Вы находитесь на странице: 1из 402

Бегали Цосимов

БЕГАЛИ К.ОСИМОВ- I

МИЛЛИМ YHFOHHIII:
ЖАСОРАТ, МАЪРИФАТ,
ФИДОЙИЛИК

•и

-г „ ^

Т О Ш К Е Н Т «М АЪ Н АВИЯТ» 2002
Кулингнздаги китоб Туркистои тарихинипг XX аср бошидаги эмг
мухим \одисаларидан бири ^мсобланмиш жадидчилик харакати билам
таништириш борасндаги навбатдаги кадамларданднр.
Муаллиф ушбу мавзу билам салкам 40 йилдам буен шугулланиб
кслади. Абдулла Авлоний, Мирмухсин Шермухамсдов, Саидрасул Ази-
зий, Суфизода, Нозимахоним. Сидкий Хондайликий, Тавалло, Боту,
Мирмулла, Чулпон, Фитрат, Бехбудий, Камий ижодларини ургаиди ва
улармимг фаолиятн билам китобхоиларми таннштирди. Леким давр та-
к;озоси билам улармимг мустакиллик учум кураш фаолиятн четлаб ути-
либ, маърифатч илигига асосий эътибор берилгам эдм. Мустакиллмк ту-
файлигина бу ижодкорлар фаолияти ва меросини атрофлича урганиш,
Ватам ва Миллат манфаати нуктаи назаридан бахолаш имкопияти ту-
гилди.
Мазкур тадцикот жадидчиликнинг шакллаииши, тарихи, манбала-
ри, ижтимоий-сиссий, маданий-адабий харакатчилик билам алоцала-
рини умумлаштириш йулидаги тажрибалардан бирндир.
Бу ходисанинг улмас гоялари, айник.са, улардан учтаси \озирги
кумларимизда \ам сув билам \аводек зарур булиб турибдн. Булар: жасо-
рат, маърифат, фидойилик!

4702620204—21
М 25(04)—02 © «Маънавнят», 2002
* * *

Профессор Бегали Крсимов куп йиллардан буён мутта-


сил равишда жадидчилик ^аракатини урганиб келади. Хат­
то унинг докторлик диссертацияси \ам бошдан-оёк; жа­
дидчилик муаммоларига багишланган эди. Мазкур муам-
мога багишланган унлаб рисолалар, макрлалар эълон
килган. Уларнинг ^аммасида жадидчилик харакати асосан
X X аср бошларидан бошлаб Туркистондаги кудратли фик-
рий уйгонишга туртки булгани далиллаб берилган.
Ушбу китобда Б. Крсимовнинг салкам кирк йиллик
ижодий фаолияти давомида жадидчиликни урганиш бора-
сидаги ишлари умумлаштириб берилган. Жадидчилик туфи-
сида узимизда ва хорижда куп асарлар ёзилган, албатта.
Лекин, биринчидан, уларнинг \аммасида \ам жадидчи­
лик тугри талкин кдлинавермайди. Аксариятида у бир то-
монлама маданий-маърифий \аракат сифатидагина бахр-
ланган. Иккинчидан, шу пайтга кддар жадидизм ^ацидаги
тасаввурларимизни бир жойга йигадиган, ютук^ларимиз-
камчиликларимизни умумлаштирадиган китоб йук \исо-
бида эди. Ш у жи\атдан Б. Крсимовнинг мазкур тадкицоти
бугунги кунда, айни^са миллий истик*лол мафкурасини
шакллантираётган бир пайтимизда жуда катта илмий-ама-
лий а\амият касб этади.
Озод Шарафнддинов,
Узбекистон Кмрамони
М А С А Л А Н И Н Г Т А РИ Х И ГА Б И Р НАЗАР

КИРИШ

Жадидчилик Туркистонда 19 асрнинг охирларида май-


донга келган, 20 аср бошларида шаклланиб, киска муд-
датда узининг *адди аълосига кутарилган, 1917 йилги боль-
шевиклар тунтаришидан кейин \ш социалистик диктату­
ра урнатилгунга кадар уз мавке ва йуналишини саклаб кола
олган ижтимоий ^аракатдир. У ижтимоий турмушнинг барча
жабх;аларини камраб олган эди. Муболагасиз айтиш мум-
кинки, мазкур даврда юзага чиккан на сиссий, на мада-
ний бирор \одиса йукки, унинг эътибор ва таъсир доира-
сидан четда колган булсин.
Жадидчилик гоялари эрта ба\орнинг шиддатли шамол-
лари сингари пупанак босиб, билжираб кетган урта аср-
чилик турмушини энг пастки катламларигача очиб ташла-
ди. Момагулдирак булиб, Миллат ва Ватаннинг \аёт-ма-
мот масаласи кун тартибига куйилгани \акида бонг урди.
Чакмокдек чакнаб, унинг багридаги жаро\атларини ёрит-
ди. Обира\мат булиб, она Туркистон куксидаги маориф,
матбуот, театр нищпларига хаётбахш этди. Бу гоялариинг
асосида миллий уйгониш, миллий мустакиллик учун ку-
раш ётар эди. Жадидчиликнинг мо\иятини Миллат ва Ва-
танни англашдан улар манфаати учун курашишгача булган
Кизшн ва \аяжонли жараён ташкил килди. Айни пайтда,
бу \аракат миллатни \ш тарбиялаб борди. Уни уз бошига
ёгилган \ар бир офагни такдир деб таъбир этишдан та\-
лил килиб, чорасини излай олиш даражасигача кутарди.
Хусусан, жадидларимиз миллатнинг яшамоги, тараккий
tormofm учун, биринчи иавбатда, озод, мустакил булмоги
лозимлигини англаб етдилар ва кенг халкни уйготишга
ало\ида эътибор бердилар.
Хешкэса, Пулатхон ва Дукчи Эшон вокеаларидан «Тур­
кистон (К у к о н ) мухторияти» мо\иятини англаш ва
куллашгача булган масофани босиб утди. Жадидларимиз
сиёсий ишлар — \ак-хукук, миллий давлат, \окимият
масалалари билан мунтазам шугулландилар. Айни пайт­
да, мактаб-маориф исло\ килина бошлади. Миллий мат­
буот йулга куйилди. Театр пайдо булди. Янги адабиёт шакл-
ланди, бир суз билан айтганда, янги тафаккур майдонга
4
келди. Бу — миллатнинг узлигини англаш ва мустакиллик
мафкураси эди.
Бу \ол, шуб\асиз, миллатнинг кейинги 3—4 асрлик
тарихий тараккиётида мисли курилмаган \ол эди. Унинг
\аётида узок; тургунликдан кейин янги боск^ич бошлани-
шига далолат эди.
Жадидчиликнинг мо^ияти шунда.

И СТИ ЛО * ХДКИДА

«Жадидчилик»нинг асосида «жадид» сузи ётади. «Жа-


дид»нинг маъноси «янги» демакдир. У шунчаки «янги» ё
булмаса, «янгилик тарафдори» дегани эмас. Балки «янги
тафаккур», «янги инсон», «янги авлод» сингари кенг маъ-
ноларни узида мужассам этган.
Истило\нинг кириб келиши Исмоилбек Гаспрали (Гас-
принский) очган янги мактаб номи билан боглик,- У ёзади:
«...1884 санаси Бокчасаройда бир мактаб[н]и «усули
жадид»[г]а куймиш эдим»1.
Бу бошланиши эди. Истило\нинг мазмуни мактаб дои-
расида колмади, албатта.
Абдулла Авлонийнинг «Таржимаи \ол»идан:
«Шул замонда (1894— 1904 йиллар кузда тутилади —
Б./\.) ерли халклар орасида эскилик-янгилик (кадим-жа-
дид) жанжали бошланди. Разит укигувчиларни муллалар
«жадидчи» ном билан атар эдилар»2. Жадидлар Усмонли
Туркиядаги «Ганч (ёш) турк», «Ганч усмонли» таъсири би­
лан «Ёш бухоролилар», «Ёш хивалилар», «Ёш туркистон-
лилар» деб \ам номландилар. Биринчи икки ном расмий
ташкилот даражасига к>пгарилди.
Драматург Абдулла Бадрий 1919 йилда «Ёш бухороли­
лар кимлар?» деган савол куяди ва шундай жавоб беради:
«... онларнинг фикру хаёллари ва муддаолари биз бечора ва
кашшокларни гурбатдан, яъни амирлар, беклар ва бой-

1 И. Гаспрали. Ра\бари муаллимин ёкн муаллимларга йулдош. Сим­


ферополь. 1898 й., 4-бст. Айрим маълумотларга Ка р а га н д а , Гаспрали 9
болани укитиб, 40 купда саводипи чнцарган. !Укувчидар 6 оида ота-
оналари ва жамоатчилпк \узурмда муваффакият билан имтщон топ-
ширгаплар.
- Абдулла Авлоний. Таплаиган асарлар, 2-жилдлик. 2-жилд, Т.,
«■Маыишият». 1998 й., 288-бст.
ларнинг зулмлариндан озод кдлмок, ва бизларнинг ро\<х-
тимиз ва тинчлигимиз учун \аракат ва тараддуд кил мок,-
дур»1.
Ушбу муло,\азанинг социалистик мафкура исканжаси-
да билдирилгани туфайли социалистик буёкда берилгани-
ни назардан социт килсак, хурлик, озодлик учун кураш
жамиятнинг бош максадларидан килиб белгилангани маъ-
лум булади.

ХАРАКТЕР - Й УН АЛИ Ш И

Жадидчилик оким эмас, \аракат. Ижтимоий, сиёсий,


маърифий харакат. Я^ингача хам у фак,ат маърифатчилик
харакати деб келинди. Бу атайлаб килинган эди. Максад —
жадидчиликнинг доирасини торайтириш, социалистик-
коммунистик мафкурадан бошкаси кенг халконгини кам-
раб олиши, эгаллаши мумкин эмас, деган сохта тушунча-
нинг асорати эди. Аслида эса:
1) жамиятнинг барча катламларини жалб эта олди. Уй-
рониш мафкураси булиб хизмат кдпди;
2) мустациллик учун кураш олиб борди. Унинг гайрат
ва ташаббуси билан дунё курган Туркистон мухторияти бу
йулдаги амалий харакатнинг дастлабки натижаси эди;
3) маориф ва маданиятни, матбуотни ижтимоий-сиё-
сий максадларга мослаб чикди.
Туркистондаги жадидчилик X IX асрнинг 80-йилларида
Русия мусулмонлари, хусусан, Кавказ ва Волга буйида
ёйилган шу номдаги таракдийпарварлик харакатининг бе-
восита таъсири ва самараси сифатида дунёга келди. Бунда
юкррида номини зикр этганимиз Исмоилбек Гаспралининг
«Таржимон» газетаси (1883) ва у асос солган «усули жа-
дид» (иккинчи номи «усули савтия») мактаби (1884) \ал
килувчи рол уйнади2. Шунингдек, биздаги X IX асрнинг
бошларидаги эски мактаб-Мадраса тизимидан норозилик-
лар, хусусан А. К,урсавий (1776— 1813), Ш. Маржоний
(1818— 1889) ларнинг тараккиётга тусикбула бошлаган Бу-

1 Абдулла Балрий. Ёш бухоролилар кимлар? Москиа, 1919, 3-бет.


2 Мунавваркорп Туркпстоп жадидларининг яиги мактаб борасндаги
фнкрларм асосан «Таржимом» оркали шакллангашти алохида таъкид-
лайди (карам г. «К- Узб.* г. 1927 п., 6 июнь).
хоро мактаб-Мадраса тизимини кескин танкид кдлувчи «Дл-
лавойи\» («Равшанликлар») (А. К^урсавий) ва «Вафийятул
аслоф ва тахийятул ахлоф» («Салафлар вафоти ва авлод-
лар дуоси») (Ш . Маржоний) китоблари маълум а\амиятга
эга булди. Ни\оят халкдаги *аксузлик ва янгиликка рагбат-
ни, мумтоз адабиётимиздаги анъанавий *ажвни, хусусан
70-йилларнинг охирида шоирларимиз томонидан товла-
мачилик, зикналик, текинхурлик каби Оврупо буржуа ах-
локий муносабатларини кескин фош этувчи туркум асар-
ларнинг таъсирини хам хисобга олмок керак булади. Булар
адабиётнинг хам янгиланаётганидан далолат эди.
Шунингдек, X IX асрнинг сунгида Шарк мусулмон мам-
лакатлари орасида кенг ёйилган Жамолиддин Афгоний
(1839— 1897), Мухаммад Абду\ (1849— 1905) номлари би­
лан характерланувчи диний ислохотчилик, Оврупо мус-
тамлакачилигига карши бирдамлик борасидаги фикрлар-
ни хам назардан сокит килиб булмайди.
«Жадид» атамаси Туркияда X X аср бошидаги адабиёт-
га, унинг \ам биргина йуналишига нисбатан ишлатила-
ди. Шунингдек, «Русия жадидчилиги» узимизда эса, «Бу-
хоро жадидчилиги», «Туркистон жадидчилиги» деган ата-
маларни учратамиз. Би зн ингча, \аракат умумий,
куринишлар конкрет булгани учун фаркли, мохият бит-
та — янгиланиш. Бу турли жойда турлича шаклда на-
моён булди. Масалан, Туркияда 1839 йилдаги машхур
Мустафо Раш ит Пошо томонидан ёзилиб, Гулхона
майдонида эълон этилган ва тарихга «Гулхонаи хатти
Хумоюн» ном и билан кириб, «Танзимот»ни бошлаб бер-
ган давр хам, бизча, янгиланишдир — жадидчиликдир.
TvFpn. у асосан, гарблашишни тамал килиб олган эди.
Ш унинг учун хам куп утмай, бунга царама-карши ра-
вишда «туркчилик», «усмончилик», «исломчилик», «ту-
рончилик» каби миллий гоялар уртага ташланди. Овру-
полашиш бизда \ам жадидчиликнинг мухим хусусият-
л ар идан булган. Чор хукумати бундан махаллий халкни
руслаштириш йулида фойдаланди хам. Лекин мезон —
ма\аллий халкнинг уз дини ва эътикодини дахлсиз кол-
дириш, Оврупо илм-фанини шуларнинг мухофазасига
хизмат килдириш учун бу ерда хам кураш кетди. Туркчи­
лик, исломчилик, махаллий узбекчилик кабиларнинг бу
ерда \ам майдонга келиши бежиз эмас. Аслида, бизнинг
7
жадидларда фикр ва ю я крришик^иги жуда кучли. Мама,
масалан, янги узбек адабиётининг шаклланиши бошида
турган Мукимий, Фуркатларми олинг. Улар 30-йилларда
жадид адабиёти вакиллари сифатида умуман, турри гал-
кии цилинган. Мукимий уз \ажвий асарларида савдо ва
саноатнинг, яъни капиталистик турмуш тарзининг мил-
лий ахло^имизни бузаётганини танкид килади. Фур кат
эса, унинг \аётимизга кириб келаётганини мад\ этади.
Бири тасдик» иккинчиси инкор йулидан боради. Ёки
Дукчи Эшонни олинг. У куч, зурлик билан мустакил-
ликка эришиш тарафдори. У \ам жадид: дин исло^отчи-
си, сиёсий курашчи. Жуда куп жадидларимиз уни рад
этдилар. Бир катор жадидларимиз онгли сурагда совег-
лар билан хамкорлик килдилар, коммунист булдилар. Бу
билан \ам ,\исоблашмок керак. Бу \ол, айникса, муста-
киллик учун олиб борилган курашда яккол куринди. Бу
борада 3 йулни кузатиш мумкин:
1. Русияга тобеликдан зурлик билан кутулиш, куч би­
лан истирол олиш (Дукчи эшон кузголони, 1916 йил мар-
дикорлик \аракати, босмачилик).
2. Муроса йули. Руслар ёрдамида маърифа^га эришиш.
Маърифат масаласида \ак-*укук олиш, миллий хусусият-
ларнитиклаш (И. Гаспрали, М. Бе^будий).
3. Хамкорлик йули. Чор маъмурлари, сунг эса Шуро ^уку-
мати билан бирга уларнинг дастурларида катнашиш ва
им кон булиши билан мустакилликни кулга олиш. Бунин г
учун маълум тайёргарлик куриб бориш (Мунавваркрри,
Хамза, Авлоний).
Ни\оят, биздаги жадидчилик Кавказ, Волгабуйи, Тур-
киядаги жадидчиликка нисбатан анъаналарга купрокбог-
ланиб крлган, умумоврупо ижтимоий-маданий жараёнига
тортилиш даражаси кийинрок кечган жадидчилик. Бизда
\ар бир янгиликнинг кириб келиш жараёни роят ofhp кеч­
ган.

8
УРГЛНИЛИШИ ' Ч !,!

«Жадид» атамасининг Туркистонда ил к марта к им то-


монидан качон ва каерда кулланганини аник белгилаш
кийин1. Лекин, тахмин килиш мумкинки, бу атама гарчи
Исмоилбек томонидан 1884 йилдан истеъмолга киритил-
ган ва «Таржимон» газетаси оркали Шарку Рарбнингжуда
куп улкаларига ёйила бошлаган булса-да, бизга, асосан,
90-йилларда кириб келди. 1891 йилда Рус ия ички ишлар
вазирлигининг махсус ишлар билан шурулланувчи Вашке­
вич деган ходими Кримга бориб, Гаспринский мактабини
текшириб келган. Ш у муносабат билан машхур исло^отчи
Кримдаги мусулмон мактабларини ислох; килиш зарура-
тини ва бу исло,\отиинг мазмун-мундарижасини асослаб
курсатиб, х^'жжат тайёрлаган эди.
Расмий мурожаатдан натижа чикмагач, Исмоилбекнинг
узи Туркистонга отланади2. Тошкент, Самарканд, Бухоро-

‘ «Жадид» атамаси Туркия туркларида илк марта Султон III Салим


^укмронлиги (1789— 1802) даврида пайдо булди. Австрияга элчи килиб
юборилган Абубакр Ратиб афамди шо\га ёзган билдирувларида у ерда
курган идора тизимини «низоми жадид» деб тушунтиради. 1789 йилги
француз инкилобидан кейин курилган янги тизимни эса «Франсия ни-
зоми жадиди* дсйила бошлапди. Шу йиллари «низоми жадид» тор маъ-
нода аскарий тизимни овруполаштиришни, кенг маънода илм-фан,
маориф, саноат ва кпшлок; хужалигини замонавийлаштиришни кузда
тутарди. Жадид ва к«тлим ибораси кейинги асрларда майдонга келган
булса-да, у мо\иятдан эскилик ва янгилик, тараккист ва тургунлик
уртасидаги эски курашдир. «Юнон цадимчилари икки минг неча юз
сана му каллам Сукротни жадидчилик цабо\ати билан айблаб, катл эт-
тирдилар», — деб сзади Исмоилбек «Кадимчилик — жадидчилик» («Тар-
жимом», 1909 йил, 19-сон) маколасида. Шуидан \озиргача, масалан,
*\атто замонамизнннг энг маданий, энг мутараккий инсонлари улан
инглизлар орасинда \ам кадимчилар f o a t купдир», — деб давом этади
муаллиф ва буларнинг тепасида \атто оламга маш\ур олимлар, сиёсат-
чилар. иктисодистчилар турганини айтади. Абдулла Авлоний «Бу куида
маданпй миллатлар урушларинп саноат ва тнжоратга айлантирдилар ва
бу со\ада бир-бирларига галаба ва ракобат цила бошладилар*. — деб
сзади. Фитрат ва Чулпон буларни «маданият ва\шийлари* деб атайди-
лар. Мо\ият уша-уша. узгарган эмас. Фацат шакллар *ар хил. Самоварни
сувнинг ичида ут сняпти, бу ерда сс\р бор, бииобарин ношаръий дс-
йиш. жомеъларнпиг шамларнни элсктр билан алмаштиришга тиш-тир-
нокларн билан каршп чикиш, «усули жадид* мактабини, замонавий
фан -тсх1in канн рад этнш, газета, тсатрга «шайтоний иш», «шаккок-
лик» деб караш ва уларнипг \аммасидан кофпрлик излаш жадид —
Кадим курашннинг бир курнниши спфатида намоем булгаи эдн.
: Бу ,\акда каранг. «Таржимон» г., 1906 й.. 15-сон.

9
да булади1. Унинг ташаббуси билан ушбу ша^арларда,
сунгрок Фаргона водийсида «усули жадид» мактаблари таш-
кил топиб2, овозаси бутун Туркистонга ёйилади. Тезкор-
лик билан унинг учун дарсликлар тузила бошлайди3.
Жадидшунослик босиб утган йулни шартли равишда
куйидаги боскичларга булиш мумкин:
1) 1900 - 1925;
2) 1925 - 1938;
3) 1938 - 1956;
4) 1956 - 1985;
5) 1985 - 1991;
6) 1991 дан кейинги давр.

1К,аранг: А. В. Пясковский. Революция 1905—1907 годов в Туркеста­


не. М.. 1958. 98—102-бетлар.
1 Бу ншлар роят oFiip ксчгап, албатта. Рус маъмурлари осонликча
рухеат бермаганлар. Масалан. Мунавварцорииимг усули жадид мактаби
очишга рухеат сураб цилган мурожаатларига Сирдарё \арбий губерна-
тори рад жавобини берди. А. В. Пясковский 1893 йилда Самаркандда
яиги типдаги битта мактаб очилгапини маълум килади. Унинг очилиши
Исмоилбскнинг 1893 йилдаги Туркистон сафари билан богликдир. Ис-
моилбек «Окгул дастаси ёки адабиёти жадида хидматлари» («Таржн-
мон» г., 1906 й., № 15-сои) маколасида сафардаги шериги Мажид Fa-
низоданииг Самаркандда 40 кун колиб «усули жадид» мактабинн йулга
КУЙганини хабар беради. Фаргонада эса бу \аракат муваффакиятсиз ту-
гаган экан. Крлавсрса, 1895— 1900 йилларда Туркистон ва Бухорода очил-
ган янги мактабларнинг аксарияти татарларники эди.
Усули жадид мактаблари аср бошларида, шунда \ам минг бир ма-
шаццатлар билан пайдо булди. Бунда рус-тузем мактаблари ним г \ам
маълум роли бор. 20 аср бошларида янги мактаблар учун биринчи дарс­
ликлар сифатида майдои га келган «Устози аввал»нинг (1901) муалли-
фи Саидрасул Азизий 1900 йилда Тошкентдаги Биринчи рус-тузем
мактабида. «Иккиичи муаллим»ни езган Алиасцар ибн Байрамали Ка­
линин Кукчадаги Иккиичи рус-тузем мактабида «сартия» муаллимлари
эдилар. «Усули жадид»га биргина рус маъмурлари эмас, ма\аллий мугаас-
сиблар \ам каттик каршплик курсатдилар. Азизий «насоро» (кофир)
махсум ном олди.
Авлоний сзади: «1904 йилдан «жадид мактаби» очиб, уцитувчилик
кила бошладим. Муллолар «жадидчи»ларни «мунофик». «муфеид», «зин-
диц», «да\рий» сузлари билаи хал к орасинда пропаганда ва агитация
кила бошладилар...»
J С. Азизин. Устози аввал (Т., 1901); А. Калииин. «Муаллими со-
иий», (Т.. 1903); М. Бе^будий. Китоби мунта\аби жугрофияи умроиий
(С., 1906); Китобатул атфол (С.. 1908); Мунавваркори. Адиби аввал
(Т.. 1908). Адиби соний (Т., 1908); Авлоний. Адабиетсхуд миллий шсър-
лар (Т., 1909— 1917). Биринчи муаллим (Т.. 1912), Иккинчи муаллим
(Т.. 1913), Туркий гулистои ехуд ахлок (Т.. 1913), Хамза Хакимзода
Ниёзий. Ейгил адабиёт (Козон. 1914) ва \оказо.

10
1900— 1925 йиллар «жадидчилик» тушунчасининг пай-
до булиши ва уз даврининг энг пешкддам ходисаси сифа-
тида бахоланган давридир.
20-йилларнинг бошига кадар жадид ва жадидчилик,
унинг конкрет вакиллари атрофидаги фикрлар йул-йула-
кай, турли вокеа ва муносабатлари билан билдирилган
булиб, махсус тадкикотлар кузга ташланмайди. Садриддин
Айнийнинг 1920 йилда эълон кдлган «Бухоро инкилоби
тарихига материаллар» ва Файзулла Хужаевнинг «Бухоро
инкилоби тарихига дойр» (1926) китоблари (хар икки ки-
тобнинг биринчи нашри) бу борадаги дастлабки ишлар
эди. Хар икки муаллиф жадидчиликни замоннинг энг пеш-
Кадам ^одисаси сифатида бахолаган эдилар. Бирок 20-йил-
ларнинг иккинчи ярмидан шароит узгарди. Аслида бу сал
олдин — 1923 йилдан бошланган эди. 1923 йилда Б Х Р рах-
бариятидаги узгаришлар, беш кишининг, хусусан Абду-
рауф Фитрат ва Ота Хужаевларнинг ишдан олиниб, Бухо-
родан бадарга килинишини эслайлик. Бир неча йил давом
этган фукаролар уруши, кишлок хужалигининг издан чи-
киши мамлакатни ^алокат ёкасига келтириб куйди. Партия
ва унинг ягона хукмдори булиб колган Сталин айбдор киди-
ришга тушиб кетди. Айни пайтда, партия фаолияти хакидаги
*ар кандай танкидий ran унга хужум сифатида кабул килин-
ди. Партияда эса булиниш кучайди. Шу йил октябрда Троц-
кийнинг катор эътирозлар ифодаланган хати, изма-из «46
лар аризаси» Марказкумга келиб тушди. РК П (б) МКунинг
кенгайтирилган Пленуми чакирилди. Ба^слар 1924 йил
январда X I II партконференцияда сталинчиликнинг даст­
лабки галабаси билан якун топди. Бутун мамлакатда душ­
ман излаш бошланди. «1925 йилдан менинг китобларим ва
улардаги мафкура муносабати билан матбуотда кучли хужум
бошланди... 1926 йилнинг охирларида уз оилам билан рас-
ман алокани узиб Москвага жунаб кетдим», — деб ёзади
Мунавваркори Абдурашидхонов 1929 йил 18 декабрда
ОГПУга берган ёзма курсатмасида.
Акмал Икромов У зЛ КС М М Книнг 1926 йил 19 май II
Пленум идаги нутки да шундай дейди:
«Жадидизм идеологияси савдо буржуазияси идеология-
сидир. Унинг бизга \сч бир дахли йук- Негаки, у Октябр-
нинг бир томонида, биз эса, иккинчи томонида турамиз»1.

1А. Икромов. Изб. труды и Зх томах, т. 1., 1972, 221-бет.


Ш у йили Абдулла Крдирий партия-давлат арбоблари-
ни обрусизлантиришда айбланиб цамокка олинади. «Ино-
ромовчилик», «К.осимовчилик» номлари билан тарихга
кирган, кузи очик, зиёлиларни йук;отишга каратилган суд
жараёнлари бошланади.
Ш у йиллардаги машхур адабиётшунос олимимиз ёзади:
«Жадид адабиёти узбек буржуазияси адабиётидир. Ж а ­
дид адабиёти узбек буржуазияси н инг фи крин и ва унинг
бошдан кечирган \олатларини акс эттирадир, унинг учун
ишлайдир, куядир, йирлайдир»1. Буржуазия эса, совет ту-
шунчаси буйича, ме\наткаш халк,нинг энг каттол душма-
ни эди. 1929 йилда «Мунавваркори ва унинг тудаси» камокда
олиниб, тергов ишлари бошланди. 1931 йил 25 апрелда
ОГПУнинг карори билан 56 киши судга тортилди. 18 киш и
отиб улдиришга ^укм к,илинди. 1937 йилдан эса оммавий
Катагонлар бошланди. «Миллат» ва «Ватан» деганнинг \ам-
маси «Хс\лк душмани», «Ватан хоини» сифатида отиб таш-
ланди. Ш у тарика Шуро \укуматининг жадидчилик маф-
курасига к;арши 20-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлан-
ган кураши ушбу мафкурани орадан кутариш билан
чекланмай, унинг вакилларини жисман йук, этишгача бо-
риб етди. Табиийки, мазкур сиёсий му\ит жадидшунос-
ликнинг ру\и ва йуналишини белгилаб берди. Жадидлар
ва уларнинг ижтимоий-сиёсий, адабий-маданий фаолмя-
ти асосан айб кидириш, танкид ва коралаш объекти булиб
хизмат килди. Буларнинг характерли намуналари Олим
Шарафиддиновнинг Чулпон, Ж. Бойбулатовнинг Фитрат,
Сотти Хусайннинг «Уткан кунлар» \акидаги маколалари
эди. Бад ии й адабиётда эса жадидларнинг ме\наткаш хал к
манфаатига карама-карши к»илиб куйилган душман образ-
лари яратилди. Жадидчиликни махсус таджик, килган 3. Ш.
Ражабовнинг «Туркистонда жадидчилик»2 диссертацияси
(1937) \ам давр ру\ида эди.
1938 — 1956 йилларда жадидчилик ва унинг вакиллари
авлодлари кдлбидаи тамом сикиб чикарилди. Масалан, 1956
йилда X X аср боши адабиёти 4 ижодкордан таркиб топган
эди: Хамза, Айний, Завкий, Аваз. Хамза — мутаассиблар
томонидан улдирилгани учун, Айний амир Саййид Олим-

1Отажон \ошим. Жадид адабиёти TyFpiicima, «К,изил калам» мажмуа-


си, 2-китоб, Узданиашр, С.-Т., 1929 п.. 16-бст.
2 Ш . Раджабов. Джадидпзм и Туркестане (1905— 1917 гг.). Тезисы на
диссертации на сонс. уч. ст. каид. ист. наук. Л., 1937.

12
хоннинг, Аваз Исфандиёрхоннинг, Завкий Эргаш курбо-
шининг калтагини еганлари учун. Бу мезон хозир кулгили,
албатта. Лекин замон шунга мажбур килган.
КП С Снинг X X съезди (1956) Сталин катагонларини
юмшатди. «Халк; душмани» сифатида катл этилган зиёли-
ларимизнинг бир кисми окданди. «Уткан кунлар» бир оз
киск,артиришлар билан чоп этилди1. Биринчи булиб, Кр-
дирийга йул очилди. Сунг мавцеига кура бундайрок,булган,
лекин жадидликка алокаси борлиги учун такикланиб кел-
ган ёхуд «унутилган» Сиддик>ий-Ажзий2, Ибрат3, Авлоний4,
Суфизода5кабилар какида макола-тадкикотлар уртага туша
бошлади, асарларидан намуналар берилди. Чулпон ижо-
дини урганиш буйича комиссия тузилгандек булди. Фай-
зулла Хужаев, Акмал Икромов каби сиёсий арбобларнинг
томликлари6 чикди. Адабиётни конкрет номларгина эмас,
адабий \аракатчилик, му\ит нуктаи назаридан хам урга­
ниш бошланди7. Назарий масалалар ва улар муносабати
билан Чулпон, Фитратлар ижодини ёритиш кузга ташлан-
ди8. Лекин тарихга «илмилик; давр» номи билан кирган
«Хрушчев даври» узок давом этмади. 60-йилларнинг охи-
ри, 70-йилларнинг бошидан яна хамма нарса эски узанига
кайта бошлади. Фарк шуки, жисмоний катагонлар йук,,
лекин рус мустамлакачилик сиёсатига, айникса кизил сал-
танатга дахл килган, миллий мустакиллик гоясини илгари
сурган адабиётга, табиийки, йул берилмади. Шундай пайтда

1Абдулла Кодирий. Уткан кунлар. Т., 1958.


2 Асланов Р. Мировоззрение Саида Ахмеда Сиддики, дисс. канд.
философских наук, Душанбе, 1962, 243-6; Скддикий-Ажзий. Танланган
асарлар. Т., 1973.
3 Долимов У. Жизнь и творчество узбекского поэта-просветителя
Ибрата. Автореферат дисс... канд. филол. наук. Т., 1971.
4 Бобохонов А., Махсумов М. Абдулла Авлонийнипг педагогик фао-
лияти, Т., 1966; Абдулла Авлоний. Тошкент тонги. Т., 1979.
5 Суфизода. Тароналар, Т.. 1968.
* Файзулла Хужаев. Избранные труды, в трех томах, тт. 1—3, Т.,
1970— 1973; Акмал Икрамов. Избранные труды.в трех томах, тт. 1—3,
1972-1974.
7 Халимов С. Из истории узбекской и таджикской литературы вто­
рой половины X IX нач. XX веков в Самарканде. Автореферат дисс. канд.
филол. паук. Т.. 1970; Юнус Юсупов. Хоразм шоирлари, Т.. 1967, Ка-
булов И. Формирование и развитие узб. сов. лит-ры Хорезмской сов.
республике (1920-1924). Автореферат дисс. канд. филол. наук Т., 1970.
" Каримов Э. Развитие реализма и узбекской литературе, Т.. 197э.

13
адабиётшунослик усталик билан йул тутди. Жадидчилик-
ни крралаб туриб, унинг аксарият вакилларини «маъри-
фатчи» номи билан ажратиб олаверди. Ш у тарифа, Хислат,
Хуршид, Мирму\син-Фикрий, Саида\мад Васлий, Абду-
кдцир Шакурий, Ибро\им Даврон, Нозимахоним каби
унлаб ижодкорларнинг хаёти ва ижодий фаолияти ёрити-
либ, асарларидан намуналар халк^а етказилди1.
1985 йилдан бошланган демократик ва ошкоралик жа-
дидчиликни илмий асосларда ва режали урганишга имко-
ният тугаирди. Бир катор илмий анжуманлар булиб утди.
Жумладан, 1987 йилнинг 10 ноябрида Узбекистан Ф А ТАИ
да Туркистон жадидчилигига багишланган махсус йиги-
лиш чакирилди. Республикамизнинг ушбу со\а билан
купдан шурулланиб келаётган мутахассислари узаро фикр
алмашдилар. 1988 йил 12 октябрда яна худди шу жойда
Озарбайжон, Татаристон, Тожикистон, Узбекистан, Моск­
ва олимлари иштирок этган йирик Халк,аро симпозиум
булиб утди. 15 киши маъруза билан катнашди. Ба\сни Из-
зат Султон бошлаб берди.
Нотик жадидчиликнинг шаклланиш ва таракдаётини
анъанавий 1905— 1917 йиллар килиб белгилаб, у босиб утган
йулни 1917 йил Октябр билан ажратиб, иккига булди. 1917
йилгача кисми прогрессив, ундан кейингиси реакцион деб
ба^олади. Йуналишни эса маърифатчилик деб белгилади.
Уни сиёсий масалалардан узок, тутди. Табиийки, анжуман
катнашчиларининг купчилиги бу фикрларга эътироз бил-
дирдилар. Лекин устоз адабиётшуноснинг жадидчилик узбек
адабиёти парвози учун жуда катта р о я в и й омил булгани,
уни атрофлича урганиш ва холис ба\олаш бугунги илм-
фаннинг кечиктириб булмайдиган вазифаси эканлиги xv-
сусидаги муло\азалари барча катнашчилар томонидан кул-
лаб-кувватланди. Тожикистондан А. Маниёзов, М. Шуку-

1Касимов Б. Мирмухсин-Фикри и его литературная среда. Авторе­


ферат дисс. канд. фил. наук. Т., 1967; Мусамухамедова П. Р. Жизнь и
творчество Факирии. Автореферат дисс. канд. фил. наук. Самарканд, 1974;
Пирназаров М. Творчески»! путь Мутриба Хонахароби. Автореферат дисс.
канд. фил. наук. Самарканд, 1974; Б. Насрнллинон. Хуршид (мопогра-
фик очерк). Т., 1975; Басннй. Разаллар, Т., 1962; Хуршид. Танламган
асарлар. Т.. 1967; Аблураззок Факирий. Танланган асарлар. Т.. 1972;
Аблул\амид Мажидий. Танланган асарлар. Г., 1974; Зиё Саид. Таплан-
гап асарлар. Т.. 1974.
14
ров, Р. Ходизода, Г. Ашуров, О. Сайфуллаев, Озарбайжон-
дан А. Мирах.медов, Татаристондан И. Нуруллин, Узбекис-
тондан Э. Юсупов, Э. Каримов, Зиёев, Э. Во\идов, С.
Крсимов, О. Файзуллаев ва ушбу сатрлар муаллифи к,ат-
нашдилар.
Йигинга бош^аларга Караганда тожикистонлик вакил-
лар жиддий тайёргарлик билан келганлари маълум булди.
Г. Ашуров жадидчилик босиб утган йулни уч даврга булди.
1. Шаклланиш (1905 йилгача). 2. Таракдаёт (1905— 1917). 3.
Булиниш (1917— 1920). Холбуки жадидчилик тожикларда
Русиядаги туркий халкутрга нисбатан кейинрок пайдо бул­
ган эди. Масалан, тожикча усули жадид мактаблари ва улар
учун дарсликлар 1905 йилдан кейингинаташкил топа бош-
лагани маълум. Маърузачи жадидшунослик олдидаги маса-
лаларни белгилади. Хамкорлик йулларини кайд этди. Азиз
Мира\медов мутахассислар орасида кенг таркалган, жа-
дидларнинг ташкилий курилмалари йук, эди, деган фикр-
ни шуб^а остига куйди. Умумрусия мусулмонларининг 1905
йилдан бошлаб ташкил топган «Иттифоки муслимин»
уюшмасини шу йулдаги уриниш \исоблади. И. Нуруллин
к,атор кизикарли фактлар келтирди.
Му^ими, анжуман жадидшуносларни бир жойга тупла-
ди. Фикр алмашилди, хамкорлик йулга куйилди.
1989 йилда У З Ф А ва Ёзувчилар уюшмаси иштирокида
Адолат комиссиясининг 2 кун давом этган йигилиши бул­
ди. Уттизга як,ин киши маъруза килди. Янги фактлар, янги
номлар уртага тушди. 1990 йил 3 декабрда Москвада ката-
f o h килинган ижодкорларнинг меросини урганишга ба-
шшланган йигилиш булиб утди. Узбекистондан уч киши
(О. Шарафиддинов, Н. Каримов, Б. Крсимов) иштирок этди.
Йигинларнинг деярли \аммасида жадидчиликнинг ижти-
моий-маънавий тараккиётимизда ало^ида боскич булган-
лиги кайд этилди, уни хилма-хил йуналишларда урганиш
зарурати айтилди, конкрет ижодкорлар, уларнинг фао-
лияти, мероси \ак;ида фикр алмашилди.
Республикамизнинг мустакилликни к$лга киритиши,
ижтимоий-сиёсий со^ада булганидек, маънавий-маданий
\аётпмизда \ам бутунлай янги са\ифа очди. Биз уз ак^и-
м изга, уз мулкимизга, уз ме\натимизга узим из эга булдик.
Тарихимизга тегишли факт ва ^одисаларни, катта-кичик
шахсиятларни узгаларнинг кузи ва акуш билан ба\олаш
бар,\ам топа бошлади. Миллат ва Ватан манфаати \амма

15
нарсадан мукаодас тутилди. Ш у аснода «Туркистон (К,укон)
мухторияти» номи билан тарихга кирган, жадидпаримиз-
нинг сиёсий мустакиллик учун олиб борган курашлари-
нинг илк намунаси булган, лекин шуролар томонидан хои-
нона конга ботирилган хрдисани, «Босмачилик» номи
билан бадном килинган, аслида халкимизнинг уз эрки,
маънавияти йулидаги кураши — миллий озодлик *аракат-
ларини кайта ба,\олаш бошланди1.
Жадидчилик файласуфлар, хукукшуносларни \ш жалб
этди2. Уни комплекс урганиш имкони турилди. Тарихчила-
римиз фаоллашдилар3. Узбекистоннинг 3 жилдлик янги та-
рихи дунё юзини курди. (1-китоб, «Туркистон Чор Россия-
си мустамлакачилик даврида, «Шарк», Т., 2000, 464-бет;
2-китоб, Узбекистон Совет мустамлакачилиги даврида,
«Шарк», Т., 2000, 688-бет; 3-китоб, Мустакил Узбекис­
тон тарихи, «Шарк», Т., 2000, 560-бет).
Туркистон жадидчилиги хорижда \ам урганилмокда. Ныо
Орлеан университети профессори Лаззери, француз А. Бен-
нингсон номлари дунёга маш^ур. Америкалик Э. Олворт,
немис И. Балдауф, япон X. Коматсу бу борада саМарали
ишламокдалар. 1995 йил февралда Франциянинг Узбекис-
тондаги элчихонаси кошида Марказий Осиёни урганиш
илмий тадкикот институтида мазкур мавзуга багишланган
йирик симпозиум булиб утди. Унда дунёнингтурли мамла-
катларидан кузга куринган жадидшунослар иштирок эт-

1Бу \акда царамг. С. Аъзамхужаев. Туркистон мухторияти: борьба за


свободу и независимости (1917—1918). Автореферат дисс. доктор, ист. паук.
Т., 1996; яна шу муаллиф, Туркистон мухторияти. Т., 1996; Н. Кари­
мов. К,имматга тушган улов ёхуд Туркистон мухториятипинг вужудга
кслиши ва тор-мор этилиши сабаблари, «Тафаккур» ж., 1996, 3-сон;
Босмачилик: *акикат ва уйдирма, «Шарк юлдузи» ж., 1991, 4-сон;
Ибро^нм Карим. Мадаминбек, Т., 1993; Б. Хайит. Миллий озодлик \apa-
катининг бешиги, «Жа\он адабиети* ж., 1998, 11-сои, 161-173-бстлар.
: Эргашев Б. Из истории становления и развития общественно-по­
литических идей джадидизма, идеология младобухарцсв. Автореферат
дисс. доктора философских наук. Т., 1993; Ташкулов Д. Основные на­
правления политико-правовой мысли народов Узбекистана во второй
половине X IX — первой четверти XX вв. Автореферат дисс. доктора юри­
дических наук, Т., 1995.
J XX асрнинг дастлабкн 30 йиллнгида тарих фани (коллектив) (та-
рихшунослик очерклари). 1—2 кисмлар, Т., 1994; Узбекистон тарихи:
янги ниго*. Жадидлар \аракати миллий мустакилликка кдпар. Давра cv\-
бати материаллари, 1998 й., 9 октябрь, Т., 1998.

16
дилар. Унинг натижалари, маъруза матнлари Франция ил-
мий журналларида эълон кил ииди1.
1999 йил 16-18 сентябрда Узбекистон Республикаси
Президента кошидаги Давлат ва жамият курилиши акаде-
миясининг Тарих маркази ва Германия Конрад-Аденауэр
жамияти хамкорлигида « X IX аср бошида Марказий Осиё:
жадидчилик, мухториятчилик, истиклолчилик» мавзуида
катта халкаро анжуман булиб утди... Турли мамлакатлар-
дан келган 20 дан ортик мутахассиснинг маърузаси тинг-
ланди. Олмониялик Ингеборг Балдауф, нидерландиялик
Тураж Атабаки, франциялик Шанталь Келькежи, амери-
калик Адиб Холид, италиялик Марко Буттино каби та-
никли мутахассислар иштирок этдилар.
Конференция давомида жадидчиликнинг майдонга ке-
лиш шарт-шароитлари, миллий озодлик \аракати билан
богланишлари, хотин-кизлар озодлигига муносабати каби
мухим ва кизикарли масалалар буйича янги-янги факт-
лар, кузатишлар уртага ташланди. Айни пайтда айрим ма-
\аллий хамкасабларимизда мазкур ходисани эскича якранг
ба^олашга мойиллик, хорижпик дустларимизда эса, узбек
жадидшунослари олиб бораётган ишларидан бехабарлик
маълум булди.
Конференция илмий тадкикот ишларини координация
килиш, муаммонинг асосий истило\лари борасида якдил-
ликка эришиш максадида халкаро илмий кенгаш тузди.
Буларнинг хаммасини атрофлича урганиш, умумлаш-
тириш керак. Жадидшуносликнингбиобиблиофафиясини
тузиш лозим.

Ж А Д И Д Ч И Л И К Н И Н Г ТАМАЛ Т О Ш И
(«УСУЛИ ЖАДИД* МАКТАБЛАРИ)

Жадидчиликнинг пойдевори, тамал тоши усули жадид


мактаби эди. Бу табиий. Хамонки мацсад жамиятни янги-
ламокэкан, уни янгнавлодгина килиши мумкин эди. Янги
авлодни эса, етиштирмок лозим. Эски, анъанавий усулда
бу ишни амалга ошириш кийин, чунки замон )?згарган. У
тезкорликни т<шаб килади. Иккинчидан, бугунги укувчи
тарих, жуфофия, иктисод, физика, кимё, математика каби

1Le rcformisme musulman en Asie Cohtralc. Cahicrs du Monde Russc,


Yolume X X X V II (1-2), danvicr duin 1996. 242 c.

