. Дар\акикат «Хотиралар»даги маърифий ру\, изти-
роб тула фикр-мулох^азалар, муаллифнинг ташна ниго\и
сизни бефарк колдирмайди. Хусусан, Ватан туйгуси ифо-
даси учун бугун сиз билан бизга \аддан ташкари якин
килиб куяди. У Кдалуси шарифдаги Хазрати Довуд мак-
барасини, Биби Марям ва Хазрати Исо калисоларини
зиёрат килар экан, тошкентлик ёш бир атторга дуч кела-
ди. «Дуконига бир оз ултурдик, — ёзади Бе\будий, —
мамлакатдан суради. Калига бир неча нусха «Ойна» ва
«Туркистон харитасини» бердим. Ах„ли савод экан. Тош-
канд ша\рини курсатдим. Беихтиёр харита устиндаги Тош-
кандни упиб, кузига суртди. («Хуббул ватани мин ал-ий-
мон»). Хусусан, ватан ва а^ли диёрнинг кадри мусофи-
ратга маълум булур. Хакикатан ватан мукаддасдур. К^адрини
билмок керак». «Ойна» журнали маърифат ва маданият
таркатишда жуда катта хизмат килди. Унда миллат ва унинг
\ак-\укукига, тарихига тил-адабиёт масалаларига, дунё
а\волига дойр кизикарли маколалар, ба\слар бериб бо-
рилган. Айникса, тил масалалари мухаррирнинг хамиша
диккат марказида булган. Бе\будий миллатнинг тараккийси
учун бир неча тил билишни шарт \исобларди. Масалан,
журналнинг 1913 йил август, биринчи — нишона сони-
даёк «Икки эмас, турт тил лозим» деган макола билан
чиккан эди.
Фитратнинг журналда босилган маколаларидан бири
«Химмат ва саботи булмаган миллатнинг хакки \аёти
йукдур» деб номланган. «Тушундигим замон кунглум ёнар,
йигламок истарман, куз ёшларим келмайдур», деб бошла-
нар эди макола. Адиб тараккиёт ва турмушда Овруподан ер
ва осмон кадар узилиб колган Туркистоннинг фожиали
ах;волидан суз очган эди. (1915 й., 7-сон): «С. А.» имзоли
кишининг «Хар миллат уз тили ила фахр этар» (1914 й.,
35-сон) маколасида бошка тилларни урганиш каторида х;ар
бир миллат уз тилининг му\офазаси билан шугулланиши
шарт, деган фикр жуда куп далиллар билан исбот килиб
берилади. «Агарда тил ва адабиётимизни му\офаза килмай,
анга ажнабий лугат ва сузларни куша берсак, бир оз за-
монда тил ва миллиятимизнг йукотурмиз. Миллиятимиз-
15— К-9215 2. 5
ни йукотганда диёнатимиз уз-узи ила албатта, йуколур»,
деб ёзади муаллиф ва «Бас, бизга тилимизни ажнабий
сузлардан мухофаза килмокдик энг биринчи мухим бир
вазифадур», деб хулоса чикаради. Журналнинг 1915 йил
11-12- сонларида босилган Бехбудийнинг «Тил масала-
си» маколасида тилларнингузаро муносабати хакидаги бахс
давом этади. Улуг маърифатчи тилларнинг бир-биридан
уринли лугат олишини табиий жараён деб карайди. Энг
бой тиллардан булган инглизчанинг хам «ун минглар ила
бегона луратларни мажбуран олганлигини» дал ил килиб
курсатади ва масаланинг бошка жихагига — ягона адабий
тил, тил бирл игига диккатни каратади.
Бехбудий адабий танкидга катта эътибор берди. Навоий-
дан кейинги бир неча асрлик сукунатдан сунг бу соханинг
хос хусусиятларини тайин этиб, адабиётда унинг тенг-
хукукдиги масаласини уртага куйди. Унинг ушбу мавзуга
багишланган жиддий маколаларидан бири «Танкид сара-
ламокдур» (1914, 27-сон) деб номланган эди.
Туркистон забтэтилгач, руслар махаллий халкка «с-арт-
лар» деб ном бердилар. Н. Остроумовнинг бир китоби худ-
ди шундай номланганлиги хаммага маълум. Бу суз, аслида
турли вактда турли этник катламга, гохо социал катламга
нисбатан айтилган. 10-йилларда бу суз атрофида яна бахс
кетди. Чунончи, Бухоро амиринин г русчага таржимон и Бах-
ромбек 1911 йилда «Шуро» журналига «Биз, Туркистон ва
Бухоро халкининг турклиги маълум булиб туруб... на учун
сарт атайдурлар?» деган савол билан мурожаат килади. Жур
налнинг 19-сонида Бехбудийнинг «Сарт сузи мажхулдир»
деган жавоби босилади. 24-сонида эса самаркандлик Бако-
хужа «Сарт сузи аслсиздур» деган макола билан чикади.
Шу билан бахс босилгандай булади. Бирок орадан 2 — 3
йил утиб, «Садойи Фаргона»нинг 1914 йил 30-сонида Мул
ла Абдуллабек деган кишининг «Сарт сузи маълумдир» де
ган маколаси босилади. Табиийки, Бехбудий ундан каноат-
ланмайди, чунки унда мавзуга дойр бирор янги ran айтил-
магани холда, «маълум» деб даъво килингаи эди. Шу сабабли
Бехбудий «Сарт сузи маълум булмади» деган макола ёзиб,
«Садойи Фаргона»га юборади. Бирок газета маколани бос-
майди. Шундан сунг муаллиф маколани уз журналида (1914,
39-сон) беришга мажбур булади. Журналда Бехбудийнинг
«Сарт сузи мажхулдур» маколаси хам кайта босилган.
Макола хажман Ссшмокди, журналнинг бир неча сонида
давом этган. Адиб ушбу калиманинг халкона этимология-
сидан тортиб, Алишер Навоий, Бобур, Мухаммад
Солих, Абулгози Баходирхоннинг асарларигача, Н.Остро
умов китобидан Д. Г. Логофетнинг «Бухоро хонлиги»ю
226
Jl. М. Будагов лугатларигача, И. И. Гейер «Саё\атнома»ла-
ридан А. Вамбери «Кундаликлар»игача, жадидчилик \apa-
катининг Ахмад Заки Валидийдан Исмоилбек Гаспринс-
кийгача булган намояндаларининг бу сохадаги кузатишла-
рини туплаб, хулосалайди.
Адибнинг барча тарихий-илмий мавзудаги мацолалари
сингари бу хам ртмишга камоли эхтиром ва эътикрд билан
ёзилган. «К^абиласиниСнг) исмини ва етти отасининг оти-
ни билмайдургонларни «кул» — «маркук» дерлар (1914,
23-сон, 340-бет) деб ёзади у. Бу суз Ч. Айтматов туфайли
«манкурт» булиб, янги умрини бошлади. Бе\будий, мил
лат узини англагандагина ижтимоий-сиёсий масалаларга
бошкалар билан тенг аралаша олади, деган фикрда булди.
Шунинг учун хам тарихга алохида эътибор берди. «\аёт ва
мамот масалалари кадар мухим булган неча масалалар кузи-
миз олдига тургани холла аларни эхмол этуб, факат сарт
сузи ила шугулланиб, фурсатларни бушка уткармоклик
яхши эмас», деб ёзади у. «Лекин, — давом этади, — ёв-
руполилар кошида миллият масаласи мухим ва мукаддас
тутилган бир замонда бизлар хам миллият масаласидан
саналган «сарт» хакида гох-гох бахс этуб, миллиятимизни
хотирлаб турганда, зарар курмасмиз»1.
Умуман, Бехбудийнинг публицист сифатидаги фаолияти
адиб истеъдодинингжуда ёркин бир киррасини ташкил эта
ди. У уз умри давомида юзлаб маколалар ёзди. Узининг Мил
лат ва Ватан, жамият ва ахпокхакидаги фикрларини купрок
макола ва чикишларида ифода этди. Баъзилар унинг макола-
лари ададини 200, бошкалар 500 деб белгилайдилар. Унинг
барча ёзганлари хисоблаб чикилмаган, хатто аникланмаган-
лари канча. Муаллифлар узларининг исми шарифларини уз
газета-журналларида куп-да куявермаганлар. Хар кандай холда
Хам Бехбудий роят серма\сул каламкаш эди. Мухими шунда-
ки, у XX аср бошидаги Туркистоннинг йирик сиёсий арбо-
би эди. Унинг Миллат ва Ваган такдири \акидаги барча караш-
лари, аввало, мана шу маколаларида акс этган эди. Бу жи-
Хатдан унинг 1906 йил 10 октябрда «Хуршид» газетасида
(6-сон) босилган «Хайрул умури авсатухо» (Ишларнинг
яхшиси уртачасидур) маколаси характерли. Бу макола узок
йиллар совет тарих фан и нуктаи назаридан бахоланиб,
БЕХ БУ Д И Й Д АРСЛИКЛАРИ
М У Н А В В А Р К О Р И А БД У РА Ш И Д Х О Н У ГЛ И
(1878 - 1931)
АБДУЛЛА АВЛО Н И Й
(1 8 7 8 -1 9 3 4 )
ЗАМ ОН ВА ИЖОД
' пг: М. Ра\мо»юв. Узбек тсатри тарихи. Т.. «Фан», 1968. 327—
351-бетлар.
2 Каранг: LU. Ризасв. Жадид драмаси. Т.. «Шарк», 1997, 63-71-
бетлар.
248
лаштирган «Уликлар» (Жалил Мамадкулизода асари)ни
куриб, уз таассуротларини шундай ёзган эди:
«Тошкентнинг улкан «Колизей» театрида озарбайжон-
чадан сарт тилига таржима килинган «Уликлар» пьесаси
куйилди. Ижро жуда яхши эди...»1. TyFpn, Тавалло ёзгани-
дек, театр «тараккийнинг хабари» «миллатнинг \аёт аса-
ри» эди. Лекин, умуман олганда, театрчилик ишлари осон
кечган эмас. «Кимики са^нада курсанг, ани жасорати бу!»2
деганида, Тавалло мутлако \ак эди.
«1915 йилда ма^алла халки» домламиз «театрчи» булди,
«масхарабоз булди, — деб мени мактабдан кувиб, Миро-
бод ма^алласидаги бошлангич мактабни ёпдилар, — деб
ёзади Авлоний уз таржимаи *олида.
1917 йил Феврал вокеаларидан сунг Авлоний ижтимо-
ий-сиёсий ишларга шунгиб кетди.
Мир^идоятов ва К,. Юнусов томонидан 1917 йил 25 май
санаси билан унга берилган бир гуво^номада «Мазкур му-
рожаат килганда, тегишли ташкилот ва шахсларнинг ёр-
дам беришлари» утиниб суралган эди. Ш у йилнинг апрел-
май ойларида Туркистоннинг жуда куп ша^арларида ма-
>;аллий ме^наткашларнинг касаба уюшмалари ва
ташкилотлари майдонга келди. Масалан, Тошкентдаги
мингга якин узбек ишчисини жипслаштирган бинокорлар
(Усталар жамияти, ташаббускорлари: олмазорлик Очил Бо-
божонов, мерганчалик Султонхужа Крсимхужаев), к °Р а
ишчилар (охунгузарлик А. Абдурашидов), металлистлар
союзи (Кулмат Холму^амедов) шундайлардан эди. Авло
ний «1917 йилда Тошкентда ерли халклар орасида бошлик
булиб, «Укитувчилар союзи» ва бошка бир неча рабочий
союзлар ташкил килдим», — деб-ёзади уз таржимаи *олида.
Май ойида уруш оркасидаги кора хизматга олинган мар
дикорлар кайтиб кела бошладилар. Уларнинг *ам уюшма
лари пайдо булди. Авлоний уларда иштирок этди. 6 июнда
Тошкент ишчи ва солдат депутатлари Советига саилани ,
Эски ша\ар озик-овкат комиссияси аъзоси килиб тасдик-
ланди. Шу йилнинг 30 сентябридан 10 октябригача були
Утган ишчи съездига вакил сайланди. Бу ташкилотларда
эсерларнинг таъсири кучли эди. Эсерларнингузида \ам ке
254
«Хайвонлар узларига булаклар тарафидин келадургоп
зулм ва жабрларни шох, тиш, тумшук ва тирнокдари ила
Кайтарурдар. Лекин инсон... акд ва идроки соясида узига
келадургон зарар ва зулмлардан сакданур. Ер юзидаги хай-
вонларни асир килуб, буйнидан бойлаб, ипларининг учи
ни кулларига берган инсонларнинг акдидур». Хукамолар-
дан бири: «Хар нарса купайса, арзон булур, акд эса илм
ва тажриба соясида кднча купайса, шунча кимматбахо
булур», — демиш.
Адибнинг карашларида Навоийнинг инсон хакидаги
машхур «инсон—хилкаттожи» нуктаи назари (концепция-
си)нингтаъсири яккол сезилиб туради. Унинг фикрича хам
акд фак,ат инсонгагина насиб этган сифатдир, жахоннинг
зийнати окил инсонлардир.
Юкорида Авлоний акднинг илм ва тажриба соясида ка
мол топишига ишора килган эди. Дархакикат, булар узвий
тушунчалардир. ИЛМ хам «инсонларнинг мадори хаёти,
рахбари нажоти», борингки, «дунёнинг иззати». У — «ин
сон учун гоят олий ва мукаддас бир фазилат».
Муаллиф бу фазилатларни шунчаки кайд этмайди,
унинг конкрет хаёти й, амалий ахамияти устида хам тухтаб
утади. Унинг инсонни камолотга етказишда бош омил экан-
лигини атрофлича далиллашга харакат килади.
Илм эгаллаш эса уз-узидан булмайди, албатта. У хар
бир кишидан муайян лаёкат ва кобилиятни талаб килади.
Чунончи, синчковлик, \ар бир нарсага ибрат назари би
лан карай олиш, саъй-гайрат, шижоат кабилар шундай си-
фатлар жумласига киради.
«Инсон ибрат назари ила бокуб, дунё китобидан уз кадр-
Хиссасини билиб олмаги лозимдур», — деб ёзади Авлоний.
Маърифат сохиби булмак керак. Шунинг учун акл сохиб-
лари, фатонат эгалари узларига фойдаси булса-булмаса син-
чиклаб карагон нарсаларидан бир хисса олмай куймаслар».