2— K-9215 17
замонавий фанларни билиши керак. Сунгги уч-турт аср дунё
такдирини бошк,а узанга солиб юборди. Оврупони олдинга
олиб чикди. Унинг кулини сарбаланд килди. Энди Оврупо
илм-фанини эгалламасдан дунё билан баробар яшаб
булмайди. Бу илм-фанни узлаштирмок учун Оврупо тил-
ларини билмок, керак. Айни пайтда узликни \ш сакдамок
лозим. Дин-диёнат хам зарур. Хуллас, яшамок учун учала
жихатни хам ушламоц керак булади. Ушлаганда хам \еч
бирини суиистеъмол килмасдан. Акс \олда мувозанат бу-
зилади. Мувозанат бузилиши эса, ёмон ок,ибатларга олиб
келади. Масалан, ёлгизгина дин ушланса, дунё кулдан ке-
тади. Факат узлик, миллатдесак, яна дунёдан ажраб к,ола-
миз. Бировнинг биз билан иши булмайди. Овруполашсак,
узлик йуколади. Бу \ш фожиа. Мувозанат керак. Буни жа-
хон тажрибаси дафъаларча синовдан утказган. X IX асрда
бу масала турк халкдари олдида кундаланг турди. Жахон
дипломатия тилида «Шар к масаласи» деган тушунча бор.
Бу масаланинг куйилиши X IX асрнинг 10-йилларига тугри
келади ва Оврупо империалистик мамлакатлари томони-
дан Усмонли империясини булиб олиш режасини кузда
тутади. Гап шундаки, X V I—X V II асрларда дунёнинг энг куд-
ратли салтанатларидан бири булган Усмонли империяси
X V III асрга келиб, замон билан хисоблашмай куйгани учун
тараккиётдан ореада крлиб, кулашга юз тутди. Салтанатда
нотинчликлар бошланиб, мулк кулдан чика бошлади. За­
мон Оврупо билан мулокотни шарт к,илиб куйди. К,иск,а
муддатда элчихоналар очилиб, ало^а йулга куйилди. 1839
йилдан эса овруполашмок, Усмонли империясининг рас-
мий дастури сифатида эълон килинди. Биринчи навбатда,
мактабга эътибор берилди. 150 укувчи Оврупога укишга
юборилди. Бирок, бу экилган уруклар уз самарасини бер-
m o fh учун 80 йилдан ортикуэок вакт кетди. Крлаверса, тур-
киялик хамкасбларимиз орасида танзимотнинг миллатни
о р ти та овруполаштирганидан унчалик рози булмагаила-
ри хам йукэмас. Биз бу уринда масаланинг мураккаблиги-
ни гаъкидламокчимиз, холос. Русия жадидчилигининготаси
Исмоилбек Гаспринский (Гаспрали) 1881 йилда «Русия
мусулмонлиги» («Русское мусульманство») асарини ёзади.
Мазмуни шундай: такдир такозоси билан Русия турк-му-
сулмон дунёсининг катта кисмини забт этди, бу жараён
хануз давом этмокда. Яцин уртада Русия мусулмон улкала-
ридан таркиб топган улкан христиан салтанатига айлана-
ди. Мусулмонлар бу улкан салтанатда уз салмокдарига кура
18
му^им уринни эгаллаб турибдилар. Хуш, буёги кандай були-
ши керак? Русия учун икки йул бор: I. Ассимиляция. 2.
Хамкорлик. Ассимиляция, ^кмрон миллатнинг тобеъси-
ни «ютиб», уз таркибига сингдириб юбориши, шарафли
иш эмас, албатта. Лекин дунёда шундай жараён кадимдан
бор. Тарих фак,ат номларигина сакданиб колган канчадан-
канчатилларни, миллатларни билади. Хамкорлик — мада-
ният йул и. Бу ^олда Русия уз кули остидаги, замон такозо-
си билан тараккиётдан оркада крлган, тобеъ миллатлар­
ни нг маърифатини етказиб олади ва давлатни бошкариш-
даги иштирокини таъмин этади.
Исмоилбек Русиянинг уз кул остига олган туркий халк-
ларни бошк,аришда \амкорлик йулини тутишига умид куша­
ли. Чунки уларни «ютиш» осон эмас, иккинчидан, имкон
берилса, озгина ^аракат ва эътибор билан илм-маърифат-
да йукотган нарсаларини кайта тиклай оладилар, деб *исоб-
лайди. Лекин бир шарт бор. Миллат уз тили, уз миллий-
анъанавий укув усул-воситалари асосида, зарур булса, улар­
ни исло* кдлган хрлда маърифатини тикламоги лозим.
Туркий халк^арнинг бу борадаги тажрибалари дунёга маъ­
лум ва маш^урдир.
Демак, Исмоилбек фикрича, Русия мусулмонлари учун
бугун биринчи масала маърифатдир. Крлгани маърифат-
дан кейин, тугрироги, маърифатдан бошланади. Лекин
миллатнинг саводи уз тилида чикмоги керак. Миллий тар-
бия, мукаддас гоялар авлоднинг онги тафаккурига она ти­
лида сингмори лозим. «Сут билан кирган» деган иборада
ran куп.
Бу фикрни Русия ^укумати, рус зиёлилари кандай кабул
килдилар? 1882 йилдаёк мазкур мавзуга баришланган йи-
рилиш чакирилди. Й ирилиш 30 августда Тошкентда Укитув-
чилар семинариясида >пгказилди. Тошкенттанланганининг
сабаби шуки, Исмоилбек Русия мусулмонлари дер экан,
асосан Туркистонни назардатутарди. Туркистоннинг мав-
кеи шуни такозо этарди. Исмоилбекнинг уз бадиий асар-
ларини тошкентликлар билан боглаши бежиз эмас эди,
Иккинчидан, ушбу семинариянинг директори маш\ур
миссионер Н. Остроумов эди. Йигилишда генерал-губер­
натор А. К. Абрамов ваколати билан келган улка олий маъ-
мурияти, олий ру^онийлар, семинария талабаларининг ота-
оналари иштирок этдилар. Йирилиииша семинариянинг та­
рих ва география укитувчиси М. А. Муропиев маъруза килди.
Маърузанинг мавзуи: «Favipupyc мусулмонлар маорифига
19
кандай бош принциплар асос килиб c u ih h m o f u л о з и м ? »
Мажлис укитувчиларнинг укиш олдидан $пгказиладиган
август кенгаши характерида булиб, тайёргарлиги ва танта-
наворлигига кура йулланма макомида эди. Нотикуз сузи-
ни, асосан, И. Гаспринский фикрларини рад этишга кара-
тади: «Агарда биз таклиф килинган лойи^ани (мусулмон-
ларнинг уз тилларида, анъанавий укув воситалари асосида
укитиш — Б. К) кабул этсак, шу пайтгача мудраб ётган
мусулмон мутаассиблигини тирилтирган ва бу билан куйни-
мизда илонни асраган буламиз», деб айтади. — «Шундай
килиб,— хулосалайди ^з фикрини маърузачи,— мусулмон-
ларимиз маорифи учун асос килиб олиниши шарт булган
биринчи бош принцип уларни руслаштиришдир», «...ик-
кинчи принцип... исломни бузиш, прозелитизмдан воз ке-
чиш, кискача айтганда, ёт-мусулмонларимизнинг, умуман,
диний жи\атларини бузишдир»1.
Бу чор ^укуматининг Туркистон ва умуман гайрирус
мусулмонлар маорифи борасндаги расмий нуктаи назари,
амалдаги жорий сиёсати эди. Шунга карамай, Исмоилбек
янги мактаб гоясидан воз кечмади. Аксинча, у \акдаги
фикрларини тезрок шакллантиришга, уйлаб юрган режа-
ларини амалга оширишга киришди. 1884 йилда «усули жа­
дид» номи билан янги мактаб очди. Ва у киска мудцатда
кенг жамоатчиликнинг диккатини тортди.
«...1884 санаси Бокчасаройда бир мактаб(н)и усули жа-
дидга куймиш эдим,— деб ёзади Исмоилбек.— Самараси
умидимдан зиёда улди. Бир коч (канча) мактаблар усу-
лим(н)и кабул ила исло* улдилар. Соир (куп) вилоятлар-
дан усул курмия (курмакка) келуб-кеданлар улуб, бу соя-
да \ар тарафдан ики юздан мутажовуз (ортик) мактаблар

‘ Какие главные принципы должны быть в основу образования рус-


ких инородцев-мусульмана? «Туркестанский сборник», том. 361. с. 138.
Рус шовинизми «инородец» (гайри жинс, гайринсоний) тушунча-
сини яратди. 3. Валидий кайд этишича, бу со\апииг «Бош мутахассиси»
Муропиев эди. Уига кура «инородец» мусулмонлар, яъни туркистонли-
лар учун маориф ташкил этишда маъио йук,. Уларнинг кисмати Амсри-
кадаги цизилтанлилар билан бир. Бу фнкрга Ремизов. Ялринцев. Пата-
нин, Наливкин каби зиёлилар эътироз билдирганлар. Лекип бу эъти-
розлар цабул цилинмаган, албатта. Аксинча, уларнинг Узлари \ам зарар
курганлар. Масалан. Яринцевнинг «Сибир Faiipupyc (инородец)лари-
нинг а\»оли» номли бир кнтоби «зарарлн асар» сифатида такик^анган
(царанг. А. 3. Валидий. Бугунги турк эдн... 304-бет).
усулими кабул этдилар...»1Ушбу мактаб тамом бегона бир
ходиса эмас. Исмоилбек янги мактабни шундай тушунти-
ради: «Ота-бобо кунлариндан колмиш миллий мактаблар-
ни ислох этмак усули жадид демакдир»2.
1888 йилда ушбу мактаблар учун биринчи дарслик «Хо-
жаи сибён» («Болалар муаллими») ни босмадан чикарди.
«Усули жадид» га булган эхтиёжни тушунтирди, «усули
кадим» дан фаркига эътиборни каратди.
«Хожаларга таълимот» («Муаллимларга йулланма») фас-
лида «усули жадид» нинг осондан мураккабга боришини
укдириб, хос хусусиятларини 15 бандда курсатиб берди.
Унда боланинг энг мувофик УКУВ ёши (6—7) дан тортиб,
укув соатларииинг болалар ёшига мувофиктаксимланиши
лозимлигигача, укиш билан ёзишни кушиб олиб бориш-
дан хар бир \арфни «садоси билан» ургатишгача, дарслар
орасидаги танаффусдан имтихонгача, куйингки, бугунги
замонавий мактабларга хос барча масалалар камраб олин-
ган эди. Дарсликнинг хар бир дарсидан кейин саволлар
берилган булиб, муаллиф фикрича улар укувчиларнинг
дарсни англашлари ва имти^он топширишлари учун «буюк
восита» эди.
Муаллиф укиш-укитишнинг янги усули \акида тухта-
лар экан, болаларга мохиятни тушунтирмасдан КУРУК ёд-
латиш зарарли эканлигига диккатни каратади ва \ар бир
харфни алохида «садоси билан» мунтазам ва изчил урга-
тишни таъкидлайди. Ушбу усул шунга кура «усули савтия»
(товуш усули) деб хам аталди.
Ш у тарика, укитиладиган дарснинг мазмунидан уни
укитиш усули ва бахолаш жараёнигача, укувчининг даре
тинглайдиган дарсхонасидан даре жадвали-ю кишки ва ёзги
таътилигача, мактабнинг жойлашиш урнидан, синф хо-
наларининг жихози-ю ёруглик даражасигача замонавий
асосларда куриб чикилиб, мактаб таълимининг янги дас-
тури майдонга келтирилди. Бу дастур «усули жадид» номи
билан шухрат топди. Жадид атамасининг оммалашуви хам,
биринчи навбатда, мана шу «усули жадид» билан боглан-
гандир.
Айрим мутахассислар мазкур янги мактаб назариясини
машхур рус педагоги К. Д. Ушинский (1824— 1870/71) дан

1 Исмоилбек Гасиринский. Ра\бари муаллимин ёки муаллимларга


нулдош, Симферополь, 1898, 4-бет.
3 S'tua ерда.
21
Узлаштирилган дейишга мойиллар. Э^тимол. Лекин бу
гоянинг Русияга каёкдан келиб кдпганини суриштириб бор-
сангиз, швейцариялик Иоганн Генрих Пестолоцци (1764—
1827) га бориб такалишини курмай иложингиз йук- Fap6
олами бу номни бошлангич таълим назариясининг асос-
чиси деб карайди1. Буни *ам кузатсангиз, унинг илдизлари
таълим-тарбияга фавкулодда эътибор берилган ку\на Шарк-
ка туташишига шуб\а йук- Майли, ran бу хакда эмас. Гап
шундаки, И. Гаспрали Русиядаги мусулмон турклар ола-
мига укиш-укитишнинг янги усулини олиб кирди. Бугина
эмас, унинг бевосита амалиёти билан \ам шугулланди.
Исмоилбек усулининг шов-шувидаи хабар топган Ички
ишлар вазирлиги 1891 йилда махсус ишлар билан шугул-
ланувчи ходими Вашкевични юборади. Лекин Гаспрали анча
ишга улгурган эди. Чунончи, Русиянингтурли ща\арлари-
да 30 га якин «усули жадид» мактаби очилган, «Хожаи
сибён» дарслиги эса, киска муддатда 4 минг нусхада тар-
каб кетган эди.
Исмоилбек буш келмайди. 1892 йилда Туркистон гене­
рал-губернатори барон А. Б. Вревскийга хат ёзади2, «усули
жадид» нинг мо^иятини баён килади. Ш у пайтгача жорий
6 йиллик ибтидоий мактабларни икки, *атто бир ярим
йилга тушириш, колган муддатда рус тили ва маданияти-
ни ургатиш мумкинлигини, фацатгина уларни ургатиш ерли
зиёлилар кулига топширилиши лозимлигини билдиради.
Ва ушбу мактабларнинг улкада ташкил килинишида ёр-
дам сурайди.3. Генерал-губернатор хатни мавзунинг билим-
донлари ^исобланган Н. П. Остроумов билан В. П. Налив-
кинга беради. Икковлари \ам рад этадилар. Н. П. Остроумов
«Туркистонга мутлако алокаси булмаган жаноб Гаспринс-
кийнинг «журъати» дан *айрон колади, унинг «бундай
му*им иш» га аралашуви йул куйиб булмайдиган», рус-
лаштиришга халакит берадиган \ол \исоблайди. «...XIX аср
охирларига келиб, гайрижинсларни руслаштириш секин,

1Буни жадидларимиз \ам билгампар. Мирму\син Шермухамедов унга


багишлаб «Маслак мшки ва фидокорлик* («Шуро» ж. 1917 й., 21-сон)
номли мак;ола ёзган.
2А. В. Пясковский. Революция 1905—1907 годов в Туркестане (Изд.
АН СССР, М., 1958, 99-бет) китобида Н. О. Розенбах деб янглиш курса-
тади. Розенбах 1889 йилга кддар генерал-губериаторлик кил ган.
J К^ранг: Исмоил Гаспринский. Туркистон генерал-губериаторига
мактуб. Нашрга тайерловчи С. Холбоев, «Гулистон» ж. 1995 й., 2-сон,
56—58-бетлар.

22
ишончсиз бораётганидан» ни^оятда кайгуга ботади. Уму­
ман олганда, бу мактабларнинг максад ва интилишлари
«рус маданиятининг барча афзалликларидан фойдаланиб
колиш ва унинг ёрдамида узларининг миллийликларини
барча имкониятларидан фойдаланган \олда катьий химоя
килишга уриниш» эканлигини тугри белгилайди. Шунга
кура Гаспринскийни «энгзарарли кишилар»1сирасига ки-
ритади. Хуллас, генерал-губернатор А. Б. Вревский И. Гас­
принскийни н г Туркистондаги мусулмон мактабларини усу­
ли жадид мактабларига айлантириш лойихаси ифодалан-
ган мактубини жавобсиз колдиради2.
1893 йилда Гаспринский ширвонлик шогирдларидан
Мажид Ранизода билан Туркистонга йул олди. Самаркандни
томоша килди. Амир Абдулахадхон юборган файтунга ути-
риб, Ша^рисабзни зиёрат килди*. Самарканд ва Бухорода
«усули жадид» мактаблари очди. Мажид Ранизода Исмоил-
бекдан изн олиб, Самаркандда 40 кун колди ва «усули
савтия» ургатди3.
А. В. Пясковскийнинг маълумот беришича, 1895—1901
йилларда Тошкентда туртта усули жадид мактаби ташкил
топган эди. 1900 йилда Андкжонда очилди...4 Буларнинг
маълум кисми татар мактаблари эди. Хукумат тубжой халк-
нинг кузи очилишига каттик каршилик курсатиб борди.
Жумладан, 1901 йилда Мунавваркорининг5, 1904 йилда Ав-
лонийнинг6 «усули жадид» мактаби очиш \акидаги ариза-
лари бир неча бор рад этилгани хакидаги хужжатлар ар-
хивларда сакланиб колган.
A iiни пайтда Русия \укумати рус-тузем мактабларига
зур берди. Ма\аллий халкни руслаштиришда асосий воси-
тадеб каралган бу мактабларни Исмоилбек 1881 йилда рус-
татар халк мактаблари мисолида максад-маслагидан тор-
тиб, укиш-укитиш тизимигача кескин танкид килиб чик-
кан эди7. Шундай мактаблар 1884 йилдан Тошкентда очила

1 Каранг: Остроумовнинг жавоби. «Гулистон» ж. 1995 йил, 1-сон.


1 Ка ранг: А. В. Пясковскнй, курсатилган китоб, уша бетда.
3 Каранг: «Таржимон» г, 1906 й., 15-сон.
4 Каранг: А. В. Пясковскнй. Курсатилган асар, 100-бст.
5 Каранг: А. В. Пясковскнй. Уша жойда.
6 Письмо инспектора народных училищ 1-го района Сыр-Дарьинск.
обл. МНП от 19 фсвр. 1914 г. (53S-coh ) и о т 24 марта 1914 г. (И 18-сон).
Авлоний мемориал музей и (Республика уцитувчилар малакасини оши-
риш марказий институти).
» 7 Каранг: Исмоилбек Гасприиский. Из наследия. Симферополь, «Тав­
рия». 1991, 42—43-бетлар.
23
бошлади. Биринчи рус-тузем мактаби 1884 йилнинг 19 де-
кабрида Тошкентда ташкил этилган. 1891 йилда Хивада
очилган. 1892 йилда Туркистон улкасидаги рус-тузем мак-
табларининг сони 21 тага етган. 1894 йилда Бухорода \ам
ташкил килинган. 1917 йилнинг бошларида Туркистонда
170 рус-тузем мактаби бор эди1.
Ма\аллий халкни руслаштириш, аждодлар тарихи ва
маданиятини миллат хотирасидан сикиб чикаришни кузда
тутган ушбу бошлангич рус мактабларини хукумат канча
рагбатлантирмасин, турмушга сингиб кета олмади. Факат
Туркистонда эмас, бошка жойларда \ам. «Татарлар учун
очилган рус мактаблари улик тугилган муассасанинг узги-
насидирки, буни ушбу ишнинг назарияси ва амалиёти
яккол исботлаб турибди»2,— деб ёзган эди. И. Гасприиский
1881 йилда. Салкам 30 йил кейин эса 2-Давлат Думаси-
нинг маорифга багишланган йигинларидан бирида Ю. Ени-
кеев рус-татар мактабларининг «Русияга булган амният
(ишонч) ва му\аббатларни сундирмокдан бошка ишга яра-
маётгани» ни, «директорлар бошка мактабларни тухтатиб,
укувчилар йигаётгани»ни, «бу билан иш битмаслиги» ни
кайд этади. Грузин Чхеидзе эса, Кавказдаги рус-тузем мак­
табларининг «чириганлиги» ни, «акди заиф хизматкорлар
етказаётгани» ни очи к айтади3.
Хукумат бу мактабларга даре бериш учун эътиборли ма-
\аллий зиёлиларни жалб килишга уринди. Шундайлардан
бири 1917 йилга кадар салкам 20 марта чоп этилган «Усто-
зи аввал» дарслигининг муаллифи Саидрасул Азизий
(1866— 1933) эди. Лекин халк,у кадар хушламади, «насоро
махсум», «кофир махсум» деб атади. Шунга кара май, ижод-
кор зиёлиларимизнинг муайян кисми ушбу рус-тузем мак­
табларида таъл им олганлар. Бу борада Крдирий ва Чулпон-
ларнинг номини тилга олиш кифоя.
Ёшлар жадид мактабларига катта умид билан киради-
лар. Зиёлиларимиз барча кийинчиликларга карамай, «усу­
ли савтия» мактаблари очишга зур бердилар. Бу ишлар
купинча жуда катта фидойиликлар эвазига амалга оши-
рилди.

1 К^раиг: Узбскистоп Рсспубликаси Эмциклопсдияси. Т., Комуслар


Бош тахрирпяти, 1997. 376-бст.
: Исмоилбек Гаспрннскнй. Из наследия. Симферополь. «Таврия», 1991,
42-6.
? Даилат Думаси ва маориф масаласи. «Таржимон» г., 1909, 18-сом.

24
Парижда чикадиган «Ревю дю монде мусулман» («Ме­
лом олами мажмуаси») нинг ёзишича 1908 йилгача Тур­
кистон улкасидаги мактаб-мадрасаларнинг умумий сони
Куйидагича булган:
Сирдарё вилояти: жами мусулмон мактаблари — 2216
та. Укувчилар: 28875 уж л бола, 5472 киз бола. Аралаш (рус-
тузем) мактаблар эса 31 та булиб, 1290 талаба укиган.
Фаргона вилоятида угил болалар мактаби — 1854 (26446
укувчи); кизлар мактаби — 583 (2913 укувчи); мадрасалар
— 204 (5227 талаба); кррихона — 373.
Самарканд вилояти: 1872 мактаб, укувчилари — 18277
угил, 876 киз; коришик (рус-тузем) — 12 (329 ^ в ч и ,
мусулмон болалар — 196); мадрасалар — 90 (2873 талаба).
Туркистон буйича очилган жадид мактабларининг сони
эса 30 та. Бу мактабларда 1300 укувчи укиган1.
Отабой Эшонов утган аернинг 90-йилларида Бухорода
140 Мадраса, 360 мактаб булганлигини ва бу укув дарго*-
ларида 20 минг бола та\сил курганини кайд этади2. Бирги-
на Ша\рисабзда X IX аернинг иккинчи ярмида 64 гузар мас-
жиди, 6 Мадраса, 7 карвонсарой, 2 *аммом булган. 1911
йилда Тошкентнинг Эски ша^ар кисмида 333, Янги ша-
*ар кием ида 16 маежид, 17 Мадраса булган3.
Асосий ум ид жадид мактаблар идан эди, албатта. Жадид
мактаблари эса юкорида курганимиздек, X IX аерда бар-
мок билан санарли эди. Улар X X аердан, шунда \ам 1904
йиллардан, чор хукумати япон урушида мавкеини йукот-
гач, удумга кира бошлагани маълум булади. Бу Абдулла
Авлонийнинг «Таржимаи *ол»идаги «1904 йилдан жадид-
лар тудасида ишлай бошладим»4деган эътирофига \ш тугри
келади. А. В. Пясковский Тошкентда биринчи узбек жадид
мактаби 1904—05 йилда Мунавваркори томонидан очил­
ган5, унгача булганлари асосан татар мактаблари эди6деб

1 Каранг: Туркистон мусулмонларинда маориф ишлари, «Таржи-


мон» г., 1991. 7-сон.
2 К^ранг: А. И. Ишапов. Бухарская Народная Советская республи­
ка. Т., 1962, 70-бет.
-
1 Каранг: Мурод Мирзо А\мад Кори угли. Истило ва кумуш к;ада\ча,
«УзАС» \афталиги. 1992. 20 ноябр, №47.
4 А. Авлоний. Танланган асарлар, 2-жиддлик, 2-жилд, Т., «Маъна-
вият». 1998. 2S8-6et.
5 Каранг: А. В. Пясковский. Курсатилган китоб. 547-бет.
6 А. В. Пясковский бу фикрни А. И. Добромысловнинг «Ташкент в
прошлом и настоящем» (Т., 1912, 203—209-бетлар) китобига суяниб
айтган (каранг. 100-бет).
25
^исоблайди. Бу маълумотлар шартли, албатта. Негаки улар
расман мурожаат килиниб, рухсатнома олинган мактаб-
ларнигина кузда тутади. Туркистон шароитида эса жуда куп
мактабларнинг рухсатномасиз, норасмий ишлаганини та-
саввур килиш у кадар кийин эмас. Лекин шу расмий ста­
тистика \ам жадидлар мактабининг йилдан-йилга усиб,
кенгайиб бораётганини очик курсатади. Чунончи, 1917 йил
феврал вокеалари арафасида Туркистонда 92 усули жадид
мактаби кайд килинган экан1.
Табиийки, мактаблар учун дарсликлар *ам ёзила бош-
лади. Дастлабига Саидрасул Азизийнинг рус-тузем мактаб­
лари учун ёзилиб, 1901 йилда босилиб чиккан «Устози
аввал» идан фойдаландилар. 1903 йилларданок жадид мак­
таблари учун махсус дарсликлар т^зиш кузга ташланди.
Лекин бу ишлар роят кийин кечди. Йул берилмади. Маса-
лан, Бе\будий «Китоби мунтахаби журрофияи умумий»-
сини нашр килиш учун узоковорагарчиликлардан сунг 1905
йилнинг 24 августида Санкт-Петербург цензурасидан рух-
сат олишга муваффак булган ва китоб 1906 йилдагина Са­
маркандца Г. И. Демуров босмахонасида нашр этилган эди.
Шуларга карамай, 1907 йилдан «усули жадид» дарсликла-
рининг тез-тез нашрини кузатамиз. Жумладан, 1907— 10
йилларда Мунавваркорининг «Адиби аввал», «Адиби со-
ний» дарсликлари, Абдулла Авлонийнинг «Адабиёт ёхуд
миллий шеърлар» мажмуаси, «Биринчи муаллим», «Мух-
тасари тарихи анбиё ва тарихи ислом», Бухорода Айний-
нинг «Та\зибус сибён» китоблари дунё курди. 1911— 13 йил­
ларда улар ёнига Рустамбек Юсуфбековнинг «Таълими ав­
вал», «Таълими соний»си, Мунавваркорининг «Хавойижи
диния», «Ер юзи (жугрофия)», куконлик Мирзо Хайрул-
лохоннинг «Ту^фат ул-атфол», бухоролик Абдурауф Фит-
ратнинг «Мухтасар тарихи ислом», наманганлик Абдураз-
зок бин Мирзакорининг «Мифто\ ул-аввал», самарканд-
лик Абдулмуминхужа Эшон углининг «Насойих, ул-атфол»,
Авлонийнинг «Мактаб гулистони», «Туркий гулистон ёхуд
ахлок», Кори Мухаммад Ра\имбойнинг «Неъмат ул-ислом»,
Сиддикий-Ажзийнинг «Тажвид ал-куръон» каби куплаб
китоблари кушилди. Айрим дарсликларимиз (Мухтор Ба-
кир, «Савод», 1913) Крзонда чоп этилди. Биринчи жа,\он
уруши , сунг унга уланиб кетган 17—20 ниллардаги сиё-
сий ларзалар даврида \ам усули жадид мактаблари тухтаб

1 Каранг: А. В. Пясковскнй. Курсатилган китоб, 547- бет.

26
колмади, дарсликлар чоп этилаверди. Эскилар кайта бо-
силди, янги нашрлар пайдо булди. Фитратнинг «Мухтасар
тарихи ислом» (1915), «Уку» (1917), Ашурали Зохирий-
нинг «Имло» (1916), Шокиржон Ра^имийнинг «Совга»
(1919), «Катталарга укиш» (1920), «Узбек алифбоси» (1922)
кабилари шундайлардан эди. НихоятХамзанинг«Енгил ада-
биёт» (1914), «К^ироат китоби» (1915), Авлонийминг «Учин-
чи муаллим» каби мактабларда укитилган, лекин турли са-
баблар билан босилмай крлган дарсликларини \ам булар
каторига кушиш мумкин.
Хуллас, «усули жадид» дарсларига шу бир куз ташлаш-
нинг узи \ ш бу ходисанинг тасодифий эмаслигига далил
булиб турибди. Иккинчидан, бу асарнииг тили муаллиф-
лар кайта-^айта таъкидлаганларидек, «Туркистон шеваси-
да», «энг осон усул ила», «тадрижий суратда», «очук тил
ва осон таркиб ила» ёзилган эди. Них;оят, бу китоблар,
хусусан алифбодан сунг укитиладиган мажмуалар «бола-
ларнинг табиатларига миллий хасрат ва надоматлардан
иборат улан насихатларни урнашдурмак орзусинда» (Ав-
лоний) яратилган эди. Шуларга кура, бу маетаблар бола-
ларни шунчаки хаттанишга ургатиш эмас, ижтимоий-сиё-
сий саводини чикаришда \ам мухим рол уйнайди. Лекин,
янги мактаб Туркистонда, хусусан Бухорода узига осон-
ликча йул очгани йук* Бир томондан чор хукумати йул
бермайди, иккинчи томондан мутаассиблик. 1909 йилда
Бухорода «усули жадид» мактаби атрофида катта жанжал
кутарилди. 3—4 йилдан буён ишлабтурган янги усул нугой
мактаблари, 1908 йилда бир тожик мактабининг «усули
жадид» га айлантирилиши, имтихонлар ва уларнинг фав-
Кулодда натижалари бу мактабларга катта шухрат келтира-
ди. Айни пайтда эски анъанавий мактаб касодга юз тутади.
Хасад ва чакувлар кучаяди. Узок ба\с ва тортишувлардан
сунг кушбеги ва козикалон мактабни ёпишга фатво бера-
дилар. Тожик мактаби билан кифояланмай, нугой (татар)
мактабларини хам бекитишга \аракат бошланади. Бирок
уларнинг Русия фукароси булганликлари фойда бериб,
мактаблари очи к колади. Мутаассиблар бошка йул тутади-
лар: уйма-уй юриб, халкка болаларини юбормасликни укти-
радилар. «Таржимон» шу муносабат билан берган макола-
сида янгиликнингхамиша кийинчиликлар билан узига йул
очгани, жумладан бу гавголар Крим, Кавказ, Козон ва
Сибирия уламолари орасида 20 (1889), Миср ва Истан-
булда эса 65 сана (1844) мукаддам булиб утганини таъкид-
27
лаган ва «навбати бугун келган» Бухорога «ок, йул» тилаган
эди1. Иш бундан \ам жиддийрок, булган. 1914 йилда Саид-
а\мад Сиддикий «усули жадид» билан укитгани учун Са­
маркандда Улугбек мадрасаси жомеъида бир неча минг
киши хузурида «кофир» деб эълон ^илинди. Муаллим Суфи-
зодани ватани Чустдан \айдаб юбордилар. Тошкентда Себ-
зор козиси Мирму,\син Шерму^амедовни шаддодлиги, жа-
дидпарастлиги учун Чорсу бозорида сазойи этиб, тош-
бурон килиб улдиришга фармон берилди.
Янги мактаб, умуман янги фикр мама шундай кийин-
чиликлар билан кириб келган эди.

yftFOHMOK, Д У Н Ё Б И Л А Н Б А РО Б А Р Я И 1 А М О К Д И Р
(О ЛИЙ ТАЪЛИ М Т А Ш В И Ш Л А Р И )

Жадидлар ёшларни Рарб ва Шаркнинг тараний кил-


ган мамлакатларига укишга юборишга ало\ида а^амиятбер-
дилар. Авлоний тилга олган тошкентлик тараккийпарвар-
лар — «жадидлар тудаси» «Жамияти хайрия» очади. Жамият-
нинг 1909 йил 12 майда тасдикланган 41 моддалик
низомидан маълум булишича, унинг муассислари Тош\о-
жи Туё^боев, Низомиддин Мулла Хусаинов, Мулла Аб­
дулла Авлонов, Мунавваркори Абдурашидхонов, Баши-
рулла Асатиллахужаевлар булиб, вилоят \удудидаги ночор,
му\тож мусулмонларнинг моддий-маънавий а\волини ях-
шилаш, жумладан етимлар, кексалар, иогиронлар учун ка-
салхона, амбулатория, чойхона, ошхона, ётокжойлар
очишдан тортиб, ёшларни мактабда укитиш, су и г олий
та^сил учун чет элларга юборишгача булган масалаларии
кузда тутар эди2.
Умуман олганда мамлакатимиз коп-кора зулмат каъри-
да крлган пайтлари хам унинг фарзандлари орасида ёрут-
ликка йул топиб, оз-куп ба\ра олганлари булган. Юцорида
X IX аернинг охири — X X аср бошларида Туркистонда
минглаб мактаблар булганини куриб утдик. Гап бу даврда
жа\оннингтараккиёт йулини белгилаб турган Оврупо илм-
фани, замонавий олий укув муассасалари хакида кетади-

1Бухоро мактублари (Янги мактаблар). «Таржммон» г., 1909 й., 2 ок-


тябр.
: Бу \лкд<\ каранг. Абдулла Авлоний. Таилангаи асарлар. 2 жилдлик,
1-жилд. Т., «Маъпавият». 1998. 10-бст.

28
ган булса, бу борада \ам мисоллар йукэмас. Масалан, так-
дир такозоси билан бошидан канчадан-канча можаролар-
ни утказган ва \аж йули оркали Жиддага бориб, рус кон-
сули ёрдами билан 1894— 1904 йилларда Москвадаги Лаза­
рев номли Ж о н л и шарк, тиллари институтининг
гимназиясидан олий курсигача укиган Мукимийнинг жи-
яни Рузиму\аммад Дустматовни олайлик. Бу дарго^а аср
бошларида А. Е. Кримский, В. А. Гордлевский каби мацвдр
олимлар даре берган эдилар. 1916 йилда мардикорлик во-
кеаларини ёритгани келган «Вакт» нинг мухбири Ша^ид
Му^аммадёров Самарканднинг Бори шамолидаги бир йи-
рилишда Оврупо Х^рбий медицина академиясини тугатиб,
бир неча йил аскарий табиб булиб ишлаган, 1914 йилги
урушдан олдинрок Бардодга консул килиб тайинланган
ма\аллий халк вакилини куриб, \айратга тушган ва буни
«табиатнинг уйини» деб ба^олаган эди1. «Садойи Туркис­
тон» нинг му^аррири, Туркистон мухториятининг *арбий
нозири Убайдулла Х>Ькаев (1880— 1939) Саратов универ-
ситетининг ^ КУ К факультетини битирган эди. 10-йиллар-
да юкорида кайд этилган «Жамияти хайрия»нинг ёрдами
билан бир гуру* ёшлар Уфадаги «Олия»2, Оренбургдаги
«Хусайния»3 мадрасаларида укиганлар. «Олия» да укиган-
лар орасида Муминжон Му\аммаджонов (1883— 1964), Лут-
фулла Олимий (1893— 1963), Мирму^син Шер муха медов
(1895— 1929), Абдул\ай Тожиев (1899— 1938), То\ир Шо-
кир (То\ир Чигатой — 1902— 1984) лар бор эди.
1909 йилнингмартларида Бухорода «Ширкати Бухоройи
шариф» тузилди. Мактаб-мадрасалар билан танишмокучун
бир киши Истанбулга, бир киши Бокчасаройга юборилди.
1909 йил 18 июлда Бухоро ёшлари «Тарбияи атфол» ном­
ли яширин жамият туздилар. «Жамиятнинг биринчи мак-
сади Истанбулга укувчилар юбормок чорасига киришмок
эди. Масориф учун жамиятнинг сирини очмасдан эътимод
Килдири тараккийпарварлардан иона туплар эди, жамият-

' Каранг: 1Па.\ид Му^аммадёров. Туркистон мактублари, V III, «Вакт*


г., 1916 п., 2100-сон.
1 1906 йилда Зис Камолий (1873— 1942) ташкил килган.
С. Куяаш. Ш. Бабич, 3. Ярмокий каби ёш татар-бошкирл адиблари.
козоклардан Бойимбет Майлнн, Му.\аммаджон Ссралнилар \ам шу ерда
укиганлар. О. Ибро\имов, Ф. С. Козонли каби таннкли адиблар даре
бергаилар. С. Рамиев. С. Сунчалай, М. FotjjypniLriap тез-тез учрашувлар
килиб турганлар.
} «Хусайния* 1890 йилда Орснбургда очилган.
нинг ижтиходи соясида бир канча талаба Истанбулга юбо-
рилди»1.
1909— 1913 йилларда Абдурауф Фитрат (1886— 1938), Ус-
монхужа Пулатхужа уми (1878— 1968), Ато Хужа (1894—
1938), Мазхар Бурдонов, Мукимбек Йстанбулда укиди-
лар2, «Бухоро таъмим (умум)и маориф жамияти» туздилар.
Айний унинг муассисларидан Мукимиддинбек (Муким-
бек), Содик Ашур угли ва Абдулазизларни санаб ртади.
Бухорода тахсил курган, кейинчалик Германияга бухоро-
лик талабаларни олиб борган татар Олимжон Идрисий хам
ушбу жамиятда ишлаган экан. Айнийнинг маълумот бери-
шича, Истанбулдаги бухоролик талабалар йилдан-йил
к$ппайиб борган. 1911 йилда 15 нафарга, 1912 йилда 30 тага
етган3.
Туркистондан \ш Истанбулга укишга борганлар булган.
Масалан, Хамза «Дорулвоизин» да, Рози Юнус (1893—
1938) дорулмуаллиминда укиганлар4.
Биринчи жахон уруши, мардикорлик харакати, хатто
1917 йил вокеаларидан кейин хам бу гоя тухтаб колмади.
1922 йилнинг ёзида Туркистон Марказий Ижроия Куми-
таси хайъати раёсати ва Бухоро хукумати карорига кура 60
дан ортикукувчи Германияга укишга юборилади5. Бунинг
бошида Фитрат, Мунавваркори, Файзулла Хужаев, Турор
Рискулов турадилар. Булардан хозирча Саттор Жаббор
(1905— 1938), Солих Мухаммад (1902— 1938), Сайдалиху-
жа (1893— 1973), Хайринисо Мажидхонова (1905— 1938),

1 С. Айний. Асарлар, 8 жилдлик, 1-жилд, Т., 1963 йил, 233-бет.


2 Каранг: С. Айний. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар,
Москва, 1927 йил, 59-бст.
3 Каранг: С. Айний. Асарлар, 8 жилдлик, 1-жилд, Т., 233-бст.
4 Фитратнинг.Узбекистан M XX архивида сакданастган 4269 ракам-
ли «Шахсий иши» даги хужжатлардан Рози Юнуснинг 1914 йилдан кейин
Кохирада яшаганлиги маълум булади (каранг: Fo3n Олим Юиусовнинг
5. X. 1937 санадаги сурок баённомасидан кучирма, 1-бст.). Умуман бу
йилларм Кохирада укиган сшларимиз хам булиши керак.
5 Бу хакда каранг. Ш . Турдиев. Улар Германияда укиган эдилар... Т.,
«Фан*, 1991; Б. Косимов. То\ир Чигатойнинг Бамбергдаги шогирди. «Мар­
казий Осиё маданияти» г., 1997 йил, 3—4 сонлар.
Ш. Турдиев аниклашича, 20-йиллариииг бошида туркистонлик та­
лабалар факат Германияда эмас, Туркия, Франция, Япония мамлакат-
ларида хам булганлар. «Рафик* имзоли кишининг «Фаргона* газстасида
(1923 йил 26 апрсл) ёзишича, шу йиллари хорижда укиб турган туркис-
тонлик ёшларнинг умумий адади 500 дан ошик булган экан. (Каранг,
Ш . Турдиев, курсатилган асар, 69-бет).

30
Марям Султонмуродова, Саида Шера\мад кизи, Бирим-
жон Азим, Фузайл Шера\медов, Рауф Расулий, Вали
К^аюмхон, Ахмаджон Иброхимов, Абдул вахоб Исходов
(У'ктой), Иброхим Ёркин, Афзал Абусаид, Султон Мат-
кул, Собир Туркистонли, Ахмад Наим, Темур, Абдума-
жид Иброхимов, Ахмад Шукрий, То^ир Чигатой, Бахо-
ваддин Амин, Билол Фатхулло, Тулаган Мумин, Ориф-
хон Иброхим, Абдулла, Ахмад Шукурий (Бухоро), Руция
Рахим кизи,'Шамсулбаротхоним, За\ро Кашаева, Гулсум
Музаффар, Эртой номлари маълум. Абдулвахоб Муродий
улардан сал олдинрок, борган эди.
1923 йилда Германияда туркистонликлардан 11, бухо-
роликлардан 51 талаба укир эди.
Туркистонли клардан Берлин Хумбольдт университети-
нинг тиб факультетида 1, Берлин Техник академиясида 4,
Кищлок, хужалиги академиясида 2 талаба ук^р эди. Икки
укувчи кунчилик мактабида, 2 талаба гимназиясида эди.
Бухо рол и клардан Берлин Хумбольдт университетининг
тиб, фалсафа, иктисод, бинокорлик, электротехника, ма-
шинасозлик, кишлок, хужалиги каби ихтисосликларида 7,
Витсинхауз олий кишлок хужалиги мактабида 4, Саксо­
ния Фрайберг кунчилик мактабида 2, Лейпциг матбаачи-
лик мактабида 2, Дрезден муаллимлар мактабида 1, гим­
назиясида I, Билефольд дорулмуаллиминида 2, Браун-
швейт дорихона ишлари мактабида I талаба укиган. Берлин
мактабгача тарбия к^излар укув юртида бир укувчи, шу­
нингдек болалардан 16 нафари Кослиндаги (Помен вилоя­
ти) 10 йиллик давлат билим тарбия муассасасида, 4 нафа­
ри доктор Факкелманнинг хусусий урта мактабида, битта-
си Хермсдорф болалар уйида таълим олган. Хар хил
машинасозлик заводларида 6 укувчи укиш учун тажриба
ва куникма орттирган эдилар.
Куп утмай, хаммалари йулларини топиб кетдилар. Аб­
дулвахоб Муродий, Биримжон Азим, Солих Мухаммад
Берлин Олий кишлок, хужалиги академиясига кабул килин-
дилар. Сайдалихужа Олий техника академиясининг кимё,
Афзал архитектура,- Ахмаджон Иброхим t o f мухандиси,
Султонбек, Тулаган Мумин мухандис-электрик. Билол ма­
шинасозлик факультетларида укий бошладилар. Орифхон
Иброхим Бонн Олий зироат мактабининг сув мухандиси,
Собир Дормштат Олий техника мактабининг машинасоз­
лик, А\мад Шукрий Берлин Хумбольдт университетининг

31
тарих-фалсафа, А\мад Наим, Шамсулбаротхоним эсатиб-
биёт факулътетларига укишга кирдилар.
То\ир Шокир (То\ир Чиратой) Хайделберг универси-
тетининг иктисод, Абдулва^об Ис\ок (Уктой) шу универ-
ситетнинг медицина факультети, Гулсум Музаффар Бер­
лин укитувчилар института талабаси булдилар...
20-йилларнинг урталаридан Русиядаги ички кураш
шуролар фойдасига узгара бошлагач, большевикпар хуку-
мати миллатларга берган хурриятни тортиб олди. Шулар-
дан бири ёшларни чет мамлакатларда укитиш эди. Хуллас,
«чирик», «реакцион буржуа мафкурасининг уяси» — Ол-
мониядан ёшлар шошилинч чакириб олина бошланди. Та-
лабаларни зур бериб Русия шахдрларидаги университет-
ларда укишга тарриб килиш авж олди. Четда битириб кел-
ганларга дастлаб сало^иятига яраша иш берилди1. Таътилга
келганлар колдирилди. Сунг эса уларга «Германия аген-
ти», «жосус» сингари тавки лаънатлар ёпиштирилиб, ката-
f o h килиш бошланди. Кдйтиб келганларнинг катта кием и
ясама айблар билан отиб ташланди, колган оз кисми эса
камок ва сургунларда нобуд булдилар. Сафдошларининг
ватандаги машъум такдиридан хабар топиб, четда колиб
кетган ёшларимиз (То\ир Чиратой, Ибро\им Ёркин, Саи-
далих>Ька, ака-ука Абдумажид ва А^маджон Иброх^имлар,
Абдулва^об Ис^ок-Уктой, Вали Кдюмхон каби) Герма­
ния, Туркия ша^арларида уз иктидорларига мувофик ил-
мий-маданий муассасаларда хизмат килдилар, профессор-
лар булиб танилдилар. Лекин, табиийки, ватаннинг \ас-
ратлик ёди билан умрларини утказдилар.
Ш у тарика жадидларнинг чор хукумати даврида йулга
Куйилган ва инкилобнинг дастлабки йилларида у кадар
каршиликка учрамаган хорижда миллий кадр тайёрлаш
дастури 20-йилларнинг иккинчи ярмида шуролар хукума-
ти томонидан барбод килинди. Аслида бу ишнинг мувак-
кат эканлигини, уз университетларини очмагунларича
миллий кадр такчиллиги \ал булмаслигини улар билар
эдилар.Лекин университет ташкил килиш учуй аввало
моддий сарват керак эди. Мутахассис керак эди. Ни\оят,
*укумат кулламаган такдирда \ам каршилик курсатмасли-
ги лозим эди. Афсуски, X X аср бошидаги Туркистонда бу

1 Масалан, Султои Маткул (1902— 1938) Узбекистон Фанлар коми


тет» (Хознргн фанлар академияси) нинг раиси урннбосари даражасига
кутарилган.
32
уч омилдан биттаси хам йук эди. Ёлгиз сунгсиз иштиёк,
буюк орзу бор эди. Университет, аввало, миллатнинг кукра-
гини кутариш, бир вактлар уз салохияти билан жахон сах-
насида марказий уринларни эгаллаб келган, сунгги уч-турт
асрлик таназзул ва бухронлар туфайли сурилиб, асоратга
тушган Туркистоннинг кузини очиш, жахонни ва узлиги-
ни танитиш, бир суз билан айтганда, дунёга кушиш учун
лозим эди. Тараккийпарвар зиёлиларимиз бу зарурат хамда
эхтиёжни дил-дилдан англадилар ва уни умуммиллат гояси-
га кута рдил ар. Бу гоя Руси я га тобеъ булган халкларнинг
илк матбуот минбари «Таржимон» (1883— 1914) дан,
«Ойна» (1913— 15) гача, дастлабки уюшмаси «Иттифоки
муслимин» (1905) дан «Турон» (1913— 18) у «Шуройи ис-
ломия» (1917) гача акс этди ва такомиллашиб борди.
«Оврупо бир кекса чолдир, тажрибаси купдир, — деб ёз-
ган эди Исмоилбек 1885 йилда. — Улуг ёшига хурматимиз
бор. Тажрибасидан урганамиз. Лекин хатоларини такрорла-
маймиз. Мактабларини, университетларини бизлар хам кура-
миз. Аммо акдпаримизни канча ёритсак, калбларимизни хам
шунча «хакконият» билан тулдирмокка харакат киламиз. Ов-
рупода нимани курсак, ёш боладек олиб югурмаймиз. Эсли-
хушли инсонлардек «Бу нимадир? Окибати нима булади.
Виждон ва хаккониятга уйгунми?— дея акл тарозисига тор-
тиб оламиз. Оврупо маданияти мулохазасиз кабул килаве-
риш мумкин булган бир нарса булса эди, бу маданиятга
Оврупонинг уз вориси1душман булмас эди»2.
«Фукарои ислом сизлардан мол истамас, ош истамас.
Дин—К,уръондан, жон — Худодан,— деб ёзади у 1906 йил­
да Бухоро ва Хива хонларига хитобан. — Сиз, давлатлик
хонлардан халкка эхсон этиладиган нарса нашри маориф-
га, тараккиёт ва камолотга ом ил булувчи олий даражалик
маориф мактабларидир. Кухна мадрасалар куп Бухоройи
шарифда ва Хивада энди бирор дорилфунуни исломия таъ-
сис этмок лозим. Бу дорилфунунларга бир даража илм ол-
ган талаба кабул килиниб, тарих, жуфофия, кимё, хан-
даса, илми ХУКУК, усули идораи давлат, илми иктисод ва
бошка лозим фанлар, туркий, форсий, русий ва франса-
вий тиллар ургатилса, ушбу дорилфунунларда муаллим ва
мударрислик кила оладиган ахли камол топилади». («Тар­
жимон» г., 1906, 89-сон).
1 «Маз\аби пштирокиюнчи» лар — социалистлар кузда тупшяпти.
2 И. Гаспрали. Оврупо маяамиятига бир танкидпн пазар. «Узбскис-
тон адабист" ва саиъати» \афталиги. 1996 й., 26 январ, 4-сон.