ЗИ Й РА КЛ И К, очикфикрли булишга интилишнингхам
ахамияти катта. Булар хаммаси ёшликдан бошланади. Умр—
ганимат. Уни бехуда ишлар билан утказиб юбориш жиноят-
дир. Адиб зехн ва идрокни кувватлантириш учун укиш-ёзиш-
ни урганишга улгурган хар бир болани хар хил китоблар,
газета ва журналлар укишга ва шу оркали дунёнинг борди-
келдисини англаш, у хакда фикр юрита олиш даражасига
эришишга чорлайди.
Илм олиш риёзат чекишни, саъй-гаиратни талао этади.
Адибнинг образли ифодасига кура, илм бамисоли бодом-
255
нинг ичидаги магиз. Уни кулга киритиш учун ме\нат
Килиш, чакиб пучошдан ажратиб олиш керак.
Авлонийнинг виждон ^акидаги фикр-муло^азалари \ам
диккатга сазовор. Унингча, виждон—акут ва тафаккур ме-
зони. Умуман олганда, бунда ёндошиш виждоннинг а\амия-
тини ва мо\иятини тугри тушунишга ёрдам беради. Лекин
унда бироз конкретлик етишмайди, Виждон тарозисининг
«акл ва \икматга мувофик» ишларга «му\аббат» куйдириб,
«кабо\ат ва ёмон» ишлардан «нафрат» эттириши аслида
тугри тушунтириш. Бирок унинг туфилик даражаеи яхши
ёки ёмон деб номланадиган муайян *одисага ниебатан
кулланилгандагина конкретлашади. Адибнинг «яхши» ва
«ёмон» тушунчаларини англашида эса маълум мав^умлик
йук эмас. У буларни талкин килганда, купинча, аклга му
вофик келадиган, мувофик келмайдиган деган принцип-
дан келиб чикади.
«Агар а\мок одам булса, уз тугишган биродарингни *ам
севмаслигинг мумкин, лекин Ватанни, у кандай булма-
син, севмаслик мумкин эмас. Аммо бу мух>аббат унинг мав
жуд а^волидан бир умр мамнунлик булиб колмаслиги, бал
ки уни мукаммаллаштиришга чанкок интилишдан иборат
булмоги лозим», — деган эди донишмандлардан бири.
ВАТАН ТУЙ РУС И энг инсоний, энг муътабар туйгу-
лардан бири. Ватанни шунчаки севиш мумкин эмас. Унинг
дарди била яшамок, унинг бахтидан кувонмок, У билан
фахрланмок керак. Ватан Онадек мукаддас. Уни кадрлаш,
эъзозлаш, унинг шодлик ва кувончига шерик булиш, FaM -
\асратини ба\ам куриш фарзанднинг бурчи. Авлоний Ва
тан ва унинг олдидаги бурчни шундай тушунади.
Фарзандлар \ам \ар хил булади. Онанинг бахтига ше
рик булиб, бахтсизлигида ёлгиз ташлаб кетувчи фарзанд
лар топилади. Ватаннинг \ам фусункор табиатини, 6 o f -
рогларини хуш курадиган, лекин ташвиш ва гамларини
уйламайдиган фарзандлари йук эмас. Ватанни, у кандай
булмасин, севиш керак.
«Биз, туркистонликлар, уз ватанимизни жонимиздан
ортик суйдигимиз каби, араблар Арабистонларини, кум-
лик, иссик чулларини, эскимулар Шимол тарафларини,
энг совук кор ва музлик ерларини бошка ерлардан зиёда
суярлар. Агар суймасалар эди, \авоси яхши, тириклик осон
ерларга уз ватанларини ташлаб, \ижрат килурлар эди. Бо-
боларимиз «Кии 1и юртида султон булгунча, уз юртипгда
чуггон бул», — демишлар».
256
. Муаллиф уз фикрини хилма-хил мисоллар билан асос-
лашга харакат килади. Масалан, у шундай тамсилни кел-
тиради. Айрим кишилар уз ховли-жойларини, мол-мулк-
ларини сотиб, Маккага зиёратга боришади. Хатто шулар-
нинг хам аксари яна уз ватанларига кайтиб келадилар.
«Бунинг сабаби, яъни буларни тортуб кетургон кувват уз
ватанлари тупрокларининг мехру мухаббатидур...», дейди.
Шоирнинг «Мактаб гулистони» (Т., 1 91 6 ) га кирган
шеърларида бу фикрлар давом эттирилган.
«Сенинг исминг бу дунёда мукаддасдур,
Хар ким сенинг кадринг билмас — ак/ж пастдур»,—
деб бошланар эди ундаги «Ватан» шеъри. «Хижрон сузи»-
да эса она-юртнинг куркам, бой ва улугвор манзараси
чизилади.
Бас, шундай экан, унинг учун жонларни фидо этмок
керакдир:
Ватан, ватан дея жоним танимдан улса равон,
Банго на гам колур, авлодима ую ватаним.
Fy6 op(r)a дунса таним, йук вужуди зери вахм,
Чароки, уз ватаним хокидур гуру кафаним.
ТИЛга, маданиятга мухаббат эса хар бир кишининг халк-
ига булган мухаббатидир; «Хар бир миллатнинг дунёда бор
лигини курсатадургон ойнаи хаёти тил ва адабиётидир»,
— ёзади адиб.
Суз — ноёб гавхардир. Унинг шарафи бенихоя. Хар кан-
дай кимматбахо гавхар унинг олдида садаф хам була ол-
майди:
Суз гухарига эрур онча шараф,
Ким була олмас анга гавхар садаф.
Алишер Навоийнинг «Хайрат ул-аброр»ида суз таъри-
фига багишланган боб шу сатрлар билан бошланади1.
Буюк мутафаккир суз кулратига юксак бахо берди, хил
ма-хил тамсил ва тадбирлар билан уни кукларга кутарди,
тилни пулат ханжарга, сузни унга кадалган инжуларга киёс
килди. Еки мана бу мукоясаларга эътибор килинг: Масих
(Исонинг лакаби) яхши суз билан улганни тирилтиргани
учун «жонбахш» лакаби ни олди. Суз Хал илни утга ташлатди.
Энди бошка бир мисол, Сиз гунча огизлик, шакарлаб
дилбар билан биргасиз. Унинг алвон ёно^ари юрагингиз-
ИНКИЛОБД АН УМ ИД КИ Л И Б
1М. Рахмонов уни «Икки му\аббат» деб берган (Узбек тсатри тари-
хн. Т.. 1968. 333-бет). Авлонпн архивилагн тугалланмаган кулёзма нус-
хада у ««Икки севги» деб номланган.
286
гуйгулари \амма нарсадан устун келади. Улар кураш ва
улимни афзал биладил ар.
Иккинчи пардада Нозимбекнинг жангда ярадор були-
ши хикоя килинади. Вокеа ярадор Нозимбекнинг Холида-
хоним \алокати \акидаги хабарни эшитган жойда узила-
ди.
Аеарда Холидахоним анча фаол таевирланган. Бу Но
зимбекнинг «Айби йук,, жоним! Хуррият эрлардан купрок
хотунларга керак эканлигин билганингдан еуйлаюреан»1
деган сузлари билан далиллангандай булади. У Нозимбекни
адолат ва озодлик учун курашга ундайди. Масалан, унга
Карата: «Хуррият урдуси Истанбули мух;осара килмишлар.
Сиз на учун бегам утурасиз? Оё, бу гариб миллатни(нг)
асоратдан куткармок сизнинг вазифа эмасми?!... Бу золим
истибдодпарастлари йикмокучун ка^рамон \уррият урду-
сига кумаклашмок лозим эмасми?!» (3-бет), — дейди. Ин-
Килобни \ар нарсадан мукаддас билади. Уни эрларнинг
иши деб утирмайди. Хатто, «агар ,\уррият йулинда улсам,
баним учун энг саодатлу улумдир. Агарда бирорта муста-
бидлардан улдурсам, уз вазифамни адо килгон булурман»
(4-бет), деб ^исоблайди.
Парча шуни курсатадики, Авлоний бу асарида персо-
нажларнинг ру^ий дунёсига алох^ида эътибор берган. Маса
лан, улар инкилобни шунчаки бир ка\рамонликка восита
деб тушунмайдилар. Нозимбек унинг \аёт-мамот масаласи
эканлигиии, унинг ,\ар ла^заси та\лика ва хатар билан тула
булиб, курбонсиз кулга кирмаяжагини яхши х,ис килади:
0 \, бу хуррият э*сон истар,
И нкил об
✓
кайда кезар, кон истар.
Халка-\алка сочина \ар кишини айлар асир,
Юзини ру\ина куймокга кизил кон истар.
Кимки курди юзини, токат эта олмайди,
К-ена2 васлу диидорина курбон истар.
У ила бир ма\ваши дилдор эрур ^уррият,
Хажри-да, васли-да х;ижрон истар.
(2-бет.)
М У Х А М М А Д Ш А Р И Ф С У Ф И ЗО Д А
7 (1 8 8 0 - 1937)
Узбек истон Ижтимоий Шуролар жум\урияти 1926 йил
27 феврал 35-сон Фармони билан Хамзага «Узбекистан халк
ёзувчиси», Суфизодага «Узбекистон халк шоири» фахрий
унвонини берди.
Дархакикат, Суфизода XX аср бошларидаги ижодий фао
лияти билан халкимизнинг миллий ва ижтимоий уйгони-
шига салмокли хисса кушган, 20-йиллардаги шеърлари би
лан эса янги узбек поэзиясини яратишда самарали хизмат
килган шоирларимиздандир. Айни пайтда, у маърифатпар-
вар, мураббий сифатида \ам маориф ва маданиятимиз та-
рихида салмокли уринга эга. У унинчи йиллардаёкянги усул-
даги мактаб очиб, болаларга даре берган, илм-маърифатни
кенг халк орасига ёйишга жонбозлик курсатган кишил ар-
дан эди. Бинобарин, Суфизода хакида ran кетганда унинг
истеъдоди ва фаолияти га хос булган мана шу икки жихатни
— ижодкорлиги ва мураббийлигини таъкидлаш лозим була
ди. У худди мана шу жи\атлари билан X IX аернинг охири,
XX аср бошидаги узбек маданиятининг Исхокхои Ибрат,
Сиддикий-Ажзий, Абдулла Авлоний хамда Хамза Хаким-
зода Ниёзий каби вакиллари билан бир сафда туради. Суфи
зода уз карашларини бевосита хаётга татбик этишга бел
боглаган фидойилар даврасига мансуб.
Унинг асарлари Биринчи жахон уруши арафасида ва 20-
йилларда огиздан-огизга утиб, кенг халк оммаси калбидан
муста\кам урин олган. Унинг номи билан боглик хикоялар
кекса китобхонлар, адабиёт мухлислари орасида халигача
мавзу булиб келади.
Суфизода шеърларидаи намуналар 30-йиллардаёк мактаб
дарсликларига киритилгаи. Масалан, Абдулла Авлоний 1933
йили нашр эгтирган урта мактабларнинг VII синфи учун
292
тузган «Адабиёт хрестоматияси»да Суфизодага махсус урин
ажратган. Жумладан, шоирнинг «Маданий макиёнлар» шеъ-
рини «Пролетар диктатураси даври адабиёти» намунаси си
фатида берган эди. Умуман олганда эса, СУФизода ижоди
хакида ёзилган маколалар 20-йилларда хам учрайди. Маса
лан, Лутфулла Олимий 1925 йилда у *акда макола ёзган.
J^34Ji[Puma эса Миён Бузрук Солисов «Суфизода ва унинг.
^жоди» дегащоитбналрп эттирди. 1935 йильшнГ291швари.-.
да Суфизоданинг тугилганига^бУрил тулиши муносабати
билан юбилей утказилган ва 200 дан ортик шеъри нашр
этиш учун тупланган эди... Бирок насиб килмади. Шоир ката-
FOH курбони б^лди.
Унинг иккинчи ижодий умри 60-йиллардан бошланди.
1968_йилда адабиётшунос Тулкин Расуловнинг ташаббуси
билан Суфизода шеърларининТТжр кисми кичик китобча
булиб босилиб чикди1. Уша йили «Узбек совет адабиёти та-
рихи»нинг биринчи жилдида шу муаллифнингшоир хакида
ги маколаси нашр этилди хамда унда Суфизоданинг адабиёти-
миз ва маданиятимиз тарихидаги урни хакида фикр юри-
тилди2.
Мухаммадшариф Суфизода 1880 йилда Чустда хунар-
манд оиласида тугилди. Отаси Эгамберди Суфи пичокчилик
билан шугулланган экан. Онаси Зайнаб холанинг саъйи-гай-
рати эвазига Мухаммадшариф ё~н!^шниси Манзура отин
кулида савод чикаради, сунг эса махалласидаги эски мак
табда таълТгм олади. Булажак шоирнинг адабиётга кунгил
куйишида газални дид билан укувчи бу хушовоз аёлнинг
таъсири катга булган.
Суфизода адабиёт даргохига 90-йилларда, яъни Муки-
мий узининг машхур сатиралари билан бадиий ижодда де-
мократик йуналишии тайин этган, Фуркат маърифатпар-
варлик рухидаги шеърлари билан бу давр адабиётининг му-
Хим бир хусусиятини белгилаб берган пайтларда кириб келди.
Табиийки, унинг дастлабки шеърлари мана шу икки катта
санъаткорнинг фусункор мисралари таъсирида вужудга кел
ди. «Fy6opn дарду алам», «Упай» каби лирик газаплари, «Да-
канинг», «Бедананг» каби хажвиялари, маърифат хакидаги
Катор шеърлари унинг демократик адабиёт остонасига ки-
ришида узига хос йулланма булди. Шунингдек, 1893—98
йилларда Куконда яшаб, Мукимий тугарагида фаол катма-
мискин
(1880-1937)
Уз ^аёти давомида юзлаб шеърлар ёзган, лекин бирорта
шеъри халк капбида сакланиб колмаган шоирлар куп булган.
Аммо шундай шоирлар \ам борки, уларнинг ёзган шеърла-
рини йигиштириб келса, э\тимол 30—40 дан ошмас, бирок
улардан уч-турттасини, халкапбатта билади.
Мулла К^ушок Мискин шундай шоирлардан.