33
3-K-9215
Бе\будийнинг «Ойна» журналида куйидагиларни укий-
миз: «Х,озирги замон ахволира ошно кишиларга ва бошира
иш тушганларра, барча тожир ва мансабдорларра албатта
маълумдурки, бизга мувофик,и замона одамлар керак, яъни
мусулмон дуктур, мусулмон мухандис (инженер-пилон-
чи), мусулмон закунчи, тижоратхоналарда мусулмон
«агент» ишбошилар, подшохлик махкамаларида мусулмон
маъмурлари, мусулмон судялари, натариус (мукаволот
мухаррири), бонкаларда мусулмон саркорлари ва... керак-
дур»1.
«Турон» жамиятининг 73 моддалик низомида «оврупо-
ча укув муассасалари очиш», урта ва олий укув юртларида
укиётган талабаларга стипендиялар белгилаш» кузда тутил-
ган2. Шунгаякин максадни «Нашриёт» (1914) ширкати хам
Кайд этган эди3. Туркистон университети рояси ва унинг
амалиёти хакида ran кетганда мухим изо\талаб нукта бор.
Гап шундаки, утган аср сунгидаги улкада юз берган ижти-
моий-сиёсий кузролишлар туфайли чор хукуматининг му-
айян даврларида хам улкани хар жихатдан тадкик этиш,
бой табиий-иктисодий ицтидоридан замонавий асосларда
я нала самаралирок фойдаланиш, яъни узлаштириш мак-
садини кузда тутувчи университет fohch шаклланиб келар
эди. Айни пайтда, бу жахон хамжамиятида махаллий халк-
нинг маърифати йул ида кил ин га н ишдек таассурот кдп-
дирмоги лозим эди. Шундай бир шароитда юз берган 1917
йил вокеалари миллатининг истиклолга ишончини кан-
чалик оширган булса, университет хакидаги орзуларига
шунча умид турдирди. Бирок шуроларнинг риёкорлиги, Тур­
кистон мухториятининг фожиали такдири мустакиллик би­
лан бир каторда университет роясини хам хаёлга айлан-
тирди. Шунга карамай, жадидларимиз истиклол гоясидан
воз кечмаганликлари сингари миллат авлодини ушбу йулда
тарбиялашда буюк восита булган замонавий олий мактаб
фикридан хам воз кечмадилар. Им кон кадар у ни амалга
ошириш чорасини изладилар. 1918 йилда юзага келган

1 Укувчиларга срдам керак. «Ойна* ж., 1914 й., 31-сон, 601-бет.


2 Каранг: Устав об-ва любителей мусульманского драматического
искусства «Турон» в г. Ташкенте. 1916 г. ноября l l -го на реестру №176.
Нотариус Дм. Егоров (Хранится в мемориальном музее Авлони).
* Каранг Тошканд маорнфпарваронн тарафиндаи таъсис кил пн гаи
«Нашриёт* ширкатининг шартпомаси, санайи таъсис 1914 й. 19 сен-
тябр. Нотариус Егоров (Авлоний музейнла сакланади).

34
шароитда, айрим рус либерал демократ зиёлиларининг
ха йри хохли гидан унумли фойдалаидилар. 9 апрелда Мунав-
варкори Абдурашидхоновнинг ховлисида 9 кишилик таш-
килий хайъат иш бошлади. Бир ой давомида 9 йигилиш
угказилди. Булажак университетнинг ташкилий тузилиш-
ларидан тортиб, шуъба факультетлари-ю энг мухим соха-
ларнинг дастурларигача ишлаб чикилди.
1918 йилнинг 21 апрелида Тошкентнинг Янги ша\ар
Кисмида А. В. Попов бош Туркистон давлат университети
таъсис этилган булса, роса 2 кундан кейин 12 майда Эски
ша\арда Мунавваркори бош булган Туркистон Мусулмон
халк, дорилфунуни талабаларига уз эшикларини очди. 15
майда низоми кабул килинди.
Дорилфунун уч (куйи, урта, юкори) боскичли булиб,
5 йиллик дорилмуаллиминни хам кузда тутар эди. К,иска
муддатда 23 мактаб ташкил топди, 299 муаллим жалб этилди.
Улардан 22 киши олий диний мадрасаларни, 2 киши Ру-
сия университетларини битирган эдилар. Укитувчилар ора-
сида 20 га я кин турли соха вакиллари, шу жумладан та-
никпи шоир ва ёзувчи, дарслик муаллифлари бор эди. Чу-
нон чи , Абдусамиъкори Зиёбоев, Рулом Зафарий,
Муминжон Мухаммаджонов, К,аюм Рамазон, Шокиржон
Рахимий, Собиржон Рахимий, Хайдар Шавкий, Мажит
Крдирий, Абдулвахоб Муродий, Марям Султонова, Зай­
наб Шамсуддинова, Абдулла Рахимбоев, Шамсиддин Ша-
рафиддинов (Хуршид), Саъдулла Шарафиддинов, Ахмад
Шукрий, Эшонхужа Хоний каби номларни эслаш кифоя.
Дорилмуаллиминда эса. Фитрат она тили ва адабиёти-
дан, Мунавваркори ахлокдан, Абубакр Диваев этногра­
фия, Камол Шамси математика, Бурбон Хабиб сиёсий
тарих, Исмоил Хакки маданият тарихи фанларидан даре
бердилар.
Самаркандда дорилфунун шуъбаси очилди. Маш\ур
Махмудхужа Бехбудий — раис, таникли адиблар Хожи
Муин-Мехрий, Саидахмад Сиддикий-Ажзий, А. К^урбий,
Ш. Мухторий аъзо булдилар.
Бирок руслаштиришни кундалик сиёсат даражасига
кутарган ULIypo хукумати мусулмон дорилфунуни фаолпя­
ти га йул бермади. Беш йилга мулжалланган дорилмуалли-
мин 4 ойлик курега айлантирилди ва уша 1918 йилнинг
сентябр урталаридаёк тугатилди. Рус тилини етарли бил-
маган ма\аллий ёшлар олий та\силдан ма\рум булиб кола-
вердилар. Туркистонликларнинг четда укишларига 20-йил-
35
ларнинг урталаригача тишини тишига куйиб чидаган Шуро
хукумати Туркистонда миллий университет ишлашига то­
ккат кила олмади. Ш у сабаб 1920 йилдаёк Туркистон хал к
университети (TyFpnpoFH, рус университети) Давлат уни-
верситетига айлантирилди.
1923 йилда унинг бешта факультетида укиган талаба-
ларнинг миллий таркиби куйидагича эди: жами — 2453.
Шундан: руслар — 1575; Европа яхудийлари — 397; ар-
манлар — 134; татарлар -—81; узбеклар — 50; киргиз (козок)
лар — 57; тожиклар — 11; Бухоро яхудийлари — 34; турк-
манлар — 9; уйрурлар — 8; дунганлар — I; литваликлар —
11; латишлар — 18; эстонлар — 4; поляклар — 32; немис-
лар — 15; бошкирдлар — 17'.
Бу жараён, табиийки, анчагача \еч бир узгаришсиз да-
вом этди. Ва у уз даврида большевикларнинг узини \ам
бефарк колдирган эмас. Масалан, 1927 йил 19 мартда У зК П
(б) М К нинг 5-Пленумида Акмал Икромов шундай деган
эди: «Икки мингдан ортикрок талабаси булган Урта Осиё
университетида узбеклар бор-йури 80 та ва миллати озчи-
ликни ташкил этувчилардан эса атиги 64 та экан. Ва у яна
Урта Осиё университети эмиш! Москва олий укув юртла-
рида укиётган узбек укувчиларининг сони Тошкентдаги-
дан купрокдир»2.
Ш у тарика, олий таълим йулидаги кизрин \аракат ин-
килоб к^сирраларидан сунг киёфасини бир оз узгартириб,
унга мослаб олган буюк рус шовинизмига урилиб, тухтаб
колди. Университет энди миллатнинг аслий хусусиятлари-
ни тиклаш, куксини к^пгариш эмас, аксинча, унинг хос
жи\атларини изчил йукотиб бориш, ундан рус андозаси
асосидаги совет кишиси ясаш устахонасига айлантирилди.

Ж АД И Д М А Т Б У О Т Ч И Л И Г И

Жадид матбуотчилиги 1905 йилдан кейин 17 октябр


Манифести берган маълум эркинликлар самараси сифа­
тида майдонга келди. Бирок бунда:
1) Туркистондаги мавжуд узбекча нашр — «Туркистон
вилоятининг газети».
2) Усмонли турк, Кавказ, Волгабуйи матбуотчилиги-
нинг хам роли катта булди.

1 ЦГА РУз. фоид-Р-41, On. 1. д. 1769, л, 60.


1 Икромов А. Избранные труды в трех томах, том 1. Т., 1972, 260-6.

36
Туркистон матбуоти Умумрусия мусулмон матбуоти
билан кадам-бакадам борди, улка турмуши, миллий та-
граккиёт билан боглик масалаларни кутариб чикди ва хал
килишга уринди. Миллий адабиётнинг шаклланиши ва та-
раккий килишига муносиб хисса кушди.

ТУ РКИ С ТО Н ДАВРИЙ МАТБУОТИ ТАРИХИДАН

Туркистонда даврий матбуот аслида жадидлардан илга-


рирок, 1870 йилда пайдо булди ва у улкага кириб келган
Русия хукуматининг харбий-истилочилик сиёсатига хиз-
мат килди. Тарихи куйидагича эди: 1867 йил 14 июлда Тош-
кентда Туркистон харбий округи штаби кошида харбий
Хужжатларни лозим нусхада купайтириш мацсадида бос-
махона ташкил килинади. 1868 йилда уни уртача хажмдаги
китоб ч и кари ш га мослаштирадилар. 1869 йилда ^арбий ва-
зир Д. А. Милютин «Туркестанские ведомости» газетасини
чикаришга рухсат беради. Ш у тарика, 1870 йилнинг 28
апрели (янги \исобда 10 май) дан бошлаб Тошкентда рус
тилида газета чика бошлайди. Ш у йили 17 сони, 1871 йил­
да 48, 1872 йилда 51 сони чиккани маълум. Дастлаб уни
генерал-губернатор фон Кауфманнинг шахсан узи бош-
Карган1. 1874 йилдагина полковник Н. А. Маев расман му-
\аррир килиб тайинланган. Шундан то 1917 йилга кадар
газета округ харбий штаби босмахонасилп. босилиб келди.
Дарвоке, бу босмахона 1918 йилнинг январидан Совет хар-
бий комиссариати ихтиёрига утди. Хуллас, бу босмахона-
нинг пешонасига факат харбийларга хизмат килиш битил-
ган экан. Узбек тилидаги илк газета уша 1870 йилнинг узида
«Туркестанские ведомости» чоп этила бошлаганидан сунг
орадан 2 ой утгач, ушбу газетага илова сифатида чикарила
бошлайди2. Газетага 1881 йилнинг 20 ноябрига кадар Шо-
\имардон Иброхимов, сунг Хасан Чанишев (1881 — 1883)
мухаррирлик киладилар. 1883 йилдан эса, газета мустакил
булади ва унга мухаррйр этиб Туркистон генерал-губерна-
тори М. Г.* Черняевнинг 27-сон буйруги билан Тошкент
укитувчилар семинариясининг директори Н. Остроумов
тайинланади ва у 1917 йил Феврал вокеаларига кадар

1 Бу \ацда каранг: А. Бобохонов. Узбекистон матбааси тарихидаи,


Т.. F. Рулом номпдаги Адабпёт ва сапъат пашрнсти. 1979 ii., 116—123
бстлар.
2 Каранг: юкоридаги китоб, 130-бет.

37
ишлайди. Н. П. Остроумов (1846—1930) Крзон Диний ака­
демиясида маш^ур миссионер Н. Ильминский (1822— 1891)
Кулида укиган. Шарктилларидан, хусусан туркий тиллар-
дан яхшигина хабардор, лекин забт этилган улкаларни
руслаштиришни ^аётининг бош гояси ^исоблаган ашад-
дий шовинист эди1. Ш у сабабли газета сахифаларида рус
илм-фани ва маданияти зур бериб таргиб-ташвик этилди.
Русия ша\арларига саё\атга борган туркистонликларнинг
сафар таассуротлари мунтазам суратда бериб борилди. Га­
зета атрофида ма\аллий каламкашлардан бир давра таш-
кил килинди. Бу каламкашлар Русия тарихи ва мадания-
тига *амду сано укидилар, руслардан урнак олишга ча-
кирдилар, ма,\аллий халкка русларни Туркистон га
илм-маърифат, ахлок ва маданият олиб келувчи, дунё би­
лан ошно килувчи бир миллат сифатида таништирдилар.
Бундай «маърифатпарварлик» купинча ма^аллий халкнинг
>пгмиш миллий-диний анъаналарини камситиш, танкид
килиш ,\исобига амалга оширилди. Бундай тадбирлар Тур-
кистонга абадий ,\укмронлик килиш истаги билан келгаи-
ларга, уларнинг турмуш тарзи ва тафаккурига ме^р-му-
хаббат уйготиб, «уриспараст» бир авлодни етиштиришга
хизмат килар эди. Хуллас, уриспарастлик дастлабки узбек-
ча матбуот намунаси булган «Туркистон вилоятининг га-
зети» да Русия ^укуматининг теги шли одамлари томоии-
дан уюштирилиб, рагбатлантириб борилди ва у «илгор рус
маданиятини ёйиш» сифатида талкин килинди. Хатто Фур-
кат хам 1890 йилда Тошкентга келганида Н. Остроумов
уни уз газетасига жалб килади. Генерал-губернатор барон
Вревский шоирнингсало\ияти ва шу>фатидан таргиботучун
фойдаланиш нияти билан уни рус зодагонларининг бал
базмига таклиф этади. Остроумов шоирга утириш хакида­
ги таассуротлари ни ёздириб, газетасида бостиради. Унда
шундай сатрлар бор эди:
Соат ун биргача базм эттилар.
Су игра эл уз жойига азм эттилар.
Лек мендин кетмиш эрди аклу хуш,
Ла\за-ла\за шавк ути айларди жуш.

1 Рус истило сиёсатннннг асл мо\иитмпн сунгрок ппглаб стган ва Уз


такднри билан буига гуво\ булган Фуркатиниг ушбу мавзуга домр алам
ва армоп тула сатрлари фуркуггшунослар томонидан иълон цплинмокда.
Улар илгари уцувчнлар назарндан чстда саманно кслниган эди.
Кдйта курмок мумкин улсайди дебон,
Музтариб дмл сокин улсайди дебон.
Ал-рараз ул кеча, эй а\боблар,
Тонггача учли кузимдин хоблар.
Дилда бордур, *али \ам бу орзу
Ким, яна курмак килурман жустижу.

Тарихчи Мулла Олим умр буй и «Туркистон вилояти-


нинг газети» да ишлаб келди, утмишни коралаб, «Туркис­
тон тарихи» номли асар езди. Газета, табиийки, расмий
хабарларга, чунончи, окподшо\нинг фармойишлари, ва-
зирларнинг фаолияти, Русия ички *аётига катта эътибор
берди. урни билан Туркистон тарихи, маданияти, *озир-
ги турмушига оид макрлалар уюштирди. Ма\аллий калам-
кашларга кенг урин ажратди. Лекин буларнинг ,\аммаси
узокни кузловчи руслаштириш сиёсатига буйсундирилган
эди. Масалан, газетанинг 1911 йил 45-сони (19 июн) да
босилган «15 июня 1911 г. в Ташкенте» (а^амиятига кура
мухим маколалар русча номланган) маколасини олайлик.
Макола Тошкентнинг руслар томонидан босиб олиниш
санасига багишланган. Бу сана \ар йили тантанали нишон-
ланган. Ш у куни Тошкентнинг руслар яшайдиган Янги
ша>;ар цисмидан Эски ша\ардаги боскин пайтида улди-
рилган русларнинг кабри жойлашган Камолонгача булган
кучалар обдан тозаланиб, сувлар сепилиб, *ар икки тара-
фига байроклар осилиб безатилган. Минглаб ма\аллий халк
кучага чикарилиб, катта байрам уюштирилган. Туркистон
,\арбий ноиблигининг генераллари асъаса-ю дабдаба би­
лан кабристон пойига гулчамбарлар куйганлар. Уларни хо­
ти рлашга замбараклардан туплар отилган.
Газета байрам шодиёналарини \икоя кил ар экан, ис-
тилода катнашган «уруш фахрийлари» нинг ма\аллий халк
билан «учрашув» ларига кенг урин беради. Халкнинг «ил-
гарирок душман кузи билан караган булсалар», «Энди ушбу
одамларра дуст ва биродарлик кузи билан карамоглари
лозим» лигини таъкидлайди. Чунки улар «Сизларни(нг)
ободлик ва тараккийда булмогингизга сабаб булган» деб
курсагади. Янги авлоддан зорланади. Чамаси усули жадид
мактабларида укиб, дунё таниб, кузц очилаёгган, уз \ак-
.ХУКУКипи суриштираётган ёшлар ёкмайди: «Ушбу вактда
курган фарзандларингиз куп кейинда колиб, ни\оятда
бетартиб, бебош ва беолоб булибдур», — дейишади «уруш
фахрийлари» ма.\илла оксоколларига...
39
Туркистон жадид матбуотининг шаклланишида умум-
турк матбуоти, хусусан, Кавказ, Волгабуйи, Истанбулда
оёкка туриб келаётган ва миллий асосга курилгаи газета-
журналлар мухим рол уйнайди.
г

КДРДОШ ЛИК, ХАМ КО РЛИ К...

Оренбургда чиккан машхур «Вак,т» газетаси умумтур-


кий матбуотнинг тарихини икки даврга булади, биринчи
даврнинг чсгарасини 1911 йил деб белгилайди. Унингча,
биринчи давр учун характерли булган хусусият, .матбуот­
нинг асосан мактаб, таълим, маориф масалалари билан
шугулланганлигидир. Газета-журналлар иктисодий, айник,-
са, сиёсий масалалардан суз очмокка журъат этмадилар.
1910 йилнинг охирларидан матбуот анъанавий маърифий
масалалар доирасидан сезиларли даражада ташкари чи^а
олди1. •
Туркий халкдар хаётига газета аслида X IX асрнинг 30-
йилларида кириб келган. Масалан, Туркияда чиккан турк-
ча «Таквими вакре» («Вокеалар календари») ушбу мамла-
катдагина эмас, умуман турк дунёсидаги илк расмий газе­
та эди. 1860 йилдан чи^а бошлаган «Таржумони а\вол»,
айникса «Тасвири афкор» (1862) дан кейин газетачилик
Туркияда оммалашиб кетди. Озарбайжонда, нисбатан, ке-
йинрок— 1875 йилдан газета чик,а бошлади. Хасан Зардо-
бийнинг «Экинчи» газетаси бу борадаги илк кадам эди. X IX
аср сунгидаги энг машхур газета Исмоилбек Гаспралининг
«Таржимон» и булди. 1833 йилда Бокчасаройда дунёга кел­
ган бу газета биргина Русияда эмас, умуман дунёнинг бар-
ча китъаларида яшовчи туркий халкушрни бир-бирларига
танитиш, уларни маданий-маънавий асосдаги бирликка,
хамкорликка даъват этиш, айни пайтда, миллий ишлар-
ни йулга куйиш борасида 20 йилдан купрок, вак,т давоми-
да асосий, балки ягона нашр булиб келди.
Русия подшох хукумати 1905 йил 17 октябр Манифести
билан тобеъ миллатларга хам маълум эркинликлар бермш-
га мажбур булган, миллий газета ва журналлар чикд бош-
лагандан кейин хам «Таржимон» нингахамияти камайма-
ди. «Туркистон макотиби жадиданинглисони истицболия-
си ёинки прукрам лисониясидан бир к>оч (неча) сатр

1 Бу \акда каранг: «Таржимон*, 1911 ii., 50-сон.

40
ёзалим, — дейли Бе^будий, — Умумрусия мусулмонла-
ринда, Туркистон и Русий ва Самаркандда усули савтия
китоблари туркча уларок, вужудга чикди. Жумла муаллим
ва устозлар, муовиндар туркий «Таржимон» тили соясин-
да матлаб ва маълумотлара ноил улдилар. Турктили ва ада-
биёти Русия мусулмонларини сайд этажакдир. Матбуот
бунга шо^иддир».

«ТАРЖ ИМ ОН» ВА ТУРКИСТОН

«Таржимон» Русияда яшовчи мусулмонларнинг маори-


фидан тортиб, иктисодий-сиёсий а^волигача кизикди. Тур­
кистон такдирига ало^ида эътибор берди. 2 та мисол кел-
тирамиз.
1906 йилда гайрируслар маорифи масаласи жиддий туе
олади. Маориф вазирлигидаги корчалонлар Русия мусул­
монлари учун очилган рус-татар, рус-тузем мактабларида
она тилини рус алифбосида ук,итиш масаласини кутара-
дилар. «Таржимон» «Фойдасиз хизмат» (122-сон) деган
макола босади. «Эй гуспуда» лар, акгя(г) га мурожаат этинг.
Бизим уз алифбомиз вор, динийдур, ^ам дунёвийдур.
Русча ва французча укуруз, лекин уз алифбомизни *еч бир
вакт, \еч бир уринда тарк этма(й)миз», — деб ёзилган эди
мазкур макрлада. Муаллиф (И. Гаспрали) бах;сга киришиб,
— «Агар Австрия давлатина тобеъ русиянлара русчайи не-
мис хуруфоти ила ёки усмонли давлатина тобеъ серб ва
бул горл ара она дили ^уруфоти арабия ила та\сил этдири-
лажаги эшитилса, бунга на куз ила бо^илур эди? Мусул-
монлар-да маориф чиновникларинингташаббусина шу куз
ила бокиюрлар, бу-да табиийдур. Бу ишда мантигсизлиг-
гами таажжуб эдалим ёки из\ор улинан ^акрратами \ай-
рон улалим?!»
Чиндан \ам мактаб ва унга муносабат масаласи мубо-
лагасиз сиёсий а^амият касб этган эди. А\вол шунгача бо-
риб етадики, Крзондаги (профессионал миссионерлар
етиштирадиган) машхур Диний академиянинг ректори
Алексей Х^азрат Ички ишлар вазирлигига «Русия мусул­
монлари орасидаги \озирги \аракат» деб номланган узун
бир баённома топширади ва «панисломизм» \ак,ида бонг
уради. Эмишки, сунгги пайтларда мусулмонлар уз тилла-
рида мактаблар очаётган, газета-журналлар чикараётган
эмишлар... Демак, исломчилик (панисломизм)! Бу — гоят
хавфли! Бунинг олдини олиш керак!

41
Хукумат гайрихристиан диний ишлар департамента (Де­
партамент Духовных дел иностранных исповеданий) црши-
да бу ишни текширувчи комиссия тузилади. Масала Дав-
лат Думасигача чикади. 3-Дума депутати машхур Садри
Максудий суз олиб, ушбу комиссиями «Мусулмонларнинг
миллий харакатларига карши кураш тадбирларини ишлаб
чикувчи комиссия» деб атайди ва кескин тан к,ид к,илади‘.
Куп утмай, бу масала Давлат Думасида я на кузгалади.
Унглар таълим х^'кумати кулида, руслар измида булсин,
рухсатсиз мактаб очилмасин, укиш рус тилида булсин,
гайрирусларга майдон берилмасин, деб талаб киладилар.
Суллар идорага хабар бериш шарти билан низом доираси-
да мактаб очишга ва она тилида укитишга рухсат этиш
мумкин деб хисоблайдилар. Октябристлар деб аталган ора-
лик гурух унглар билан борсалар-да, гайрирусларга айрим
ХУКУКлар беришни ёк/тйдилар. Мусулмон фракцияси таъ-
лимни миллатнинг ихтиёрига беришни, таълим она тили­
да булиши лозимлигини талаб килади. М. Еникеев рус-
татар мактаблари тагарларнинг Русияга мухаббатларини
сундираётганини аптади. Чхеидзе Кавказ мисолида бундай
мактаблар «Ак/ш заиф» хизматкорлар етказаётганини таъ-
кидлаб, мусулмон фракциясини кувватлайди.
Садри Максудий эса уз нуткида Франция, Англия мус-
тамлакалари мисолида тил эркинлигини \имоя килиб чи-
кади. Пуришкевич французлар бизга урнак була олмасли-
гини айтади. Дума мажлиси шовкин-сурон билан утади. Ни­
зом лойи\асинингтил билан боглик моддалари хал булмай
колади2. Масала кейинги йигилишларга сурилади. Нихоят,
низом кабул килинади. Унга кура, рус-тузем мактабларида
укиш татар ва рус тилларида олиб борилиши лозим эди.
Туркистондаги макгабларда эса, адабий тиллари йуклиги
сабабли, таълим факат рус тилида олиб борилади, деб
курсатилади. Орадан куп утмай, «Таржимон»да «Чигатой
тили» деган макола босилади. Унда шундай сузлар бор эди:
«Самарканд, Фаргона, Сирдаре китъаларининг шевалари
эски чигатой шевасидир. Бу шева адабий улдики бутун жа-
хона йаълумдур. Хатто турк шеваи адабияларининг энг
Кади ми ва мабдаи (бошланиши) улдиги лисониюн (тил-
шунослар) олдинда масдак (тасдикланган) дир. Тафтазо-

1Каранг: Рсч. Г. Максудова на Гос. Думе. «Таржимон» г., 1909 П.. 10-
сои.
г Каранг: «Таржимон» г., 1910 ii.. 46-соп.

42
нийлар, А\мад Яссавийлар, Али Кушчи, Алишер Навоий
ва соир (бошка)лари вужуда кетурмиш Туркистон нечук
«тилсиз», «адабиётсиз» от улинур?!. Рус миллатининг ли-
сони адабийи улмадиги замонда Ломунусуф, Пушкин каби
адибларининг вужудиндан уч ва турт юз сана мукдодам
(«Мухокаматул луратайи» рисоласина бок, — газета изо^и)
чиратой, яъни Туркистон тили форсил фоик (ролиб) булин-
дири даъво улинур-да, бугун Туркистон белисондур дею
(деб) насил (кандай) хукм улинур?
Киев ва Мусква балдаларинда рум ва лотин лисонинда
бирор ра\бон (рохиблар) шкуласи таъсис эдилмасдан му-
Каддам Бухоро ва Самаркандца илми гибб, хайъат, фалса-
фа, тарих, журрофия, хандаса ва соира даре ва тахеил эди-
лур. Улурбеклар, Форобийлар, Ибн Синолар каби турк хука-
моси етишур-да, бунларинг а\фоди (авлодлари) бу кун
нечук тилсиз от улинур?1..»
Муаллиф буларнинг сабабларини излайди ва буни «Ду-
манинг рафлати» дан эмас, «Туркистоннинг одамсизлири»
дан, «сук>ти» дан, хаксизликдан топади.
Биз келтирмокчи булган иккинчи мисол «Муколамаи
салотин» («Султонлар сухбати») деб номланган тарихий-
хаёлий хикоя булиб, Амир Темур хакидадир. Газетам инг
1906 йил декабр, 1907 йил январ сонларида босилган,
имзосиз хикоя ни и г муаллифи хар холда Исмоилбек були-
ши керак. Босилган санасига кура му\аррирнинг Туркис­
тон сафари даврига турри келсши.
Хикояга утайлик. Сарлавха остида Темурнингуч муста-
Кил хал ка туширилган мухри тасвири ва «Рости-русти»
(«Туррилик билан муродга етасан» ёки «Нажот ростликда-
дир») деган ёзуви туширилган. Хикоя Самарканд тавсифи
билан бошланади. Му^шлиф поездда келганини, шахарни
хайрат ва мехр билан томоша килганини ёзади. Айни пайт-
да, буюклик ва харобаликдан изтиробга тушади. Темур
макбарасига боради: «Турбаи шох, Темур... На таъсирли
бир кошонадур! Садди Чиндан Урта Ер денгизига кадар,
музлик Сибириядан кайнок Хиндистонга кадар чузилган
худудда истикомат этувчи авлодини уз дасти жахонгиро-
насига олган ва энг буюк бир турк давлати вужудга кел-
тирган Темурнинг сунгги манзили мана шу кошонадур...
Хийла хароб, баъзи ерлари емирилган, баъзи тошлари туш-

1 Каранг: «Таржимон* г.. 1911 й., 4 март.

43
ган, ёзувлари учган, эшиклари очик-сочик> унутилаёзмиш
бир турбаи олиядир».
Муаллиф фоти\а олиб, макбаранинг дахмалар жойлаш-
ган пастки каватига тушади. Зиёрат киларкан, олис тарих
вокеалари хаёлидан ута бошлайди. Ногахон муъжиза юз
беради. Сохибкироннинг пири Саййид Барака кабри усти-
даги сандик^ош кутарила бошлайди. К,абр ичи нурга тулиб,
оппоксоколли чол чикиб келади. Шох Темур устидаги тош-
га кулини куйиб «умим!» дейди. Тош кузгалиб, кабрга шуъла
ёйилади. Темур ичкаридан чикиб, хар бирлари уз тошлари
уетига утирадилар. Беш аср узилган сухбат уланади. Пир
«Янги замон келгани» ни айтади. Шаркнинг маълум ва
машхур шахслари бирпасда Темур атрофида хозир булади-
лар. Саййид Барака таништириб боради. Биринчи булиб,
Турк султони улкан гавдали Абдулазизхон (1861 — 1876)
намоён булади. Сунг Эрон шохи Насриддиншох, Бухоро
амири Насруллохон (1826 — 1860), Кукон хони Худоёр-
хон (1845 — 1875), Каш кар хони фаргоналик Яъкуббек (1866
— 1877), Шайх Шомил (1799— 1871) кириб келадилар. Со-
^ибкирон уларнинг хар бирига хизматларига караб муома-
лада булади. Саййид Барака Шайх Шомилни таништир-
ганда, «Темур жойидан кузгалди, мажлис харакатга ке­
либ, Шайхга урин курсатилди», — укиймиз хмкояда. Хамма
негадир маъюс еукутда.
Каёкдандир кулида кора байрокли, я шил ёзувли китоб
билан Шайх Жамолиддин (жадидчиликнинг гоявий рах-
намоларидан Жамолиддин Афгоний, 1839 — 1897) пайдо
булади. Пир унга «Хутбаи сипохий» ни укишни амр кила-
ди. Шайх кироатни бошлайди. Сунгги юз йилдаги дунё узга-
ришларини, маданий-сиёсий инкилоб юз берганини, фан-
техника муъжизалар яратиб, мамлакатларнинг идора тузу-
ми ва конунлари тамом янгиланганини, хукмдорларнинг
кайфиятига эмас, миллатнинг раъйи ва максадига караб
ишлар юритилаётганини, саноат ва харб ишлари кескин
ривожланиб кетганини баён килади. Айни пайтда, бу ин­
килоб биргина Европа кавмларига хос булиб, Шарк ис-
лом мамлакатлари тамом эскича колганини, буни пайка-
ган овруполилар, хусусан, руслар сел мисоли ислом мам-
лакатларини босиб, емириб бораётганини айтади.
Хутба шу нуктага келганида, Темур токат килолмайди,
хатибии тухтатиб, тафтишга тушади.
Дастлаб Абдулазизхон ни сурокка тутади. Ун дан «бу
холларга карши кандай тадорикларда булгани»ни, «овру-
44
поликларни илман, молан, сиёсатдан кучли ва иктидорли
килган нарсаларга» нима учун у мурожаат этмаганини
сурайди. Крникдрли жавоб ололмайди.
Хатиб давом этади. Навбат Насриддиншохга келади. Кирк
йил камоли рохатда яшаган, халкни «нодон ва саргардон»
холга тушириб, мамлакатни «инглиз ва рус исканжасида»
ожиз колдирган бу шохдан хам садо чикмайли.
Хатиб давом этади. Гап Туркистонга кучади:
«...Туркистон хонлари ва умароси шу даражада гофил
ва бехабар эдиларки, рус туплари бошлари устидан порт-
лаганидан сунггина «Бу нима?» дедилар... Рус кушини бос-
кичма-боскич сахроларни босиб утиб, калъаларни кулга
кирита бошлаган пайтда, хонлар бир-бирлари билан жан-
жаллашиб ётар, дарё-дарё мусулмон кони окаётган эди.
Кора кушлар келиб Тошканд, Самарканд минораларига
кунганида, уларни учириб юбормокка ярайдиган на бирор
туп, на бирор милтиктопилмади. Хозирда бир «началник»
тура кичкина бир ч и м ч и л о р и билан бутун Туркистонни
урчукаек айлантира олади...»
Хатолар, эътирофлар, эътирозлар уртага тушади. Темур
барибир бу кадар ботил рафлатнинг сабабларини англаб
ета олмайди.
Шайх Жамолиддин изох беради. Унингча, X III (X IX ) аср
турк хукмдорларининг барчасида умумий бир иллатбор эди.
Улар дунё ахволидан бехабар булганлари х°лда хабар ва маъ-
лумотни «биргина мадохин ва мадхиячиларл ш» олардилар.
Улар эса, «уз фойдаларини кузлаб, «Сенинг каби подшох
йук-1», «Сендан кучли хукмдор йук?», «Бутун дунё барбод,
факат сенинг улканг дилшод!» каби мадхиялар билан «хукм-
дорларнингоркасини кашлийлар» эди.
Бу хатолар аслида, X IX асрдан эмас, илгарирокдан бош-
ланган. Иван Грозний 1552 йилда Козон ни камал килга-
нида Крим хони томоша килиб утирмай, Курск ва Тулага
озгина аскар киритса, (Рус) икки томонга карши уруша
оларми эди?! У эса, бундай кун менинг бошимга хеч туш-
майди, деб уйлади. TyFpn, бирдан келмади, икки асрдан
сунг келди ва «жазойи тарихия» сини курди. У хам ер би­
лан яксон булди. Истанбулга нима дейсиз? Иван Грозний
Козонни уз оёклари остига олганида, Истанбулдаги КУД-
рат ва нуфуз дунёнинг бошка бирор мамлакатида йук эди.
Окибат нима булди? «Турк мамлакатииинг энг чет ва му-
хим калъаси Козоннинг кудяан кетишида ёрдам берилма-
ганлиги Рус кушинларининг Истанбулдан Самаркандгача
булган йулларини очик колдирди».
45
Изтироб шундаки, турк кавмининг узаро окибатсизли-
ги, ноа\иллиги кадимда кандай панд берган булса, ке-
йинги турт асрда хам шундай намоён булган эди.
TyFpn, бу кавмнинг зийрак ва шижоатли фарзандлари
куп эди. Сунгги асрда хам Махмуд Мужаддид, Яъкуббек,
ULlaiix Шомиллар чикдилар.
Муаллиф Шайх Жамолиддин тилидан Султон Махмуд
Мужаддидни (.1808 — 1839) шундай таърифлайди: «Мута-
раккий фаранг давлатларининг усули аскариясини ва идо-
раи мулк учун маъкул низомларини такдид этган Султон
Махмуд булди. Бу подшох балки яна хам купрок ишлар кили-
ши мумкин эди, лекин замонасининг мутаассиблари «Бизга
фаранг низом керак эмас», «Эски кдпичимиз бор, туп керак
эмас!» кабилида фикр юритиб, подшох харакатларига кдр-
шилик курсатдилар. Бунинг эвазига Рус давлати ва иттифок-
дош уч фаранг (Оврупо — Б. %.) давлати Султон Махмудга
хужум этдилар. Мана шундай оташлар, балолар ичида були-
шига карамай, урушларда хам, мамлакат ва унинг крнунла-
рини янгилашда хам куч-кувват топа олди...»
Хикояда Темурнинг Султон Махмуд ишларига муноса-
бати хам берилган. Чунончи, Шайх Жамолиддин унинг
хизматларини айтиб булгач, Темур оёкка кал кади ва ути-
ради. Барча султонлар Султон Махмуд шарафига уринла-
ридан турадилар-да >пгирадилар.
Бухорода хам шунга якин вазият юз берган эди. Руслар-
нинг Урта Осиёга ёпирилиб келишларини курган эски ра-
киблари инглизлар хонларга ёрдам курсатмокчи, элчи юбо-
риб, «курол ва муаллими аскарий» бермокчи булдилар. Нас-
руллохон бу ёрдамни кабул килиш у ёкда турсин,
«замонанинг энг кучли, энг бой давлати» юборган икки
элчисини катл этди...
Темурнинг бу вокеага хам муносабати бор: икки замон-
нинг бир миллатга мансуб икки амири уртасида кечган
тукнашув шундай тасвир этилади:
«Шох Темур амир Насруллога бокди. Амир Насрулло-
хон шох Темурнинг уткир нигохидан кочишга жой топа
олмай... Таксир... Бухоройи шарифа фарангидин-насородин
киши кабули маъкул курилмади»1, — деди.

1 3. Валидий Амир Насрулло билап шахсан учрашиб, у \акаа уз


таассуротлариии ёзиб крлдпрган. 111. Маржопий па Вамбсрн фикрларига
суяниб. мазкур хоипинг «узпга поят бино куйгаи*. асабпй. фикри тез
узгариб турупчи. золим ва утл ша\ватпараст булганлигипи таъкидлайдп.
46
— Ё угул, келанлар иигилиз элчилари эди. Бунлар сан-
га насроният таклифи ила дагил, маърифат, сило\ ва мао­
риф таклифи или келмишлар эди... Элчига улим булмас,
маколини билмаюрми эдинг?
— Таксир... куп хатоликдар килдигим маълум булди. Аммо
вафотимдан сунгра маълум булди... Умародан, сипо^идан
ва уламодан кузимни очган булмади...
— На демак?! Атроф-акнофа «йукламачи», «курувчи»
юборилмасмиди? Бошка улкаларда, бошка давлатларда на
\ол, на \аракат улдигиндан хабар олинмаюрми эди?
— Йук, таксир...»
Хар кандай тарихий шахснинг тарихдаги урн и ва кад-
рини белгилайдиган бош мезон унинг аклу заковати *амда
жасоратидир. Тарихнинг энг му*им, энг масъулиятли бир
пайтида бутун масъулиятни зиммасига олган холда Мил­
лат ва Ватанни озод ва обод этмогидир.
Хикояда Шайх Шомил ва Яъкуббекка шу нуктаи на-
зардан каралади. Хар иккалаларинингх;ам озодлик, муста-
киллик учун олиб борган курашларига алохида эътибор
килинади. Жумладан, Шайх Жамолиддиннинг хутбасида
уларга шундай бахр берилади:
«Замонасинингягонаси Шайх Шомил эди. Бу одам гай-
рати шахсияси ва усули муколамаси ила ун турли лисон
ила мутакаллим улан Догистон кабилаларини яквужуд доли­
на кетуруб, Рус(ия) каби замонасининг буюк бир давла­
тина карши элл и к сана тухтовсиз мухораба ва мудофаада
булди. Яъкуббек Оталик Розий эса, беш-ун отлик билан
Фаргонадан Кршкарга бориб, Хитой кул остида эзилиб
ётган мусулмонларни харакатга келтириб, Шаркий Тур-
кистонни Хитой тасарруфидан озод килмиш».
Куринганидек, хикоя бошдан охир тарих тахдили асо-
сига курилган. Шахслар реал, фактлар тарихий, сюжет хаё-
лий холос. Хар бир ran Миллат ва Ватан такдирига келиб
такалмокда. Тарихга шу нуктаи назардан туриб каралмокда.
Хар бир миллатнинг саодати унинг озодлиги, мустакил-
лиги билан богликлиги шундайгина англашилиб турибди.

давами

Бмр катор манбаларга суянган \олда табрпзлпк Абдусамад дсгап ипю-


гарппнг цуткус и билап 1S42 йилда Студдарт ва Конолли помли 2 инг-
лпз элчисипп Апглиядап куркмаслигипи курсатиш учун «жосус» эълон
цилиб, кагл эттпргашши хабар беради (карапг: 3. Валнднй. Курсатил-
гап асар, 225—227-бстлар).
47
Озодлик, мустакиллик учун эса, фидойи фарзандлар ке­
рак. Фидойнлик, уз навбатида, Миллат ва Ватан мухабба-
тидан турилади. Мухаббатгина жасоратга ундайди. Жасорат
Ватани учун жанг килмок курашмоккина эмас, уни обод,
фаровон этмокхамдир. Миллатни хар жихатдан жахон хам-
жамиятига тенг ва баркамол килиб олиб чикмокдир. Булар
осон иш эмас, албатта. Хозирча ишни озод, мустакил
булмокдан бошлаш керак. Хозирча Ватан Русия деган аж-
дахо комида, Миллат унинг кулида хор, залил. Тил, мада-
ният топтал мокда, асрий урф-удумлар йукотилмокда. Асир
миллатнинг такдири хамиша шундай булиб келган. М ил­
лат эркини йукотмаслиги учун бир булиши керак. Шунда-
гина у кучли булади. Бирликнинг заруратини англаш учун
тарихдан хабардор булиши лозим, маърифатли булмоги
керак. Тарих, биринчи навбатда, келажак учун зарур. Хикоя-
дан муддао — шу.
Ш у сабабли, хикоя сунггида Темур тилидан тарихнинг
аччиксабори келтирилади. Дарвоке, бу уринда бир нарса-
ни хисобга олмок керак. Оврупо X V II — X V I11 асрдан узи-
ни тиклай бошлагач, тарихини кайта куришга киришди.
Ш у жумладан, Русия хам, Темурнинг Оврупо ва Рус мус-
такиллигида буюк рол уйнаган юришларига конхурлик,
талончилик тимсоли сифатида карала бошлади. Уни бад-
ном килиш оркали узларини улуглаш, тарихларини окяаш,
Боязид Йилдирим, Тухтамиш асоратидан гуё узлари, уларга
Карши курашиб, озод булганидек таассурот колдириш та-
мойили шакллана бошлади. Хикояда мана шу нукталарга
хам нозик ишоралар бор.
«Тарих ва мул к назарида менинг хам балки кабохатим,
кусурларим бордир, — дейди Темур. — Лекин менинг за-
моним ва сиёсатим билинмаюб, англашилмаюб кдпмиш-
дир. Хакимдаги суизанлар афроди заррачалара вормишдир:
куп одамларни кирди, куп тахтларни ёкди, Русия ни, Эрон-
ни, Туркияни, Хиндни босди, чопди... зулм килди... дер-
лар. Иук, улар англамадилар. Харакатимни халкбилур. Жа-
хонни забт этишим конхурликдан, юрт ёкувчиликдан,
шухратпарастликдан эмас эди... Бундан мукапдам неча аср-
лар баходир миллатим, улим ва киргин ила битмас турк-
ларим ноахил идора туфайли эзилмокда, диёрма-диёр, ви-
лоятма-вилоят парчаланиб, тартибли кушин битган эди...
Эдил кипчокдари озарбайжонни, улар эса усмонлини,
кошкарийлар, узбекларни. хуросонийларни, яъни OFa кар-
дошини, кардош орасини танимас холда эдилар. Жавон-
лигимда Кеш тукайларинда бир кенагас бсп; булиб юрган
замонларимда миллатимнинг бу ,\оли кунглимни д о р л и ,
кузимни ёшли этарди... Шундан бутун куч-кудратимни турк-
ларии бирлаштирмокка, буюк Туркистонни ташкил эт-
мокка багишладим! Бир даража бунга ноил \ам булдим...»
Маълум булганидек, Темурни \аракатга солган куч
«буюк Туркистон» fohch эди. «Ба^одир миллатни», «улим
ва khpfhh ила битмас туркпар»ни бир килиш, унинг куч-
КУДратига, акду заковатига муносиб мамлакат карор топ-
тириш эди. Унинг номи «Буюк Туркистон» эди. Хикоя бо-
шида Саййид Барака Темурни кабрдан тургилар экан, унинг
кузларига бокиб, «ути м , яна замон келди!» дейди. Нима
демокчи? Нега уни кумсаяпти? Худди Темур замонасида-
гидек паришон сочилган ва такдир такозоси билан узгалар
оёри остига тушган миллатни к>пгариш, бирлаштириш ке­
рак демокчими? Нега истикйол ватараккиёт курашчилари
булган Шомил, Махмуд Мужаддид, Яъкуббеклар ало\ида
э\гиром, ме^ру мухаббат билан тилга олинмокда? Булар-
нинг бирортаси шунчаки айтилган эмас. Хар бирида
маъно, максад бор.
Ушбу р о я н и н г бени^оя ,\аётийлигини 1917 йил Октябр
ва 1918 йил Феврал фожиалари яна бир карра тасдик этди.
Фитратнинг 1918 йилда ёзилгаи «Темур саранаси» асари
мазкур р о я н и н г инкилоб йилларидаги уткир ва кескин
ифодаси эди.
Ни^оят, яна бир нарсани ,\исобга олиш керак. Мазкур
,\икоя Русия сар\адида, чор ,\укумати цензурасининг бар­
ча чиририкларини айланиб утиб, чоп этилган.
1906 — 1914, 1917 йилларда Тифлисда чиккан, Шарк
дунёсида шу^рат козонган «Мулла Насриддин» журналининг
(му\аррири Жалил Мамадкулизода) Тошкентда Авлоний,
Самаркандда Сиддикий-Ажзий билан якин алокапарда булга-
ни маълум. Авлоний, 1917 йилда узининг «Турон» газетаси
учун ушбу журнал босмахонасидан ускуналар олиб келган.
Сиддикий-Ажзийнинг«Миръоти ибрат», «Анжумани арво\»
каби катор асарлари дастлаб шу ерда чоп этилган. Крлавер-
са, «Хуп-хупнома» нинг муаллиф и Атиакбар То,\ирзода Со-
бирга шоир Ажзий ало\ида эътибор билан караган, эргаш-
ган. Али Аббоснинг «Дирилик» («Тириклик», 1914 йилдан
чиккан) журналининг 1916 йил 1-сони Ажзийнинг «Иадур
ёраб, бу гирён чашми хунборим таманноси» деб бошланааи-
ган «Ниёз» деб номланган шеъри билан очиладики, бу \ол
унинг эътирофига бир ишорадир.
4— К-9215 49
Озарбайжон, Усмонли турк матбуотида Туркистондан
чиккан миллат кдхрамонлари, илм-фан, адабиёт, санъат
до\ийлари, умуман буюк шахсиятлар хасида ёзилган ба-
диий асарлар хам тез-тез босилиб турар эди. Масалан, турк-
чиликнинг машхур бонийларидан Зиё Кук Алпнинг хо-
размлик Па\лавон Махмудга багишланган «Пулвон Вали»
шеърий киссаси «Турк юрду» журнал ига илова шаклида
чиккан «Халкка дугру»нинг 1913 йил 1-сонида чоп этил­
ган.
ТАТАР МАТБУОТИ ВА ТУРКИСТОНДА Ж А Д И Д ЧИ Л И К

Волга буйларидаги татар матбуотининг кизрин даври


1905 йилдан кейингатугри келди1. Подшох 17 октябрда суз
ва виждон эркинлиги хакида Манифест эълон килиши
билан газета-журналлар бирин-кетин майдонга чик,а бош­
лади. Манифест эълонининг 12-кунида, 1905 йилнинг 29
октябрида «Крзон мухбири» чикди. Газетанинг мухаррири
С. Алкин, асосий иш юритувчиси — котиби туркчилик,
исломчилик роясинингасосчиларидан булган Юсуф Окчура
эди. 1906 йилнинг 5 январида Петербургда «Улфат» газета-
сининг биринчи сони босмадан чикди.
Унинг мухаррири «Рашид кози» номи билан шухрат топ­
тан Абдурашид Иброхимов (1857 — 1944) Тура (Тюмен)
да турилиб усган узбек оилаларидан Иброхим Охунднинг
набираси эди. 1884 йилда Мадинада тахсил олиб, кайтаёт-
ганида Исмоилбек билан танишиб долган бу киши уша
йилиёк, келиб, уз турилган шахрида усули жадид мактаби

' Татар тилида газета чикаришга 1809 йилдан харакат бошлапган


булса-да, чор хукумати бунга узок пайт йул бермай келди. Биринчи
татар романи «Хисамуддин мулла» (1886) нинг муаллифи Мусо Окйи-
гит (1864—1923) Туркияга бориб (1888) «Мулкня» номли укув юртида
укиган ва шу номда газета ч икарга и. (Каранг: М. X. Гайнуллин. Татарс­
кая лит-pa X IX века, Казань, 1975, 198—200-бетлар). 1900—1908 йил-
ларда Пстсрбургдаги татар зиёлилари «Миръот* номли журнал чикар-
дилар. Комил Муттий (1883— 1940) Уральскда 1904 йилда «Ал аср-ал
жадид* («Янги аср*) журналини чикарди. Татар тилидаги биринчи газе­
та 1905 йилнинг 2 септябрида Петербургда чиккан «Нур» газетаси эди.
Газета 1914 йилгача чикиб турди. Мухаррири Атаулло Боязидов эди. УМда
бир муддат тапикли адиб Шариф Камол ва журналист Кабир Бакир
ишлаганлар. Ш. Камол (1894— 1942) машхур узбек журналист Мир-
мухеин Шсрмухамедов (1895— 1929) билан 1918-19- йилларда — Граж-
данлар уруши даврида «Ишчилар дунссн» газстасида бирга эдилар. Ка­
бир Бакир (1880—1938) 1917 йил Феврал узгаришларидаи кейин Тош-
кентга келди ва «Улуг Туркистон» газетасини чикарди.

50
очгани маълум. Дунёнинг жуда куп мамлакатларида саё-
*атда булган, Туркистонни уз она диёри билган. Русияда
яшовчи мусулмонларни, яъни туркий халкларни узаро
якинлаштириш, улар орасида \амкорликни йулга к^йиш
борасида куп ишлар килган. 1905 — 1906 йилларда булиб
утган Русия мусулмонларининг ^ар уч курултойи ташки-
лотчиларидан, «Иттифоки муслимин» партиясининг асос-
чиларидан. 1917 йилда Русия мусулмонларининг эрк ва
озодлик, мустакиллик ^акидаги интилишларини дунё халк-
ларига етказиш учун Стокгольмга юборилгани маълум1.
Умринингсунгги 20 йилини Японияда кечирган. 1939 йилда
исломни Япония парламентида мамлакатдаги расмий дин-
лар каторига киритишга муваффак булган зиёлилардан.
1906 йилнинг 15 январида Крзонда «Юлдуз» газетаси
дунё юзини курди.'Газета анчадавом этди. 1918 йилнинг 21
июнида советлар томонидан тухтатилди. Му\аррири Ахмад
Ходи Максудий (1868— 1941) эди. Маълум муддат «Даж-
жол», «Бизнинг ша\ар сирлари» каби катор пьесалари
Авлонийнинг «Турон»и томонидан са^нага куйилган Апи-
аскар Камол (1879— 1933) муваккат му\аррирлик килган.
1 февралдан «Озод» газетаси чика бошлади. Расмий му-
\аррири А. Апанаев \исобланса-да, асосий ишни А. Камол
олиб борган.
21 февралда Оренбургда таникли адиб Фоти* Каримий
(1870— 1937) му\аррирлигида «Вакт» газетаси иш бошла­
ди. Газета киска муддатда Шарк дунёсида шу\рат топди.
Унинг якин \амкорларидан бири дин ва маданият арбоби
машхур Ризоиддин Фахриддин (1858— 1936) эди. Газета
биринчи йилдаёк Русия тобелигидаги туркий халкларнинг
\ак-\УКУКИни танитадиган ва талаб киладиган уюшмаси
«Иттифоки муслимин» \акида катта ба\с уюштирди. Ба.\с
иштирокчилари «Улфат» нинг му\аррири Рашид кози (Аб-
дурашид Иброхимов) билан «Вакт»нинг вакили Ризо кози
(Ризоиддин Фахриддин) эдилар.
«Вакт» газетаси 1918 йилнинг 26 январигача давом этди.
2309 сони чикди. Туркистон \аётига катта эътибор берди.
Уз кардошларининг маиший турмушидан ижтимоий-сиё-
сий а,\волигача кенг ёритиб борди. Бухоро уймакорлигида-
ги услублардан (1908 йил, 141-сон) тортиб, В. Л. Вяткин-
нинг Улугбек расадхонаси урнини топиши (1916, №2100)

' Бу \акда каранг: Руси ядам келиб Туркияда хизмат килган турклар
\акпла. Эржнес уииверентети пашрпётп, К^исари. 1996 пил. 116-бет.

51
гача, 2-Давлат Думасининг «Туркистон улкасининг а\во-
ли» му\окамаси матер; 1алларидан (1910 йили, №603) Тош-
кентдаги «Колизейда Авлоний ва Сидкий Ру^илло бош
булган театр труппаларининг «Лайли ва Мажнун» опера-
сини кандай са^нага куйганлиги тафсилотларигача (1915
йил, №1921) бор эди. Туркистон шахдрларида газетанинг
Кабир Бакир, А^маджон Бектемиров, Нуриддин Сайфул-
мулуков, Махмуд Будайли каби куплаб мухбирлари иш
олиб бордилар. Бундан ташкари Улкада юз берган турли
\одисалар муносабати билан Бур\он Шараф (1910 йил Бу-
хородаги шиъа-сунний жанжали), Ша^ид Мух,аммадёров
(1916 йил мардикорлик вокеалари) сингари таникди калам
эгалари Туркистонга келиб туркум маколалар уюштирди-
лар. «Идора» номидан ёхуд «Сайё\», «Бир мусофир», «Са-
маркандий», «Бухороли», «А. Ф.», «Кардош», «Мухбир»
имзолари билан, го\ эса умуман *еч нарса куйилмасдан
канчадан-канча маколалар чоп этилган ва Туркистон *аёти
\акконий манзараларда акс эттирилиб, кардошларининг
\ак-*укук,лари талаб килиб чикилган эди. Жумладан, «Тур­
кистон» (1906 й., №110) номли имзосиз бир маколада
шуларни укиймиз: «Русияда исло^от ижро этилганда,
Туркистонга-да дохил улсуи, ул бир четда бундан ма)фум
улуб колмасун, факат шул шарт илаким узларининг а\во~
ли миллия ва динияларина мувофик равишда тараккий ва
тамаддунга кирарга бунларга тамом ихтиёр берилсин... уз
хржатларини суйлаяжак булсалар, огизларина печат урил-
масин... Агар туркистонликларга бунларни ^укумат уз их-
тиёри ила вермаса, Пулшада, Кафказда ва Финландияда
булгон ^олларнинг бир вактТуркистонда \ам улажаги асло
хотирадан чикарилмасун».
«Идора» маколага изо\беради. Бу кадим юртнинг шон-
ли тарихини, жа\онгир авлодларини эсига солади, бобо-
ларга муносиб булишга ундайди:
«Бир вактлар Хоразм ва Самаркандлардан чикмиш фар-
монларра ярим дунё халки «Лаббайка ва Саъдайка!» дея
бел борлаб турурлар эди. Темурнинг бармок силкувини
Вулра ва ба>фи Хазар буйлариндан куруб таркалурлар эди.
Шимди (энди) Туркистон на \олдадур?!..»
«Йулдош угли», «Туркистон тупроклари» (1908 йил,
№282) маколасида Русия мустамлакачилик сиёсати, хусу­
сан, кучирма сиёсатини каттиктанкид килди. Ш у кетишда
якин 20—30 йил ичида Туркистон улкасининг ички Ру-
сияга айланиб колишидан, туркистонликпарнинг эса, раф-
52
лат уйкусидан хануз уйгонмаганлигидан ташвишгатушади.
«Лекин нечиккина булса-да, Туркистон ни кугк^арурра ти-
ришув лозимдур,— деб ёзади, — ул тирилса, Русия мусул-
монлари учун ишончли бир асос булажак. Мусулмонлар
керак чогда анга таяна олажакдир». Мана шу бирдамлик
хисси Туркистон мавзусидаги маколаларнинг етакчи ру-
Хини ташкил кил ади.
Газетада Махмудхужа Бехбудийнинг «Фарёди Туркис­
тон» (1907, №132), «Дума ва Туркистон мусулмонлари»
(1907, №239), Абдулкодир Шакурийнинг «Туркистонда
мактаб ва тарбия» (1907, №147) каби туркистонлиларнинг
хам куплаб маколаларини учратиш мумкин. Бехбудий илм
ва маорифнинг ночор ахволини, порахурликка асослан-
ган иш-идора усулларини кескин танкид килади.
«Хурматлу зотлар, — хитоб килади А. Бектемиров, —
фурсат алда экан, вактни ранимат билуб, укУР^а ва укитурга
чолишингиз! Кандингизни (узлигингизни), она сути каби
ХУКУКларингизпи \имоя килур замон дагилми?! Йукса, Faft-
ри миллатлар орасина йуролуб, бошка миллатлар оёк ос­
ти нда колажаксиз»1. Бошка бир уринда эса, Туркистондай
бой ва гузал улканинг таланаётганидан дод солади:
«Бу ерда улан эски асарлар очкуз мужовур (кушни) лар
тарафиндан Оврупа сайёхларина йук-бор окчалар бароба­
рина ва рус маъмурларина хадя эдиланарак верулуб, бит-
ми шдир... Азиз ва нодир асарларинг буйла равишда талоф
улмокдари учун таассуф этмаян кимса инсон дагилдир»2.
Н. Остроумовнинг Тошкентдаги газетаси — «Туркистон
вилоятининг газети», «Вакт»нинг чикишларига гайирлик
билан карагани, унинг Туркистон хакидаги хар бир гапи-
дан камчилик ахтаргани, махаллий халк назарида бадном
этишга харакат килгани маълум. «Вакт»нинг 1907 йил 214-
сон ида Ахмаджон Бектемировнинг «Абдухалил» деган ки-
шининг «Туркистон вилоятининг газети»да босилган бир
маколасига жавоби эълон килинган. Чамаси, бу макола
уюштирилган булиб, туркистонлилар гуё узларини «Вакт»-
нинг тухматларидан химоя килар эдилар. «Биз, сартлар
нугойларга кура эркинликда ва ихтиёрли турамиз», — деб
ёзади уз ахволидан мамнун ва миннатдор «Абдухалил».
А. Бектемиров «миллат»ни, «миллиятни» уйлаб, «кайгу-
риб», «кизронуб» ёзганини таъкидлайди, «Туркистон ви-

1«Вакт» г., 1907 йил, 204-сон.


: Шу газета, 1907 йил. 213-сон.
53
лоятина ичкари Русиядан келуб хоэо'л уринлашдикиндан
ва бунинг сабабидан куб сартлар ерсиз колдиклариидан
хабарингиз йукми... Хеч бир хукуккулингизда йукдир. Хат­
то ушбу Туркистон вилоятинда ер олурра хаккингиз йукдур...
кафасдадирсиз»1, деб жавоб беради.
Бе^будий эса, «Дума ва Туркистон мусулмонлари» ма-
коласида турки сто нлиларнинг сиёсий хукуклари *ам та-
моман чекланганлигини ёзади. Бунинг мисоли сифатида
I-Давлат Думасига ма\аллий халкдан умуман вакил юбо-
рилмаганини, 2-Думада эса, улкада яшовчи 70 минг овру-
поли а^олидан 6 киши сайлангани \олда 7 миллионни таш-
кил этган махаллий халкка атиги 5 урин ажратилганини
ачиниш билан кайд этади. Татарча газетадарнинг \аммаси
учун худди шундай *амият ва ойдин фикрлилик хос эди,
деб булмайди, албатта. Масалан, Крзонда 1906 йилнинг 31
мартидан 1913 йилнинг 15 апрелигача ота-бола Сайдашев-
лар томонидан нашр этилган «Баён ал-^ак»(«Хакикат баё-
ни») бошдан охиригача эскича карашдаги газета эди. Аб­
дулла Тукай шу сабабли бир муносабат билан уни «Баён
ал-*ак эмас», «Баён ал-ботил», яъни ёлронлик баёни де-
ган эди.
Иккинчидан, газета-журналлар биргина йирик марка-
зий ша\арларда эмас, Уральск (1906 й., I июн, «Уклар»
журнали), Астрахан (1907 й., 7 сентябр, «Идил» г.) каби
кичкина ща\арларда \ ш чикиб турган. К^изиги шундаки,
шуларда \ ш машхур адиблар иштирок этишган. Масалан,
С. Сунчалай ва С. Рамиевлар «Идил»нинг, Абдулла Тукай
эса «Уклар»нинг мунтазам ва фаол катнашчилари эдилар.
«Онг», «Тарбия», «Яшин», «Ялт-юлт», «Шуро», «Чу-
кич», «Уклар», «Тарбиятул атфол» каби журналлар \ам
куп эди.
Булар орасида энг машхури «Шуро» эди. У 1908 йилдан
1918 йилгача Оренбургда \ар ойда икки марта (1, 15-кун-
лар), жами 240 сони чикди. Хажми 32 бет, муковаси ранг-
ли эди. Муассиси маш\ур ака-ука фабрикантлар Зокир ва
Шокир Рамиевлар эди. Унга машхур маърифатпарвар ва
дин олими Ризоиддин Фахриддин му^аррирлик килди. Бир
Караганда, журналнинг номи кишини сескантиради. Эски
шуро даври акидаларини эсга туширади. Аслида унинг мак-
сад ва маслаги тамом бошка эди. «Шуро» миллатни ил мл и,
маърифатли этмак ,\акинда машварат мажалласи уларок

1 Шу газета. 1907 Пил, 214-сон.


чикалир. «Истаган одам ушбу мажлисда суйлар ва истаган-
лар тинглар» деб ёзган эди Р. Фахриддин журналнинг 1-
сонида.
Журналнинг камрови кенг эди. Журнал фаолиятини мах-
сус урганган ёш тадкикотчиларимиздан Ш. Соатованинг
аниклашича, ундаги материаллар 16 рукн доирасида булиб,
бу рукнлар, журнал ёпилгунга кадар мунтазам ишлаб тур-
ган1. Чунончи: маш\ур одамлар ва улур *одисалар, диний
назариялар, таълим ва тарбия, танкид, муросала ва мухо-
бара, матбаа асарлари, матбуот хулосаси, \аводис, адаби-
ёт, идорага мактублар кабил ар эди. Журнал дунёнинг буюк
шахсиятлари, кенг таркалган динлар, уларнинг тарихи,
фалсафий асослари, янги усулдаги таълим-тарбия, оила
ва фарзанд тарбияси, жа\он тарбияшунослигининг дол-
зарб масалалари, янги босмадан чиккан китоблар, кунда-
лик дунё ^одисалари билан уз укувчиларини мунтазам та-
ништириб борар эди. Масалан, «маш^ур одамлар ва улур
\одисалар» рукнида Ибн Фадлон, Умар Хайём, Низомий,
Замахшарий, Ибн Баттута, Ибн Халдун, Ибн Арабшо*,
Навоий, Фузулий, Махтумкули, Номик Камол, Мирза
Фатх;али Охундов, Тагор каби адибу удаболар, сайё^лар,
Чингизхон, Узбекхон, Амир Темур, Тухтамишхон, Бобур,
Ёкуббек, Акбаршо* сингари ^укмдорлар, Декарт, Бекон,
Спиноза, Сен-Симон, Жан-Жак Руссо, Толстой каби Fap6
илм-фан, маданиятинингдо^ийлари \аёти ва ишлари \икоя
Килинган.
Журнал жадидчиликнинг р о я в и й асосларига, миллий
уйрониш жараёнининг кундалик масалаларига ало\ида
эътибор берди. Журналнинг 1910—йил, 12-сонида босил-
ган «Шайх Жамолиддин ва Му\аммад Абду\» маколаси,
ислом мутаассиблигини танкид остига олган «ваздобий-
лик ва ва^обийлар» (1912 й., 16-сони) маколаси шундай-
лардан эди.
Ш. Соатованинг аниклашича, «Шуро» журналининг 10
йил давомида чиккан 240 сонида Туркистон \аётига оид
323 та материал босилган. Шундан, маколалар — 138 та,
хатлар — 90 та, бадиий асарлар — 71 та, хабарлар — 21 та,

1 Каранг: 111. Соатова. Ризоиддин Фахриддин ва Туркистонда жа-


дидчнлик. («Шуро* журпали матсрналлари асоспда) диплом ишн, кулёз-
ма Т., 1999 пил, 28—30 бетлар. (Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон
Миллим унниерснтсти Миллим унгониш лаири узбек адабиёти кафед-
расида сацланади.)
фотосуратлар — 3 та. Макрлалар — тарих, (38), таълим-
тарбия (25), ижтимиоёт (23), дин (4), сиёсат (6), матбуот
(13), адабиётшунослик (12), сафарнома кабиларни камраб
олади. Жумладан, тарих хакидаги макдпаларда юртимиз
5пгмиши, буюк аждодларимиз хаёти, осори атикаларимиз,
мукалдас кадамжолар ёритилса, таълим-тарбияга дойр чи-
кишларда мактаб-мадрасаларимизнинг ахволи, укув дас-
турлари, молиявий ахволи, у к и т и ш савияси, усуллари,
Туркистонда савод, тил-имло бирлиги билан борлик маса-
лаларга эътибор каратилди. Шунингдек, Туркистоннинг
сиёсий ахволи, давлат курилиши, идора усули, а\олининг
турмуш даражаси, ижтимоий-иктисодий муаммолари,
улкада ислом таранкиёти, диний муассасалар масалалари
билан боглик макрлаларга хам кенг урин берилди. Матбуот
ва адабиётшуносликка оид маколаларда Туркистон
матбуотининг миллий уйгониш билан боглик долзарб ма­
салалари, улка адабий хаёти хакида кайдлар, янги китоб-
лар хабари, муайян асар ёхуд ижодкор хакидаги адабий-
тайкидий мулохазалар урин олган. Нихоят, сафарномалар-
да Туркистонга килинган сафар таассуротлари акс этган.
«Муросала ва мухобара» рукнида Туркистон билан боглик
86 савол ва уларга жавоблар берилган, янги матбаа нашр-
лари хакдца 21 хабар эълон килинган, 65 шеър, 6 насрий
асар чоп этилган.
Журналдаги Туркистонга оид барча материаллар 112 му-
аллифга мансуб булиб, шундан 84 таси ерли халк вакилла-
ридир1. Улар орасида машхур маърифатпарвар Фуркатдан
тортиб, Туркистон жадидчилик харакатининг Бехбудий,
Суфизода, Х,ожи Муин, Чулпон, Мирмухсин Шермухаме-
дов, Лутфулла Олимий, Садриддин Айний, Сиддикий-
Ажзий, Муминжон Мухаммаджонов, Фахриддин Рожий,
Холмухаммад Охундий, А\лулло бин Хайрулло каби катта-
кичик унлаб номлар булиши «Шуро» журналининг Туркис­
тонга эътиборига далилдир. Иккинчи томондан эса туркис-
тонлик жадидлариинг уз хаммиллатлари ахволи ва такдири
хакидаги фикр-карашлари Умумрусия мусулмонлариники
билан хамоханг эканлигини курсатади.
Ш у сабабли, бир томондан, олис Туркистондаги
хукуксизлик, маърифатсизлик, дунёбехабарлик катти к тан-
к,ид килинса, иккинчи томондан, «боболарнинг олтин бе-

1 Бу маълумот ^а^ила царапг: III. Соатова. Юцорида курсатилгап


манба. 34—35-бстлар.

56
шиги» (Хасан Али) булган бу кадим юртга мехру му^аббат
изхор килиниб, истикболга ба\амжи\ат йул изланади. 1911
йилда бухоролик Ба\ромбекнингта\ририятга юборган «Биз
сартму, туркму?» (16-сон) деган саволига жавобан журнал
9 та макола беради ва Туркистон халкининг миллий ор-
номусини, шаъни-шарафини ,\имоя килиб чикади. Бу мат
Колаларнинг бир кисми туркистонлиларга тегишли булиб,
улар орасида «Сарт сузи мажхулдур» (1911 й., 19-сон), «Маъ-
лумни эълон ёхуд Петербург масжидининг истили» (1912 й.,
19-сон) маколалари билан катнашган Бе,\будий \ш бор эди.
Ёбулмаса, 1917 йилда Мирму\син Шермухамедовнинг «Ту-
рон» газетасида босилган «Тарихий икки вокеа» маколаси
муносабати билан сазойи килиниши вокеасига журналнинг
муносабатиии олинг. Журнал вокеадан бир ой утар-утмас,
Н. Ёвушевнинг «Туркистон уламоси» (10-сон) номли тан-
Кидий маколасини беради. Кейинги 11-сонида эса, адибни
«кофир» килган маколаси укувчиларга \авола килинади.
12-сонда масалага яна кайтилади. Мазкур хдцисани танкид
этувчи хатлар берилади.
Бе,\будийнинг кескин ижтимоий-сиёсий мавзуларга оид
6 маколаси, Суфизоданинг 6 шеъри, Мирму\синнинг
2\икоя, 4 маколаси, Хожи Муиннинг, куконлик истеъ-
додли адабиётшунос А\лулло Хайруллонинг 19 материали
шу журналда босилган. Шеърият оламига кириб келаётган
Чулпоннинг илк шеърларидан бири, Уш ша^ри хакидаги
очерки, катта дард билан ёзилган «Шулай битамиз» мако­
ласи шу ерда эълон килинган эди.
1990 йилда козок тадкикотчиси У. Суб\онбердин 1895
йилдан Омскда Чул генерал-губернаторлиги девонхонаси-
нинг «Ведомости»га илова сифатида махаллий тилда ^оп
этилган «Дала вилоятининг газети»дан намуналарни нашр
этди. Китобда газетанинг 1895—98 йилги материалларидан
намуналар берилган. Ушбу факт туркий дунёдаги жонла-
ниш \акида маълум тасаввур хосил килишга ёрдам бера­
ди, албатта, бирок мазкур газетанинг Туркистон матбуо-
тига таъсири \акида гапириш кийин. Агар гапириш лозим
булса, акс таъсири хусусида сузлаш керак булади.
XX аср бошидаги татар журналлари хакида гап кетар
экан, А\мад Хуснининг «Онг» (1912 йилдан чиккан) жур-
налини хам тилга олиб >пгиш лозим. Абдулла Тукай якин-
дан х;амкорлик килган бу журнал сахифаларида К‘ШИМ Tvp-
кистоннинг ижтимоий-маиший хаётидан (масалан, Азиз
Убаидуллиннинг «Бик эски замонлардан олуб Темур дав-
57
рина кадар турк-мугулларда хотунларнинг туткои урунла-
ри», 1917 й., 1, 3—4 сонлари) дан тортиб, Олимжон Иб-
ро\имовнинг Кавказ, Волгабуйи, Туркистон маданий-ада-
бий харакатчилигини узаро солиштириб, кар уч нуктада
майдонга келган дарслик ва китоблардан газета-журнал-
ларгача кенг та\лил этувчи «Тиллари бош ка булса-да
кунгуллари бир» (1916 йил, 5-сон, 87-90 бетлар) сингари
маколаларгача бериб борган эди.

Т УРКИ СТО Н МАТБУОТИ САХИФАЛАРИДА

Туркистон матбуоти 1905 йил Манифестидан ил\ом ва


мадад олиб, киска муддатда катта боскични босиб утди ва
туркий дунёнинг эътиборли давралари назарига тушди.
Уларни илк мартаба жамлаб фикр билдирган Чулпон1булди.
Абдулла Авлоний «Бурунги узбек вактли матбуотининг
тарихи» маколасида 1905 — 1917 йиллар оралигида улкада
узбек тилида 22 газета, 8 журнал нашр этилганини хабар
беради2. 1927 йилда «Узбек вактли матбуоти тарихи га мате-
риаллар (1870 — 1927)» тадкикотини чоп эттирган Зиё
Саиднинг аниклашича утган оралик даврда 45 газета, 36
журнал дунё юзини курган3. Булар \акида матбуотшунос-
лик билан боглик ишларда оз-куп маълумотлар берилган4.
1 Бу \акда каранг: Чулпои. Туркистонда матбуот. «Жамият ва бош к
рув» ж.. I99S п., 2- сон. Нашрга танёрловчи Т. ToFacB.
: Абдулла Авлоний. Бурунги узбек вактли матбуотининг тарихи. Ыашрга
танёрловчи Ш. Рнзаев. Китобда: Миллий yiiFOHimi Т., «Университет»,
1993 й.. 115-123- бетлар.
3 Зиё Саид. Танланган асарлар. Т.. 1974, 13-116- бетлар.
4 Каранг; Эрназаров Т. Э. ^збекнетонда вацтли матбуот (1S70—1924),
Т., 1959; Эрназаров Т. Э., Акбаров А. И. История печати Туркестана
(1870—1925). Уч. пособие. Т.. «Укитувчи». 1976; Пидасв Т. P. S'36 ckhc-
тои матбуотининг утмиши ва ксчмиши, «Узбекистон матбуоти» ж.. 1966,
1—3-сонлар; Пидаев Т. Р., Шалимова С. «СадоПи Туркистон» ва Убай-
дулла Асадуллахужаев. «Узбекистон матбуоти» ж., 1997 й.. 1—2—3—4-
сопл ар; Пидаев Т. Аъзам Люб. Т., 1969; яна шу муаллиф: Мозий лав\а-
лари. «Узбекистон матбуоти» ж., 1993 й., 5-6 сопл ар; Бобохоиов М. Из
истории периодической печати Туркестана, Душанбе, «Допиш». 1987;
Дусткораев Б. Мунавваркори Абдурашидхоиов. «Жа\он адабиёти» ж.,
1993, 3-сон; Сирожиддин Ахмад. Мунавваркори, эссе. «Шарк юлдузи»
ж., 1992 й., 5-сон; Косимов С. Исмонл Обилий. «Гулистон» ж., 1979
й., 9— 10-соплар; А. Жалолов, X. Узганбоев. Узбек маърнфатпарварлик
адабнётининг тараккиётида вактли матбуотпииг роли, Т., Ф АН , 1993;
Абд\азизова Н. Узбекистон журпалистпкасипипг шаклланиши ва рав-
пакн (X IX аср охири — XX аср), Т., 1998; Яна шу муаллиф: Узбекистон
журналистикаси тарихи (1870—2000). Т.. 1999 ва \. к-
Манифестдан кейин чиккан илк узбекча газета — «Урта
Осиёнингумр гузарлиги». Мухаррири — Иван Гейер. Авло-
ний газетанинг «бир оз хур фикрли» булганини кайд этади.
Зиё Саид «икки ой» чикканини хабар килади.
1906 йилнинг 27 июнида дунё курган «Тараккий» (му­
харрири Исмоил Обидий) илк узбек миллий газетаси си­
фатида тарихга кирди. У нашр этилган кун Узбекистан
Республикаси Олий Кенгаши карори билан Матбуот куни
деб эълон килинган. «Элнинг энг суйиб укийдургон» (Ав-
лоний) бу газетаси уз даврида жуда катта шухрат козонган.
Исмоил Обидийни «Исмоил Тараккий» деб атаганлар.
И. Гаспринекий махсус «Тараккий» номли макола ёзиб,
тошкентлик хамкасабаларини табриклаган, «лисони Тур­
кистон тарафларинда макнул турк шевасинда» эканлиги-
дан, «маслаки тараккийпарвар»лигидан хурсандлик изхор
этган, улкада шундай газетага купдан эхтиёж булганлиги-
ни таъкидлаган эди1. «Тараккий»дан машхур Абдулла Тукай
Хам хабардор эди2. Газетами ташкил килишдан материал-
лар билан таъминлашгача Мунавваркори ва Абдулла Ав-
ломийларминг роли катга булган3. 20 сони чиккач, ХУКУ_
мат томонидан тухтатилган.
Мунавваркорининг «Хуршид» газетаси (1906 йилнинг
6 сентябридан чикиб, 10-сон ида ёпилган) Фансуруллобек
Худоёрхонов, Абдулла Авлоний, ака-ука Комилбек ва
Каримбек Норбековлар, Мухаммадхон Подшохужаев каби
ёш тараккийпарвар кучларни уз атрофига жамлади. Сиё-
сий масалалар билан хам фаол шугулланди. Газетанинг 6-
сонида босилган Бехбудийнинг «Хайрул умури авсатухо»
(«Ишларнинг яхшиси уртачасидир») маколасида Русияга
Оврупонинг киркка якин мамлакатига хос умумдемокра-
тик мезонлар нуктаи назаридан бахо берилади, чор хуку-
матининг «идораи мустакда» — «самодержавие» идора ти-
зими танкид остига олинади. Мавжуд партияларнинг дас-

1 Каранг: «Таржимон* г.. 1906 и.. 69-сон.


2 Каранг: Абдулла Тукай. Асарлар, 4-томлик, 3-том. Козон. 1976.
49. 391-бстлар.
3Бу \акда каранг: Б. Косимов. Адабист ва ннкилобий харакат (айрим
муло\азалар). «Шарк юлдузи* ж.. 1984 it.. 1- сон; Яна шу муаллиф, шу
номли макола. Абдулла Авлоний фаолиити мисолида. Китобда: Хает
кузгуси. (адабий-танкиднй маколалар). Т.. F .-Гулом иомидаги Адабиёт
на сат.ат иашристи. I9S4.
59
турларига туркистонлилар кузи билан каралади. Чор хуку-
матининг мустабид сиёсати, хусусан, вакфларнинг тортиб
олиниши, мадрасаларнинг хароб кдлиниши, рус мужик-
ларини кучириб келтириш сиёсати, ма\аллий халкнинг
кундан-кун кашшоклашиб, мулк ва давлатиинг яхудий ва
арманилар кулига утиб бориши миллат фожиаси сифатида
бахдпанади. Партиялар хасида ran кетганида, социал де-
мократиянинг икки каноти (социал-демократ, социал
революционер) \ам рад этилади. «Муроди... хаёлий», «бу
тоифага кушулмок, биз, мусулмонлар учун ни\оятда за-
рарлик» деб курсатилади. Муаллиф «Русия мусулмонлари
иттифоки»ни ало^ида бир «партияйи махсуса» х;исоблаб,
кадетлар дастурини унга мувофи^топади1. «Таржимон» га­
зетаси «Бизим матбуот» номли макрласида «Хуршид»нинг
гузал интихоб этилган «мундарижаси»га, «очик, туркча»
тилига мамиунлик билан тухталгани, Мунавваркррини
самимий табриклаб, «ишнинг давомини» умид килиб кол-
гани бежиз эмас эди.
Афсуски, «Туркистон вилоятининг газети» махаллий
зиёлиларимизни обрусизлантириш йулидан борди. Жум-
ладан, «Тараккий» мухаррири \ак,ида «Му^аррирнинг асли
исми маълум эмас, имзоси «Саййид Исмоил» эса-да, узи
«Саййид» булмаса керак», — деб кочириклар килди ва шу
хил гийб'атлар билан «Тараккий»нинг ёпилишини тезлаш-
тирди. «Хуршид» чикканида эса, ундан ^ам ошириб юбор-
ди. «Мулла Мумин» (Н. Остроумов тахаллусл аридан бири)
имзоси билан «Мунавваркрри Тошкандда такяхона, чой-
хона, тукмахоналарни мунаввар этиб, умр кечирган экан-
лар», — деб ёзди.
Булар «гийбат булмасдан нимадир?!» — деб ёзган эди
«Таржимон» уз сонларидан бирида2.
«Хуршид» ёпилгандан сунг 9 ойча муддат утгач, «Туж-
жор» газетаси пайдо булди (ношири Сайидкарим Саида-
зимбой ^ли) ва 36 сони чикди.
1907 йилнинг 1декабридан Авлонийнинг «Шухрат» г
зетаси чика бошлади. Газета тахририяти унинг уйида —
Саперная 35 да жойлашган эди.
Газетанинг йуналишини мухаррир шундай белгилайди:

1 Каранг: «Таржимон» г., 1906 и., 22 сснтябр, 107-сон.


! Ш у газета, 1907 йил, 86-сои.

60
Жахонда иттифоку илм учун оворадур «Шухрат»,
Зухури рушнойи илм учун ма\форадур «Шухрат».
Вужудин сарф килрон илм учун бечорадур «Шухрат»,
Дили миллат рамида дам-бадам садпорадур «Шухрат».

Каломи хуштакаллум тутийи зебосифат сузлар,


Макрми \урриягда булбули шайдосифат сузлар,
Замона гулшанида кумрийи танхосифат сузлар,
Гулистонларда доим сайр этар тайёрадур «Шухрат».

Хабар бергай замона гушига атроф — \ар ёндин,


Ёзар \ар сафхрсина зийнат ила хар хил эълондин,

Дили хуш, рамзи хушалфоз, хушуафкорадур «Шухрат».

Куюб сарловхасина илм истар муддаосини,


Яна дебочасида шар* этар миллат бахосини,
Кани хушфахм билса гав^ари киммат бахосини,
Замони маъданида бир зумуррадпорадур «Шуэфат».

Халойик гушидин хомуши гафлат финсасин тортур,


Fapn6 миллат кузидин сафхаси-ла ёшини артур.
Хулуси ният ила зори миллат сузини айтур,
Фарорат, хоби рафлатдин кеча бедорадур «Шухрат».

Харобатхонада ётсанг, бизим-чун ким килур таъмир,


Бузулсун, кадри кетсун, деб килур \амсоямиз тадбир,
Ал ила туртмасанг килмас, калам уздан-узи тахрир,
Килуб изхори хасрат хар кима ёлборадур «Шухрат»1.

Бу газета хам 10 сони чиккач, тухтатилди. «Хукуматта-


мом нарсаларин мусодара килиб чикармаска имзо олиб
тухтатди». Газета 1908 йилнинг 19февралида чиккан сунгги
10-сонида чакувлардан шикоят килган эди. («Дануси на­
ми ма».)

«1908 йилда ёзувчиларимиз, идорамда хизмат килгувчи


Ахмаджон Бектемиров номига «Осиё» исмли газе(т)га рух-

1 «Шухрат» г., 1908 йил, 7 я и вар, 5-сон.


сат олиб, идорани уз уйимга (Сапёрная-26) кучириб, яна
чинара бошладим1.
6-номеринда хукумат жонворлари келиб, буни \ам му-
содара килиб, беркитиб кетди2», — деб ёзади Авлоний уз
таржимаи \олида. Айрим матбуотшунос мутахассислар 1905
— 1908 йилларни жадид матбуотининг дастлабки даври3,
— деб карайдилар. Бу маълум жи\атдан тугри. 1908 йилдан
газетачиликда маълум узил иш булди. Чор \укумати суз,
матбуот эркинлигини \аддан ташкари жиловлаб борди,
айникра, райрирусларнинг нашр ишларига каттик турди.
Исмоилбек Гаспринский «Таржимон»ни чикаришга рух­
еат олиш накадар кийин булгани \ак,ида газетанинг 1907
йил, 27 декабр сонида шундай ёзган эди:
«1883 санаси «Таржимон» газетасина мусоада олинди.
Бунинг учун икки губернатор, уч министр хузурина уч сана
дуланилди, кезилди, турт дафъа Петербурга зиёрат этил-
ди...
Йигирма уч сана ёп-ёлгиз дуланди. Хар шайни курмак,
*ар шайни эшитмак мамнуъ ва пек оз суйламак шарт эди.
Хозирда йигирма рафиким вор...»
' 1913 йилдан Туркистон ша^арларида газеталар яна чика
бошлади. Бе\будий «Самарканд» газетаси ии йул га куйди.
Атрофига Сидцикий-Ажзий, Хожн Муин, Нусратулла Куд-
ратулла, Саид Ризо Апизода каби тараккий пар вар калам
эгаларини туплади.
Газета моддий кийинчилик туфайли 45-сони чикиб
тухтади.
Энг маш^р газеталардан бири «Садойи Туркистон» эди.
Газетанинг биринчи сони 1914 йилнинг 4 апрелида чик-
кан. Расмий мухаррири Убайдуллахужа Асатиллахужаев
(1880 — 1938) эди. Зиё Саид унга Мунавваркори ва Абду-
рауф Музаффарзода якиндан ёрдам бериб турганини ха­
бар килади. Газетанинг деярли \ар бир сонида Авлоний-
нинг шеър ёки маколаси босилиши, «Турон» труппаси
билан \амкорлик унинг \ам та\ририятда мавкеи баланд
булганлигини курсатади. Газета са\ифаларида Мунаввар­
кори, Мискин, Хислат, Тавалло каби тошкентлик ижод-

1 «Хуршид*, «Осиё* газеталаридан Олнмжон Ибро\имов ,\ам хабар-


дор булган. К^рянг: «Онг» ж., 1916 п.. 5-сои, 87—90-бетлар.
: Миллий yiiFOHHm. Т., «Университет*, 1993 йил, 110-бет.
3 Каранг: И. Абдуазизова. Узбекистан журналистикаси тар ихи. Т..
1999 нил, 21-бет.

62
корларнинг шеърлари сингари Самарканддан Васлий,
Хожи Муин, Фаргона водийсидан Суфизода, Хамза,
Чулпон, Лутфулла Олимий, Иброхим Даврон каби унлаб
Калам эгаларининг асарлари чоп этилган эди. Газета бир
йилча чикиб, 66-сондан кейин моддий танглик туфайли
тухтади.
Обиджон Махмудовнинг «Садойи Фаргона» газетаси
«Садойи Туркистон» билан бир вактда чикди. Фаоллардан
бири Ашурали Зохирий (1885 — 1937) эди.
1917 йилнинг Февралидан кейин «Нажот» (Мунаввар-
Кори), «Шуройи ислом» (А. Баттол), «Турон» (Авлоний),
«Хуррият» (Фитрат), «Кенгаш» (Заки Валидий), «Эл бай-
poFH» (Б. Солиев, А. Зохирий), «Улуг Туркистон» (К. Ба­
кир) каби куплаб газеталар чикди. Булар орасида, айник-
са, «Хуррият» адабий куч-куввати билан, «Эл байроги»
Туркистон мустакиллиги йул идаги курашнинг ёркин са-
Хифаси булган мухторият гояларини ифода этганлиги би­
лан алохида урин эгаллайди.
Октябр тунтаришидан кейин чиккан «Иштирокиюн»
(1918 — 1919), «Кизил байрок» (1920 — 1921), «Туркис­
тон» (1922 — 1924), «Мехнаткашлар товуши» (Самарканд,
1918 — 1922), «Бухоро ахбори» (1920 — 1922), «Мехнат
байроги» (1921), «Фаргона» (1921) каби партия-совет мат­
буоти деб номланувчи унлаб газеталар дунё курди.
Туркистонда чиккан биринчи журнал «Ойна»дир. «Ойна»
Махмудхужа Бехбудийнинг гайрат ваташаббуси билан 1913
йилнинг 20 августидан 1915 йилнинг 15 июнигача чикай.
Жами 68 сон, 1720 сахифа.
Журнал улкада миллий гояларнинг таркалишида му-
хим рол уйнади, туркистонлиларга хам узларини, хам ду-
нёни борича курсатишга харакат килди, узбек адиблари-
нинггина эмас, умумтурк оламининг энг яхши калам эга-
лари ижоди билан таништириб борди. Октябр узгаришидан
кейин эса 1929 йил гача булган даврда хал к маънавий тур-
мушида мухим из колдирганлари «Маориф ва укитгучи»,
«Муштум», «Машраб»лар эди.
Жадид матбуоти га шунчаки бир куз ташлаш шундай
хулосаларга олиб келади:
1. Жад ид матбуоти XX аср бошидаги Туркистон иинг иж-
тимоий-маънавин хаётидаги янгиланишнинг узига хос бир
куриниши сифатида намоён булди ва миллатнинг y iiF O H H -
шида мухим рол уйнади.
63
2. Жадид матбуотининг майдонга келишида ёшларнинг
хизмати катта булди. Улкада чукур томир отган бош-бош-
доклик, ypyF-аймокчилик, исроф, хурофот, мутаассиблик
каби чиркин одатларга бар\ам бериш, кенг халкни мил­
лий бирлик, мустакиллик, маърифат ва адолат байроги
остида бирлашггириш тараккийпарвар жадид ёшлари ин-
тилишларининг максад-мазмунини ташкил килди.
3. Туркистон матбуот воситасида кардош, тилдош, мил-
латдош, диндош турк оламига чикди. Улар билан уз такди-
рини бир курди, утмишнинг аччиктажрибаларидан сабок
чикаришга, келажак учун бир жон, бир таи булиб, кура-
шиш зарруриятига ишонч \осил килди. «Таржимон»,
«Вакт», «Шуро», «Онг» каби Кавказ ва Волга буйида чи-
Киб турган, чор \укуматининг мустамлакачилик тузумига
К а р ш и курашда катта тажрибага эга булган газета-журнал-
лар Туркистон жадид матбуотининг оёк^а туриб олишида
\амкор ва ^амдаст булдилар.
4. Узбек жадид матбуоти янги узбек адабиётининг шакп-
ланиши ва тараккий топишида олтин бешик вазифасини
утади. Бе,\будийдан Чулпонгача булган жадид адабиётининг
барча вакиллари фикрларини \ам, каламларини *ам мана
шу илк газета-журналларимизда чархладилар.
5. Жадид матбуотининг энг мух,им хизмати миллатни
уйготиш ва уни мустакиллик учун.тайёрлаш эди. Матбуот
буни шараф билан бажарди. Бугина эмас, замон айланиб,
тоталитар тузумга кайтганида *ам унинг ёнида турди.