Сиз «Тошкент ироп1»ни эшитгансиз, албатта. Машхур
«Сарахбори ирок»нинг нолакор о\ангига ни,\оятда уйгун
туш гаи э\тирос тула сатрларини эсга олинг:
ч*f
Каранг. бу \акда: УзАС. 1993 п., 23 июл.
297
Манам Мажнуни ишк, дустларки, бир Лайлони изларман,
Жамоли гул, сочи сунбул, кузи ша\лони изларман.
Ажаб биртийра дилдурман, камар сиймони изларман,
Мани ишкИда зор этган кади зебони изларман,
Ушандог офати жон, шухи бепарвони изларман.
Асири гул юзидурман, жа^он гулзорини найлай,
Анга кун глум ни олдурдим, булак дилдорини найлай,
Деюрга сирри ма>фам йук, бу гам из\орини найлай,
Маломат килса килсун эл, алар гуфторини найлай,
Кечуб ман ору номусдан ушал барнони изларман.
Бу Мискиниинг энг маш\ур шеърларидан бири — «Из
ларман». Унинг бошка бир талай газал ва мухаммаслари *ам
борки, улар бугунги кунда х;ам \офизу хонандаларимиз то
монидан севиб куйлаб келинади. Масалан, «Бизни ташлаб
Кайга кетди ул каро кошим менинг» газали ёки:
Курдим хатингиз зебо санамлар,
Кдглимга эркан ёзган ракамлар,
Бера\м айлаб бизга ситамлар,
Ра^м айламайсиз коши каламлар, —
деган банд билан бошланадиган, сузлари х;ар макомда учиб-
куниб турадиган мураббаъсини олинг. Умуман, Мискин халки-
миз хотирасида, биринчи навбатда, му^аббат куйчиси, газал-
хон шоир сифатида колган. Узига хокисорлик билан «Мис
кин» тахаллусини танлаган бу шоирнинг шеърияти кулами,
аслида анча кенг. У факатгина ишкий газалхон шоиргина
эмас, замонасининг му^им ижтимоий-сиёсий масалалари-
дан \ш четда турмаган, уларга акс-садо берган. Ватан ва
Миллатнинг озодпик \акидаги орзуларини англай олган шоир
\ш эди.
Мискин 1880 йилда Тошкентдаги машхур Чорсу мах;ал-
ласида тугилди. Унинг асл исми Руломхалил1эди. Отаси Тош-
му^аммад а_ка темирчилик, N'ITTxhагарлик билан шугуллан^
4 Тан.90-йилларнинг бошида Тошмухдммад ака вафот этади.
Иуломхалил синглиси Каромат билан бокувчисиз колади.
Онаси икки болага соябон излаб тешиккопкалик бир ки-
шига турмушга чикишга мажбур булади. Энди угайлик,
TAB АЛЛО
(1883-1937)
С И РО Ж И Д Ц И Н С И Д КИ Й
( 1884- 1934)
1 Уткинчи.
: Пасткаш.
327
чунки у Уша купи окрокдпнинг отига «хакикий хотун булиб-
ди», — дея кушиб куяди.
Сидкий ушбу вокеани олимнинг уз тилидан эшитгани-
ни маълум килади. Хуллас, бу вокеани шоир ёзиб, эълон
килиб юборади-ю боши балога колади. «Бу сузларим барча
та куёш каби фош булгоч, — ёзади шоир, — ул золим
банги кози узи каби золим ва мустабидларни ёллаб, мен
камбагални Сибирияга сургун («авок») ва турма ичра тур-
рун килмокра анча чолишти. Мавлоно Фирдавсий Султон
Махмуд Розийни хажв килиб, Туе шахрига кочкондек ул
золим амалдин колрунча мен хам Фарроналарда кочиб юр-
дим ва икки йилча умрумни кечурдим. 1329 еанаи хижрияда
Киш хавоеинда токи ул золим тахтдин тобутра тортилди,
мен хам уз ватаним дару деворира ортилдим. Ва биргина
хакикат изхори учун шунчалик ташвиш чектим».
Дархакикат, шоирнинг Андижонда туриб Тошкентга —
Камий, Вуелатга йуллаган шеърлари, «Баёзи Хазиний»дан
жой олган «Юз минг осафки, чарх мани килди беватан» деб
бошланадиган, муаллифнингузи «шикастахолу магаеул-бол
Шеваннинг Андижондин Тошкандга фирок шиддатидин, иш-
тиёк ва мухаббатидин шерикларига ёзгон мусаддаеи ашъори-
диндур» дея изохбериши бежиз эмас.
Бу шуролар замонида янада кучайди.
Шоир хар кандай холда хам руйирост айтишни куймади.
Бу эса янги замон амалдорларига хам ёкавермасди. «Шул
жихатдин, — давом этади шоир, — барчалари Сидки ига
мумкин кадар кулфат бермокга жозим эрдилар. Сидкий халк-
ни(нг) харчанд маориф ишларига киздируб борса хам, ле
кин хукузни кулогига дунбура ва танбур черткондек булуб,
они сузига бирор киши кулокосмагай эрдилар...»
Шу туфайли:
«Фалактийги ситам чекмиш, хама фазл ахлини кирмиш,
Жахолат ахпига фазл ахлининг урнуни топшурмиш,
Фалак бедодидин мен не учун минг доллар килмай,
Кл мендек фазл элининг шохини сахрода синдурмиш»
дея хулоса килади. Инкилобдан олдин тинимсиз ижод кил-
гани, унлаб шеърий, насрий асарлар, хажвиялар, таржима-
лар ёзиб нашр эттиргани холда совет даврида дурустрокбир
асар ёзмаганлигини куйидагича изохлайди:
«Барчага машхурдирки, хар бир мол харидор бирла ри-
вож топдиги каби суз хам харидор куплуги бирлан ва та-
лабгор жушиши илан тараккий этар. Суз харидори улмагон-
328
дурки, хозирги асримизда кадимги шоирларимизнинг, ам-
солини курмайдурмиз. Атобеклар, Ширвоншохлар, Авранг-
зеблар, Хусайн Бойкаролар булмаеалар эрди, матбуотдунё-
синда «Куллиёти Шайх Саъдий», «Хамсаи Низомий», «Кул-
лиёти Бедил», «Хафт авранги Жомий» каби китобларни,
албатта, \еч ким курмас эрди...
Бечора Сидкийнинг оз шеър айтмогига боис суз харидо-
рининг йуклиридур».
Шоирнинг оилавий хаёти хам рохатда кечган эмас. Урил-
лари Фатхулкарим ва Омонуллоларнинг кетма-кет вафоти
Сидкийнинг каддини тамом букиб куйди.
Сидкий J934 йили узи тугилиб усган кишлокда Парвез-
тепа мавзеида вафот этди.
Унинг асарларини садокатли шогирди Абдулла Носиров
УзФА Шаркшунослик институтининг кулёзмалар фондига
келтириб толширди. 1984 йилда адабий жамоатчилик шоир
таваллудининг 100 йиллигини, 1994 йилда ПО йиллигини
нишонлади. 1984 йилда салкам 70 йиллик танаффусдан кейин
адиб асарлари алохида бир китоб холида нашр этилди'. 1996
йили унинг ижоди хакида махсус диссертация ёкланди2. Бу
гунги кунда унинг ижоди хакида катор маколалар, рисола-
лар ёзилган. Айникса, XX аср боши Тошкент адабий мухи-
тини ва шу жумладан Сидкий ижодини Урганган филоло
гия фанлари доктори А. Жалоловнинг номини алохида кайд
этиш керак. Шуларга карамай, шоир асарларини туплаш ва
янги узбек адабиёти контекстида бахолаш масаласи олдинда
турибди.