М И Л Л А Т, М И Л Л И Я Т ...
(Жадидларда миллий fo h ва мафкура)

Бугун биз юзма-юз булиб турган им из миллий f o h , м и л ­


лий мафкура масалалари бундан юз йил олдин жадидла-
римиз томонидан ,\ам кун тартибига куйилган ва кизрин
мурокама кил ин ган эди.
Аввало, «миллат» ва «миллийлик» \акида. «Мулла Нас-
риддин» журналининг му\аррири, «Уликлар» драмаси би­
лан Тошкентнинг «Колизей»ида ма\аллий халкни ларзага
солгаи Жалил Мамадкулизоданинг «Миллат» номли мако­
ласи бор. Маълум булишича, миллат туш у нч ас и илк бор
К а д и м юной файласуфи, бундан салкам 2 ярим минг йил
мукаддам яшаган Демокрит томонидан кулланилган экан. У
бу тушунчаии «\ар бир мамлакатнинг ягона со,\иби» деб
64
тушунтиради. Шундан сунг канча замон угиб, X V III аср фран­
цуз инкилоби даврида бу масала яиа уртага тушди, бирок
хали хам бу тушунча айрим халкдарда шакллаииб улгурган
эмас, деб давом этади адиб.
Бунга шуни кушимча килиш мумкиики, дин ва иркма-
саласи, миллат ва маз\аб масаласи туркий халкдарда \еч
бир замонда четга суриб куйилган эмас. Аксинча, хамиша
диккат-эътиборда келган. Буюк Навоий замондошларини
таърифлар экан, «шамс ул-миллат», «зайн ул-миллат», «нур
ул-миллат» сифатларини куллайди. Эхтимол, буюк бобомиз-
нинг миллат хакидаги тушунчалари у хакдаги бугунги куз-
карашларимиздан бирмунча фаркданар (масалан, у миллат
билан динми хамиша ёнма-ён, хатто синоним даражасида
Куллайди). Бирок факт шуки, у миллатни инсониятнинг
яшаш шакпи сифатида тушунади ва уни маълум диний, ХУДУ-
дий, лисоний киёфада, муайян аслий хусусиятларига эга
Холда тасаввур этади. Бундай тушуниш X V I11асрдан Овру-
пода конкретлашиб борди ва З-Салим ( 1789— 1807)нинг «Ни-
зоми жадид»и, айникса, Мустафо Рашид Пошонинг 1837
йилги «Танзимот фармони»дан сунг Усмонли Туркиясига,
ундан Кавказ, Волгабуйи оркапи Туркистонга келди. Уз нав-
батида бу гоя ва тушунчалар бевосита Оврупо оркали Русия-
га ёйилиб, ундан уша давр чор тузуми истилохи билан айт-
ганда, «гайрирус мусулмонлар»га утди. «Миллат» тушунча-
сига яма бир илова. «Таржимон» газетасининг 1908 йил
58-сонида мухаррирнинг «Миллат» номли бир маколаси бо­
силган. Муаллиф «Миллат надир?» деган савол куяди ва бу
борадаги Fap6y Шаркнинг назарияларини келтираркан,
ёшлигидан кулогига к>'йилган «дин ва миллат бирдир» де­
ган фикрга тухталади. Унингча, бу гоят «эски назария», «сиё-
сий назария». Уни ислом фукароси мусовийлардан — яхудий-
лардан олган. Турклар, эронийлар тарихи шуни курсатади-
ки, улар исломлашдилар, лекин араблашмадилар, туркликни,
эронликни сакдаб колдилар. Демак, бу назария илмий асос-
га эга эмас.
Энди f o h хакида. Исмоилбек Гаспри некий 1895 йилда
ёзган маколаларидан бирини «Роя» деб атаган эди. Унингча,
халкдар хаётидаги барча буюк вокеаларнингтаг-за.минида у
ёки бу гоя ётади. Энг улуг кашфиётлар, аввало улар хакида­
ги орзу-ниятлардаи бошланган.
Ислом гоялари ярим дунёни бир .\овуч араблар атрофига
бирлаштирди. Москва атрофига бирлашув гояси кудратли
5-К-92 65
Русия ни майдонга келтирди. Тенглик ва озодпик рояси фран-
цузлар мавкеини Оврупода сарбаланд килди.
Роясизлик-чи! Миллатни заифлаштирувчи, туррунликка —
таназзулга ол'иб борувчи мана шу р о я с и з л и к , максадсиз-
ликдир.
Тарих неча марталаб аклу истеъдодига гуво,\ булган Шарк
хал клари нега бундай залолатга ботди? Неча юз миллион
хитойлар, \индлар сунгги минг йил давомида узларини
курсата олмай, нега бошкалар етовига тушиб колдилар?
Сабаби — р о я с и з л и к ,— деб тушунтиради муаллиф.
Шундан кейин у Русия кул остидаги мусулмонлар \аётига
утади. «Таассуфки, Русиянинг мусулмон жамиятида асл ва
чинакам гоя, орзу йук,, — деб ёзади муаллиф. — Улар ёлгиз
шу куннинг, шу дакиканинг манфаати, шу биргина корин-
ни туклаб олиш манфаати билан яшайдилар ва \озиргидан
бир неча марта яхширок ишламок ва яшамок мумкинлиги-
ни билмайдилар. Бизда тушни таъбир килувчи рисолалар,
гул ва булбул \акидаги кушиклар, узи бир карич, соболи
Кирк карич полвон \акидаги китоблар куп, аммо миямиз-
ни коплаб фГган жа\олатни таркатгувчи, а,\волимизни ту-
шунтириб бергувчи, тараккиёт хусусида, келажак хусусида
уйлашга, илгарига интилишга мажбур этадиган бирор ки-
тоб йук. Шундай экан, маорифга, тараккиётга интилиш-
ни уз олдимизга вазифа ва орзу килиб куймок керак эмас-
ми?!»
Шу f o h билан иш тутилса, миллатнинг жонланишига,
маърифатли авлод шаклланиб \аётнинг гузаллашишига
Исмоилбек дил-дилдан ишонади. Бугина эмас, уни >;аёт-
мамот масаласи деб билади. Миллатнинг миллий, диний,
инсоний \укУМарини му\офаза килишда биринчи восита
деб \исоблайди.
«Бир миллатнинг кувват ва матонати унинг саодати ва
фарогати а^лининг оз-куплиги билан эмас, аъзоларидаги
маданият ва тараккиётга омил \аётий хусусиятлармнинг да-
ражаси билан улчанади»,— деб ёзади Исмоилбек 1908
йилда «Илм ва маърифат даври» маколасида. Илм-\унар
гайрат ва ме\нат билан кулга киради. FaiipaT ва ме\нат эса
илму хунартуфайли самара беради. Булар узаро богликту-
шунчалардир. Кавмининг купчилиги жисман c o f булиб,
илму \унардан бебахра колиши ва \аёти паришон булиб,
узини \имоя килмокдан ожиз \олга тушиши мумкин. Илм-
маърифатда кувватли Оврупо миллатларининг соглом Аф-
рикани асоратга олишлари бежиз эмас.
66
Хуш, бунинг олди ни олиш учун нима килиш керак?
Маърифатга эхтиёж, илм-фанни эгаллаш f o h c h миллатнинг
купчилиги томонидан англаниши керак. Дархакикат, жа-
дидларимиз олиб борган барча ишлар — матбуотнинг йулга
Куйилиши, «усули жадид» мактаби назарияси ва амалиёти,
театрчилик, \амма-\аммаси шунга хизмат килдирилди. Шу
тарика хар бир р о я н и н г миллий рояга айланиши, жадидла-
римиз фикрича икки шартни такозо этади.
1. Яоя миллатнинг туб, асл эхтиёжларидан, туриш-тур-
мушидан, асрий анъаналаридан, узлигидан ва, табиийки,
имкониятидан келиб чикмори лозим.
2. Мазкур f o h миллат томонидан англаниши, хис кили-
ниши, бошкача айтганда, онгига жойлашиб, юрагидаги ^га
айланмоги, сунгсиз иштиёк\осил килмори керак.
Табиийки, хар бир миллат тараккий т о п м о р и учун жа-
хон илм-фани янгиликларидан, умуминсоний роялардан
фойдаланмоги шарт. Лекин мухим бир шарт билан. Бу фикр-
роялар миллатнинг калби ва онгидан утмоги, «миллийлаш-
м о р и » керак. Шундагина у миллат йулида хизмат кила ола-
ди.
Бунда буюк масъулият зиёли зиммасига тушади. Чунки
миллат эхтиёжини дил-дилдан англовчи ва уни олдинга бош-
ловчи зиёли синфидир. Бунинг учун эса уша зиёлининг узи
«миллий ахлок ва тарбия эгаси» булмоги керак.
«Таржимон» газетаси 1884 йилда ёзган эди:
«Агар бизим орамизда яхши одамлар булсалар, бошлаб
мактаб муаллимларидирлар. Агар бизда фойдали одамлар
булсалар, булар хам улардир. Агар орамизда узига \еч бир
хурмат, мактов, шухрат талаб этмай, бутун гайратини укув-
тарбия ишига, хаки кат йулига сарф этган кишилар булса­
лар, булар хам муаллимлардир...
Шараф сизга, мухтарам укитувчилар!
Сизнинг фидойи мехнатингиз каарига етмаганимиз учун,
сизни факирликда, мухтожликда колдирганимиз учун биз-
ларни, укитган болаларингизнинг оталарини кечирингиз»
(14-сон).
Жадидларимиз олий укув юрти заруратини теран хис
Килдилар ва бу йулда барча имкониятлардан фойдаланишга
уриндилар.
Жадидларимиз сунгги уч-турт аср давомида туш кун холга
тушиб тарихини унутаёзган миллатимизга тарих шуурини
сингдиришга ва у оркали янги ру\бахш этишга уриндилар.
67
Дар\акикат, миллий шуурни тарих шуури майдонга келти-
ради. Тарих шуури эса тарихни танимокдир.
«Таржимон» газетасининг 1906 йил декабр, 1907 йил
январ сонларида босилган «Муколамайи салотин» билан
Фитратнинг 1918 йилда ёзилган «Темур сагаиаси» асаридаги
\амо*англикни пай каш кийин эмас.
Алибек Хусайнзода 1909 йилда «Тараккий» (Баку) газе-
тасида босилган «Турклик — аскарлик» маколасида тил
материали асосида му\им бир фикрни илгари суради. Биз-
нинг буйрук майлини англатувчи айрим феълларимизда
4—5 каватли амр маънолари бор экан (масалан: ур, урдир,
урдирт, урдиртдир; чик, чикар, чикарт, чикартдир, чи-
Картдирт каби)ки, бошка тилларда учрамаскан. Бу \ол турк-
даги хукм ва \окимиятнинг f o h t кадимлигини, буйрук-
нинг куп боскичлиги эса давлат идора тизимида энг ку\на
замонлардан буён мансаб-мартабалар силсиласининг катьий
интизоми субординатсиясига амал килиниб келинаётган-
лигига далил экан. Масалан, кушин бошлиги тугридан-
тугри аскарларга «Кдлъага хужум этинг!» демаскан, сар-
кардаларига «Этдиртиринг!» деркан ва бу буйрук пояма-
поя мингбоши-юзбоши буйлаб тушиб келаркан. «Хар бир
миллатнинг тили унинг \аётининг, фикрининг, ру\инииг
ойнасидир»,— деб тугалланади макола.
Жадидлар миллаттарак.киётинигина эмас, яшаш, \атто
уни сакдаб колиш кафолатини \ш миллииликда курдилар.
«Миллият фикрига, бу азим кувватга \еч бир куч бас кела
олмади, — деб ёзган эди Юсуф Окчура. — Юз мингларча
^айбатли кушин бу фикр каршисида енгилди. Миллият атал-
миш бу буюк кулратга бугун туп ва милтик бас кела ол-
майди...»
Миллияттушуичаси бирликни талаб килди. Бирлик де-
йилганда, асосан лисоний, иркий, диний муштаракпик кузда
тутилади. Шулар асосида миллатнинг уйгониши, уз-узини
англашида му\им рол уйнаган, лекин суигрок асоссиз ра-
вишда айблов васикасига айлантирилган панисломизм,
пантуркизм, пантуронизм, ма\аллий миллатчилик каби
тушунча ва атамалар пайдо булди. Уларнинг айримлари уз
даврида миллий f o h даражасига кутарилди, лекин сиёсий
жи\атдан амалга ошириш пмконияти булмагани учуй замон
катларида колиб кетди.
Дуиёда яшаб турган \ар бир миллатнинг уз феъли-табиа-
тидан, \аёт шароити ва турмуш тарзидан, маслак-эьтико-
дидан келиб чиккан, асосий тарихий тажрибадари билан
68
муста\камланиб, такомиллашиб борган ва борадиган фикр-
карашлари тизими бор. Бу тизим миллатнинг борлик ва та-
биатга муносабатидан тортиб, жамият, ахлок, сиёсатигача
булган карашларини камраб олади. (Мен илм-фанни эмас,
караш-муносабатни кузда тутаётирман). Бу карашлар уша
миллатнинг феъли-сажиясини, киёфасини, феъл-атворини,
интилишини узида намоён этади. Менимча, миллий мафку-
ра дегани — шу. Бу халк кандай халк? Тарихий она ватани
каерда? Кандай яшаб келди? Кимлар билан ёнма-ён яшаб
келди? Дустлари? Душманлари? Дустга айланган душман-
лари? Душманга айланган дустлари? Давлатчилиги, унинг
камоли ва заволи. Идора тузуми, аскар тутуми. Зе\нияти,
завки-диди, имон-эътикоди каби миллатнинг тарихи, тур-
муши билан боэдик унлаб масалаларни ойдинлаштирмасдан
у \акда аникрок бир нарса дейиш кийин. Лекин шуниси
аникки, миллий мафкура жамият \аётининг жон томири. У
КУриса, миллат усишдан тухтайди, жамият бузилади.
Унинг асослари тарихда, урф-удум, анъаналаримизда. Уни
тиклашнинг зарурлигиии биринчи булиб жадидларимиз сез-
дилар.
«Мафкура» — «фикр»дан олинган. Фикр — гоя, демак-
дир, албатта. Фикр — гоя купрок«\икматли сузлар»да, ма-
колларда сакутниб колган. Бобур 1527 йилда бир кунгил-
сиз вокеа муносабати билан Хумоюн ва Комронга хат ёза­
ди. Жумладан, Комронга мактубида «Севар.-.арнинг итини
\ам севарлар» деган оталар сузини келтиради. 1505 йилда
Хусайн Бойкаронинг темурийлар кушинини Шайбонийга
Карши бирлаштириш му\окама килинадиган йижига так­
лифи га жавобан эса, «Эл аёк била борса, биз бош била
боргаймиз. Эл таёкбила борса, биз тош била боргаймиз»,—
деб ёзади. Бу миллатнинг мух;аббатига, садоцатига тимсол.
Му,\аббат ва садокатнинг бу миллатда \еч качои чала-чулпа
булмаганлигига, х.амиша бутун келган ига дал ил.
Ма\мудхужа Бе\будий миллатимизнинг руслар томоии-
дан «сарт» аталишига исён килиб чиккан бир маколасида
ёзади: «Кабиласининг исмини ва етти отасининг отини бил-
майтурганларни кул-маркук (манкурт шундан олинган) дер-
лар». Демак, бу миллатнинг тарихини таниши, номус - иф-
тихор туйгуси баланд булган.
Мафкура тукилмайди, яратилмайди. Асрий анъаналар-
дан шакллантирилади. Бу ерда тарих му,\им. Тарихнинг \ам
адабиёт, фалсафа, этнография, психология билан туташ
нукталари айрича ахамиятга эга.
69
Бу борада жадидчилик, шу жумладан, X X аср бошида-
ги Туркистон жадид матбуоти кизикарли магериаллар бера
олади.
Дарвоке, миллий роя, миллий мафкура \акида ran кет-
ганда бир нарсани, албатта \исобга олишимиз керак, деб
уйлайман. Х,амонки, булар олис тарихимиз билан чамбар-
час богликэкан, у уз номини кечагина олган «узбек» тари­
хи билан кифояланмаслиги керак.
Аксинча, Урта Осиёнинг аслий, кадимий, тубжой
а\олиси уларок, бу ку\на дунёнинг энг эски кавмларидан
бири сифатида жа\он цивилизациясининг чорра\асида
келган бир миллат макомида олиб каралмоги лозим.
Афсуски, узок, йиллар, балки асрлар бу халктарихи бош-
ка миллатлар, мамлакатлар кузи билан курилиб, манфаат-
лари нуктаи назаридан ба^оланиб келди. Холбуки, бу мил­
лат ота-боболари Шумер маданиятидан Мо^инижидорога-
ча, Миср ээфомларидан Узок Шаркдаги саптанатларгача фаол
иштирок этган. Масалан, мил. ав. 1116—247 йилларда, 869
йил давомида Хитойда уз \окимиятини урнатган (Харлетс,
Франке...), сунгги икки минг йилда эса унлаб муаззам
ша^арлар бунёд килганлигига дунё амин булган, лекин кенг
;0'дудий узгаришлар, буюк кучувлар, жангу суронлар ту-
файли турли даврларда турли манбаларда турлича аталиб
келган турк кавмининг «бош бури ни» (Амир Темур), кадим
Туркистоннинг асл эгалари сифатида каралмоги, ба^олан-
м о р и керак.

Бу, табиийки, \ар бир узбек калбида Fypyp, фахр туйгу-


ларини уйротади. Лекин бунинг учун тарихни билиш керак.
Жадидларимиз шунинг учун тарихни ва миллатни танишга
ало^ида эътибор бердилар. Бу борада Заки Валидийнинг ки-
тобларига катта э,\тиёж бор. Айникса, икки китобини «Умум-
турк тарихига кириш» ва «Бугунги турк эли — Туркистон
ва унинг якин тарихи»ни шошилинч таржима килиш керак.
Гап шундаки, жугрофий жи,\атдан Осиё, Оврупо, Африка-
дай уч буюк китъага ёйилган туркий халклар тарихини ёрит-
мокучун улар алокага киришган унлаб, балки юзлаб мил-
латларнингтили ва гарихидан хабардор булмок керак. Тугри
ва \акконий ёритмок, энг му\ими вокеаларии юракдан утказ-
мокучун эса мазкур миллатга мансуб булмок лозим. Олий
диний та\сил курган, мутахассис сифатида рус академик
шаркшунослик мактабида шаклланган, асосий асарларини
Оврупо кутубхоналарида яратиб, жа\опий шу\рагга эга
булган, Fap6 ва Шаркнинг асосий тилларида укиб ёза ола-
диган, Туркистонни ша\арма-ша\ар, кишлокма-кишлок
кезиб чиккан, фидойи жадидларимизнинг деярли хаммаси
билан шахсаитаниш, 1921 йилда тузилган Туркистон мил­
лий бирлиги рахбари Заки Валидийнингбу икки асари Тур­
кистон тарихини урганишда беба\о манбалардир. Масалан,
муаллиф туркий халкларнинг келиб чикиш тарихи, она ва-
тани, кушни мамлакатлар билан алокалари хакида фикр
юритар экан, кадим Хитой, хинд солномаларидан ибро-
ний, юноний, сурёний маъхазларигача, мугул, араб, форс,
турк кулёзмаларидан сунгги 2 асрда Оврупо шаркшуносли-
ги эришган ютукларигача жалб этишга харакат килади. Буни
шунлаи \ам билсак буладики, 540 сахифалик биринчи ки-
тобнинг 115 сахифасини майда \арфлар билан берилган изох-
лар ташкил килади. Бу изохлар туркий халкларнинг тили,
тарихи, маданияти, маслак-эътикоди, буюклари, юришла-
ри, жугрофий, сиёсий, маиший атамалари, уруглари ва \ока-
золарга оид хилма-хил манбалардан олинган узаро фаркли
киёсий маълумотлар ва уларга муносабатлардан ташкил топган.
Иккинчи китобдаги вокеаларнинг аксариятида эса муал­
лиф бевосита иштирок этган.
«Бугунги турк эли — Туркистон ва унинг якин тарихи»-
да миллатимизнингасрий хусусиятлари, миллиятимиз\акида
бутун бир боб бор.
Мана айрим парчалар:
«Биз фурсат кутган миллатларданмиз. Миллий кудрати-
мизни шундай бир куздаи кечирсак, Узбекистон фукарола-
ри баробарида козок, киргиз, татар ва бошкирдларнинг,
яъни «урта турк» деб атаганимиз туркларнинг ва туркман-
ларнинг маданий куввати, табиийки, Афгонистондан ва
Эрондан кам эмасдир. Туркистонда уз миллатимиздан етиш-
ган мутахассис ва олимларнинг микдори Урта ва Олд Осиё
давлатларидан биргина Хиндистон ваТуркиядангинаоздир.
Айникса, савдо, санъат ва дехкончиликда туркистонлилар-
га хеч бир киши бас кела олмайди. Бу масалаларда оврупо-
лилар билан хам жуда аъло даражада ракобат эта оладилар.
Фаргона пахта заводларидаги Кукон, Маршлон, Андижон
ва бухоролик турк ишбилармонларининг тажрибаси, Рос­
сия хукумати оврупо сармоядорларини химоя килмаган гак*
дирда, вазиятни хохлаган пайтларида уз кулларига ола олиш-
ларини курсатмокда. Мингларча йиллар мобайнида гакомил-
лашиб борган ирригация ва де\кончилик маданиятининг
71
бошка со^аларида туркистонлиларга Шаркда биргина \инд-
лар ва хитойлар ракобат эта оладилар. Рус де,\кони \ечам
ракобат кила олмайди. Холбуки, иктисод, тижорат ва зиро-
ат \ар кандай мамлакатда давлатнинг \ам асосидир. Хуллас,
ажнабий зуравонлик ва истило уртадан калкиб \урриятга
эришиши билан бу жи\атлардан Туркистонда туркистонли­
ларга ракобат эта оладиган ,\еч бир кимса йукдир...
...баъзи одамлар русга тобеъ туркларнинг, хусусан тур-
кисто нлиларнинг миллий \аракати \али жуда ибтидоий бо-
скичдалггини, инглиз, немис ва рус миллатларининг бу-
гунги янги давр тарихини авдар-тунтар килган кудрагли
миллий шуурлари, миллий маданиятларининг улугворлиги
каршисида урта осиёликларнинг довдираб колишларини, бир
кун уз такдирларини узгартириш имкони тугилганда \ам
ундан фойдалана олмаяжакларини суйлайдилар. Лекин турк
миллатининг шундай мумтоз кавмий хусусиятлари бордир-
ки, уларни уйготиб ишга солишга муваффакбулинса, йукот-
ган нарсаларини оз бир муддатда тиклай олади.
Мингларча йилликтарихимиздан кизил ип булиб утган
миллий хусусиятларимиздан бири Ж О Н Л И Л И К ва битмас
ФАОЛЛИКдир. Кдцим тарихда Осиёда ва Оврупода турк ва
м$тул аралашмаган бирорта буюк бай налмилал \одиса булган
эмас.
Турк бирорта шундай мамлакатга келмаганки, охирида у
жамиятнинг тепасига кутарилмаган булсин.
Хакикатдан *ам шундай булган. Хитой, Хинд, Эрон ва
Мисрга кул сифатида келтирилган турклар куп вакт утмай,
у ердаги сиёсий ,\аётда рол уйнай бошлаганлар ва куп мар-
талаб бутун давлат идорасини бошкарганлар... Туркнинг
\акикий миллий сажляси мана шундай. Яъни *ар доим \аёт-
нинг кок уртасида, кураш майдонида булмок ва \ар ерда
узининг кимлигини курсатмок. Тарихан турк *еч вакт бо-
силган нуктада бир ла\за колмай, резинадай урнидан калк-
кан ёки гижимлаб эзмоцчи булган \овучнинг ичидан си-
мобдай сиргалиб чиккан.
Туркнинг бутун тарихий такомили давомида кузга таш-
ланган энг аён иркий хусусилтларидан бири \ам тарихнинг
биз билган давридаи буён аскар булиб келганлиги, ИНТИ-
ЗО М С ЕВ А РЛ И Г И , \аётнипг энг огир мушкулоти-
га \ам тайёр тур мок, машаккатларига узок муддат САБР-
ЛИ була олишидир. Кдцим турклар узларини мана шу жи-
\атдан тарбиялашга фавкулодда а\амият берганлар ва кишини
бушаштирадиган фарогатдан, хотинчалиш килиб куядиган
72
назокатдан, вужудни огирлаштирадигаи емаклардан еаклан-
ганлар. Улутлар, аслзодалар ёнларидаги аскарлардаи ортик
овк,ат емаганлар ва аскар билан айни бир шароитда яшаб
узларини махсус очликка, еувеизликка, иееик-еовукка урга-
тиб борганлар...
Туркнинг бошка бир миллий фазилати дунёдаги вокеа-
ларга очик куз билан карашидир. Кадим туркларнинг, Тунг
Ябгусининг, Чингиз, Темур муваффакиятларинингэнг катга
сири жа^он вазиятини атрофлича кура олишларида, ундан
тамомила хабардор булишларида ва *ар бир фурсатдан фой-
Д'шана билишларида эди. Турк миллати тарихий \аётининг
шавкатли кунларида жа\он сиёсий вокеаларини тубдан 5фга-
ниб хулоса чикара олиши жихатидан замонамиздаги инг-
лизларга ухшайдилар ва уз хулосаларини вазиятга татбик
эта биладилар».
Заки Валидийнинг кузатишлари исломиятдан кейинги
даврни уз ичига олган. Зиё Кук Алпнинг «Туркчилик асос-
лари» (1924) китобида исломгача булган миллий хусусият-
ларимиз яхши ёритилган. Унингча, кадим юнонлар х;айкал-
тарошликда, римликлар хукукда, я*уд ва араб динда, фран-
цузлар адабиётда, англо-сакслар иктисодда, олмонлар мусика
ва фалсафада шу^рат топган булсалар, турклар гузал хулк-
лари билан доврук козонганлар.
Улар учун энг мукаодас нарса эл, юрт булган. Эл —
К;чктангрининг ердаги сояси. У ишк кечаси бир олтин шуъ-
ла булиб, ер юзига энг гузал дарахтга тушган. Дарахт Кук-
тангридан \омиладор булиб, ундан Эл тураган (таркалган).
Юрт мана шу Эл яшайдиган макондир. Иккинчидан, Эл —
омонлик дегани. Элчи — сул^чи, тинчликни сураб борувчи,
олиб борувчи дегани. Кадимда турк хоконлари бошка юрт-
ларни забт этганларида хукмронликни эгаларида колдириб,
узлари Элхон номи билан уларни бошкарганлар.
Хуннларнинг илк Эл хони Метехон Хитойни икки марта
забт этиб, императорлигини кабул килмаганини ривоятларда
келтирадилар.
Мамлакат i\xjiини «ич эл», хорижни «чет эл» аташнинг
узиёкеулхпарварликка тимеол эди.
Эл-юрт идеал и Ватан ва Миллат мустакиллигини таъмин
этувчи аеоеий омиллардан булган.
Оила ахлокига ало\ида эътибор берилган. Уйланмак —
уй эгаси булмокдир. Келин-куёвга янги уй куриб бериш
шарт булган. Аёллар давлат, хужалик, оила ишларида ба-
73
равар иштирок этгаилар. «К,адим халкдар орасида хеч бири
турклар сингари аёлларга бу кадар катта хУКУ^лар бермаган
ва эътибор каратмаган эди», — деб ёзади Зиё Кук Алп...
Мана шу хил аслий хусусиятларимизни англаш ва англа-
тишда зиёлилар зиммасига жуда катта масъулият юклатил-
ган эди.
Тарих шунчаки хабардор булиш учун урганиб куйилмай-
ди. У ойна, ибрат, тарбия воситаси булмоги керак эди. «Оккаи
арикокади» дейдилар. Крнда бор нареани тиклаш осон. Ле­
кин уларни олдин билмок керак, кейин кандай тиклаш ма-
салаларини уйламок лозим.
Иккинчидан, биргина тарих билан чекланиб булмасди.
Ундан келиб чиккан холда замон эхтиёжига жавоб бермок
лозим эди.
.Миллий мафкура концепцияси миллатнинг аслий хусу-
сиятларидан келиб чикмоги ва унинг табиати, акду тафак-
кури, эхтиёж-зарурати, имконияти кабиларга мутаносиб
гоялар асосига курил m o f h л о з и м эди. Миллий идеаллари-
мизни белгилаш лозим эди. Унутилган миллий кахрамонла-
римизни, фан дохийлари, Д1< 1 Н дохийлари, \арб дохийлари-
ни, машхури жахон шоирларимиз, ижодкорларимизни та-
ниш ва танитиш керак эди... Улар миллатга хос акду закони,
сабру токатни, гайрат-шижоатни, завк-шавкни узларида
намоён этган эдилар.
Кдцриятлар (дин-диёнат, урф-удум, маросимлар), тарих
ватарихий шахслар. Улар кутарган адолат байроги миллатии
бир ва бор киладиган асосий омиллар эди.

Ж А Д И Д Ч И Л И К ВА И Ж Т И М О Й -С И ЁС И Й
ХД РА КА ТЧИ Л И К
Жадидчилик, шунчаки бир маърифий, маданий-окартув
харакатигина эмас эди. Буни совет сиёсатчилари яхши би-
ларэдилар. Шунчаки харакат булганида улар катагон килии-
мас эдилар. Уларга «халк душмани», «Ватан хоини» деган
тавки лаънатлар ёииштирилмас эди. Дарвоке, «хакконий-
лик» даъво килиб келган тарихчиларимизда хам буни пай-
каш кийин эмас. А.В. Пясковский ёзади: «Шу вактдан (1905—
1917-йиллар кузда тутилмокда — Б.Ь(.) эътиборан Туркис­
тонда «жадидчилик» деб танилган буржуа-либерал,
миллатчилик харакати кеигёйила бошлади ва усули жадид
мактаблари очиш ва таргиб этиш, маданиятпарварлик сил-
74
гари дастлабки тор доирасидан чикиб, аник, кузга ташланиб
турувчи сиёсий буёк касб этди»1.
Дар\акикат, жадидчилик сиёсий \аракатлар билан 6 o f -
ланмаслиги мумкин эмас эди. Масалани яхшироктушуниб
олиш учун унинг тарихига яна бир бор куз ташлаш э^тиёжи
тугилади. Умуман, Русия истилосидан сунг улкада куплаб
халк галаёнлари юз берди. Уларнингаксарияти мустакиллик
йулидаги уринишлар эди. Бирок ташкилий жи^ати ночор
булиб, купинча диний мотивда кечди. Жумладан, Туркис-
тонда >пгган аернинг сунгида юз берган 1892 йппги Тошкент
ва 1898 йилги Андижон вокеалари шундайлардан эди. Бу
вокеалар ва уларнинг иштирокчилари адабиётда изеиз кет-
ган эмас. Масалан, проф. F. Каримов аниклашича, Мукимий
1892 йил кузголонининг ташкилотчиларидан ва фаол кат-
нашчиларидан Инъомхужа Умриёхужаев (1833—1896) ва-
фотига багишлаб марсия ёзади, уни ша\ид ^исоблайди ва
улимидан каттик кайгуради2. Кузголоннинг яна бир ка\ра-
мони Шарифхужа кози (1812— 1904)ни Фуркат уз асарида
эъзозлаб тилга олади3.
Лекин 1898 йилги «Дукчи эшон вокеаси» талкини ада­
биётда бошкачарок- Бунинг маълум сабаблари булиши ке­
рак. Улардан энг му\ими, бизнингча, чор хукуматининг
Му^аммадали халифани фитначига чикариб, кузголон
\акидаги таассуротни бошка изга буриб юбора олганлиги-
да. Умуман, уз кулами ва окибатлари билан бутун Туркис-
тонни ларзага солган бу \аракат ва унинг адабиётдаги тал-
кини тарихчиларимиз \амда адабиётшуносларимиз *амкор-
л игида урганилиши зарур булган масалалардан.
Аср бошидаги вокеалар, рус-япон урушидаги маглу-
бият Русияни бухронга олиб келди. Ички миллий низолар,
норозиликлар кучая бошлади.
Лекин тобе миллатлар уз \ак->УКУКлари учун энди илга-
ригидай курашиш тугри эмаслигини англаб ета бошладилар.
Туркистонда \ам секин-аста уйгониш бошланди. Русияда,
хусусан Кавказ, Волгабуйида яшовчи туркий миллатлар би­
лан якинлашишга, \амкорликка интилиш кучайди. Янги
гоялар кириб кела бошлади. Исломчилик (панисломизм),
туркчилик (пантуркизм) шундайлардан эди. Бу гоялар X IX

1 Пясковский А. В. Революция 1905—1907 голов в Туркестане, М..


1958. 543-6.
2 Каранг: Каримов F. Муцимии (\аоти ва ижодп). Т.. 1970. 111-6.
- Каранг: Юсупов 1U. Фуркат иулларнда. Т., 1984. 34—48 б.
75
асрнинг урталарида Усмонли давлатида пайдо булди. Даст-
лаб «усмончилик» уртага куйилди.

* *; *

Масаланинг тарихи шундай: 1698—99 йили Усмонли


давлати бирваракайига турт давлат — Австрия, Венеция,
Польша, Русия билан урушга кирди ва енгилди. Бу Усмон­
ли салтанати таназзулининг бошланиши булди. Кенг мин-
так,ага ёйилган, тили, дини, урф-удумлари хилма-хил
булган улкан салтанатда узаро бирлик, уюшкоклик йукэди.
Аксинча, мамлакатнинг го\ у, го\ бу ерида галаёнлар,
исёнлар кузга ташлана бошланди.
Идора усулида узгаришлар килиш керак эди. Йилдан-
йилга тараккий топиб, \арбий, иктисодий кудрати ошиб
бораётган Овруподан нималарнидир олиш керак эди. Бу
фикр 1789 йилда тахтга чиккан З-Салимдан кузга ташлан-
ди. У «Низоми жадид» тузиб, кушин ва идорани янгилаш-
га киришди. Харбий инженерлик ишларига эътибор берди.
«Му\андисхонаи Султоний» (1793) очди. Оврупо билан
алокани кучайтирди. Истанбулда Франция, Австрия, Гер­
мания каби шиддат билан ривожланаётган мамлакатлар-
нинг элчихоналари иш бошлади.
Султон 2-Махмуд (1808—1839) матбуотни йулга к^иди.
1831 йилда биринчи турк расмий газетаси «Таквими вакое»
(«Вокеапар календари») дунё юзини курди. 1833 йилда «Тар-
жима удаси» («Таржимахона») очилиб, французча била-
диган маъмурлар тайёрлаш дастури ишлаб чикилди. Овру-
поча мактаблар (мактаби тиббияи олия, мактаби \арбия,
мактаби улуми адабийя) очди. Мажбурий бошлангич таъ-
лимни жории килди. Илк дафъа Оврупога укувчилар юбор-
ди... Султон сокол-муйловини кирдириб, оврупоча шамо-
йилга кириб, халколдига чикди. Бу билан истикболни таъ-
минлашнинг йули битга — Оврупога юз бурмокдир, демокчи
булди. Бирок бу \аракатлар самара бермади. Исло,\отларнинг
етарли эмаслиги маълум булди. Юнонистонда салтанатга кар-
ши кузголон (1839) юз берди. Шу йили 2-Ма\муд \ам ва-
фот этиб, урмига 16 ёшли угли Абдулмажид утирди. Ишни
купрокхорижия нозири Мустафо Рашид Пошо олиб борди.
1839 йилнинг 3 ноябрида маш\ур Гулхонада «Хатти Хумо-
юн»ии эълон килиш билан Туркия тарихида «Танзимот»
деб аталган даврни бошлаб берди. Биринчи маротаба «Фука-
ронинг моли, жоии. номуси конун йули билан \имоя кили-
76
ниши» билдирилди. Жуда куп ёшлар Францияга укишга
юборилдилар. К,иска муддатда бир катор коидалар ишлаб
чикилди. 1856 йил 28 февралда исло,\отфармони эълон кили-
ниб, «Танзимот» мустахкамланди. Жамиятлар («Жамияти ил-
мияи усмония» — 1861, «Ени усмонлилар жамияти» — 1865)
очилди. «Жадидаи хаводис» (1840), «Таржимони а\вол»
(I860)1, «Тасвири афкор» (1862) каби газеталар чика бош­
лади. Парламент гонси, шох^ингхукукдарини чеклаш хакида-
ги фикрлар уртага тушди. Монтескье, Руссоларнинг давлат
ва жамият хакидаги фикрлари тез-тез айтила бошлади. Хур-
рият, ватансеварлик гоялари ёйилди. Бирок исёнлар тухта-
мади. Чамаси, бундан хам катта ва кескин узгаришлар, му-
хим гоялар керак эди. Шу орада — 1876 йилнинг 30 майида
Абдулазиз тахтдан агдарилди. Унинг урнига келган 5-Мурод
уша йили 23 декабрда тарихга 1-машрутият номи билан кир-
ган Усмонли Крнуни асосийси (Конституцияси)ни эълон
Килди. Куп утмай, хокимият 2-Абдулхамидга утди. 1877 йил­
нинг 19 мартида Дулмабогчада Парламент иш бошлади. Би­
рок хокимиятнинг укувсизлиги туфайли мамлакат яна уруш-
га тортилди. Русия уруш эълон килди. Болконнинг катта
Кисми кулдан кетди. Парламент аъзолари айбдорларни жа-
золашни талаб килиб чикдилар. Хукумат Парламентни тар-
катиб юборди. Яна абсолют монархия урнатилди. Бирокжа-
миятни янгилаш гояси давом этди. Чора изл \нди. Янги-янги
гоялар уртага тушди.
Чора сифатида дастлаб усмончилик гояси дунёга келди.
Унга кура, салтанатдаги барча халкдар ватан байроги ос-
тида бирлашмокдари ва шу асосда янги миллат — усмонли
миллатм шакллантирилмош лозим эди. Зиёлилар ораси-
дан хам бу гоя ташаббускорлари етишди. Уларнинг айрим-
лари хукуматдан айри, \атто унга мухолиф \олда харакат
Килдилар. Жумладан, 1865 йилда тузил ган, асосчиларидан
бири машхур адиб Номик Камол булган «Еш усмонлилар»
яширин жамияти шундайлардан эди. Бу гояни илгари сур-
ганлар, \атто унинг ёрдамида Усмонли давлатининг кулдан
кетгаи худудларини \ам тиклаб олмокчи булдилар. Тарих-
да бундайлар булган. Масалан, «америка миллати» деган
тушунча бор. Турли ирк ва динга мансуб миллаглардан таш­
кил топган. Ё булмаса, якин тарихимиздаги «совет киши-
си» истилохини олинг. Туфи, ясама эди. Зурлик билан ясал-

1 Туркияда миллий матбуот купи (21 октябр) шу газетанинг нашр


кун идаи оли игаи.
77
ган эди. Таркалиб кетишига \ам сабаб, эхтимол, шудир. Ле­
кин шундай \одисанинг булганлиги факт. Усмонли \ам миллат
эмас, давлат оти. TyFpnpoFH, Кичик Осиёдаги турк давлати
КУрувчисининг оти. Султон 2-Махмуд бир томондан, идора
усулини ислохкилишга киришди, иккиичи томондан, бар-
ча учун ватаи р о я с и н и илгари сурди. «Мен табаамнинг му-
сулмонини жомеъда, христианини калисода, мусовийсини
синагогда фарклайман. Ораларида бошка бир фарк йук- Му-
хаббатим ва адолатим хаммаларига ^ам улкандир. Барчаси
менга чинакам авлоддир»,—деди ва империядаги жами мил-
латларнингхар жихатдан тенглигини эълон килди1. Усмон-
чилик рояси ижтимоий-маънавий хаётда маълум кутарилиш
ясагандай булди. Номик Камол, Зиё Пошо каби машхур
ижодкорларни етказди. Машрутият — Конституциянинг
эълони шунинг самараларидан эди. Бирок дин ва миллат
унсурининг мухимлиги узини курсатди. Усмончиликтарак-
Кий топмади. Унинг урнига исломчилик келди.

* * *

Мутахассисларнинг фикрига Караганда, бу жараён Сул­


тон Абдулазиз салтанатининг (1861 — 1876) сунгги даврла-
рига тугри келади. 2-Абдулхамид даври (1876— 1909)да эса,
у ривож топди. Унинг мохияти Усмонли салтанати доираси-
да мусулмонларни бирлаштирмок ва шу оркали бухронга
ботиб бораётган империяга янги хаёт, янги рухбахш этмок
эди. Маълумки, дин ва миллат Шаркда foht мукаддас сана-
лади. «Дин ва миллат бирдир» деган накл хар бир мусулмон-
га кичиклигидан таниш. «Исломиятнингбуюк бир коидаси
дин эътибори ила миллатдир»2,— деб ёзган эди Исмоилбек
Гаспрали.'Хуллас, «Давлати олияйи Усмония»да исломчи­
лик кенг трмир.ота бошлади. Биргина Усмонли давлатида
эмас, бошка жойларга хам ёйилди. Исмоилбек Гаспрали-
нинг карашлари мана шу исломчилик таъсирида шакллан-
ди.
Бунинг сабабларидан бири, эхтимол, Усмонли давлати-
нинг ислом мамлакатларини забт этиб, султоннинг узини
ислом олами хукмдори, халифа \исоблаб келганлиги хам
эди. Усмонли салтанатида ислом бирлиги р о я с и н и н г пайдо
булишиии мутахассислар анча илгаридан — Султон Салим

1 Карам г. Отатурк. илцолари па микнлоб тарихи, Анцара. 1994.


49-6.
: Каранг: «Таржимон»!*., 1907. 10-март, 52-сон.
78
даври (1512—20)дан белгилайдилар. «Итти^оди ислом» («Ис­
лом бирлиги»), «Иттихрди дин» («Дин бирлиги»), «Ухувва-
ти дин» («Дин кардошлиги») тушунчалари X IX асргача \ам
бор эди ва Усмонли давлатининг Урта Осиё хонликлари,
Хиндистон билан алокалари купрок шу асосда кечарди. Ле­
кин таизимот ислом чиликни янги боск,ичга кутарди. У дав-
латнинг изчил расмий сиёсатига айланди ва бунда му\им
ролни 2-Абдул\амид уйнади. Исломчиликаста-секин жамият­
нинг етакчи гояларидан бирига айлана борди. Академик ВА.-
Гордлевский дунёкараши усмончилик билан шакллан-
ган Номик Камолнинг «Жалолиддин Хоразмшо\» драмаси-
да \ т исломчиликни курган эди'. Шунингдек, унинг француз
шаркшуноси Эрнст Реноннинг ислом дини \акидаги танки-
дий чикишларига жавобан ёзган «Ренон мудофааномаси»
(1880) рисоласи исломчилик гоясининг майдонга келишида
му*им омиллардан булган. Лекин барибир мутахассислар
купрок Жамолиддин Афконий (1937—1938)ни унинг асос-
чиси деб \исоблайдилар.
Масаланинг тарихи куйидагича эди: 1789 йилги Фран­
цуз инкилоби жамият тараккиётида миллатнинг роли ало-
\ида эканлигини намойиш этди. 1793 йил эса, уни мамла-
каттакдирини ,\ал килувчи кучга айлантирди. Шиддат би­
лам миллатчилик гояси шаклланди. «Эски замонларда миллат
сузи йукэкан,— деб ёзади Жалил Мамадкулизода.— Мил­
лат калимаси Эронда йукдир. Канча комусларни варакла-
ди м, канча хал к орасида юрдим, миллат сузи ни эшитма-
дим, курмадим... Миллат сузи лозим жойда «шахе» ёзади-
лар, «ашхос» (шахслар)» дейдилар2. У X V II1аср охирларида
Францияда кузголди, деб маълумот беради Жалил Мамад­
кулизода.
Туркиядаги таизимот туфайли минг-минглаб ёшлар Ов-
рупода, хусусан Францияда укидилар ва миллат билан
боглик тушунчаларни олиб кайтдилар.
Жамолиддин Афгоний 1870 йилнинг 20 февралида Ис-
танбул дорилфунунининг очилиш маросимида нутксузлар
экан, шу сузларни айтади: «Кардошларим, басират кузлари-
ни оч инг, ибрат кузи билан боки иг, гафлат уйкусидан
уйгонинг! Шуни билингизки, ислом миллати мартабасига
кура энг кувватли, кмйматига кура энг кадрли эди. Ак/1 ,
1 Каранг: В.А. Гордлевский. Избранные научные труды в 2-х то­
мах. т. 2. М.. 1963. 364-6.
: Каранг: Турк дунссп адабиётн. 2 жнлдлик. 2-жилд. Анкара, 1996.
46-6.
79
дароят, фаросатда роят кжсак эди... Суп г-су нг миллат ро\ат
ва танбалликда колди... У даражадаки, эзгулик нурлари суна-
ёзди, маориф байроклари тушаёзди, икбол куёши тутил-
мокка юзтутди. Ислом миллатининг айримлари бошка мил­
латлар истилосига тушди. Уларга хорлик кийимини кийдир-
дилар... Оллохга шукур, уйгониш бошланди... фурсатни
бермайлик, кечмишларнинг шарафини, келажак насллар-
нинг хУКУКлариии зое этмайлик...»1
Афгонийнинг бу чикишида мутахассислар янги давр-
даги исломчиликнинг илк намуиасини курадилар.
Ш у уринда исломчиликнинг яна бир кирраси — «рад-
дия адабиёти» хакида хам озгина тухтаб утайлик. Тараккий
Килган Оврупо давлатларининг таназзулдаги ислом ола-
мига кириб бориши, уз навбатида, бу икки маданиятнинг
узаро муносабати масаласини уртага куйди. Бухроннинг са-
бабларини аниклаш, истикбол режасини белгилаш зару-
рати тугилди. Жумладан, Хиндистон ва Мисрда бу борада
муайян караш шаклланди. Унинг мо\ияти куйидагича эди:
Ислом маданияти уз вактида вахшоният ва бадавият холи-
даги кавмни дунёнинг энг юксак салтанатларидан бири-
нинг эгасига айлантирган эди. Бинобарин, бу миллатнинг
орзуси келажакда эмас, утмишда. Шу сабабли, Рарбдан ан-
доза олиш эмас, кечмиш сари саодатга кайтиб, ушан и
янгидан яшартмок керак2. Ушбу нуктаи назар «раддия»,
унга дойр асарлар эса «раддия адабиёти» номини олди.
70-йилларда Дарвиннинг тадрижийлик таълимоти, ай-
никса, одамнинг пайдо булиши хакидаги назариясидан сунг
бу адабиёт шиддат билан ривож топди. Шу жумладан, 1881
йилда Жамолиддин Афгонийнинг «Хакикати мазхаби ней-
чири ва баёни хол нейчириён» («Табиатчилик мазхабининг
\акикати ва табиатчилар холининг баёни») рисоласи май-
донга келади. Муаллиф олимларни имони жихатидан икки-
га булади. Файсогурс (Пифагор), Су крот, Арасту, Афлотун-
ларни Оллохга имон келтирганлар, Демокрит, Диоген, Эпи-
курларни имон келтирмаганлар сирасига киритади. Афгоний
фикрича, Маздак ва унинг давомчилари социалист-комму-
нистлар хам кейинги сирага мансубдирлар. Рисолани шогир-
ди Му\аммад Абдух (1894—1905) «Ар-радд адда\рийюн»
номи билан арабчага таржима килади.

1 Мумтоз Эр-Туркунс. Жамолмддин Афгоний, Анкара, 1994. 25—


26-бстлар.
2 Каранг, юкорндагн асар, 45-бст.
S0
Афгонийнинг исломчилик фикрлари купрок Э.Ренон
билам ба,\сларда шаклланди. Хусусан, 80-йилларнинг боши-
да Реион Сорбонна уни вере игетида «Ислом ва илм-фан»
мавзуида маъруза укийди. Маърузадаги бош фикр «ислом
илмий таракдиётга тусик булган бир диндир» деган ис-
ломни рад этувчи гояга келар, исломнинг жа,\оиий илм-
фанини исломдан ташкари тутар эди. Бунга дастлаб Н.Ка­
мол жавоб берди. Унинг мудофааномаси шундай бошла-
нар эди: «Инквизациянииг разолатини танкдд эта-эта барча
ярамасликларни динга боглаган ва \ар бир динни шундан
келиб чикиб ба^оловчи бир мункир, бунинг устига даъво
Киладиган мавзуини узи билмайди... Бу канакаси, бир Шарк
тиллари мутахассиси, академия аъзоси исломиятни билма-
са?! Билмайди! Оврупо Шаркни билмайди!..»1
Ренон маърузаси «Дес дебатс» журналининг 1883 йил 29
март сонида босилиб чикди. Ренон Афгонийнинг фикрлари-
дан ил\ом ва таъсир олганини айтди, ён бергандек булди,
бирок асосий фикридан кайтмади. «Мусулмонларни диндан
кайтармок уларга килинадиган энг буюк хизматдир», деб
ёзди ва исломни «буйинтуруг» деб тасвирлади. Афгоний
унга кескин раддия билан жавоб берди ва бу жавоб «Дес
дебатс»нингуша йили 16 май сонида босилди. СунгТуркия-
даги Париж элчихонаси котиби Ибкур Решод Али Фаррух,
Петербург имоми ва мударриси Атоулло* Боязидов раддия-
лари пайдо булди. Уларнинг барчасида ислом илмга тусик
булувчи эмас, ривож берувчи манба деб каралди. Бугунги
Оврупо уз илм-фани ва маданиятининг асосларини ислом­
дан олган деган фикр илгари сурилди. Илмий ба*с куп-да
сиёсат билан ёнма-ён кечди. Бунинг бош сабаби капиталис-
тик Оврупонинг ислом оламига тажовузи, уз асрий анъана-
лари, турмуш тарзи билан яшаётган мусулмонларнинг мол-
мулкидан \ак-*уку»<гларигача гортиб олинаётганлиги эди.
Шундай \олда мусулмонларнинг кандайдир гояга таяниб
узликларини бирлашиб ,\имоя килишга уринишлари табиий
эди. Шундай куч дин, эътикод булди. Ж. Афгоний 70-йил-
ларнинг охирида Ко\ирада экан, Султон Абдул,\амидга бир
хат ёзади. Абумуслим ва Кешиш Пиер номларини тилга олиб,
султонга урнак тутмокчи булади. Уларнинг бири Муовия
ислом салтанатига «давлати ботил» сифатида уруш эълон
Килган ва номи ривоятларга кумилган саркарда булса, ик-
кинчиси тъ'рк салжук футу,\отига карши уюштирилган са-

1 Юкорпдпгп асар. 53-бст.


6— К-9215 81
либ юришларининг ра\намоларидан эди. Афгоний бу ишда
ёрдамчи булишни узи учун шараф хисоблайди. Хатто кила-
диган ишларининг кулами ва мазмунини хам белгилайди.
Масалан, унингча ишни Хиндистон мусулмонлари орасида
ислом бирлиги гоясини ташвикэтмокдан бошлаш керак. Улар
катта мол-мулк эгалари, давлатманд, айни пайтда исломга
садокатли ва фидойи, лекин бирлик нималигини билмай-
дилар. Улар орасига эхтиросли олимларни юбормок керак,
шахар-кишлокдарнингжомеъларида жозибали хутбалар укиб,
калбларига ут ёкмок, керак. Бу харакат Хиндистонда бош-
ланса, исломчилик биринчидан, моддий кучга эга булади,
иккинчидан, русларнингжанубгасилжишларигатусик. «Ит-
тиходи томм-и исломия» (бутун ислом бирлиги)нинг асоси
майдонга келади.
Сунг Афгоний Афгонистонга утмокчи, шимолдан окиб
келаётган рус селининг мохиятини ва окибатларини таъ-
сирчан бир тил билан тушунтириб, халцни «жиход»га, «му-
хорабаи диния ва мужохадаи дииия»га чорламокчи, «таж-
рибали, билимдон, акдпи уламолардан яширин равишда
Кукон ва Бухорога юбориб, вазиятни тушунтириб бермок-
чи», туркманлар бошига бориб, «турклик шарафини» анг-
латмок,чи, Кошгар ва Ёркентга кишилар юбориб, «иттихо-
ди ислом» байрогини баланд кутармокчи булади. Унингча,
Кукрн, Бухоро, Шахрисабз халки, туркманлар, албатта к>пга-
риладилар. Уларнинг русларга буйинсунганликлари ожизлик-
дан эмас. Улар мустабид амирлари, тажовузкор хукамолари
туфайли маглуб булдилар. Улар мукаддас дин йулида кузгал-
салар, албатга енгадилар1.
Мумтоз Туркуненинг фикрича, Афгонийнинг Абдулха-
мидга мурожаати унинг Туркияни бу борада уюштирувчи
булаолишини умид килганликдандир. Султон Абдулхамид-
нинг хотираларидан маълум булишича, у Афгонийни игво-
гар, инглиз айгокчиси деб караган, ишонмаган. Крлаверса,
Оврупо мамлакатларидан кетма-кет зарба еб, салтанати тузиб
бораётган Туркиянинг жиход байрогини кутариб мусулмон-
ларни Русияга карши бошлаб боришга холи хам, ток^ати
хам йук эди. Демак, исломчилик, панисломизмнинг сиёсий
жихатдан амалга ошишига асос йукэди. Бу хол ислом дунё-
сининг Узларини Оврупо империалистик тажовузидан бир-
галикда химоя килишларига халацит бермади. Русияга тобеъ
турк минтакаларида шундай булди. Хиндистонда шундай

1 К^араиг. юцормдаги асар. 78—86-бстлар.


82
булди. Жаво\арлаъл Неру Хиндистоннинг машхур шоири
Мухаммад Икбол ижоди муносабати билан шундай ёзган
эди: «Унинг шу\рати шеърларининг гузаллиги билан изо*-
ланади, албатта. Лекин бунга ундан *ам купрок шу нарса
сабаб булдики, шоир мусулмонларнинг кандайдир ишончли
маънавий суя нч иеда эхтиёжини кондирди... Миллатчилик
аслида Осиёда ,\укмрон куч булди: бошка мамлакатлардаги
каби Хиндистонда *ам инглиз хукмронлигига карши неча
бор кукрак кериб чиккан кудратли миллатчилик ^аракати
пайдо булди. Бу миллатчилик Хиндистондаги мусулмон акл
эгалари учун катта тортиш кучи булиб хизмат килди ва
мусулмонларнинг жуда катта кием и озодлик учун курашда
етакчи рол уйнади»1.
Исломчиликка муносабат Русияда XX аернинг бошлари-
дан кузга ташланади. «Таржимон» газетасининг 1909 йил
10-сонида рус тил ида депутат Садри Максудий2нинг Дав-
лат Думасидаги нутки босилган.
Маълум булишича, уз даврида Н.И.Ильминский (1822—
1891) каби шовинист туркологлар туфайли миссионерлик
учоги сифатида шу\рат козонган. Козондаги Диний акаде­
мия ректори \азрат Алексийдан 1908 йилнинг сунгги ойла-
рида Русия Ички ишлар вазирлигига «Русия мусулмонлари
орасида замонавий ^аракатлар» мавзуида узун бир маълу-
мотнома тушган ва унда мусулмонлар орасида панисломизм
(таъкид бизники — Б. К>.) деган бир нарса ёйилаётганлиги
айтилган. Хукумат шу муносабат билан гайридинларнинг
диний ишлари департаментида мусулмонлар х;аракатини урга-
нувчи ало^ида \айъагтузган. Бу С. Максудий ибораси билан
айтганда, мусулмонлар миллий \аракатчилигига карши тад-
бир ишлаб чикиш комиссияси эди. Русия мусулмонлари ора­
сида мактаблар очилаётганлиги, газета-журналлар чика бош-
лагани «панисломизм» деб куйилган айбнинг бош далили
сифатида келтирилган эди.

1 Кучирма Н.И. Пригаринаиииг «Поэтика творчество Мухаммада


Икбала» (М.. «Наука», 1978) кнтобидан (5-бет) олинди.
2 Садри Максудий (1879—1957) — давлат ва жамоат арбоби, та-
рихчи ва \укукшу пос. Козонда тутилгаи, Парижда Сорбонна унивср-
ситетнпимг \>'КУК (факультетида укиган (1902— 1906). даре берган (1918).
Хар турт Давлат Думаснга аъзо. 1917 йилдагп Татаристон \укумати-
иннгтузувчиларидап. 1925 иилда Отатурк таклифи билан Туркияга бориб
яшаб колган. 77 йиллик \аетининг 34 нилини Русияда, 11 иплини
Франиияда, 32 инлини Туркияда утказган. Бир неча марта Туркистоп-
да булган.
83
С. Максудий 1905 йилги манифестга кадар, хусусан рус-
лаштириш авжига чиккан Победоносцев1замонасида мак-
табларимизга йул берилмагани, ёпиб куйилгани \акида тухта-
лади ва гапини «Иван Грознийни утказдик, сизга \ам чи-
даймиз. Дин ва миллатни ажратиб булмайди», деб тугатади.
Садри Максудий 1912 йилда З-Думаиинг йигилишла-
ридан бирида яна бу масалага кайтади. «Вакт» (1912, № 955-
сон)да босилган нуткидан парча келтирамиз: « ...Такрор
айтаман, афандилар, бизда давлатга карши х;еч бир х;аракат
йук- Бизда факат бир тилак бор: у \ам булса, улур Русия
империясининг комил ^КУК^пи хур рраждани булувни ти-
лашдан иборатдир... уйлайманки, бизнинг миллий турму-
шимиз билан Рус давлати орасида бир-бирига хилоф ке-
ларлик иш йук- Виз \ар вакт Русия давлатининг олра бору-
вини, зураювини тиловчи Русия рраждани уларок
мамлакатимизнингумумий ишларинда бирга юражакмиз. Ле­
кин узимизнинг оила ва миллатимиз ичинда. Аслофамиз-
нинг бизга мерос ва васият килиб колдирран мукаддас нар-
саларини саклагон хдпда дунёда яшарра, асрлардан бери уюш-
кон миллий ру^имиз тилаган равишда дунёда яшарра бизга
эрк беринг». Панисломизм айби билан салтанатдаги туркий
халк/mp ,\укукларини чекпаш ва руслаштиришнинг кучайиб
борганини пайкаш кийин эмас.
Русия мусулмонларининг диний ва миллий ^УКУМари-
ни миллатлар эркинлиги \акида айю\аннос солган болше-
виклар \ам рад этдилар. Ленин исломчилик (панисломизм)
ни «империализма карши озодлик \ара кати ни хонлар, по-
мешчиклар, муллалар ва шулар кабилариинг позициясини
муста^камлаш билан бирга кушиш»га уриниш деб \исобла-
ди ва унга карши курашга чакирди. 9нг ва сул кучларнинг
бу кураши Туркистонда Октябрь вокеаларигача жадал кечди.
Аслида исломчилик сиёсий маънода имконсиз булиши-
дан таujкари, ушбу эътикодга мансуб миллатларнинг э,\тиёж-
ларини бекаму куст бажара олмасди. Аввало, у миллий хусу-
сиятни назардан сокит килган эди. Шунга карамасдан, у
мусулмон мамлакатларини империалистик тажовуздан бир-
лашибгина сакланишлари мумкинлигини амалда ис-
бот килди. Уларнинг ижтимоий-сиёсий карашларинигина
эмас, адабий-эстетиктафаккурини \ам якинлаштирди.

1 К.П. Победоносцев. (1827—1907) — император Ш Александр


(1845—1894)пинг бипо цупган юристларидан. 1880—1905 йплларда
Синодипнг обер-прокурори булган.
84
Мутахассислар мусулмон оламининг, унга пояма-поя тад-
рижий кириб келаётган Fap6 маданиятига муносабатида 3
боск^ич курадилар:
1. Таассуб. Fap6 билан боглик хамма нарсани рад этиш.
2. Эътироф. Ёарбнинг куп масалаларда уетун келаетга-
нини тан олиб, жавоб кила бошлаш, мукобил тизим яра-
тишга уримиш.
3. Эргашиш.
Иккинчи боскичдан эътиборан Рарбда «модерн ислом»
(замонавий мусулмонлик) тушунчаси пайдо булди. Замо­
навий мусулмонлик хар бир эхтиёжни уринлатмок, ислом-
ни замонавий тараккиёт учун очик булган аклга уйгун дин
сифатида эътироф этмок, рарбнинг фан-техника ва мада-
ниятининг айрим сохаларида илгарилаб кетганига икрор-
лик, ундан урганишдан кочмаслик, нихоят, исломни Fap6
«национализм»и сингари миллиятчи мафкурага айланга-
нини кузда тутар, сунгги 150 йил давомида истифодада
келаётган бу тушунча ва атамани, биринчи галда, Жамо-
лиддин Афгоний номи билан боглаган эди. Чунки Х1Хасрда
узининг олтин асрини бошидан кечираётган Оврупонинг
ислом дунёсига нописанд муносабатини биринчилардан булиб
пай каган ва у билан окилона хамда уз шаънига муносиб
мусобака-курашни бошлаб берган шу киши эди1.
Жузъий тафовутларни хисобга олмаганда, исломчилик
босиб утган йул, хусусан юкорида зикр этилган уч боскич,
бутун ислом олами, шу жумладан Туркистон учун хам хос
эди.
* * *

Туркчилик исломчиликдан кейин пайдо б^лди. 2-Абдул-


хамид машрутиятининг илк йилларидан шакллана бошлади.
Турктилининг 1876 йилги Усмонли Асос Крнуни (Консти-
туцияси)нинг2 18-моддасида расмий тил сифатида кайд эти-

1 Бу \акда каранг: Мумтоз Эр Туркуне, Жамолиддин Афгоний,


Анкара, 1994 й.
2 Ушбу конституция ни тайёрлашда Мндхат Пошо. Номик Камол
каби уз даврииинг маш\ур маърифатчилари ва адпблари иштирок эт-
ган эдилар. Конституция 1876 йил 23 декабрда таптанали эълон килпнган.
Парламент 2 боскичли (25 кишилик — юкори, 130 кишнлик — к>'йи)
булиб. IS77 йил 19 мартда Дулмабогча саройида 2-Абдул\амид и>тки
билан очилган. 1877 йил рус-турк урушидаги маглубият муносабати
билан таикидлар бошлангач. 1878 йил 14 февралда таркатилган. Маз­
кур дайр Туркия тарпхнда Биринчи машрутнят номи билан маш\ур.

85
лиши, экгимолки, унинг дастлабки белгиларидан эди. Турк-
чани расмий давлат тили деб эълон килиш илгари \ам булган.
Масалан, 1277 йилда элхонийлар даврида «дарго,\да, бор-
го\да турк тили ила» сузлашмок ва девон ишларини юрит-
мокка фармон берилгани маълум. Шундай бир иш Султон
Хусайн Бойкаро томонидан *ам амалга оширилган эди. Бу
ишлар кейин, Шуро замонасида \ш булган. 1921 йилда Тур­
кистон мухтор шуро республикасида ва Бухоро халк рес-
публикасида \ам «турк тили — давлаттили» деб эълон килин-
ган. Мирму^син Шерму\амедовнинг «Хукуматтили — турк
тили»1деган маколаси \ам бор. Лекин ran шундаки, Шуро-
лар давридаги бу хил карорлар вокеликдан узок булиб, куз-
буямачиликдан бошка нарса эмас эди. Шунга кура, 1876
йилдаги вокеа миллатнинг кутарилишига, уйгонишига хиз-
мат килган булса, 1921 йилдаги карорлар «хужа курсин»га
эди.
Туркчиликнинг назариётчиларидан бири Юсуф Окчура2
фикрича, Усмонли турк давлатининг манфаатларига \ар
жщатдан уйгун келувчи бирдан-бир f o h туркчиликдир. Чунки
усмончиликда туркий миллат азалдан кадрлаб келган и дин
ва миллат унсури йук- Исломчиликда миллат четда колади.
Иккинчидан, мамлакатдаги христианлар бегонага чикари-
ладилар. Туркчилик \ам Усмонли давлати а\олисининг \ш -
маси манфаатини уз ^имоясига олмайди (шунингучун \ам
у сиёсий мавкега эришолмади), асосийсига таянади. Кдпа-
верса, унинг келажаги бор. Русия кул остидаги туркий оламга
\ш таъсир курсатиши мумкин.
Юсуф Окчура туркчилик \акидаги бу фикрларини даст-
лаб 1904 йилда Кр^ирада чикадиган «Турк» газетасида эълон
Килган «Уч тарзи сиёсат» маколасида уртага ташлади. Пар-
чаланиб бораётган Туркияни факат туркчилик билангина
\алокатдан саклаб колиш мумкин, деб \исоблади. Макола
уз даврида жуда катта а\амият касб этди. Инглиз тадкикот-
чиси Чарльз Хоетлер унинг турк дунёсидаги ролини 1848
йилдаги Комманифестнинг марксизмдаги урни билан так-

1«Кизил байрок» г., 1921 й., 64-сон.


2 Юсуф Окчура (1876—1935) Симбнрла туголган. 1892—96 йпллар-
да Истаибул \арбий мактабида. сунгрок Парижда Сорбонна унмверси-
тстида укиган. 1905—1908 йилларда Козонда яшади. Истаибул га кайтиб,
машхур шоир Мс^мед Эмин Юрдакул (1864—1944) билан биргаликда
1911 йилда «Турк горлу» журнал ига асос солади ва 1917 йилгача му.\ар-
рирлик кил ади. 1932—35 йилларда Туркиядаги Тарнх курумнии бошка-
ради.
86
кослайди1. Бундай мукояса муболагадан холи булмаса-да,
вокеликдан \ам у кадар узокэмасди. Масалан, Русияда гай-
рируслиги учун хурланиб келаётган туркларда бирлашиш
ва узин и *имоя килиш га жуда катта э^тиёж бор эди. Улар­
нинг тил, тарих, дин асосида бир-бирларига якинлашишла-
ри р о я т унгай эди. Шунинг учун \ш бу р о я , я ъ н и турк
миллати деган тушунча жуда киска муддатда Кавказ, Вол-
габуйи, Туркистонни камраб олди. Аслида у янги эмас эди.
Кдцим-кадимдан, \атто Навоий замонасидан «турк улуси»
деган тушунча жорий эди. Лекин замонлар туфонида у пот-
раб, сочилиб кетди. Бошка миллатлар тарих сах;насига чи-
киб, сочилиб кетган турк кавмлари \ар кайда «ёлгиз от»ли-
гини \ис кила бошлагач, узаро якинлашишга э\тиёж ку-
чайиб борди.
Заки Валидий турк-ислом миллатлари му^офазасининг
бу курин ишлар ига тухталар экан, шундай ёзади: «Сиёсий
панисломизм» Оврупо империалистларининг ва\ималари-
дан бошка нарса ва унинг Туркистонда бирорта жиддий
тарафдори йук. «Пантуркизм» эса Оврупода пангерманизм
ва панславизм жараёнлари орасида яккаланиб колган ма-
жорлар тарафидан ил гари сурилган «Пантуркизм» фикри
дастлаб мажор Вамбери томонидан 1868—1874 йилларда ил-
гари сурилиб, Англиянинг Урта Осиёда русларга карши ку-
рашда Усмонли салтанатини узига иттифокчи килиб олиш
максадини ифода этарди2. Лекин бу ,\ам муаллиф таъкидла-
ганидек, хомхаёл эди. Факат маданий бирлик \акидагина
ran булиши мумкин эди. Шу \ам мухим эди.
Зиё Кук Алп (1876—1924) «Туркчилик асослари» кито-
бида мазкур р о я н и н г Туркияда шаклланишида А^мад Ве-
фик Пошо (1823—1891) ва Сулаймон Пошо (1838—1892)
ларнинг хизмати катта булганини кайд этади3. Туркчилик-

1Ч. В. Хостлср. Марказий Осис турклари. Лондон, 1993, 114-6.


Кучирма «Турк рсспубликаси давлатишшг курилнш ва ривожга хиз­
мат кил гаи Турк дупссп зислилари симпозиуми матсриаллари* (Кай-
сари. 1996. 103-6.)даи олииди.
: Заки Валидий Тугон. Бугунги турк эли Туркистон ва якин тарихи,
2-нашри, Истанбул, I9S1, 561—562-бстлар.
5А\мад Вефпк Пошопипг туркпарастлиги мутаассибона бир дара-
жада булган (Тс\рон, Парижда элчилнк килган. маълум вакт парла-
ментпи бошкарган давлат арбоби, «уйнмга турк молидан бошка бирор
парса кириши мумкин эмас». деб кизннинг Оврупо туфлисини оли-
шига пул куймаган) экан. Сулаймон Пошо туркий тарихни Хитой
манбалари оркали урганнб. хунн (хи-унг-ну) давлати ва унинг асос-
чнсн У fn'3xoh (Мете) ,\акидаги маълумотларпн усмонли тарпхида илк
87
нинг шаклланишида гайритуркларнинг хам хиссаси булган.
Бу борада Вамбери ягона эмас. Зиё Кук Алп 1896 йилда илк
бор Истанбулга келганида француз тарихчиси Леон Жахун
(1841 — 1900) нинг уша йили чоп этилган «Осиё тарихига
кириш. Турклар ва мугуллар» китоби унга каттик таъсир
курсатган ва шу таассуротлар асосида «Турон»1шеърини ёз-
ганини маълум килади2. Л. Жахуннинг бу китоби биргина
Париж эмас, Русия турклари орасида, хусусан Туркистон­
да хам кенгтаркалгани кузатилади. Заки Валидий бу китоб-
нинг русча таржимасини хошияларида укувчилар томони-
дан килинган кайдпари билан туркистонлилар хонадонла-
рида учратганини хабар килади3. Туркчиликнинг мохиятини
куйидагилар ташкил этади:
а) туркий халкларнинг келиб чикиши бир;
б) улар дунёнинг энг кадим миллатларидан;
в) улар дунёнинг энг маданиятли миллатларидан;
г) бугунги залолат ва жахолат уларнинг шаънига ному-
носиб;
д) бугун улар замон билан баравар кадам ташламоклари
керак, яъни: узларини англамоклари, бир-бирларига суян-
моклари, эски шаън-шавкатларини тикпамоклари лозим. Зиё
Кук Алп фикрича, туркчилик «турк улусини юксалтирмок-
дир», унда бошка, иккинчи бир миллатнинг нафсониятига
дахл киладиган иккинчи маъно йук*
Маданий бирлик гоясига эхтиёж катта булганлиги ту-
файли у тез ёйилди. Бирок унинг \ал этилиши лозим булган
масалалари чикиб колди. Шулардан бири тил масаласй эди.
Гаспрали «Таржимон»и билан барча туркий халклар учун
тушунарли булган урта турктилини яратишга харакат кил-
ди. Крзои матбуотида таби ий равишда татар тили хусусият-
лари якколрок акс эта борди. Туркистон матбуотида хам
анъанавий чигатой адабий тилидан чекиниш, давр билан
бакамти кадам ташлаш сезила борди. Туркияда эса Истан-

давоми

бор илмий истеъмолга киритгаи кишидир. Каранг: Зиё Кук Алп. Турк­
чилик асослари. 3-нашрн, Истанбул. 1987, 6-бет. Яна ц. шу асар. Китобда:
«Узбсгим». Т., 1992, 30—37-бст.
1 Унда ^Ватан на Туркнядир турклара. на Туркистон. Ватан буюк
ва муаббат бир улкадир Турон», — дегаи сатрлар бор эди.
: Каранг: Зис Кук Али. Туркчилик асослари. 9— П-бетлар.
•'Каранг: Заки Валидий. Бугунги турк зли Туркистон ва якнн тари­
хи, 563-бет.
бул туркчаси умумтурк адабий тили сифатида эълон килин-
ди. Лавр уз тахририни киритиб борди, албатта. Умумий ада­
бий тилни яратиш имкони булмади. Лекин тил масаласида
барча туркий минтакалар учун умумий булган бир \ол бор
эди. У \ам булса, тилнинг уз имкониятлари асосида ривож-
лантиришга харакат килиш, четсузларни иложи борича кам-
роколиш. Умуман, яхши максадни кузда тутувчи бу хатти-
Харакат айрим пайтлари айрим жойларда тилни тозалаш (пу­
ризм) даражасига кутарилдики, бу миллий тил равнакига
маълум даражада зарар етказди. Шундай бир хол адабиёт
масалаларида хам кузга ташланди. MacaiaH, хижо (бармок)
вазни туркчил икнинг мухим жиддий масаласи сифатида кун
тартибига куйилди1.
«Аруз вазни инкилобгача жадид адабиётида хам шеър ваз­
ни эди. Бунда диккат этарлик бир нукта бор, — деб ёзган
эди Абдурауф Фитрат. — Бизда жадидизмнинг биринчи даври
панисломизм байроги остида юрди. Жадид адабиётининг аруз
вазни билан ёзилиши мана шу даврга тугри келади. Бора-
бора панисломизм, пантуркизм, узбек миллатчилиги бир-
биридан айрим хатти-харакатлар тарзида ажралади. Мен бу-
ларнинг учини хам утканман ва жуда яхши эслайманки,
панисломизм билан узбек миллатчилигининг адабиётдаги
инъикосларидан битгаси вазнда аруз ва бармок тарафдорли-
ги шаклида куринган эди. Узбек миллатчилиги бармок ваз-
нини ёклаганда панисломизм аруз тарафдори эди. Бу маса-
лада пантуркизмнинг узбек миллатчилиги билан бир сафда
турганини айтишга хожат йук- Мен шу вактларда узбек тор
миллатчилиги нуктаи назарида карор топган эдим ва шу
нуктаи назардан бармок вазнини ёкладим. Бармок вазнида
шеърни бошлаб Чулпон ёздими? Мен ёздимми? — эсимда
йук> факат шуниси аникки, бар\гок вазнини назарий жи-
\атдан ёклаб чиккан биринчи узбек миллатчиси мен эдим.
Жуда яхши эслайманки, панисломист жадидлар бу масала
устида бизга кулардилар. Мусо Бегиев2нинг бир мажписда
«Имлони узгарт’ириб, шеър вазнини бузиш билан бизни «ис-

1Турк шеъриягмда аруздан бармокка биринчи булиб >тган Абдул­


хак, \омид (1852— 1937) <овед. тарзи кадими шсъри буздук. \срси
мере этдук». — деб ёзгап эди. (Каранг: В. С. Гарбузова. Поэты Турции
X IX в., изл-ва ЛГУ. 1970. 48-6.)
2 Мусо Бегиев (1873-1949) — Петербург мулласи, дин олими,
лакаби Жорулло\. 1905—1906 йилларда «Иттпфоки муслимин*нингташ-
кнлотчнларндан, Октябрдан кейин му\ожир.
89
лом жамоаси»дан айирмок истадилар», — деб кичкирган то-
вуши кулогимдан кетмаган»1.
Бу ерда бир изо\га зарурат бор. Китоб советлар мамлака-
тида шуропарастликавжига миниб, адабиётшунослик вулгар
социология боткогига ботган, катагон машин^си энди ишга
туширилиб, Фитратга матбуотда минг бир айб куйилиб ке-
лаётган бир пайтда ёзилган. Адибнинг фикрлари \акида
хукм юритганда, буни хисобга олмок керак булади.

Т А Ш К И Л И Й К У РИ Л И Ш Л А Р Й УЛИД А
ИТТИХДД ВА ТА РА ККИ Й

Туркчилик Туркияда муайяи ташкилий курилишга \ам


эга эди. Жумладан, 1889 йил 21 майда «Итти\од ва тарак-
кий» жамияти тузилди. Жамиятнинг Туркистон сиёсий-
маданий хаётига хам сезиларли таъсири булганлигидан у
хакда кенфо^т^Ьстаб утамиз. Жамият яширин, инкилобий
характерда булиб, Султон 2-Абдулхамиднинг феодал мус-
табид сиёсатига карши турган, Рарбда «Ёш турклар» деб
ном олган тараккийпарвар миллиятчи ёшларни уз атро-
фига уюштирган эди. Унингтартиб-низомида, иш усулида
Оврупонинг таъсири сезилиб турарди. Жамиятнинг туб уза-
гини Истанбулдаги узига французларни урнак тутган тиб-
бия мактаби укувчилари ташкил цилгани бунга далил эди.
Жамиятнинг ички тузилиши Италия тарихида му,\им рол
уйнаган «Карбонарийлар»2дан олинган. «Итти,\од ва тарак-
КИЙ»нингташкилотчиларидан Ибро\им Тему махсус шу иш
учун Италияга бориб келган. Жамиятга гайратли, фидокор,
\ар кандай ро\ат-фарогатдан воз кеча оладиган ёшларгина
кабул килинган. Жамиятнинг таникл и вакилларигина ном-
зод та вс ия этиш хУКУКига эга булганлар. Кабул хам анча
’ мураккаб ва куп боскичли эди. Чунончи, номзоднинг кузи
холи бир жойда богланиб, айланма йуллар билан лозим ерга
келтирилади. Эшикни чертиб, енгил «Муин» (ёрдамчи!), бир
оз сунг эса уч марта «Хилол» деб овоз беради. Оркадан бир

1Проф. Р. Р. Фитрат. Аруз \акида. Фанлар комитстининг нашрис-


ти. Т.. 1936, 22-бст.
2 Сузма-суз «кумирчи* дегани булиб, X IX асрда Италияда тузил-
ган, миллий озодлик па коиституцион тузум учун курашган яширин
ташкилотнинг номи. Мураккаб курилиш па ритуалга эга булган. Жум-
ладаи. листа кумир куидириш кишининг ру\ан покланишини анг-
латган. Шунинг учуй улар «кумирчилар» деб аталган (Каранг: С ЭС ,
М.. 1985. 545-бст).
90
киши «Иттиход ва тараккий» жамиятига кириш фикрида
хали хам катъиймисан?» — деб сурайди. «Ха, катъийман!» —
дейиши билан коп-коронгу уйга киритилади. Олдиндан тай-
ёрлаб куйилган жойга уткизилади. Нариги томонда эгнида
Кизил жубба, юзларида кора никоб уч одам утирибди. Улар
Хам номзоддан жамиятга кириш фикрининг катъий-катъ-
иймаслигини сурайдилар. Жавоб ижобий булса, утирганлар
билан бирга урнидан туриб, унг кулини унг томонида тур-
ган К^уръон, чап кулини чап томонида турган туппонча ус-
ти га ку йганч а, каса мёд этади.
Шундан кейингина жамият аъзосининг кузи очилиб, ни-
Кобли кишиларни куради. Лекин уларни танимасдан чикиб
кетади. Жамиятга хиёнат килгудек булса, улдирилади1.
Жамиятнинг фаолияти 1902 йилга кадар яширин кечди.
Унинг 1902 йил феврал ва 1907 йил декабрда булиб утган
Хар иккала конгресси хам хориж (Париж)да утди. 1908 йил­
да «Ёш турклар» Болконда хокимиятга карши хужумга утгач,
Султон Абдулхамид 23 июлда 2-машрутиятни эълон килишга
мажбур булди. 1909 йил 13 апрелдан хокимият «Иттиход ва
тараккий» кулига утди. «Турк юрду» жамияти тузилди. «Турк
учоютри» очила бошлади. Лекин нотинч замон, Оврупо
империапизмининг Усмонли салтаиатини булиб олишга
булган сунгсиз иштиёки вокеаларни тезлаштириб юборди.
1910 йилда Албанияда, 1911 йилда Яманда исён уюштирил-
ди. Италия уруш эълон ки^яи. 1912 йилнинг 18 октябрида
Усмонли давлати Болкон урушига кирди. 1913 йил 30 июн-
да 2-Болкон уруши бошланди. Бу етмагандек, машакат 1914
йил 16 октябрда Олмония тарафида т>'риб Биринчи жахон
урушига кирди. Ёш туркларнинг бу хатолари мамлакатучун
кимматга тушди. Усмонли давлати 1918 йилнинг 30 октяб­
рида урушдан жуда катта йукотиш билан чикди. Мамлакат
Антанта чангалида колди. 1918 йилнинг 1 ноябрида «Итти-
Ход ва тараккий» уз-узини таркатди. Иттиходчилар ?^кума-
ти истеъфо беришга мажбур б>}лди. Сунг 1923 йилнинг 29
октябрида «Туркия жумхурияти» курилиши билан якунлан-
ган миллий курашлар даври бошланди.

1Семих Кансунинг «Иттиход ва тарак;кинчмлар‘> (Истанбул. I960)


китобида келтирилгаи бу маълумотлар «Отатурк илко (принцип)лари
ва ннцилоб тарихи» (Анкара. 1994) китобпдан (55—57-бетлар) олин-
ди.
922 Гшлда Берлипга укншга юборилгап ва Узбекистон мустакил-
лигиии куриб вафот этган В*ым Каюлгхон уз хотираларида Фитрат-
нииг Берлипга кетаётган ук\'вмиларпи Гури Амирга олиб борнб. бир
Кулига Карьон, иккинчи кулига пипоича тутказиб. Ватан ва Мнл-
латга содик колиш \акида касамсд этгпрганипи маьлум кчлган эди.
91
Куриняптики, «Иттих;од ва тараедий» жамияти Туркия
тарихида фавкулодда бир рол уйнади, дейиш кийин булса-
да, миллий шуурнинг шаклланишидаги узига хос урнини
инкор этиш мумкин эмас. У биргина Туркияда эмас, Тур-
кистонда \ам акс-садо берган. Мунавваркррининг Узбекис-
тон Миллий хавфсизлик хизмати архивида сакутанаётган П-
33391 ракамли 18 жилдлик шахсий делоси мате риалларида
Усмонбек Хайдарбек, Мунавваркрри, Садриддинхон, Бе*-
будий (жами 7 киши)нинг 1917 йилда «Итти\оди тараедий-
парварон» (1918 йилдан «Итти\оди тараедий») номли жа­
мият тузиб, унга аъзо булганликлари, маркази Тошкентда
жойлашганлиги, вилоятларда филиалларга эгалиги маълум
килинади. Хужжатда к;айд этилишича, марказга 1917 йил­
нинг Октябригача Садриддинхон, Усмонбек, Юсуф Зиёбек
деган кишилар раислик килганлар.
Мунавваркрри 1929 йилда О ГПУ нингталаби билан ёзиб
берган хотирапаридан маълум булишича, жамият «низомно-
ма»си туркча эди. Унинг тузувчилари Усмонбек ва Хайдар
афанди булиб, узбекчага Мунавваркорининг узи таржима
кдпган.
«17 август охирлари булса керак, тараедийпарварлардан
бир нечаси маним уйимга йигилиб, Усмонбек тахти раёса-
тида жамиятни расман очдилар. Низомнома укилиб, тасдик
этилди»1.
Абдурауф Фитратнинг «шахсий иши» ^ужжатларида унга
1920—23 йиллардавомида БХШЖда^укуматтаркибида ишлаб
туриб, «аксилинкдпобий миллатчилик ташкилоти, сунгрок,
«Миллий итти,\од» деб номланган «Итти.\од ва тараккий»
ра\барларидан бири» сифатида хизмат килганлиги айби
цуйилган2.
Маълум буляптики, «Итти\од ва тара един» 1918 йил 1
ноябрда таркалган булишига карамай, унинг номидан иш
куриш, унинг номи билан айблаш 1920, \атто 1922 йиллар-
гача давом этган. Иккиичи томондан, бу таъсирнинг давом-
ли булганлигини холисона эътироф этмок, керак. Буни ке-
йинги жамиятнинг «Миллий итти\од» деб номланиши \ам
таъкидлаб турибди.

1Курсатилгаи маиоа. 158-бет.


: К^араиг: Узбскпстон М ХХ архиии материаллари. 4269-пш. Поста­
новление... от 5 апг. 1937 г.
92
ИЛТИФОКИ МУСЛИМИН

Туркистонлиларнинг Русия ва Туркистон доирасидаги


миллий уюшма ва хдракатларга иштироки масаласига кай-
тайлик. Дарвоке, якинда ёш истеъдодли тарихчиларимиздан
Р. Абдуллаевнинг «Ислом дунёсидаги ^амкорлик жараёни ва
Туркистон жадидлари»1номли кизикарли маколаси босилиб
чикди.
Русия кул остидаги мусулмонларнинг аникроги, турк
(ислом) халкининг узликни англаш, тил, дин, урф-удум
асосида узаро якинлашиш ва уларни му^офаза килиш учун
биргаликда курашиш, пировард-окибатда сиёсий мустакил-
ликка эришиш йулидаги X IX асрнинг 80-йилларида бош-
ланган \аракатлари 1905 йил Русиядаги тарихий шарт-ша-
роитлар билан амалий туе олди. Бу йулдаги биринчи кадам
1905 йилнинг 15 августида Нижний Новгородда Русия му-
сулмонлари I съезди нинг утказилиши булди. Тарихи шун­
дай: Исмоилбек Гаспрали ва бокулик таник/ти маърифатчи,
«Хаёт» газетасининг му^аррири Алимардонбек Тупчибошев
Петербургдаги бир учрашувида мазкур й и р и н ,\акида кели-
шиб оладилар. «Таржимон» 1905 йилнинг май-июл ойларида
ушбу йириннинг максад-вазифалари \акида маълумот бериб
боради. «Ушбу шуройи умматдан бош максад афкори уму-
мияйи \араката кетурмак иттифоки муслимина ва сиёсий
бир партия (таъкид бизмики — Б.К,.) ташкилина тамал ва
негиз куймак эди», — деб ёзган эди газета2.
1905 йилнинг 13 август куни Исмоилбек Кримдан, Али­
мардонбек Бокудан Москвага келадилар. Абусаидмирзо Ах-
тамов, Абдурашид Иброхимов каби фаоллар билан бирга­
ликда ша\ар волийсидан йигинга рухеат сурайдилар. Волий
Ички ишлар вазирига \авола килади. Фаоллар Ички ишлар
вазири рухеат бериши жуда кийин эканини англаб, анжу-
манни райрирасмий равишда, яъни бир пароходни кирага
олиб, шунинг ичида сафар давомида утказишга карор кила-
дилар. Р. М. Абдуллаев архив материалларига таяниб, 1съезд-
га Кавказ, Крим, Козон, Ёйик, Сибир ва Туркистондан
150 га якин вакил катнашганлигиии маълум килади\ «Тар-
жимон» газетаси вакиллар ададини 300 деб курсатади: «...

1 Каранг: кнтобда: Жадидчилик: исло.\от, яигилаииш. мустакил-


лик па тараккист учун кураш. Т.. «Университет*. 1999. 69-82-6.
2 Каранг: Тарихча замой. «Таржимон» г.. 1908. 9-сон.
? Каранг: Курсатилган китоб. 69-бет.
93
август 15 да сабо* эрта уч юз вакил-ла парахуда1келуб, Уфа
суй и ила юь;ория харакат эдилди. Кариядан2>пгтуз верст (32
км, чамасида-£./(.) кадар чекилдикдан сунгра парахуд ус-
тина мажлис курилди, мушовара очилди».
Газета мажлис катнашчиларининг ижтимоий таркиби
\акида хам маълумот беради. Хусусан, Макаржига келган
вакиллар орасида ута сул мусулмон социал-демократ ёшла-
ри хам булганлар. Лекин Исмоилбек ва Алимардонбек маз­
кур йигин «халкларнинг афкор ва маромларини, идрок ва
даражотини мезона тортажакмажлиси ибтидоия» эканлиги,
«сотсиал демукрат маслагини майдони мушоварая чикармок
муносиб хол курилмаслиги» сабабли уларга изн бермайди-
лар. Факат икки кишига музокараларда катнашмаслик шар-
ти билан «сомиун» (тингловчи) сифатида пароходга чикишга
рухсаг этил ади.
Вакиллар хар вилоят, шахардан 2-3 киши булиб улар
орасида Абдурашид Иброхимов, 2 кун олдин Франциядан
етиб келган Юсуф Окчура каби дунёга танилган кишилар
бор эди.
Туш вакти мажлис бошланади. Исмоилбек — раис, Али­
мардонбек билан Абусаудмирзо муовинлар килиб сайланди-
лар. Асосий масала «Русия мусулмонларининг хУКУ^и сиё-
сия ва ижтимоийяларини... мудофаа этмак матлаби»ни кузда
тутувчи «Иттифоки муслимин» жамияти таъсис этилади.
Унингтактикаси мухокама килиниб, «русларнинг энг аъло
бир фиркаси-ла муттафикан» иш курмоги макеадга муво­
фик топ илади. Ишни йулга куймок учун барча вилоят ва
минтакаларда, шу жумладан, Туркистонда «Иттифоки мус­
лимин» шуъбаларини очишга келишилиб, муносиб киши­
лар тайин этилади. «Иттифок»нинг низомини тузиш ва II-
Шуройи умматга такдим этиш Алимардонбек Тупчибошев-
га топширилади. Боку муваккат марказ килиб белгиланади.
Бирок юз берган вокеалар, хусусан рус-япон урушидаги
маглубият мамлакат идора тизимига муайян демократик
узгартишлар киритишни такозо этди. Подшо Манифест кабул
килди. Суз ва матбуот эркинлиги, гайрируслар хук>'кий ма-
салалари уртага тушди. Уларнинг уз тилларида мактаблар
очиш, матбуотларини йулга куйишга имкон берилди. Пар­

1 Р. Абдуллаев аник,1 ашича, пароходнииг номи «Густав Струве»


экан.
2 Апжуман утказилишн мулжалланган ша\ар четидаги Макаржн
бозори кузда тутилмокла.
94
ламент ваъда килинди. «Иттифоки муслимин» халкорасига
томир отишга улгурмагани учун эркинлик шабадасини сез-
ган мусулмон ёшларини уз атрофига торта олмади. Ёшлар
«автономист», «социалист» байроклари остига кета бошпа-
дилар. П-Шуройи умматга э\тиёжтугилди.
Лекин, афсуски, 1906 йилнинг 19-23 январида Санкт-
Петербургда тупланган П-съезд кунгилдагидек утмади. Ав-
вало, бу съезд \ам норасмий, яширин утказилди.
Иккинчидан, шошилинч чакирилганлиги панд берди.
Етарли шароит булмади, энг ёмони игвогарлар кириб
Колиб, съезд йуналишини бузишга эришдилар.
«Таржимон»нинг ёзишига Караганда, съездга 108 вакил
Катнашган. Кенг мажлис хонаси булмаганидан фикралма-
шиш имконияти йук эди. Апимардонбек тайёрлаган низом
Исмоилбек хонасида енгил тахрир килиниб, мухокамага
Куйилади. Жой йуклигидан Абдурашид Иброхимов таклифи
билан «Александровский рынок» атрофидаги уйлардан би-
рида «Карбон оши» (чамаси «Карбон \айити» кунларига
тугри келган) номи билан утказилади. 20 кишилик хонада
80 киши иш бошлайдилар. Низом хакида ran очилар-очил-
мас, икки талаба ва икки нотаниш кимса «ижтимоий тенг-
лик» дан ran сотиб, уни булгалашга тушиб кетади, «разило-
на» деб атайди. Мажлис митингга айланади. Уни бошкараёт-
ган Исмоилбек социалистлар хуружини куриб, раёсатнитарк
этади ва мажлисдан чикиб кетади. Низом «муваккат»лигича
Колади1.
Шунинг узи \ам му\им эди. Чунончи, 23 бандлик ни-
зомда Русияда яшовчи мусулмонлар жойлашиш уринлари,
Кавмий хусусиятлари жи\атидан 16 туманга булиб чикил-
ган, хар бирининг марказида кенгашлар тузилиб, уларнинг
аъзолари умумий йитлишларда сайланган вакиллардан таш-
кил топар эди2. Буни Бе\будий хам тасдиклайди: «Ушбу йил
(1906 йил кузда тутилади — />./0 аввалида, — деб ёзган у
«Хайрул умури авсатухо» маколасида, — Питр-бургда гай-
рирасмий я па бир мажлис-съезд ясаб, карорнома нашр эт-
дилар»3.
111-съезд 1906 йилнинг 16августида Нижний Новгород-
да тупланиб, 5 кун давом этди. Олдинги \ар иккисидан

1 Каранг: «Таржимон* г.. 1908. 13-сон.