Сидкий серкирра, сермахсул ижодкор.
Араб, форс тилларини яхши билган шоир таржима би
лан хам жиддий шугулланган. Масалан, у машхур «Минг
бир кеча»ни, Саъдий Шерозийиинг «Бустон»ини, унлаб
Хикоя ва латифаларни таржима килган.
Узбекистон Фанлар академияси Шаркшунослик инсти-
тути кулёзмалар фондида Сидкийнинг 20 дан ортик номда
босма ва кулёзма китоблари сакланиб келади. Буларнинг катта
Кисмини, шубхасиз, шоирнинг оригинал асарлари ташкил
М И РМ У Л Л А Ш Е Р М У Х А М Е Д О В
(1886-1923)
Мирмулла Шермухамедов биринчи узбек театр тан-
Кидчиси. Теагршунос М. Рахмонов у хакда тухталиб, «Хам-
занинг гоявий ва ижодий дусти эди»1деб ёзади. Мирмул
ла бадиий ижод билан хам шугулланган, шеърлар ёзган.
Хикоялари билан адабиёт мухлислари диккатини тортган
булса-да. купрок театр танкидчиси сифатида шухрат топ
тан эди.
Мирмулла 1886 йилда Тошкентнинг Махсидузлик ма-
халласида дунёга келди. Эски Жувадаги «Бекларбеги» мад-
расасининг кунгай тарафидаги торгина кучанинг карама-
карши бетида жойлашган бу ховли 20-йилларнинг жуда куп
зиёлилари хотираларида тилга олишши. Мирмулла вафотига
А БД У РА У Ф Ф И Т РА Т
(1886-1938)
Урта Осиё жадидчилик харакатининг машхур вакилла-
ридан, янги узбек адабиётининг асосчиларидан, драматург,
носир, шоир, забардаст олим Абдурауф Фитрат 1886 йилда
Бухоро шахрида тугилган. Оиласи хакидаги маълумотлар у
кадар куп эмас. Отаси Абдурахимбой саррофлик килган,
укимишли, дунёнинг баланд-пастидан хабардор киши булиб,
савдо ишлари билан шурулланган. Туркия, Эрон, Кашкарга
тез-тез бориб турганлиги маълум. Онасининготи Бибижон
(тула номи Настарин, кискарок шакли Настарбиби2) булиб,
тахминан 1866—67 йилларда тугилган. Угли Абдурауф хибс-
га олинган 1937 йилда у хаёт эди (хужжатларда 70 ёшларда
эканлиги кайд килинган). Оилада Абдурауфдан ташкари яна
1 «Оила» 1914 йилда сзилиб, 1915 йилда Бухорода нашр этилг^“ '
1998 йилда Ш. Во\идов таржимаси ва изо\лари билан « аънав
иашристи кайта босиб чикарди. жилллигип»
- Болтабоев уларии туплаб, адиб асарларииинг -
киритган (каранг: 1-жилд. 31-35-бстлар)-
367
изтиробга солган нарса «УлугТурон»нинг забун холи. Шоир
унинг дунёни «урхо»лари билан титратган йулбарс юракли
болалари»ни кумсайди. Темур рухига сишнади. Унинг caFa-
наси пойида туриб «эзилган тани», «кисилган виждони»,
«куйган кони», «уртанган жони» учун даво излайди, «Арс-
лонлар арслони»дан фотиха тилайди. «Туроннинг эски ша-
раф ва улуглигини кайтармок»ка онт пчади. Она юртига
хитобан:
Онам! Сени куткармок учун жонми керакдур?
Номусми, виждон била иймонми керакдур?—
деб мурожаат килади.
Фитрат унлаб хикоялар ёзди. Улар орасида «Киёмат»
(1923) катта шухрат топди, кайта-кайта нашр килинди, бирок
аксарият холларда шуро мафкурасига мослаб талкин этилди.
Аслида унда нариги дунё вокеаларини эмас, улар воситаси-
да бу дунёнинг FaBFO - ю шуришларини, Туркистоннинг оёк-
кулига кишан солдирган жахолат ва мутаассибликни фош
этиш, улар устидан истехзо асосий максад килиб олинган
эди. Бош кахрамоннинг «Почамир» («амир почча») деб ном-
ланишидаёк шу ишора бор эди.
Фитрат истеъдодли шоир хам эди. У уз ижоди ни шеър
билан бошлаган эди. Неъматилла Мухтарам юкорида номи
зикр этилган тазкирасида унинг «Мижмар» (хушбуй уд ёкила-
диган чугдон) тахаллуси билан шеърлар ёзганмни хабар кила
ди. «Сухандонларнинг харифи» (пахлавони) деб таъриф этади.
Ота касбига ишора килиб, «Сарроф» (заршунос) атайди.
Рухий холатни гоят нозик ифода этган тожикча бир газали-
ни намуна килиб келтиради. 1911 йилда Истанбулда чоп
этилган «Сайха» («Бонг») шеърий туплами Ватан хакида
эди. Шоир унинг дарди нихоясизлигидан, жарохатлари хало-
катли эканлигидан дод солди. Унга мехру мухаббатини хай-
кириб айтди. У билан ифтихор этди. Уни хар нарсадан му-
каддас тутди. Уни «саждагох», «киблагох» билди, «иззу ша-
рафи» атади. У учун бахт ва нажот кидирди. Бу утл и шеърлар
1914 йилда «Садойи Туркистон» газетасида босилди. Замон-
дошларидан бири ёзганидек, «Сайха»ни укиган кишиларни
Бухоро хукуматигина эмас, рус хукумати хам таъкиб кила
бошлади. Чунки бу шеърларда Бухоро мустакиллиги гояси
биринчи марта жуда ёркин, таъсирчан бир шаклда ифода-
лаб берилган эди.
20-йилларда ёзган «Миррих юлдузига», «Шарк», «Бех-
будийнинг саганасини изладим» каби шеърларида «инки-
368
лоб» номи билан тарихга кирган фожианинг конли излари-
дан суз очди.