2 Каранг: Р. Абдуллаев... Курсатилгаи асар. 71-6.
: Бе\будиГ|. Танлаиган асарлар. 2-нашри. Т.. 1999, 149-6.
95
фаркли уларок мажлисга икки кун колганда Ички ишлар
вазирлигидан рухеат олишга муваффакбулинади. Лекин бу
йирин \ам «осойишта» >пгмади. Туррирори, утар-утмас, Дав-
лат Думасидаги мусулмон фраксиясига чор расмий матбуо­
ти хужум бошлади. Хужумнинг мусулмон фраксиясига кара-
тилгани сабаби шунда эдики, олдинги \ар икки анжуман
сингари буни \ам Думадаги Мусулмон фраксияси вакилла-
ри, аникроги, Исмоилбек Гаспринский, Алимардонбек
Тупчибошев, Абдурашид Ибро^имов, Садри Максудийлар
уюштирган эдилар. \уж ум эса уюштирилган игвогарлик-
нинг натижаси булиб, тафеилоти куйидагича эди: Съезд
арафасида Петербургда яшаётган икки мусулмон ва бир чет
вилоятдан келган ме\мон масла^атни бир жойга куйиб, «Т»
исмли бир князга мазкур съездга рухеат олиб беришни сураб
мурожаат киладилар ва бунга муваффак буладилар. Русия
мусулмонларидан вакил булиб олган бу уч азамат куллари-
даги эдаокатни кутариб министрга келадилар ва гуё мусул­
монлар орасида панисломизм деган жуда хавфли миллатчи-
лик таълимоти таркалгани, унга карши кураш тадбирлари-
ни му\окама килиш, йул-йулакай, мактаб-мадраса
масалаларини \ам \ал этиб олиш учун бир съезд уюштириб
беришни сурайдилар. Министр рози булади. Мажлис олди-
дан унинг янги «программами етиб келади. Буни курган
мусулмон вакиллари газабга минадилар. Уч ташаббускорнинг
«барча мусулмонлар» номидан министрга ёзган илтимосно-
маси «Волгар» газетида босилиб чиккач, вакиллар съездда
иштирок этишдан воз кечадилар. Вазиятнинг бошкача туе
олинганини курган уч ташаббускор съездолди йигилишла-
ридан бирида уз килган ишларининг маъносини яхши анг-
ламаганликларини, имкон берилса, съездда вакиллардан
расман узр сурашларини айтадилар. Дар\акикат, асосий «ар-
боб» шундай килади >;ам. Бор ran — шу. Лекин расмий мат­
буот, биринчи булиб «Россия» газетаси съездни тутурик-
сизликда, катнашчиларни мунофикликда, гапи ва иши бош-
ка-бошка эканликда айблашга тушиб кетади. Ва яна бир бор
бу гапларнинг юкоридан махсус уюштирганлигига оддий
укувчи \ам шуб\а килмайди. Шунга карамай, съезд Русия
мусулмонларининг миллий масалаларини \ал килишда кат­
та а\амиятга эга булди1. Аввало, у жиддий сиёсий ташки-

1 Бе.\буд11и111111г хотираларига Караганда, у III съездда Туркистои-


дап вакил сайлапнб иштирок этгаи. <«1325 саиайи \ижриясиида (мело­
дий 1906\07-/>./С-) Русия мусулмонларининг му\тарам зиёли ва ако-
96
\
\
лотга — партняга айлана бошлади, уз йуиалишини белгилаб
олди. Чунончи, конституция ва демократияни мукаддас
\исоблаган кадетларга узини я кин тутди. Бе\будий юкорида
кайд этилган «Хайрул умури авсату,\о» маколасида Русия-
даги партияларни тилга олиб, \ар бирига ало\ида таъриф
берар экан, унга шундай тухталади: «Туртинчи — «Русия
мусулмонлари иттифоки» хизбидурки, буларни партия су-
ратига K iip r a n n F a бир йил булди. Аввало, утган сана Ниж-
ннйда, парахудга ултуруб, мусулмон пешравлари сув устида
мажлис ясадилар. Иккинчи, ушбу йил аввалида Питрбургда
гайрирасмий яна бир мажлис — съезд ясаб, карорнома нашр
этдилар. Учиичи, ушбу утган августда яна Нижний ярмар-
касинда уч-турт кун давомат ила борухсати расмия неча минг
муминлар бир умумий надва (обший съезд) этдилар. К,арор-
ларииинг ижмоли, Туркия газеталаридан маълум булишига
Караганда, Русия мусулмонлари дини ва илми важ\идан ало-
\ида партияйи махсусадирлар. Аммо сиёсий ва умумий талаб
ва маслаклар тугрисинда кадетларга кушилагурганга ухшай-
дурлар»1.
Съезд 17 августдаги мажписда Президиумнинг«Иттифок»-
ни мусулмон партиясига айлантириш ва унинг Марказий
кумитасини \амда Петербургда мунтазам ишлайдиган уч
кишилик бюроси таркибини сайлаш ^акидаги таклифлари-
ни кабул килди2.
давоми

бирларининг Нижний ярмаркасиида миллий ишлар тугрисинда маш-


варат кил ина турган мажлпсга мушарраф булмок учун Урунбург йули
ила Маскув, Петербург. Козон воситаси-ла Нижний Новагуруд бо-
риб эдим» (Бе.\будин, Тапланган асарлар. Т., 1999. 54-бст.). А. В. Пяс-
ковский, чамаси. Туркистондаги уйгониш ,\аракатини татар зиёлпла-
ри билаигина боглаш, ма\аллии халк» и ундан узок тутиш максадида.
1905— 1906 йиллардаги умумрусия мусулмонлари съездларида узбек­
лар катиашган эмаслар. улкада яшовчи татарларгина иштирок этган-
лар, деб потугри курсатади (курсатилгаи асар. 544-бет). Дарвоке.
3. Валидий китобида мазкур съездлар катнашчиси сифатида узбек Эмин-
жон Усмонжонов номи \ам учрайди (каранг: Бугунги турк эли. 348-
бет).
1 Бс\будий. Курсатилгаи асар, 149-бет. Бе.\будийнинг мазкур итти-
фокнн партия к^торига киритиши. айпикса, «сиёсий маслак*ига кура
кадетларга узини якин тутиш и тарихчи А. В. Пясковскийга ёкмайди.
Ушбу маколаии очикдаи-очик «мутлако саводсизларча езилган» деб
ба\олайди. (Каранг: А. В. Пясковскнй. Революция 1905—1907 гг. в Тур­
кестане. М.. 1958, 559-бет).
Марказий куммтага сайлаиган вакилларнинг сопи борасида \ар
хиллик бор. Бе\будий 1906 йилда эълон кил гаи маколасида 31 киши
деб курсатади: * Идо рай марказпя-септралпнй комитстларп Петербург-

7-9215 97
Марказий кумита аъзолари партиянинг янги тайёрлан-
ган 75 моддалик дастури ни му^окама этдилар.
Иккинчидан, съезд Русиядаги барча мусулмонларнинг
миллий-маиший \аётларига оид зарур карорлар кабул кил-
ди. Хусусан, мактаб-мадрасапартаълимини мувофик/тшти-
ришни кузда тутувчи 23 моддалик роят му,\им бир дастурни
тасдиклади. Унда барча ибтидоий (бошланрич) ва рушдий
(урта) мактабларда «таълим она тилида булади» (3-модда),
«8 ёшдан 15 ёшгача булган барча болаларнинг укиши маж-
бурий» деб ёзилган эди.
Диний идораларга имомларга ажрномалар юбориш топ-
ширилди, кози-муфтилар бу ишни лозим даражада назорат
килмаеалар, ишдан олишгача жазо куллашга карор килин­
ди1. Шунингдек, карорда укиш ватаътил муддатлари, барча
мактабларнинг дастурларини бир-бирига якинлаштириш,
уларни тузиш ва мурокама килиш учун 1907 йилнинг майи-

даооми

да буладур. Бу партия 31 кишини аъзои марказия сайлаб. аларга Боди


кубодаги (Боку кузда тутилмоцда-/>./(.) Алимардонбск Тупчибошев
жанобларини садрпишин ва Козондаги Юсуф Афанди Оцчурин жа-
нобларипи мусташор сайлабдурлар...» (Бе\буднй. Таиланган асарлар.
2-нашри, Т., 1999 йил. 149-бет). Р. Абдуллаев 15 та деб кслтиради
(курсатилгаи мамба. 72-6). «Таржимон» газетасида «Мусулмонлар ит-
тифоки»нинг идораи марказина сайланмиш кишиларнннг асосийси»
сифатида 15 кишипинг руйхати берилгаи. Булар Абдурашид Иброхи­
мов (Петербург), Юсуф бцчурин (Козон), Саидгарай Ал кин (Козон).
Исмоилбек Гасприиский (Бокчасарой). Алимардонбек Тупчибошев
(Боку), Мулло Абдулла Апанаев (Козон). Олимжон ал-Барудий (К о ­
зон), Садриддин Максудов (Козон). Хайдармнрзо Сиртлонов (Уфа).
Мусо Бегиев (Петербург), Абдулла Неъматуллип Бубий (Вяткии), \оди
Максудий (Козон), Мустафо Давидович (Бокчасарой), Кушчи Рулов
(Козок-кир^из дала вилояти), Салимгарой Жоптурин (Уфа), («Тар-
жимон» г., 1906 й., 4 сснтябр, 99-сон). «Сайланмиш кишиларнннг
асосийси» дсйилишига Караганда яна кушилган. Таркибда Туркистон-
дан бирор киши йукпиги \ам буни курсагиб турибди. Бс\будий юкорн-
даги маколада сзади: «Бу 31 нафар аъзоларина Русиядаги ахди мусул-
монлардан бир неча аъзо инти\об килиб олмокга карор бсрмишлар.
Аммо бу бобдаги жароид ва тасвидатга карагонда бнзни Туркистоидан
бир нафар аъзо инти\об килмокга карор бсрмишлар. Лекин 6 милйуп-
лик Туркистон мусулмонларидан бир аъзо оздур. Беш облустдан 30
нафар, \ам Бухоро ва Хева ва Туркнстони Чипийдаги мусулмонлар-
дан биртадан аъзо олмок лозимдур. Бу комитет ва аъзолар вакт-бевакт
жактаииб. диний ва илмий маоши тугрисинда машварат килиб. му-
сулмонларни илман ва молан, динан таракк>н*1 ва таолиларига хидмат
киладурлар...»
1 Каранг: Му\нм бир карор. «Таржимон» г., 1906 й.. 6 сснтябр,
100-сон.
98
да Крзон, Петропавловск, Тошкент, Тифлис ва Бокчаса-
рой каби шахарларда муаллимлар йигини чакириш, муал-
лималар етиштирувчи мактаблар очиш, дарсликларга эъти-
бор каратиш, яхшиларни танлаб мукофотлаш, муаллимлар-
га маълум имтиёзлар бериш, хайрия жамрармалари, васийлик
кенгашлари ташкил этишгача булган масалалар камраб олин-
ган эди1. «Инсон бир кун улажакдир, лекин дунёя улмак
учун келмамишдир... Агар улмак учун келмиш булса эди,
казоан рахми модардан мозора адам кетарди»2, — деб ёзган
эди «Таржимон» газетаси. Газета таъкидлаганидек, ухорлик
учун хам яратилмаган. Тугри, у бу дунёнинг хар хил разолат
ва тубанликларидан кочиб кутула олмайди. Улар билан бир
кунмас-бир кун тукнашади. Лекин унда абадий колиб кет-
майди. Акс холда унга аклу заковат, истеъдод берилмас эди.
Бинобарин, инсон учун энг мухим нарсалардан бири саъй-
гайратдир. Миллат учун-ч и? Миллат учун у ун карра мухи м.
«Иттифоки муслимин»нинг бунёд булиши ва уч й и р и н и шу
йулдаги харакатлардан эди. Бехбудийнинг якинда Исмоил­
бек Гаспрали архивидан топилиб, таниьуж тадкикотчи Те-
мирхужа томонидан факсимел нусхаси ва изо\лар билан Гол-
ландияда нашр этилган «Туркистон мухторияти лойихаси»3
бунга яна бир карра ишонтиради. Бехбудий 1907 йилда ёзиб,
«Иттифоки муслимин» мухокамасига такдим этган ушбулойи-
хада жуда катта журъат ва жасорат билан Туркистоннинг
ижтимоий, сиёсий, маданий курилиши — давлат идораси
дастури туз иб берилган эдики, у хакда тарихчи ва хукукшу-
носларимиз уз фикрларини билдирадилар.

ЖАДИДЛАР ВА ДАВЛАТ ДУМАСИ

Миллатдошларимиз расмий ташкилотлардан хам фой-


даландилар. Афсуски, пантуркизм, панисломизм андиша-
си туфайли Давлат Думасидаги мусулмон фраксияси ва
унинг фаолияти урганилган эмас.
Машхур 1905 йил 17 октябр Манифести Русия таркиби-
даги райрирус миллатларга хам тенглик, виждон, матбуот
эркинлиги эълон килди.

1 Каранг: Учнпчи нжтнмон муслимин. «Таржимон» г., 1906 й.,


I сснтябр, 98-сон.
- Саъй. «Таржимон» г., 1906 й., 8 май.
3 Каранг: Туркистонда янгилик \аракатлари ва ихтилоллар (1900—
1924). Машрга тайёрловчи Тсмурхужа. Харлем (Голландия). 2001 йил,
436—447-бстлар.
99
Илк узгаришлардан бири халк орасидан вакиллар сай-
лаш йули билан тузиладиган юкори хокимият оргаии
Давлат Думасининг ташкил топиши булди. 1905 йилнинг
II декабрида сайлов цонуни чикди. 1906 йил 27 апрелида
I Давлат Думаси иш бошлади. Советлар хокимиятига кадар
4чакирикиш курди. I, И Думалар кискарок (1—27.04. 1906 —
08. 07. 1906; 11-20. 02. 1907-02. 06. 1907), III, IV лари нисба-
танузокрокО 11-01. И. 1907-09.06. 1912; TV—15. И. 1912—
27. 02. 1917) фаолият курсатди. Дума депутатлари орасида
мусулмонлар хам бор эди. Уларнинг адади, албатта, жуда оз
эди. Мусулмонлар яшайдиган жойлардан хам купрок руслар
олинар эди. Бу расман бекитилмас хам эди. Масалан, Тур-
кистондаги 5 млн. мусулмондан 6 депутат булгани холда,
700 минг русдан 7 киши Давлат Думасига депутат килиб
сайлангани улка хукуматининг расмий газети «Туркистон
вилояти газети»нинг 1907 йил сонларида бир неча марта
ёзиб чикилган эди. Лекин мусулмон депутатлар I Думадаёк
уз фраксияларини ташкил кдпган эдилар. Фраксиянинг таш­
кил топишида «Иттифоки муслимин»нинг роли катта булди.
Думага сайланган мусулмон депутатларинингаксарияти «Ит­
тифоки муслимин»нинг Марказий Комитети аъзолари эди­
лар. Мусулмон фраксиясининграхбарлари бошда K y m y F Му­
хаммад Тевкилов — раис, Садри Максудий — котиб (охир-
ги Думала котиб — Мустафо Чукаев) булганлари маълум.
Давлат Думаси шунчаки, х\Ькакурсинга эди, албатта. Чор
хукумати гайрирусларга нисбатан буюк рус миллатчилиги
сиёсатини огишмай амалга оширарди1. Шунга карамасдан,
Дума миллатнинг уз дардларини айтиб олиши учун бир мин-
бар булди.
Ахмад Заки Валидий II Давлат Думаси аъзоларидаи тур-
кистонлик уч кишининг номини тилга олади. Булар: Абду-
жалил угли Тошпулат2, Ма\муджон угли Солихжон3, Аб-
дулвохид кори4. А. В. Пясковский III Давлат Думасининг
собикаъзоси тошкеитлик Абдурауф (?) Крриевнинг камок-
1 2 миллиондан ортик, а\олиси булган Фаргона вилоятидан 2 депу­
тат булиб. биттаси рус эди.
2 Самарканд,! ик савдогар. бир оз русча бнлган.
К>к°ндап' Оврупо курган тужжорлардан.
* Лбдуво\идкори Абдурауфкорнсв (1855—1938). Тошкситдап, ди
вакилларидан. 1908 йилда Тулада сургуида паптида Л. Н. Толстой билан
учрашгаи ва 1910 йилда унинг дафи маросимида катнашган. Шоир
Бойс Корнев (Олтой)иинг отаси (Маълумот учун каранг: Сирожиддин
А\мад. \ак ййлида сафарбар сиймо, «Тафаккур» ж.. 2002 п., 2-сон,
56—61-бстлар).
да «охранка»га берган маълумотларига суяниб, Мусулмон­
лар фраксияси аъзоларининг 30 га якин булгаиини хабар
беради1.
Илк икки Дума орасида Марказий Русия ва Сибир му-
сулмонлари кизгинрокфаолияг курсатдилар ва «мухторият»
фикрини кутариб чикдилар. Бу гояни илгари сурганлар Дума
аъзолари козок султонлари наслидан Саидгарой Султон
Жонтурин, бошкирд адвокати Алиаскар Султонов *амда де­
путат булмаса-да, бутун Русия яхши танийдиган Сибир.
узбекларидан Кози Абдурашид эди. Абдурашид кози шу йил-
лари «Автономия» номи билан бир рисола \ам чоп этгирган2.
Темурхужа чоп эттирган Бе^будий дастури бу масаланинг
туркистонлилар томонидан \ам кизгин мухокама килинга-
нини курсатади.

М АХАЛЛИЙ Ж АМ ИЯТЛАР, У Ю Ш М А Л АР

Тошкентлик Азмий-Азизий деган шоирнинг номланиши


расмийрок, булган, муайян иш дастури таклиф этувчи «Сав-
Ки тараккий» («Тараккиёт йули») сарлавхали бир мухамма-
си бор. Унда шундай сатрларни учратамиз:
Нафок3айлаб, бу кунда бизлара куп жамъият лозим,
Бири — «Собрания» мохан, ики — жум\урият, лозим.
Хаму бир тил улуб, бир масла\атга булмали, жозим,
Вакил айлаб, керак этсак, ани Петроград озим,
Накрисларни арз айлаб, хурриятдан омон истанг4.
Дар.\акик,ат, очик-ёпик жамиятлар миллатнинг бирли-
гини таъминлашда, фаолиятини йулга куйишда асосий
восита эди.
Абдулла Авлонийнинг таржимаи холига эътибор килин-
са, унинг 1904 йиллардан кандайдир уюшмаларда ишти­
рок этгаилиги маълум булади.
«1904 йилдан жадидчилар тудасида ишлай бошладим, —
деб ёзади у — ... уз орамиздан муллаларга карши уюшмамиз
\ам вужудга чикди... рус-япон уруши чикиб, бизнинг \ам
кузимиз очилди... Бизнинг ташкилотимиз (таъкидлар биз-

1 Каранг: А.В. Пясковскнй. Курсатилган асар. 544-бет.


2 Бу \акда каранг: А\мад Заки Валидий Тугоп. Бугунги турк эли.
352-бет.
3 Нафок — тсзкорлнк.
4 Б а\рнддни Азмий-Азизий. Янги шугуфа ёхуд миллин адабиёт. Т..
1917. И-бст.
101 -
ники — Б. К,.) сиёсий маслакларга тушуниб, биринчи нав-
батда к,ора халкни окартирмок ва кузин очмокчорасига ки-
ришди. Бу максадга эришмокучун газет чикармокни муно-
сиб к>фиб, уюшманинг \аракати билан узбек тилида газе-
талар чикарилди»1.
Абдулла Авлоний айрим номларни \ам тилга олади. Бу-
лар: лакабигина маълум булган «Рафик, Собируф», «мусул-
монча типу граф билан махфий суратда прокламатсия бо­
сиб, ша\ар ва кишлокларга таркатган» Утаб котиб, Эшон-
хужа (Хоний), Умаркул Аноркул угли кабилардир2. Татар
ижодкор зиёлиларидан А\маджон Бектемиров («Осиё» газе­
таси мухаррири), Исмоил Обидий («Тараккий» газетаси
му^аррири) номлари учрайди. Булар каторига 1901 йилдан
Ильин матбаасида ишлаган, сунгрок Авлонийнинг театр
труппасида катнашган Низомиддин Хужаевни \ам киритиш
мумкин.
Яна Авлоний таржимаи ,\олига мурожаат киламиз:
«1909 йилда бир неча уртоклар билан конун тузиб, «Жа-
мияти хайрия» очдик. Олти ой раис булиб турдим». 1909
йилдаги бу жамият ва унинг айрим аъзолари \ак,ида маълу-
мотлар вакхпи матбуотда учрайди. Лекин 1904 йилда ташкил
топган «уюшма» \ак,ида маъпумотжуда кам. Бизнингча, бу­
лар асосан тошкентлик ма\аллий зиёлилар булиб, фаолла-
ри: Мунавваркори, Авлоний, Убайдулла Хужаев, Тошпу-
латбек Норбутабеков, Му\аммаджон Подшох>окаев, ака-ука
Каримбек ва Комилбек Норбековлар, Охунжон Абдулра-
\им угли, Му\аммаджон Подшохужа угли, Абдул\аким
Саримсок,ов, Тожпхужа Азизхужа угли, Убайдуллахужа
Умархужа угли, Тулаган Хужамёров (Тавалло), Саидабдул-
ло Саидкарим угли, Ил.\омжои Инъомжон угли, Каттаху-
жа Бобохужа угли, Баширулла Асатиллахужаев, Тош^ожи
Туёцбоев, Низомиддин кори Мулла Хусаинов, Абдусалом
Абудра\монов, Рустамбек Юеуфбеков, Саида\мад Саидка­
рим угли, Мулла Юнус Туёкбоев, Хабибулла Максудов,
Шокарим Ра\матов, Хусанхужа Дадахужа угли кабилар эди-
лар. Чунки бу номларнинг купчилиги 1909—1914 йилларда
тузилган жамиятларнинг муассислари сифатида ^ужжатлар-

1 Миллим уигопиш па узбек филология масалалари. Т., «Универси­


тет». 1993, 109-бет.
; Бу \акда каранг: Б. Косимоп. Адабиёт ва ннкилобин \аракат. Кн-
тобда: \аёт кузгуси. F. FyjtOM пашриёти. 1984: яна: Ижодип \амкор-
лнк ва адабии тараккнёт. ТошДУ илмий ишларн. Т., 1984. 48-55-
бетлар.
102
да кайд килинади. \ар \олда 1904 йиллардан иш бошлаган
миллий «уюшма» ^акидаги гапда ,\еч кандай муболага йук*
Буни уша вактдаёк билганлар. «Туркистон жадидлари сиё­
сий жамиятлар жадид партияси тузишга ,\аракат килдилар»,
— деб ёзади А. В. Пясковский ва «Туркестанские ведомос-
ти»нинг 1906 йил сонларида «Асхабод» газетасининг уша
йили 24 сентябр сонидан кучириб босилган «Хозирда Эски
Тошкеитнингтубжой халки орасида мусулмонларнинг Ни-
жегороддаги сунгги съезди ишлаб чиккан янги типдаги мак-
таблар очишни уз олдига максад килиб куйган «Хуррият
жамияти» («Общество свободы») тузилмокяа. Аъзолик бада-
ли 2 р(убл) килиб белгиланган» деган маълумотни келтира-
ди. Тошкентдаги бу гуру\нингададини Садри Максудий 50—
60 киши деб белгилайди. Охранка материалларига Караган­
да, у 1910 йилда «Вакт» газетаси мухбири билан килган
су\батларидан бирида Куконда «Ёш партия» («Молодая
партия») номи билан жадидлар гугараги ташкил этилган-
лиги хакида гапирган.
Бундай ^олни Самаркандда \ам кузатиш мумкин эди.
А. В. Пясковский жадид тугаракларининг *атто Семиречье
ва Вернийда \ам булганлиги, уларнинг жорий низомлари
\ам мавжудлиги хакида далиллар келтиради1.
Козон губернияси жандармерия бошкармаси бошлиги-
нинг полиция департаментига юборган махфий маълумот-
номасида Русия жадидчилик ^аракатининг йул-йуналиши
шундай белгиланган эди: Русия панисломистлари уз мак-
садларига эришиш борасидаги тактик усулларни шундай та-
саввур киладилар: Русиядаги татарлар, мусулмонларнинг
миллий туйгуларини уйготиш; мухториятга, миллий мак-
табга эришиш ва улар воситасида миллий, узига хос му\ит,
яъни миллий маданиятини яратиб, ма,\обат булмаса, рус
таъсирига, \укуматнинг руслаштириш сиёсатига карши ку-
рашиш. Келажакда эса, ушбу йуналишнинг норасмий йи-
гинларидан бирида унинг h o t h f h эътироф этганидек, Тур­
кистон ва Кавказ билан умумтурк республикаси тузишгача
булган \амкорлик. Русия панисломистларининг орзулари —
шундай»2.
Жандармерия бошкармаси бошлит, умуман олганда,
жадидларимизнинг максад-муддаоларини тугри белгилаган
эди.
1 К^прапг: А. В. Пясковский. Курсатилгаи асар. 550—551-бстлар.
: Каранг: А. В. Пясковский. Курсатилгаи асар, 556-6.
103
Тошкснтга к^айтайлик. Яна Абдулла Авлоний таржимаи
\олидан:
«1913 йилдан бошлаб халкни кузини очмок, маданиятга
якинлаштирмокучун театруга киришиб, театру ишларини
йулра куювчилариинг бошлури булиб, Туркистоннинг бир
иеча ша\арларира бориб, узбеклар орасида театруга йул оч-
дим. 10 га я^ин озарбайжон пьесаларини узбекчагатаржима
Килиб са\нага куйдим. 3 пьеса ездим. «Турой» исмли «теат-
ралии благотворителни» жамиятни юзага чик,ардим. Шул
йилда Эски ша\арда очилгон «потребителни общество»нинг
таъсис аъзоларидан-да эдим. Бу вацтларда бизнинг мацсади-
миз зохирда театру булса хам, ботипда Туркистон ёшларини
сиёсий жихатдан бирлаштирув ва шщилобга хозирлов эди
(таъкид бизники — Ё.^ .)1.
Бу ерда шоир «Таржимаи хол»ининг «инк,илобий йиллар»-
га мослаштирилиб, бир оз инкдиобиилаштирилганини хисоб-
га олиш керак, албатта. Лекин, иккинчи томондан, замон
инкдпоб х^восига FapK булганини \ш эътироф этмок
лозим.
«Турон»га кайтайлик.
Жамиятнинг 73 бандлик русча Уставида унинг муассис-
лари сифатида куйидагилар курсатилган:
1) Убайдулла Асатуллаевич Хужаев (Мерганча);
2) Тошпулатбек Норбутабеков (Обсерватория кучаси);
3) Мунавваркори Абдурашидхонов (Шайхонтохур, Дар-
хон);
4) Комилбек Норбеков (Сарбон);
5) Мулла Абдулла Авлонов (Саперная, 35);
6) Мухаммаджон Подшохужаев (Занжирлик);
7) Каттахужа Бобохужаев (Кор ёгди);
8) Баширулла Асадиллахужаев (Мерганча);
9) Низомиддин Асомиддинхужаев (Орца куча);
10) Каримбек Норбеков (Сарбон, Кукча)2.
М. Рахмонов архив материаллари асосида труппани 1913
йил охирларида майдонга келган ва таркиби 25 кишидан
иборат булган3 деб хисоблайди. Чунончи: Низомиддин

1 Миллий yHFOHHiu ва узбек филологияси масалалари. «Универси­


тет». 1993. 110-бет.
2 Устав общество любителей мусульманского драматического ис­
кусства «Гуран» в. г. Ташкенте. 1916 г. ноября П-го по рсесту N°7176.
нотариус Дм. Егоров, подлинник. А. Авлоний иомидаги Республика
уцитувчнлар малакаспни ошириш институт»! цошидаги «Авлоний му-
зейн»да сакланадн.
} М. Ра\моиов. Узбек тсатри тарихи. Т.. 1998. 334-бет.
104
Хужаев (ишчи), Гулом Зафарий (муаллим), Бадриддин Аъла-
мов (хизматчи), Шокиржон Ра\имий (муаллим), Му\ам-
маджон Подшохужаев (приказчик), Фузайл Жоибоев (муал­
лим), Хасан кори (муаллим), Абдура\мон Акбаров, Кудра-
тулла Юнусий (приказчик), Самиъкори (муаллим),
Кудратулла Махсум ва бошкалар. 1916 йилда труппага Ман-
нон Уйгур, Сулаймон Хужаевлар \ам аъзо булиб кирдилар1.
Лазиз Азиззода булар сафига Саъдуллахужа Турсунхужаев,
Юсуф Алиев ва Мусо Азимовни \ш кушади2. Булар сафига
«прокламатсия таркатувчи» Эшонхужа Хонийни \ам кири-
тайлик. Шунингдек, труппа афишаларида унда мунтазам
иштирок эгган Мирмулланинг \ам номи учрайди ва булар-
нинг умумий сони \акикатан \ам 25 тага етади. Уларнинг
аксарияти энг илгор тошкенглик ижодкор ёшлар эди. Маса­
лан, А. Акбаров дурустгииа шоир эди, сунгрок мардикор-
лик \акида бир шеърий туплам ,\ам тузади.
Л. Азиззода уз китобида Ю. Алиевнинг истеъдодли шоир
булганлиги \акида суз юритиб, шеърларидан бирини
келтириб зп-ади. Авлонийнинг \амма*алласи мерганчалик
С. Турсунхужаевниигтурт пардали «Туркистон ватанпарва-
ри» драмасининг са\наларда муваффакият билан куйилга-
нини хабар килади. Маш^Р Маннон Уйгур, «Халима»нинг
муаллифи Гулом Зафарий, янги узбек маорифчилигининг
асосчиларидан булган Шокиржон Ра^имий, узбек кино
санъатининг пойдеворини куйганлардан бири С. Х$Ькаевлар-
нинг номи укувчиларимизга яхши таниш. Француз тилини
билган3, Fap6 адабиётини оригиналда укиган, шеър ва \икоя-
лари билан вактли матбуотда фаол иштирок этган Мирмул-
ла Шерму\амедов Хамза драмаларини объектив ва чукур
та\лил килиб, юксак ба\олаган биринчи узбек театри тан-
Кидчиси эди...
Вакти келиб Авлоний труппаси атрофлича урганилса,
янги-янги фактларнингтопилиши шуб\асиз. Хозирги мав-
жуд факт ва материалларнинг узи *ам, уйлаймизки, бу труп-
панингтаркиби ва гоявий-сиёсий савияси, фаолияти *акида
маълум бир хулосага келиш учун асос була олади. ЛОкорида-

1 Каранг: ?ша ерда.


Каранг: Л. Азиззода. Янги \аст курашчилари. «Фан*. Т., 35—40,
58—61, 96— 100-бетлар.
* Ф А Ш И илмий ходими Лазиз Азиззода билан су\бат материал-
ларидан (1965 й., 16 декабр. Мати бизда самаиадп).
105
ги фактлар кузда тутилса, Авлонийнинг «бизнинг макеади-
миз зо\ирда театру булса \ам ботинда Туркистон ёшларин
сиёсий жи\атдан бирлаштирув ва инкилобга \озирлов эди»
деган фикрларининг маъно ва салмори равшанроканглаши-
лади.
Дарвоке, жамиятнинг юкорида тилга олинган русча
уставининг биринчи бандида «жамият» уз олдига куйида-
ги вазифаларни максад килиб куйгани айтилади:
а) а,\оли уртасида са\на ишларига, эзгуликка му^аббат
уйротиш, жиддий муносабат устириш;
б) халк учун спектакллар куйиб бериш ва улар оркали
халкка с о р л о м *ордик багишлаш;
в) маънавий ва моддий а^волиии яхшилашга му\тож
булган Туркистон улкаси доирасидаги мусулмон эътикоди-
га мансуб кишиларга ёрдам бериш.
Иккинчи бандда «жамият»нинг куйидаги \укук,лари
белгиланган: кечалар, концертлар, спектакллар ва шулар-
га ухшаш оммавий томошалар уюштириш; уз номига клуб,
музика курслари, кутубхона ва кироатхона очиш; уз номи­
га бошланрич мактаблар очиш ва таъминлаш, хожатманд-
ларга, шу жумладан укувчиларга моддий кумак бериш, улар­
нинг урта ва олий укув юртларида укишни давом эттириш-
лари учун стипендиялар таъсис этиш, шунингдек, мавжуд
хайр-э\сон ва маориф муассасаларини, раем ий, хусусий,
ижтимоий — кандай категорияда булишидан катъи назар,
модди й куллаб-кувватлаш.
Авлонийнинг, четдан Караганда, шунчаки маданий окар-
тувчиликдек туюлган, аслида узи айтгандек, «ботинда Тур­
кистон ёшларин сиёсий жи\атдан бирлаштирув ва инкилоб-
га \озирлов» булган «Нашриёт», «Мактаб» каби катор шир-
катлардаги фаолияти \ам кизикарли материаллар беради.
Масалан, 1914 йил 30 августда тузилиб, 1914 йил 19 сен-
тябрда таъсис этилган, нотариус Дм. Егоров тасдиклаган
«Нашриёт» ширкатинииг 23 бандли рус ва узбек тилларида
ёзилган шартномасида унинг максади «Туркистон улкаси-
даги мусулмон ахдписи уртасида умумевропа маданияти ва
маърифатини газеталар, журналлар, китоблар ва уларнинг
савдоси оркали ёйиш»1деб курсатилгаи. 1916 йил 18 мартда
тузилган, Дм. Егоров тасдиклаган «Мактаб» ширкатининг

1 «Тошкаид маорифпарвароии тарафиидан таъсис килингон «Наш-


рнст» ширкатипипг шартпомаси. Саиайи таъсис 1914 й., 19 сснтябр.
нотарнал нусха, З-бст» (Авлоний музейида саклапади).
106
37 пунктли шартиомасида хам шу максад тилга олинади'.
Биринчи ширкатни тузувчилар: Охунжон Абдулрахим у е л и ,
Абдулхаким Саримсоков, Тожих$ока Азизхужа угли, Хусан-
хужа Дадахужа урли, Мунавваркори Абдурашидхон уми,
Мулла Абдулла Авлонов (Авлоний), Саидабдулло Саидка-
рим урли Саидазимбоев, Илхомжои Инъомжон угли, Мах-
мудхон Подшохужа урли (Мухаммаджон Подшохужаев),
Убайдуллахужа Умархужа урли, Тулаган Хужамёров (Тавал-
ло), Комилбек Норбеков эдилар. «Мактаб» ширкати аъзола-
рининг руйхати М. Подшохужаев ва Авлоний билан бош-
ланган. 11 муассиснинг колган 9 таси \ам эл-юртга таниш
кишилар эди. Чунончи: Тошхожи Туёкбоев, Низомиддин-
кори Мулла Хусаинов, Абдусалом Абдурахимов, Рустамбек
Юсуфбеков, Саидахмад Саидкарим Саидазимбоев, Мулла
Юнус Туёкбоев, Хабибулла Максудов, Низомиддин Асо-
мутдинов, Шокиржон Рахимов.
Авлоний таржимаи холида хар икки ширкатга тухтаб утган.
«Нашриёт»нинг «таъсис аъзолариндан» булганлигини к^с-
кача айтиб, «Мактаб»га айрим изохлар хам берган. Чунончи:
«Хукуматдан рухеат олмокучун бир ярим ой овора булмокга
турри келди. Икки маротаба берган аризамиз рад килинуб,
учинчи маротабада рухеат берди. Мен шул жамияти хайрия-
нинг муассис аъзолариндан булиб, бошлаб очилувида бир
йил раислик хидматин адо килдим. Андин сунг то хуррият
даврирача аъзоси булиб мактабларра, етим ва рарибларра ёр-
дам килиб келинур»2.
Авлонийнинг давр вокеалари билан алокасини белгилашда
у мухаррирлик килган «Турон» газетаси х^кида хам тухтаб
утишга туфи келещи. «Мактаб» ширкати ва «Турон» жамияти-
нинг ёрдами 1917 йилнинг 20 апрелидан бошлаб чиккан бу
газета, бир Караганда, мазкур жамиятнинг органига ухшаб
кетади. Лекин газета чикариш хакидаги ran «Турон» жамияти-
нинг Низом ва дасгурида йук- У «Нашриёт» ва «Мактаб»
«шартнома» ларидагина учрайди. Аммо уларда номи курса­
тилган эмас. Шуларга карамасдан, газетанинг жамиятга кай
даражададир дахли булиши, табиий. Буни газетанинг эъти-
рофи хам айтиб турибди.

1 Договор товарищества «Книгоиздательства Мактаб». 1916 г. 18 мар­


та. г. Ташкент, подлинник (Авлоний музеинда catyianaan).
: Курсатилган манба. 110— 111-бетлар.
Биринчи жа\он уруши, мардикорлик вокеалари жадид-
ларимизнинг гоявий-сиёсий шакллаиишларига катта таъсир
курсатди. 1917 йил феврал вокеалари миллий уюшмалар-
ташкилотлар тузиш, миллатларнинг уз такдирини узи бел-
гилашига йул очди. Уша йилнинг 9 мартидаёк Тошкентда
Мунавваркори бошчилигидаги бир гуру* социалистлашиб
бораётган «Турон»дан ажралиб чикиб, «Шуройи исломия»га
асос солди. Унинг ташкил топишида Мустафо Чукаев, Аб­
дул во\идкори, Миркомил Муминов, А^маджон Темирбе-
ковларнинг ало\ида хизматлари булгани маълум1. Бу фикр-
ни манбалар, шу жумладан Мустафо Чукай угли2ва Ах,мад
Заки Валидий3\ам уз хотираларида тасдиклайдилар. Хуллас,
1917 йил мартининг бошида Петербургда Муваккат Хуку-
мат тузилиб, куш\окимиятчилик майдонга келган булса,
Туркистонда уч ^окимият — Муваккат Хукуматнииг Тур­
кистон кумитаси, Улка ишчи ва аскарлар шуроси, Улка
миллий шуроси — са^нага чикди.
Муваккат \укуш т Туркистон кумитаси илк курилиши-
да 9 кишидан иборат эди.
1. Н. Н. Шчепкин. 2. Преображенский. 3. Липовский. 4. Ел
патевский. 5. Шкапский. 6. Генерал Абдул Азиз Даапетшин. 7.
Садри Максудий. 8. Мухрммаджон Тинишбой. 9. Алихон Букай-
хон-*.
1917 йил март ойининг охирларида Туркистоннинг жуда
куп ша^арларида «Шуройи исломия»иииг шуъбалари тузил-
ди ва улардан вакиллар 16—23 апрелда Тошкентда утган
курултойда иштирок этдилар. Курултой жамият олдига куйи-
даги вазифаларни куйди:
«1) Туркистон мусулмонлари орасида сиёсий, илмий ва
ижтимоий жихдтдан замонага мувофик исло\от фикрини
таркатиш;
2) бутун Туркистон мусулмонларини бир фикр ва мас-
лакга келтирмокга тадбир ва х^ракатлар кил мак;
3) халкни Янги хукуматнинг максад ва масла\атина ёр-
дамга даъват этмак»5.

1 Каранг: УзСЭ, 13-том. 131-6.


2 Мустафо Чукай угли. Истш-уюл жаллодлари. Т., F. Fyviom пашри-
сти, 1992.
3Аи\мад Заки Валидий Тугой. Булипганпн бури ср. Т.. «Адолат»,
1997, 40—57-бстлар.
А Каранг: Мустафо Чукай. 33—34-бстлар.
5 Каранг: «Мажот* г.. 1917 й., 10-сон.
108
Курултой дастурини Заки Валидий тайёрлади. Асосий
маърузачи хам у эди. Курултойда Туркистон муваккат идо­
ра кумитаси раиси Шчепкин, аъзоларидан генерал Абдул
Азиз, Садри Мацсудий, Мухаммаджон Тинишбоев катнаш-
дилар. Бехбудий, Обиджон Махмудов, Ашурали Зохирий,
Абдурахмон Урозбоев фаоллик курсатдилар. К^урултой киз-
гин бахслардан кейин федератив тузилишни ёклаб карор
кабул килди1. Мустафо Чукаев уз хотираларида, Миллий
марказ шароит такозоси билан тузилди, деб ёзган эди.
1917 йилнинг 14 апрелида Тошкентга чакиртириб олин-
ган Мустафо Чукаев, улка ишчи ва солдат шуролари съез­
ди, хусусан, К^укондан келган Некора номли бир социа-
листнинг маърузаси устидан чикади. «Инкилобни рус инки-
лобчилари, рус ишчилари, рус солдатлари амалга оширдилар,
— дер эди у. — Шунинг учун Туркистонда хам идора, \оки-
мият, биз русларникидир. Ерл илар биз нима берсак, шу би­
лан каноатланишлари керак...» Тошкент шахар бошлиги
Маллицкий эса, Туркистоннинг барча шахарларида бири
рус, иккинчиси ерли ахолига оид икки мустакил шахар
идораси куриш лойихасини илгари суради. Шу икки фикр
«Туркистон Улка Марказий мусулмон шуроси»ии тузиш
фикрини тезлаштириб юборади ва куп утмай, у амалга оши-
рилиб, М. Чукаев раис килиб сайланади2. Саркотиби ва та­
шки ишлар булими бошлиги булиб Заки Валидий ишлади. У
айни пайтда, Миллий марказ органи «Кенгаш» газетаси-
нинг мухаррири хам эди3. Мунавваркори, Обиджон Мах­
муд, Махмудхужа Бехбудий, Убайдулла Хужаев ва шуъба
бошликпари аъзо этиб сайландилар. Тошкент кумитаси ту-
зилиб, Мунавваркори ва Садриддинхон рахбар тайинлан-
дилар4.
Лекин иш яхши силжимайди. Сабабларини у шундай
курсатган эди: «Биз... хозирги замон сиёсий курилиш эътибори
билан биздан олдинда булган буюк бир халкнинг чангалига
тушиб колдик... Халкоммасини уюштирувчи ташкилот яра-
тиш тажрибаси лозим эди...
... йулимизда куплаб туе икл ар турарди: миллий харака-
тимизнинг асосий душманлари: тажрибасизлик, овул ва
кишлоклардаги миллий ташкилотларнингуругчилик асоси-

1Каранг: Заки Валидий. Були игаи ми бури ер. 47—48-бетлар.


: Каранг: Мустафо Чукай... 21—25-бетлар.
д Каранг: Заки Валидий. Бугунги турк эли... 359—360-бетлар.
4 Каранг: Заки Валидий. Булнигаини бури ер. 48-бет.
109
га курилганлиги. Ша\арларда жадидчилик ва кадимчилик
кураши1. Буларнинг \ар бири \ам хатарли эди. Айникса, кейин-
ги иккитаси рус \окимияти шароитида foht та^ликали ва-
зият яратди. «Шуройи ислом»дан Шерали Лапин бош бир
гуру\ «Шуройи уламо» номли жамияттузиб ажралиб чикди
ва «Халифалик», «Ма\камаи шариат» гоясини илгари су-
риб, реал вокеликни *ис этишдан буткул ма\рум эканли-
гини намойиш килди. Монархистлар бундан усталик билан
фойдаландилар. Жадидлар ва большевикларни динсизликда
айблаб, уламо гуруки билан якинлашишга эришдилар. Зиё-
лиларнинг катта кисми кадетлар билан бирга эди. Бирок
Еттисувдаги можаролар, хусусан, рус му^ожирларинингтуб-
жой халкерларини тортиб олиб, узларини \айдаб юбориш-
лари, галаён килганларида айримларини ибратучун кигиз-
га солиб ёкиб юборишлари билан бомик\одисалар ва маса-
лани ,\ал этишда Мувакк^т Хукуматнинг Тошкентдаги
вакилларидан Шканскийдан тортиб кадет эсерларгача рус-
ларга ошкора ён босишлари, шунингдек, очарчилик авжига
чиккан бир пайтда Марказий Русиядан юборилган галлани
факат рус а\олисига таркатишни йулга куйишлари жадид-
ларнинг кадетлардан кафсаласини пир килди. Бу имконият-
дан большевики ар унумли фойдаландилар. Жадидларнинг
муайян кисми уларнинг тенглик, озодлик, миллатлар дустл и-
ги какидаги сохта шиорларига ма\лиё булиб, большевикла-
ша бошладилар. Лекин дин ва диёнатнинг нуфузи кенг халк
оммасида гоят баланд эди. Монархистлар ва кадетлар шу
сабабли «Уламо»ни кулга олиб, улкада жуда катта сиёсий
куч ни ташкил этдилар. Буни шундан \ам билса булади-
ки. Тошкент ша\ар кенгаши сайловида жадид зиёлилари
11 уринга эга булганликлари \олда рухонийлар, кадетлар,
монархистлар 65 овоз козондилар ва вазиятга \оким булди-
лар. Фожиа шундаки, «Уламо» жамияти ша^ар кенгаши раис-
лпгига Самарканднинг собик \арбий волийси 1916 йилда
Жиззахни ер билан яксон килган генерал Ликошин номзо-
дини курсатган эди. Шу сабабли, М. Чукаев кайд этгани-
дек, Туркистон миллий каракати душманлари буларга «Ин-
килоб ишларини топшириб куйиш мумкинми?»2деган са-
волни уртага куйдилар. Шу сабабли улка шуроларининг II

1 Шу асар. 26—67-бстлар.
Каранг: Мустафо Чуцай угли. 30—31-бстлар.
110
съезди шовкин-сурон билан утди. Ахмад Заки Валидий маъ-
лумот беришича, «Уламо ва козилар, мутаассиб рус шови-
нистлари ва ру\онийлар бир тарафда, ма^аллий зиёлилар ва
рус социалистлари иккинчи тарафда кизгин бах.слашадилар.
Мусулмон уламосига таянган кадетлар мажлисига \оким була-
дилар. Иккинчи тараф мажлисни тарк этади»1.
Айни пайтда, Умумрусия микёсида \ам йигилишлар
булиб, узаро фикр алмашишлар кизгин туе олади. 1917
йилнинг I — И майида Москвада булиб утган Умумрусия
мусулмонлари курултойи шундайлардан эди. Унинг тари-
хини Заки Валидий куйидагича \икоя килади:
Подшо ,\окимияти кулагандан сунг кенг мухркама дилин­
гаи масалалардан бири Миллат ва Ватаннингтакдири булди.
Мустамлака макрмида яшаб келган туркий халкларнинг энг
пешкадам вакиллари \ам бирданига Русиядан узилиб, та-
моман мустакил булиб кетишни хаёлларига сигдира олма-
дилар. Хар хил фикрлар уртага тушди: федерация, мухторият,
федерал мухторият, ,\уКУКИй мухторият, унитар жум\урият
ва \оказо. Давлат Думаси кошидаги мусулмон фраксияси
бюроси келишиб олиш учун умумрусия йигинига тайёргар-
ликни бошлаб юборади. Бирок фаолларнинг бу борадаги
карашлари гоят хилма-хил эди. Масалан, таникли сиёсий
арбоблар осетин А\мад Салимов, козонли адиб Аёз Исто­
ки й, журналист Шокир Му,\аммадёров федерация ва мух-
ториятга карши эдилар. Шу сабабли, ушбу нуктаи назарни
кулловчи Кавказ ва Туркистон урнига узларига фикрдош
булган ички Русиядан етарли вакиллар чакириб утказмокчи
буладилар. Федерация тарафдорлари эса бу фикрга карши
чикадилар ва катъий \исоб-китоб килиб, чакирилажак 400
депутатнинг 35 тасигина ички Русиядан була олиши мум-
кинлигини, колганлари Туркистон, Кавказ, Крим ва бош-
ка вилоятлардан таклиф этилиши лозимлигини талаб кил-
дилар. Лекин бу фикр ташкилий кумитанинг 14 март йиги-
лишида утмайди. Вазиятни сезган Заки Валидий уша куниёк
Тошкентга жунаиди. Оренбургда козок, бошкирд зиёлилари
билан учрашади, 24 мартда Тошкентга етиб келиб, 4(16)
апрелда очилган I-Туркистон мусулмонлари курултойини
утказишда жонбозлик курсатади.
Туркистон ва Крзотстондан куплаб вакиллар келадилар.
Курултойда Тошкентдан Убайдулла Хужаев, козокадвока-

1 Заки Валидий. Бугунгп турк эли.. 363-бот.