Туркистонда 1917 йил Феврал, Октябр узгаришлари мил
лий мустакиллик масаласида хеч нарса бермади. Бу йулдаги
уринишлар (масалан, Туркистон мухторияти) шафкатсиз
зарбага учради. Окибат шу булдики, биринчидан Туркис
тоннинг ма\аллий туб жой халки га уз такдирини узи \ал
килишга йул куйилмади. Иккинчидан, хокимият унга тег-
мади. Хокимият чор мустамлакачиларидан совет мустамла-
качилари кулига улди. Энг ёмони, буларнинг хаммаси ма-
Хаплий халк — ишчи-дехконлар номи билан килинди. Тар-
f h 6 o t машинаси ишга туширилиб, тенглик, эркинлик,
s'
рида Лемин унга З-Интернационалнинг 2'-Конгресси учун
«Миллий ва мустамлака масаласига оид тезисларнинг даст-
лабки хомаки нусхаси»ни тутказади ва ундаги ун икки мод-
да хусусидаги фикрини ёзиб беришни сурайди. А. 3. Валидий
куриб чициб, «майда буржуа» иборасига аник ва ойдин маъно
бериш, \оким миллат пролетари «ра\барлиги»нинг капита-
лизмдан кейин \ам давом этажагини тушунтириб берувчи 2
модда куш ади. Ленин кабул килмайди, Русия мустамлака-
ларидаги рус пролегарларигагина ишонгани ва ишонажаги-
ни, Валидий кабиларга хам факат ушаларнинг «рахбарли-
ги»га итоат ва садокат курсатишлари даражасига караб ишонч
билдирилажагини таъкидлайди. Бундай ишончсизликни фа
кат \озирда ва собик чор хукумати худуди учунгина эмас,
балки умумжахрн социалистик инкилоб жараёни учун хос
деб \исоблайди. Шу тарика социализмни Шаркка ёймокчи
булган инкилоб дохийсининг уша Шаркнинг уз ишчи ва
социалистларига ишонмаслиги маълум булади. Хуллас, А. 3.
Валидий 1920 йилнинг 29 июнида Москвадан, кайтмас
булиб, йулга чикади. Бокуга келиб, курултой кунлари ша-
харда яшириниб юради. Нихоят, 1920 йилнинг 12 сентябрида
Марказдаги рахбарларга сунгги хатини ёзиб, очик курашишга
аха килади. Мактуб у шахардан чикиб кетган куннинг эрта-
сига Бокудаги Биринчи К.изил Корпус Кумондонлигига
топ ширилади.
А. 3. Валидий тугри Туркистонга келди. «Босмачилик» номи
билан «галати машхур» булиб тарихга кирган Туркистон
миллий озодлик харакатинингфаол катнашчиларидан, таш-
килотчиларидан бири сифатида фаолият курсатди. Анвар
пошшо билан хамкор булди. Хамма умидлар кесилгач, 1923
йилнинг бошида хомиладор раф'икаси муаллима Нафисани
колдириб, Эронга утди. 12 мартда доимий хамрохи Фатхул-
Кодир Сулаймон (сунгрок проф. Абдулкодир И нон) билан
Машхадга етиб боради. Табиатан олим Валидий Машхад-
нинг «Равза» кутубхонасини куради-ю, якин бир ой у ерда
колиб кетади. Бир катор кимматли кулёзмаларга дуч келади.
Жумладан, X аср Мовароуннахр ва Булгор тарихи буйича
бенихоя мухим материаллар берувчи Ибн Фадлоннинг BaF-
доддан Булгорга сафари таассуротларини акс эттирган «Ри-
сола»сини топиб, илм ахлига маълум килади (1924). Сунгрок
(30-йиллар) у хакда катор тадкикотлар ёзади. Афгонистонга
утади, Кобул кутубхоналарини куради. Ундан Хиндистон,
Туркияга, 23-йилнингохирида эса Парижга келади. Таник
ли шаркшунослар Блоше, Ферран. Пейо, Кастанье ва Мир-
зо Мухаммад К.азвиний билан танишади. Уни Берлинга, Буюк
378
Британияга таклиф этадилар. Туркия маориф министри Хам-
дулла Субхий, машхур турк олимлари Купрулузода ва Ризо
Нур эса Туркияга ундайдилар. 1925 йил 11 апрелда «Анкара
Маориф ваколати таълиф ва таржима хайъати аъзолиги»га
розилик билдиради. 1925 йилнинг 3 июнида эса Вазирлар
Кенгашининг унга Туркия Жумхурияти фукаролигини бе
риш хакидаги фармони эълон килинади. 31 июлда Камол
Отатурк билан учрашади.
А. 3. Валидий 1925 йилнинг 29 майида Истанбулда Тур-
киянинг нуфузли мутахассислари хузурида Урта Осиё тари-
хининг асосий боскичлари мавзуида маъруза килиб, юксак
бахо олган эди. 1926 йилнинг бошида Туркияга Истанбул
дорилфунуни кошидаги Туркият институтининг таклифига
мувофик В. В. Бартольд келади ва 6 ойга якин Урта Осиё
халклари тарихи буйича маърузалар укийди. Шу давр мо-
байнида Валидий унга хамрох булди, маърузаларини турк-
чага таржима килиб борди.
1927 йил 26 январда М. Ф. Купрулузода уни Истанбул
университетига ишга таклиф этади. Унинг хаёти четда хам
осойишта кечмади. 1932 йилда Темур хакидаги айрим кес-
кир фикрлари буялиб-бежалиб, Отатурккача бориб етди. 1917
йилги Русиядаги «укувсизлиги» эсга олинди. Хуллас, укитув-
чиликдан четлатилди. Валидий алам ва аччик билан Венага
кетади, илмий ишга киришади. 1935 йилдан Бонн универ
ситетининг фахрий профессори сифатида даре бера бош
лайди. 1938 йилда Геттинген университетига таклиф этади-
лар. 1939 йилнинг майида Туркия Маориф министрининг
илтимоси билан яна Истанбулга келиб уз ишини давом эт-
тиради. 1940 йилда Назмияхонимга уйланади. Исанбика ва
Субутой исмли икки фарзанд куради.
Иккинчи жа\он уруши йилларида унинг тепасида яна
Кора булутлар пайдо булди. Совет хукуматининг кули ба
ланд келиши билан унинг четдаги мухолифлари таъкиб кили-
на бошлади. 1944 йил 3 майдаги Истанбул университетида
булиб утган галаён бахонасида А. 3. Валидий «Туркия худу-
дида советларга карши пантуркистик иш олиб борган»ликда
айбланиб, 15 майда ун йил муддатга камокка хукм килина
ди. 17 ой утгач, озод килиниб, батамом окланади. Мана шун
дай шароитда туриб узининг машхур тадкикотларидан бири
— икки жилдли «Умумтурк тарихига кириш»ни нашр этти-
ради (1946). 1948 йилда яна университетга кайтади. 1950 йилда
«Тарихда усул» китоби босилиб чикади. 1951 йилда шарк-
шуносларнинг Истанбулда булиб >пгган XXI Жахон Конг-
рессида соханинг энг эътиборли кишиси сифатида мугасад-
379
дилик ва раислик килади. 1953 йилда Туркиядаги Ислом
тадкикрти институтига асос солади ва умринииг охиригача
рахбарлик килади.
У чинакам турколог, араб, форс хамда Европанинг кенг
таркалган илмий тиллари инглизча, французча, немисчадан
ташкари ку\на Рарбдан лотинни, Шаркдан эса хитойча ёки
Хиндчани билиши шарт деб хисоблар эди. Узи эса бу тиллар-
нинг аксариятини билар, Европанинг хар уч тилида эркин
ёза олар, лотинчани эса Крзондаёк урганишни бошлаган
эди. 1964 йилда шаркшуносларнинг Дехлидаги 26-жахон
Конгрессида катнашар экан, турк дунёсининг комуси — 10
жилдлик «Турк маданияти кул китоби»ни яратиш гоясини
уртага ташпайди. Конфесс кизгин куллаб-кувватлайди. Вали
дий бошлик илмий марказ Истанбул белгиланиб, 10 киши-
ликташкилий Кум ита тузилади. Иш бошлаб юборилади. Х^Р
бир жилднинг лойиха-мундарижаси тайёрланади, мухаррир-
лари ватахрир хайъатининграиси (А. 3. Валидий) сайланади.
«Кул китоб» дунёнинг кузга куринган туркшунос олимлари-
ни жам этишни кузда тутган булиб, улар орасида атокли
тарихчимиз Яхё Руломовнинг хам номзоди бор эди. Афсус
ки, Валидий вафоти туфайли бу амалга ошмай колди.
А. 3. Валидий 1970 йилда вафотэтди. Кабри Истаибулда
Корачаахмад кабристонида.
У куплаб илмий жамиятларнинг муассиси, аъзоси булган.
Туркия шаркшунослар ассоциациясига асос солган. Эрон мао-
рифи жамияти биринчи даражали нишонининг совриндо-
ри, Австрия Хаммер-Пургшталь жамиятининг аъзоси, Ман
честер университетинингфахрий доктори эди. Энг мухими,
400 га якин гоят кимматли тадкикот муаллифи эди ва бу-
ларнинг аксариятини Туркистон тарихи, маданиятига оид
асарлар ташкил килди. Уйлаймизки, унинг 1969 йилда нашр
этилган 643 сахифалик «Хотиралар»и уз окибатлари билан
жахон тарихида халокатли рол уйнаган XX аср рус инкило
би ва унинг дохийлари фаолиятининг бизга коронгу келган
жуда куп жихатларини ойдинлаштиришга ёрдам беради1.
Хозирда кизи Исанбика профессор-тарихчи, угли Субу-
той икгисодчи профессор.
Заки Валидийнинг Туркистон тарихи, адабиёти, мада
нияти хакидаги фикрлари, теран кузатишлари истиклол ту
файли янги маъно ва мазмун касб этмокда. Хусусан, «Худо-
ёрхоннинг сунгги кунлари» (Козон, 1915), «Лутфий ва
Бу асарлариинг бир цисми адабиётшуиос Ш. Турдиев таржимаси-
да «Ьулинганни бури ер» (Т.. 1997) номи билан узбек тилида нашр
килинган.
380
унинг девони» (Козон, 1913) китобларини кайта чоп этиш
ва илмий муомалага олиб кириш долзарб масалалардан булиб
турибди.
М ИРМ УХСИН Ш ЕРМ УХАМ ЕДОВ
( 1895 - 1929 )
Мирмухсин 1895 йилда Тошкентнинг Эски Жува мавзеи-
да Махсидузлик махалласида тугилди. Ёшлиги Жангоб (хозир-
ги Крдирий 6 o f h урн и) атрофида кечди. Ижодкор сифатида
шаклланишида акаси Мирмулланинг таъсири катта булди.
Матбуотда эълон килинган биринчи шеъри 1913 йилда ёзи
либ, «Туркистон вилоятининг газети» сахифасида босилган
«Тавсифи Хислат эшон» эди. Тахририят муаллифни «Янги
шоир шинавандалардан бири» эканлигини таъкидлаган ва
олим, фозилларнинг шеърдаги «талаби ислох» жойларига
масла\ат бермокларини сураган эди.
Шеър шоир Хислатнинг «Армугони Хислат»и нашри му-
носабати билан ёзилган булиб, муаллиф уни «Мухсиний»
тахаллуси билан эълон килди:
Мен, Мухсиний, кадрдон, эл ичра назм айлаб,
Олдим калам кулимга, килдим баён Хислат.
Бирок Мухсиний (айрим шеърларида «Мухсин») тахал
луси билан узок ижод килмади. 1914 йилдан бошлаб матбуот
да «Фикрий» тахаллуси билан чикди:
Килмадинг аввалда гайрат, энди Фикрий уйлама,
Аср утди айлаган юз ох-вохлар недур1.
Шу йиллари газета ва журнал сахифаларида унинг жуда
куп шеър ва маколалари босилиб чикди. Лекин бу узокка
чузилмади. Тургунлик ва туткунлик хакидаги кескин шеър
ва маколалари «кадимчи»лар ва хукмрон доираларга маъкул
булмади. Хатто маълум ва машхур «Ойна» журнали хам
1915 йил 15-сонида «Мирмухсин жанобларига» номли ха-
барида унинг мазкур журнал га юборган маколаларида ис
лом асосига зид фикрлар борлиги сабабли уларни нашр
этолмаслигини билдирган эди. «Ал-ислох» журнали эса,
табиий равишда уни рад этди («Эътироз» — 1915 йил 6-
сон). Буги на эмас, газеталарда уни хакорат килувчи имзо-
388
дагилар: мактаб-мадрасалардаги куркорилик, хилватнишин-
лик, халк дардидан узоклик.
Хужранишин толиби илму адаб,
Ишки мажозий ила фарзанд талаб,
- Неча замон бе,\уда туфрок ялаб,
Колди маориф суйидан ташна лаб...
Хурофот, бидьат, ночорлик:
Кдпмади оркангда юриб бир мирим,
Тошни кил танга, курай, ё пирим:
Хастаману акча билан йукбирим,
Аптекамиз — кампиру, дори-ирим...
Мамлакат уруш гирдобида. Шариатнинг «аълам», «муф
ти» ном олган айрим «фатвофуруш» риёкорлари урушталаб
окподшога камарбаста:
Аълам у муфти — ,\ама фатвофуруш,
Зоти шариф дерки, купайсун уруш.
Ман на килай йигламайин а\ли \уш,
Барча бу ишларга хамоно хомуш...
Аммо бечора мё^наткашнинг а^волл фожиали:
Оч юрур кучада уксиз ятим,
Кимсаси йук yniHFa куймас лайм.
Ушбу тагофулни куриб, ё карим,
Телба булур одам, акди салим...
Лекин умидсизлик шоир учун ёт. Унинг фикрича, «одам —
олам работининг косиби». Демак, у дунёни узи истаганча
К У р а олади ва унда узи истаганча яшай олади. Мазкур шеър-
дан чикадиган хулоса мана шундан иборат. Мирму\синнинг
бу дадил фикри уз замон и эътиборида жуда катта \одиса
эди. Бу 1905 йилнинг ёш \аваскор шоир калбида бир оз
кечикиб берган акс-садоси эди.
«Ашъор»1, «Бизни»2 шеърларида халкнинг огир ва ма-
шаккатли хаёти, кучалардаги оч-юпунлар тилга олинади.
Мавжуд \олдан шоир изтиробга тушади:
Куча-куча ялангоёк, бебош юрган эл купдур,
Кани булса ушал бечораларнинг дардига маржам3.
* * *
БЕГА ЛИ КО С И М О В
М ИЛЛИЙ УЙРОНИШ :
Жасорат, маърифат, фндойилик
Му\аррир М. Исо^ова
Рассом С. Соин
Техн. му\аррир Т. Золотилова
Муса\\н\ С. Абдусаматова
Тсришга 12. 04. 2002 и. да бернлди. Босишга 21. 11. 2002 ii. да рухеат
этилди. Бичими 84х|08 Таймс гарнит>'раси. Офсет босма усулнда
босилди. Шартлп б. т. 21.0. Шартли кр.-отт. 21.84. Нашр т. 23,83. 5000
нусха. Буюртма № К-9215. Нархи шартмома асосида.
/II
■ - ■ ? 4
:
iiitl