Ill
ти Жи^анша Д\чггму\аммад уми Уроз \ожи, Заки Валидий,
озарбайжон Алимардон Тупчибоши, Мухаммад Амин Ра-
сулзода, кримлик Сафар Сайда\мад А. Соли^овниигуиитар
республика фикрига карши чикиб, федерация гоясиии кув-
ватлайдилар. Федерация гояси 271 та карши, 446 овоз билан
Кабул кил инади. Умумрусия мусулмон марказий шуроси сай-
ланади. Унингтаркибидатуркистонлилардан куйидагилар бор
эди: Убайдулла Хужа, А\мад Заки Валидий, Тугус угли
Колбой, Жайнокугли Ибро\им (Алмати), Абдул хол ик $тл и
К^коибой (Самарканд), Ра^монберди угли Мулла Камолид-
дин (К^кон), Уринбой угли Мулла Камолиддии (Кукон),
Уринбой угли Мулла Сулгон, К^ушчигул угли К^урбонали
(Окмулла) ва \.к. Улар орасида тургайлик Дустжон кизи
Оккогиз деган бир журналист киз \ам бор эди1.
Сеитябр вокеаларига кайтамиз. Большевикпарнинг вазият-
дан фойдаланиб ма\аллий зиёлилардан бир кисмини узига
огдириб олиши масалани >^ал килди. Октябр вокеаси келиб
чикди. Аслида бу мафкура жадидларимиз карашига уйгун
эдими?

ЖАДИДЛАР ВА СО ЦИАЛИЗМ

Жадидлар социализм гояларидан бехабар эдилар ёхуд уни


кур-курона рад этадилар дейиш мумкин эмас. Исмоил-
бекнинг 1885 йилда Туркияда чоп этилган «Оврупо мада-
ниятига бир назари мувозана (бетарафона назар)»2 номли
рисоласи, айникса, «Таржимон» газетасининг 1906 йилда июн-
июл ойларида босилиб чиккан «Маз^аби иштирокиюн» («Со­
циализм .таълимоти») туркум маколалари бунгадалил. Ма­
саланинг мо^иятини яхшироканглаш учун, гапни сал узок-
рокдан бошлашга тугри келади. Муаллиф ба\с асосига
КУрилган рисоласида «маданият» сузининг лугавий маъно-
сини изохдайди, «ша\ар», «ша\арлик» маъноларини бери-
шини, ша,\арда овул-даштдагига нисбатан истикомат бар-

' Каранг: Заки Валидий. Бугунги турк эли. 358—359-бстлар.


: «Оврупо маданиятига бир назари мувозана». 1885 йилда Истан-
булда Абузиё матбаасида босилган. Сунг 1977 йилда <Турк култури»
журналида цайта чоп этилди. Ме.\мст Коплои пашрга тайёрлаган. Ушбу
сатрлар муаллифи «Узбскистои адабиёти ва санъати» газетасининг 1996
нил 26 январь (4-сон) сопида эълон кил гаи.
112
карорроква мухофазалирокэканлиги кузда тутилаётганига
тухтайди, сунг истилохий жихатларига кучади. Ва фан-тех-
никаси билан дунёни хайратга солган капиталистик Овру-
пони хам, жаннат ваъда этувчи социалистик Оврупони хам
рад этади. Х<Ф иккисида хам ахлоксизлик куради. Буни ат-
рофлича асослайди.
Муаллифнинг фикрлаш мантиги куйидагича: X IX аср
Оврупо маданияти кадим Рим маданияти устига курилган,
унинг бевосита давомидир. Рим маданияти эса гайриахло-
кийлиги сабабли кулаган эди. Уларнинг урнига келган «ка­
питал ист»-ч и?
«Румолилар асир этлари билан ховузларда бокилган ба-
ликларгатуймасдан кандай кулаган булсалар, уларнинг фар-
зандлари булган овруполилар хам бутун дунёнинг мевала-
рига туймайдилар», — деб ёзган эди Гаспрали.
Кадим Рим салтаиати деганда бугунги Укувчининг куз
унгига, биринчи навбатда, бир туда турадарнинг кунглини
очиш учун улимга чиккан гладиаторлар, машхур Спартак
келади. X IX аср эса Оврупо колониализмининг гуллаган даври
эди. Китоб чоп этилган 80-йилларда ок подшонинг севимли
генерали Скобелев олис Хуросоннинг Куктепа калъасини
конга ботириб, Марви Шохжахонни ишгол этган эди. Ру-
молиларнинг X IX асрдаги фарзандлари бутун дунёнинг ме-
валарига туймасликлари шундан. Муаллиф фикрича, янги
— X IX аср Оврупо маданияти билан кадим Рим маданияти
мохиятан бир хил. Куроллар, усуллар, урнаклар узгарган
холос, натижа ва самара эскича. Бугун «янги дунё мадания-
ти»ни даъво килаётган ва уз оталарини рад этаётган ёшлар
мана шу хонадонда усиб улгайганлар, шу тузумнинг махсу-
лидирлар. Уларнинг адолат хакидаги тушунча ва фикрлари-
даги адолатсизликлар отсшариникидан хам куп. Оталар ва
бол алар кара шларидаги умумий ж ихат шундаки, хар икка-
лаларида хам хакконият йук- Исломдаги хакконият йук-
Хакконият нима? «Хакконият деб ишда тугрилик, сузда
ростликни айтилур... Ишда тугрилик бировнинг нафсига,
мол ига хиёнат ки-пмов, сузда тугрилик хар вакт рост сузла-
макдур»1, — деб ёзади Абдулла Авлоний.
Гаспрали барча инсонларнинг узаро муносабатлари бир
асосга — фойда асосига курилганини таъкидлайди, лекин

1 Дбд}лла Авлоний. Турки» гулистон. Т., 1992, 2S—29-бетлар.


ишлаб чикариш воситаларини киши фаолиятини назорат
килувчи ушр (ундан бир микдордаги йиллик экин солиги),
закот (циркдан бир микдордаги йиллик мулк солиги) ка-
биларнинг инсон ва жамият \аётидаги фавкулодда назо-
ратчилик ролини уктиради. Шулар Оврупонииг хукук ва
ахлокига асос килиб олинганида социалистик фикрларга
имкон колмаслигини айтади. Шутарика, Оврупо илм-фани
билан ислом ахлокининг \амкорлигидан майдонга кела-
диган янги умуминсоний маданият масаласини к^аради.
Гаспралининг бу фикрлари Fap6 ва Шарк турмушинй,
гоя-мафкурасини теран ва атрофлича билган, шаклланиб
келаётган илмий социализм таълимотидан хабардор ки-
шининг муло^азаларидир. Машхур татар адибларидан Фоти\
Амирхон (1886— 1926) нинг 1914 йилда Гаспрали вафоти
муносабати билан бир кичик хотираси эълон килинган.
Чамаси, 1906 йиллар, Ф. Амирхон социалистик фикрлар
билан кизикиб юрган пайт. Умумрусия мусулмонлари курул-
тойларидан бирида Исмоилбекни саволга тутади, синфий
ихтилофлар \акида фикр сурайди. «Угпим, сиз ёшсиз, таж-
рибангиз кам, шу сабаб керагидан ортик катти к иборалар
ишлатасиз. Сиз каби кайнок ру^ли ёшларимиз миллатга
хизмат этиб, унинг маданий даражасини устирсак, ул вакт-
да биз синфий ихтилофлар тугрисида сузлашармиз, фикр
юритишармиз. Маданияти йук бир миллатнинг саноати була
олмас. Модомики, у йукэкан, \али синфий низоларга \ам
эрта. Бизнинг бугунги вазифамиз \али маданий усувдан ва
шунга йуллар ^озирловдангина иборат... Ундан кейинги-
сига биздан кейингилар карарлар», — деб жавоб беради
Исмоилбек. «Миллат ва маданият бобоси огзидаги бу сузлар
*ам ишончли, \ам улугвор янграр эдилар1, — деб тугата-
ди адиб уз хотираларини. Исмоилбекнинг илмий социа­
лизм билан жиддий шугуллангани унинг юкорида тилга
олинган щэ икки асаридан очйк куриниб туради. У ёзади:
«Оврупода социалист тадбири турличадир. Бизча, социа-
листлар Оврупонинг \озирги яшаш тарзидан ва мадания-
тидан бутунлай умид узиб, янгидан-янги асослар асосида
янги бир маданият курмокфикрида булганларидир. Улар­
нинг фикрларига кура, тамоман кайта куриш ва инки-
лобларга лузум бор. Мулкчилик, мерос, оила, сармоя \ак,ла-
ри ва бошка асослардан келиб чикиб, мулк, мол, тижо-

’ Ф . Амирхон. Улур миллатчи тугрисида кнчкипа бир хотира. «Онг»


ж., 1914 й.. 18-сон, 332—333-бстлар.
114
рат, сармоя, иш, хатто хотин ва боланинг муштарак були-
шини истайдилар. Бу йул билан хар бир киши ишидан,
машгулотидан бошкалар билан баробар истифода этар ва
дунё лаззатларидан махрум колмас эмиш!»
Гаспрали ушбу таълимот билан бевосита шугулланган
муаллифларнинг ном ими тилга олади.
«Социализм фикрларига оид Оврупо адабиётида жуда
куп асар бор. Оуэн, Фурье, Сен-Симон ва бошкалар жуда
куп китобларида унинг системаларини ва у хакдаги тасав-
вурларини тушунтирганлар».
Муаллиф ушбу таълимотнинг асосий йуналишпари би­
лан таништиради ва унга.узининг муносабатини билдира-
ди: «...буларнинг ёзганлари амалга ошса, гуё дунёда хеч
бир бахтсиз киши колмайди, барча инсонлар баробарлик-
да умум учун мехнат киладилар, рохат курадилар, сафо ва
завк оладилар. Х,ар бир киши дунёдан бир даражада исти­
фода этади ва хоказо ва хоказо».
Гаспралининг муносабатлари гоят кескин. У бу таъли-
мотни хазм цилолмайди, мохиятан «гайриахлокий», ил-
мий-амалий жихатларига кура «савдойилик» хисоблайди
ва уз фикрларини шундай асослайди:
«Социализмга дойр илгари сурилган бу фикрларнинг
гайриахлокий бир савдойи хаёлдан иборатлигини, билма-
дим, гапиришга хожат борми? Менимча йук- Эски усулни
ташламокчи булган социалистлар ёмгирдан кочиб, корга
тутилганларга ухшайдилар. Тамоман баробарлик эмиш! \ам
моддий, хам маънавий. Инсонлар яратилишида баробар яра-
тилмайдилар-ку! Баъзимизда кувват, баъзимизда зехн
купрок булади. Мерос булмасмиш! Бу нима дегани? Ота
нафсини кийиб, болаларига нимадир туплайди, лекин у
уртага куйилиб, хар кимга таксим килинади! Бунинг ни-
маси баробарлик? Нимаси адолат? Аммо оила хам булмай-
ди, ота болаларини, болалар оталарини танимайдилар, бас,
меросга не хожат? Гапнинг кискаси, бутун мамлакат, ин­
сон жамоаси бир казармага айланади: ахоли бургу билан
туради, 6 y p F y билан ишга кетади, бургу билан умумий дас-
турхонга чакирилади, 6 'yp Fy билан завку сафо олади, бу-
p F y билан бирор хотинни истирохатга тортади... Офарин,
социалистлар! Накадар гузал бир маданият, накадар гузал
бир яшаш тарзи курмокчи экансиз!»
Гаспралинингайрим фикрлари советпараст укувчига бир
оз эриш туюлиши мумкин. Лекин муаллиф буларни аник
манбалардан олган. У фойдаланган манбаларнинг бир кис-
115
мини юкррида курдик. Булар ёнига муаллиф батафсил
тухталган Джон Стюарт Миллнинг «Утилитаризм»ини \ам
кушиш мумкин. Гаспрали фойдаланган \амма китоблари-
ни \ ш курсатган эмас. Чунончи, «Маз\аби иштирокиюн»да
бирорта номни тилга олмайди. Лекин сарлав^ани «Маз\аби
иштирокиюн асарлариндан ижмолан истихрож» («Социа­
листик таълимотга дойр асарлардан олинган конспект-
лар») деб куяди. «Ишчи ва капиталист ,\акида яна \ам тугри-
poFH, турмуш масаласи га дойр Оврупо тилларида жуда куп
асарлар яратилган»лигини, «иктисодиюн ва иштирокиюн
уламоси букун х,аммадан муътабар тутилаётгани»ни кайд
этади. Ва йуналишини куйидагича белгилайди: «маишат ва
тарихи инсона иштирокиюннинг назари; зулми мадания;
адолатларнинг адолати; таждиди маданият». «Таржимон»-
нинг 1906 йил 62—76-сонларида босилган ушбу «конспект-
лар» мазкур таълимотнинг тарихи ва такдирини содда,
оммабоп килиб тушуитирувчи узига хос очеркдир. Унга
муаллиф «Оврупо маданиятига бир назари мувозана» аса-
рини \ам киритиб юборган. Шу тахлит у яхлит, тугал очерк-
ка айланган.
Очерк ерда инсоннинг пайдо булиши, инсонлар жа-
моасининг шаклланиши билан бошланиб, тугридан-туфи
кишиликка хос худбинлик, баднафслик ва шу сабаб ер,
сув, урмонларнииг маълум гуру^ларга таксим килини-
ши, бир тарафдан куч ва калтак, иккинчи томондан бо-
тил эътикод ёрдамида «ишловчи» ва «ошовчи» синфлар-
нинг, муайян имтиёзли тоифаларнииг майдонга келиш
жараёни, манфаатлар тукнашувининг урушларга олиб ке-
лиши кайд этилиб, бу \оя тарихи 40 асрча белгиланган,
сунгги беш юз йилда бошкача бир суратга кира бошлага-
ни, ша\ар-кишлок тафовути кучайгани \акидаги социа-
листлар нуктаи назари ёритилиб, бошланаётган «ишчи
(рабочий, пролетариат) даври»нинг мо\ияти берилади.
Бу «мо\ият'> куйидагича:
«Кишиларнннг катта кисми «ишлагани *олда» зару-
рат ва э\тиёж ичида яшаганликлари, бошкача бир кис­
ми эса, ишламай, «ишлатиб» ро\ат-фарогатда умр ке-
чирганликпари кузда тутилиб, уни узгартириш фикри ке­
либ чикди»1.
Муаллиф фикрича, бу купрок «Fap6 маданияти ва Ов-
рупода» куриимокда ва у иштирокиюн маз\абииинг дунё-

1 «Таржимон» г.. 1909 й.. 19 июнь, 66-сои.


116
га келишига асосий сабаб булган. Озодлик ва демократия-
нинг ёйилиши, маориф-матбуотнинг йулга куйилиши эса
унинг кенг таркалишини таъмин этди.
Хуллас, «Иштирокиюннинг асосий коидалари» куйи-
дагилардан иборат:
1. Хар бир ишчи ишлаб чикарган ма\сулотига узи эга
булсин.
2. Ер, сармоя, завод-фабрика эгаси булса-да, узи ме\-
нат кил мага и кишининг мазкур воситалар ёрдамида \осил
булган ма^сулотга ^акки йукдир.
3. Сармоя, завод-фабрика ва бошкалар ишчиларники-
дир. Мол, иш ва ма\сулот умумийдир.
4. Болалар, ногиронлар, карияларни жамоат бокади.
5. Хукумат кенг халк томонидан сайланадиган ^айъат-
дан иборат булади. Сайловда барча тенг ва \амма сайлаш,
сайланишга \акли. Хозиргидек биргина мулк ёхуд ер эга-
ларигина ^акди эмаслар1. Демак, ишчи деганнинг душма-
ни аник. У — мулкдор, мулк эгаси. Бинобарин, *амма *ара-
катлар шунга карши курашга каратилади. Бу кураш кандай
булмоги керак. Иштирокиюнчилар бу масалани хам уйлаб
Куйишган. Чунончи:
1) Хар тоифа ишчилар якка-якка ва муштарак ^олда
«Ишчилар партияси»нинг тартибига буйсунадилар ва бу-
тун дунё ишчилари бирлашиб мулкдорлар, капиталистлар
зулмидан кугулиш йулида ^аракат киладилар ва бу фикр-
лар таргиботини уюштирадилар;
2) дин, жинс, тил фаркларига эътибор килинмайди.
Чунки ишчи билан ишлатувчи орасидаги ихтилоф гоят
кадим ва му\им булиб, дин, жинс, ватан тушунчаларидан
\ш кучлидирки, тинч йул билан килиш мумкин эмас.
Факат ракиб — душманни, яъии мулкдорларни, бойларни
даф этиб, иштирокиюннинг коида ва усулини жорий эт-
мок лозим булади;
3) ,\ар кандай \олда, хусусан, сайловларда дин ва мил­
лат фаркланмай, барча ишчилар бир миллат каби \аракат
этмоклари лозим. Иш бирлигини дин ва миллат бирлиги-
дан муътабарроктутиш керак. Жамоат ва давлат юритиш-
ни ишчиларнинг вакиллари кулига олиб бермокка ури-
ниш;
4) бутун дунё барча миллатлар ишчилари. бирлашин-
гиз. Энг азиз кардошлик иш кардошлигидир. Энг буюк

'«Таржимон* г.. 1909 и.. 21 июнь, 67-сои.


117
душманимиз — ракибларимиз булган мол-мулк эгалари
фиркасидир. Хокимиятни уларнинг кулидан олиб, маз,\а-
би иштирокиюнга мувофик конун ва идораи мул к тартиб
этайлик1.
Иштирокиюнчилик аслида Fap6ra хос ходиса эди. У
Шарк табиатидан, айн икса, ислом турмушидан узок эди.
Буни Гаспрали 1885 йилдаёк овозини баланд куйиб айтган
эди. Сунг \ам жадидларимиз бу \акаа куп гапирдилар. Ле­
кин Шуро салтанати уларнинг бу гапларини, яъни марк­
сизм Шаркка тугри келмайди, деган фикрларини энг кат­
та жиноятлар каторида санади.
Мавзуга кайтамиз.
Исмоилбек иштирокиюнчиларнинг маслак-мазхабиии
укувчи диккатига \авола этаркан, улардан хар кандай му­
сулмон таажжубга тушишини яхши англайди.
Иккинчи томондан, иштирокиюнчиларнинг олам тар-
тиботидан шикоятларида маълум асос куради. Оврупо хаёти-
да, иктисодий турмушида ислом дунёсида булмаган ному-
таносибликлар борлигини таъкидлайди. У ёзади:
«Бу нарсаларни укиган мусулмонлар «Вой, шунака хам
буладими? Хамма бараварми? Хар бир кишининг уз кис-
мати бор-ку!» каби купдан-куп саволлар берадилар, ажаб-
ланадилар. Лекин бизнинг «кисмат» деганимиз Оврупода,
хусусан иштирокиюнчилар орасида бошкача шарх кили-
нади».
Муаллиф эътикодича, Овруподаги кусурлар ислом ола-
мида йук- Шу сабабли у ислом мамлакатларига ёйилмайди.
Колаверса, вазиятлар фаркли. Мусулмонлар хаётининг ис-
лохи, адолатнинг татбик ва ижроси бу ерда бошкачарок
амалга ошади.
Ислом олами, мусулмонлар хаёти хам мукаммаллик-
дан хали жуда узокалбатта. Кусурлар куп. Лекин вакти би­
лан хаммаси тузалади. Адолатсизликлар бархам топади. Гап
хозир у хакда эмас, пировард-максад — келажак хакида.
Шу муносабат билан адиб 1885 йилда чоп этилган «Оврупо
маданиятига бир назари мувозана» асарини келтиради. «Тар­
жимон» сахифаларида босилиб чикаётган «Дорул-рохат
мусулмонлари»ни тилга олади. У асардан асосий максад
келажакдаги исломий хаёт эканлигини айтади. «Дорул-ро-
хат мусулмонлари»да шундай бир лавха бор. Энг огир гунох

‘ «Таржимон» г., 1909 й.. 67-сон.


118
Килганлар киши \акига хиёнат килганлардир. Ундайларни
киш илар уз ораларидан ч икариб юборадилар. Жамоат улар
билан алока килмайди. Олис кишлокдарда яшаб, тавбаси-
га таяниб, халк уларнинг гуно\идан утгандан кейингина
келиб элга кушиладилар. Исмоилбек мусулмонларни иш-
тирокиюнчилардан \ар канча узок тутмасин, ушбу маз-
\абнинг ислом оламига \ам кираётганини эътироф этиш-
га мажбур булади. Козонда шу йулга хизмат килиш учун
таъсис этилган газетани тилга олади1.
«Маз^аби иштирокиюн» мо^иятан инсонликка, инсо-
ниятнинг асрий тажрибаларига зиддир. Чунки у инсонни
^айвондан ажратувчи дин-диёнатни рад этади, кон-карин-
дошлик ифодаси булган миллат-миллиятни тан олмайди.
Узликнинг биринчи унсури кисобланадиган тилни кабул
этмайди. Буларнинг \аммасини иш бирлигига алмаштира-
ди. Ишдаги бирликни мукаддас тутади.
Бу маз,\абнинг хавфли томони, кишилик жамиятини
бой-камбагал, ишчи-ишлатувчи деган 2 гурухга ажрати-
шигина эмас, иккаласини бир-бирига карама-карши куйи-
ши, бирини иккинчисининг душмани сифатида талкин
килиши ва энг ёмони, масалани факат куч, зурлик билан
\ал этмок фикрини илгари суришидир.
Гаспрали французлар орасида кенгтаркалган бир ибора-
ни келтиради. Бу «Тортишиб-курашибгина сен уз *аккинг-
ни оласан» деган иборадир. Сунг Русия иштирокиюнчила-
рининг Давлат Дум ас ида «мулкларни бепул олиб, мусодара
Килиб, халкка булиб бериш»ни (таъкид бизники — Б .К )
таклиф этганликларини келтиради. Куп ерларда ишчилар-
нинг узаро келишиб иш ташлаганликлари, кишлокларга,
мулкдорларга кужумлар килганликлари, галла-донларпи
ёндирганликлари иштирокиюнчилар ишининг натижаси-
дир»2, деб хисоблайди. Бу \ол факат Русия учунгина хос
эмас. Буларнинг намуналарини Францияда куплаб
куриш мумкин. Лекин унинг мусулмонлар орасига ёйили-
ши, муаллиф фикрича, э\тимолдан узок.
Сабаби: 1. Вазиятлар >^архил. («Оврупода йигирма милйун
халкнинг 16 милйуни яп-ялангоч ишчи»дир. Бизнингтонг-

1 Буларпииг бмри «Тонг» (тулик номи «Тонг юлдузи») 1906 йил­


нинг 18 майидан 16 ноябрга кадар (жами 65 сон) Козонда эсерлар то-
монидан чикарилган. 19 июн (10-сон)идан бошлаб шонр С. Рамисв (1880—
1926) мухаррпрлик килган. Иккинчнси '«Озод» \ам Козонда шу йилн
(1906) чикарилган.
г «Таржимон* г., 1906 й.. 10 июл. 75-сон.
119
чи, озодчи биродарларнинг «Бой, бой!» дея кичкириб, бу-
ларга душман килиб курсатганлари узлари Москванинг
приказчикларидир. Купгина бойларнинг дафтарлари, век-
селлари куздан кечирилса, приказчикдан фарки йукпиги
маълум булади. Аммо Оврупода бундай эмас. Козонда бир
Юнусов ёки Хусайнов, Кавказда бир Такиевнинг булиши
истисно \олдир‘).
2. Исломий тарбия, турмуш йул бермайди. (Оврупо тил-
ларида мукобили булмаган «агниёйи соли^ин», «фукаройи
собирин» мукаддас иборатлари такомиллашув ислохщи-
нинг кайси йулдан боражагини белгилаб беради).
Исмоилбек инсонларнинг нафси ва кибру х^восини бир
Кадар жиловлаб турадиган «закот», «ушр» каби соликлар,
исломий тушунчалар \акида олдин *ам ёзган эди. Бу ерда
давлатмаиднинг «соли*» (хушфеъл, аклли, мулойим), кам-
барал (фукаро)нинг сабрли булмоги шунчаки орзу эмас,
фарз \исобланганлиги \акида ran кетяпти. Иккинчидан,
миллат бир-биридан у кадар кескин фаркланадиган гуру\-
ларга ажралгаН эмас. Бир-икки истисно бойни *исобга ол-
маганда, аксариятининг а*воли бир-биридан узоктушмай-
ди. Оврупо \акида бу гапни айтиб булмайди. («Оврупода
йигирма милйун халкнинг 16 милйуни яп-яланроч «ишчи»,
20 милйун мусулмон орасида ярим милйун холис «ишчи»
йук*).
Кдгтаверса, ислом дунёси, хусусан туркий халклар «фа-
кир \олда. Ва бу факирлик, ночорлик биргина мулкда, сар-
мояда эмас, илмда, фанда, маорифда, санъат ва хунарда»
\амдир.
Хул оса ка ндай?
«Маз^аби иштирокиюн Оврупонинг й^лидир. У Овру-
погагина уйрун була олади. Шаркнинг, хусусан ислом ола-
мининг илгарилаш йули тамом бошка. Бу акидага кура,
«жаноби хдколдида бандалари тенгдир, *ар бир киши дунё-
даги ризкига ва ро\агига *ак/1 идир. Маданият ва турмуш
ушбу матлабча йул тутмоги керак. Лекин бунинг учун дунё-
ни бир-бирига карама-карши этмок керак булмайди, у
*олда ро\ат излаб, янада каттарок за\матларга дучор була-
миз.
Хар кимга иш, ер, ро\ат берилмоги лозим. Лекин *еч
бир бадалсиз, зурлаб, мусодара этмок» таламок билан эмас.

' «Таржимон» г., 1906 и.. 12 июл. 76-сон.


120
Низом ва шариат буни «хакеизлик», дини мубин «харом»
деб билади».
Гаспрали Оврупо илмини эгаллаш баробарида узликни
англашга ва сакдашга чакиради. Яна японларни мисол ту-
тади. Чала-чулпа укимаганликларини, юз-юзлаб Оврупо,
Америка университетларида тахсил олганликларини, ма-
даният аталмиш козонда армоисиз кайнаганликларини,
иштирокиюнчиликни хам обдон курганликларини, бирок
«маслаки миллияларини, тарихларини булар-булмас хаёл-
ларга фидо этмаган»ликларини укдиради. «Ном, шухрат,
рохат, саодатни миллиятлари доирасида хал килиш, ву-
жудга келтириш учун курашган»ликларини кайд этади.
Муаллиф бозорда «саккизтожир билан 15 приказчик»-
ни талашдириб «томоша килмокдан бошка нарсага яра-
майдиган... зиёлилармиз» билан япон зиёлиларини киёс-
лар экан, бу холнинг сабабини излайди. Уни миллий мак-
табларимизнинг нуксонидан, яроксизлигидан (тагига биз
чиздик — Б. Д'.) топади. Укувчига мурожаат этар экан,
шундай ёзади:
«Хак ва харом нима?» «Нима булса булар, хар ким
туйсин!» десак, Иштирокиюн мазхабининг йули очик- Ле­
кин, «ха, харом хам бор, оч кишиларимиз хам бор» десак,
халол йул билан бориб, маданият ва олий жамиятни ис-
ломият доирасида излашимиз керак булади.
Инсоният биргина нон билан койим эмас. Инсоният
рух ва жон билан мушаррафдир. Хайвонот еб-ичиш билан
Койим. Инсоният ундан хак ва хуррият билан фарклана-
ди»1.
Туркистон зиёлилари Гаспралининг бу фикрларидан
хабардор булганликларига шубха йук- Илгор зиёлиларимиз,
эхтимолки, «Оврупо маданиятига бир назари мувозана»
билан хам таниш булганлар. Чунки Истанбул билан бор-
ди-келди, усмонли даврий матбуоти намуналарининг Тур-
кистонда ёйилиши, нихоят, Махмудхужа Бехбудийнинг
«Хайрул умури авсатухо»2 маколаси шундай хулоса чика-
ришга им кон беради.
Макола, табиийки, совет даври тарихшунослигида
марксистик нуктаи назардан танкидий бахоланган эди3.
Чунки у Гаспрали изидан бориб, иштирокиюнчиликни рад
1 «Таржимон* г.. 1906 п., 12 июл. 76-соп.
2 «Хуршнд«> г., 1906 й.. II октябр. 6 -сон.
Каранг: А. В. Пясковскнй. Революция 1905— 1907 гг. в Туркестане.
М.. I95S. 559-6.
121
этган эди. Маколада муаллиф биргина иштирокиюнчилик­
ни эмас, умуман шу даврдаги барча сиёсий кучларга уз
муносабатини билдиради. Машхур хадиснинг сарлав\а
к,илиб олиниши, ру\и ва йуналиши муътадилликка мойил
эканлигини курсатибтурибди. Муаллиф гарчи кескин ифо-
далардан узини тийишга уринса-да, она Туркистоннинг
такдири билан борлик ходисалар \ацида ran кетар экан,
совуккон б$'ла олмайди. «Русия давлатининг тарийки хук-
мронлиги нокис эканлиги»ни, «давлат конунларининг
ислох ва таждид»га мухтожлигини ошкор айтади ва мам-
лакатдаги сиёсий кучларни уз дунёкараши, биринчи нав-
батда, халк,и ва ватани манфаатларидан келиб чикиб бахо-
лашга уринади. Унингча, Русия сиёсий сахнасида 4 фирка
мавжуд: монархистлар («буйрукратияи мустабид») парти-
яси; кадетлар («машрутаи авомия») партияси; социалис­
тик («иштирокиюн») партия; Русия мусулмонлари итти-
фоки партияси. Монархистлар мавжуд тузумнинг химоя-
чиларидир. Уларнинг келажаги йук- Мамлакатни таназзулга
солган — шулар. Улар хокимият тепасида турсалар, Турки­
стоннинг янада хароб булиши аник, хатто секин-аста йук
булиб кетиши мумкин. Туркистон хозир шундай боскичда
турибди. Афсуски, бу сиёсатни хамма хам билавермайди.
Чунки кузбуямачилик куп. Масалан, «Туркистон обод булди.
Илгари бой кам эди, милйуннер йук эди...» дейдилар. 6
млн туркистонли орасида 3 миллионер бор. Уларни хам
миллионер деб булармикин?1 . Катта иморатлар хаммаси
яхудийларники, овруполиларники. Туркистонлилар син-
мокда... вакфлар кетган, мадрасалар хароб... Келажаги йук-
Муаллиф кадетлар партиясига рагбатини яшнрмайди.
Бу фиркани муътадил («хизби мутавассий») деб хисоб-
лайди. «Русия мамлакатига мундин бехрок \изб йукдУР»
деб билади. (Аслида макола сарлавхаси хам кадетлар партия­
си ни кузда тутарди).
Бехбудий «Иштирокиюн» фиркасини иккига булади. Со­
циал-демократ (« ишти рок июни оъмиюн»), социал-рево-
люционер («иштирокиюни инкилобиюн»). Хар иккисининг
уз олдига куйган асосий максади мавжуд «барча конун,
мулкият коидаларини бутун бузуб, мол ва ерларни \амма
халой ик уртасига муштарак кил мок», «бойлик ва камба-
ралликни йук килиб, дунё моли рохатидан хаммани баро­
бар фойдалантирмок-.-» Муаллиф фикрича, аввало, бунга
давр, мавжуд шароит имкон бермайди. TyFpn, у мазкур роя
122
амалга ошиши мумкин эмас, чунки у гайриилмийдир, Faft-
риахлокийдир, бинобарин, Байриинсонийдир, деб айтол-
майди. Хамонки дунё кутилмаган ишлар билан тула экан,
бу амалга ошиб крлиши мумкин-ку («балки жорий
булур») деган хавотир кунглининг бир четида туради. Шунга
карамасдан, уни «хаёлий» деб ба\олайди ва «бу тоифага
кушилмок биз мусулмонлар учун нихоятда зарарликдур»,
«пр$трамлари..., оила бобидаги фикрлари х*ам асло-асло
TyFpii келмайур...» (тагига биз чиздик — Б. Х-) Деб хулоса
ч икаради. «Русия мусулмонлари иттифоки» муаллиф таъ-
кидлашича, «партия суратига киргонига бир йил булган»,
бинобарин янги партия. У илман, молан, динан мусул­
монларнинг тараккий ва таолийларига хизмат киладур».
Сиёсатан эса, бирор партияга кушилиб иш куради. Ва у,
э^тимолки, кадетлар партиясидир.
Бе^будий, миллат орасида чукур томир отган «гараз,
нафсоний, \асад, бакс ва мунозараи шахсияларни тарк
этмок»ка, «шу маслак ва шу жамиятга тобеъ ва ходим
булмок»ка чакиради. Дин ва давлатга, Ватан ва Миллатга
хизмат этмокни шараф \исоблайди.
1917 йилда эса, биз Абдурауф Фитратнинг Октябр во-
кеаси муносабати билан, «Русияда янги бир бало бош
кутарди. Большевик балоси!...» деган кескин фикрини би-
ламиз. Сунг 1919 йилда «коммунист» Абдулла Авлоний бу­
тун Туркистонни «фано ва аянч \ол»га солган, «кар ерда
иш бошинда ултургон», «узлари ошалаб, биз мусулмон-
ларга ялатув» билангина кифояланган «рус товаришлари-
миз» ^акида ёзди...

А Д А БИ ЁТ - М И Л Л А Т О Й Н А С И

Авлоний бир шеърида «Оинайи кар миллат эрур тил-


адабиёт» деб ёзган эди. Хакикатан \ам жамиятни тарбия-
лашдаги адабиётнинг буюк ролини жадидларимиз яхши
англагаилар. Гап шундаки, Русия истилоси туфайли улкага
кириб келаётган Оврупога кур-курона эргашиш, узликни
йукотиш хавфи кучли эди. Жамиятни янгилаш овруполаш-
тириш, тугрироги руслаштиришга айланиб кетиши мум­
кин эди. (Аслида шундай \ам булди.) Бу холни факат биз-
да эмас, атроф-кушниларимизда хам кузатиш мумкин. Ма­
салан, рус адабиёти рус халкининг Fap6 маданиятига
кур-курона эргашишига чек куйди. Исмоилбекнинг сузла-
рини эслайлик: «Петру замониндан юз саная кадар рус зиё-
123
лилари овруполиларга кулгили даражада так/шд этарди-
лар... Шунча ореада булишларига карамай, эркин фикрда
Руссолик,, Вольтерлицсанарлар, асирликни хуш\ол курмак
ила баробар машрутиятдан, жум*уриятдан дам урарлар эди.
Так^идда ифрот даражалара воруб, русча с^злашмокни айб
ва нодонлик уйлаб, ярим-ёрти французча сузлашишни во-
жиб билурлар эди. Леки и суп г, рус адабиёти илгарилаб
кетгач, таклидчилик озайди, руслар русча фикрлай бош-
ладилар»1(таъкид бизники —Б. %.).
Бу адабиёт мо\иятан янги адабиёт эди. Чунки у караш-
ларни янгилади, фикрларни янгилади, узликии кайтарди.
Шундай вазият бир оз бош^ачарок, шаклда усмонли
туркларда намоён булди. X IX аср адабиётининг эътиборли
тадкикртчиси проф. А. \. Танпинар асарларидан шу нарса
маълум буладики, «янги» ва «эски» масаласи «Танзимот
Фармони» билан деярли баравар майдонга келган булса-
да, адабий жараёнга сунгрок, утган.
Дастлаб янгиланишнинг мафкураси — «мадаииятчи-
лик», «машрутиятчилик», «исломчилик» юзага чиркан. Сунг
«фикр ва санъат *аётида» А*мад Жавдат Пошо (1823—1895),
Иброхим Шиносий (1826—1871) каби «янгиликнинг буюк
му\аррирлари»2етишганлар. Лекин «жадид адабиёти» («ада­
биёти жадида») атамаси кейинрок, \атто XX аср бошла­
рида пайдо булган. Ва у асосан, адабиётдаги гарбчилик тен-
денцияси (тамойили)ии акс эттиради3. Шунингучун *ам у
билан ёндош *олда «миллий адабиёт даври» (1908—1922)
деган тушунча ишлатилади.
«Таржимон» газетаси 1906 йилдан бошлаб «Ок,гул дас-
таси ёки адабиёти жадида хизматлари» сарлав\аси билан
материаллар бериб борган. Му*аррир ва муаллиф Исмоил­
бек ушбу «адабиёти жадида»нинг «энг ибтидо»си «гулдас-
тамизнииг биринчи гуллари»деб Мирзо Фат\али Охундов
(1812—1878) ва К,аюм Носирий (1825—1902) номларини
келтиради4. Шунингдек, 15-сонда Мажид Fan изода (1886—?),
22-сонда Наримон Наримонов (1870— 1925)лар билан
таништиради.

1 «Таржимон-» г.. 1907 й., 10 март, 52-сои.


2 Проф. Ахмад Х,амди Танпинар. 19-аср турк адабиёти тарихи, 7-
иашри, Истаибул, 129—248-бетлар.
5 Каранг: Турк дупсси эл китобп, 3-жилд, 2-иашри, 1992, 475—
476-бетлар.
* «Таржимон» г., 1906 п.. 5-сон.
124
Абдулла Тукай эса К. Мутийгийнинг «Фикр» газетасида
1907 йил 22 апрелда босилиб чиккан «Шеърларимиз» номли
маколасида «17 октябрга кадар (1905 йилдаги Манифест
кузда тутилади— Б.К,.) нима учун татарда \&ч бир шеър
булмаган?»1деган саволни куяди. Татар адабиётшунослари
уринли изоугаганларидек, шоир унгача булган татар шеъ-
риятини инкор этмокчи эмас, албатта. У давр талабидан
келиб чикиб2 масалага ёндошмокда, шунга жавоб беради-
ган шеърларни кузда тутмокда. Хуш, давр нимани такозо
этарди? «Бу турмушга калбан рози булган киши мусулмон
хам, инсон хам эмас, дегим келади»3. «...Миллат маъри-
фатли кишиларга ва халкфойдасини узининг,\ар хил шах-
сий манфаатидан, тамаъдан устун куядиган, миллат фой-
дасини куз корачигидай азиз тутадиган миллат ба\одирла-
рига му^тож. Миллат оталарга, оналарга, муаллимларга,
муаллималарга, мураббийларга, мураббияларга, чинакам
адабий истеъдодларга, сало^иятларга му\тож. Бизнинг мил­
лат \ам бошка миллатлардаги каби х;имоясиз, мол-жой-
сиз, факир ва ишчи халкнинг фойдасига тиришувчи, беш
камбагални бир бой итига алмаштирадиган вактлар Пага­
нини англовчи ва англатувчи йигитларга мухтож. Бизнинг
миллат \ам Пушкинларга, граф.Лев Толсгойларга, Лер-
монтовларга му^тож. Кискаси, бизнинг миллат \ам бошка
миллатларнингтараккийларига сабаб булган чинакам ёзув-
чиларга, рассомларга ва бошкаларга му^тож»4. Бундай куз
караш Туркистон маърифатчиларига \ам бегона эмас эди.
Улкамиздаги илрор зиёлилар Тукайнинг бу фикрлари би­
лан таниш булганликларига шуб\а йук- Лекин бу фикр-
нинг туфи ва зарурлигини бутун калб ва вужуд билан \ис
Килиш, бу хулосага онгли равишда келиш масаласи \ам
бор эди. Бу эса бизда бир катор сабабларга кура салгина
кечрок, 10-йилларда пайдо булди. Умуман олганда, адаби-
ётни миллат ва халкнинг э^тиёжларига буйсундрфиш ва
давр талаблари нуктаи назаридан кур иб чикишга уриниш
1905 йилдан кузга ташланган эди. Буни уша давр вактли
матбуоти са\ифаларида босилган айрим макола ва шеър-
лардаги мунозаравий ру,\дан сезиб олиш мумкин. Чунон-

1 Абдулла Туцай. Асарлар. 4 томлнк, 3-том. Козон. 1976. 225-бет


(татар тилида).
-'Каранг: Ш у китоб. Изо.\пар. 411-бет.
Ш у китоб. 197-бет.
4 Абдулла Туцай. Курсатилгаи китоб. 154— 155-бетлар.
125
чп, «Тукистон вилоятининг газети»да 1905 йил 31 октябр
сонида наманганлик Мулла Убайдулла Мулла Абубакр угли
Зокиров (Зулулий)нинг редакцияга мактуби ва бир шеъри
босилган. Зулулий «Иброхимуф отлит»1кишининг «Хаёт»
газетасига ёзган бир маколаси хакида гап очади. Муаллиф-
нинг «Фаррона музофоти ва Бухоройи шариф ва узга Тур­
кистон вилоятидаги сартияларга таниш, бемаза ва бехуда,
шариатга TyFpn келмаган суз» айтганидан газабланади, уни
«бе\удагарчилик» деб хисоблайди. «Иброхимуф» радифли
шеър ёзиб муаллифни масхара килади. Иброхимов макола-
сининг номи хам, мазмуни хам KOpOHFy. Лекин Зулулий
эътирозларидан маколанинг танкидий характердалигини
тахмин килиш кийин эмас. Ва у танкид жахолат, колокдик
устида кетиб, кескинрок ифодаланган булиши керак. «Изои
мумин харом» акидаси билан улгайган, классик шеърия-
тимизнинг купрок «лутф»у «малех»идан тарбия топтан Зу­
лулий га бу малол келган. Шунинг учун хам у Иброхимов
танкидини «коидадан ташкари» топган ва унга муносабат
билдирган. Асосий гап сузнинг, адабиётнинг конкрет ша-
роитдаги вазифаси, максадига келиб такалмокда. А. Н. Са-
мойлович Ахмад Табибий ва унинг атрофидаги айрим шоир-
лар хакида тухталганида диккатни уларнинг «чигатой ада-
биёти олтин асрининг шеърий асарларини... кур-курона,
рангсиз ва жонсиз такрор этувчи хозирги... адабиётига но-
хуш муносабатлари»га жалб этган эди2. Бу «нохуш муиоса-
бат» секин-аста матбуот сахифасига кучди ва унинг атро-
фида бахс ва мунозаралар бошланди. Шеър ва шоирликдан
бахс очган маколалар пайдо булди. К,атор шеърий китоб-
лар, драмалар муаллифи, 1900 йилда 1<(уконда биринчи
бор фотографияни жорий килган Иброхим Давроннинг
1909 йилда босилган «Адабиётимиз ва шоирларимиз»3 ма­
коласи шулардан бири эди. Муаллиф унда «шоир надур?»
деган савол куяди ва унинг «табиатнинг энг савдоли за-
монларидаги музайян табассумлариндан» майдонга кели-
шини таъкидпайди. У шоирни анъанавий эстетикага кура
«лисонул гайб» сифатида илохийлаштирмайди. Унга анча
реал ёндошади. Унингча, шоир, аввало, табиат фарзанди.
1 Му\пддин Ибро\имов — 1916 йилда босилиб чикцпн лЛошмон»
тупламннинг тузуочиси ва муаллифларидан бири.
2 Т В Г , 1908 й.. 47-сон.
3 Каранг: ЗВО И РА О (Записки восточного отделения императорско­
го русского археологического общества), том 19, 1909 г.. 0199-0200-
бетлар.
126
Шоирликнинг биринчи белгиси истеъдод. У шундай ис-
теъдодки, «хандаларинда гулда шабнам каби гиря осорла-
ри, гиряларинда кавси куза\ каби ибтисом аломатлари
куринур». Шоирга берилган таъриф (табассумда нола, но-
ласида табассум булиши) \ам шоирона. Лекин у суз ижод-
корларининг мо\иятига зид бормайди. Аксинча, истеъдод-
нинг даврга \амо\англигига, жамият фарзанди \ш экан-
лигига ишора килади. Демак, шоир, биринчидан, айрича
бир истеъдод эгаси. Иккинчидан, агар у чиндан шоир булса,
табассумида куз ёш, куз ёшида табассум намоён булмоги
керак. Муаллиф мана шу таъриф билан адабий Туркис-
тонга куз ташлайди: «бизнинг Туркистондаги якка жилов
ва бебош, са\ройи кулун, шоир номиндаги пивохур, шар­
латан, уз-узини тонимагонлари каби фа\ш, сафсатачилик-
дан бошк,а бир иш килолмаслар ва килмокга муктадир \ам
эмаслар».
Муаллиф коникмаяпти. Унингча, ёркин истеъдодлар йук
(Табибий А. Н. Самойловичга айтган эди: «Буларнинг >^ам-
маси учун Навоий урнакдир, лекин \еч бири унинг истеъ-
додига эга эмас»). Улар классик шеъриятимизни \ш бил-
майдилар (уз-узини тонимагон). Ни^оят, улар маънавий
покликдан, юксак ички маданиятдан йироклар (пивохур —
шарлатан)1.
Гап асосий максадга, нима учун шундай хулосага ке-
лиш сабабига куч ади:
«Чунончи, эл, халк, тоифа, гуру^, кабила, хайл, мил­
лат, кавм, уммат, табиат ва \оказо шу мисолдаги таъбир-
ларни надан иборат — бир жумла улдигини-да равшан анг-
лаямаз сукур табиатлар...» Сунг эса ибрат сифатида усмон-
лиларнинг «оламжа\он» шоирларп келтирилади...
Энди баъзи нарсалар равшан булгандир. Муаллиф шоир-
нинг ижтимоий тушунчасини, давр э^тиёжларини \ис этиш
ва кондира олиш даражасини иктидори мезоци килиб ол-
мокда. Абдулла Тукай «17 октябрга кадар татарда ^еч бир
шеър булмаган» деганида шундай карашдан келиб чик-
кан эди. И. Даврон \ам «хрзиргача неча юзларча осори ади-
ба номиндаги зо\ир мавжуд китобларимизни бир карра
назардан кечурсак, *еч бир ишга ярарликёки бир максад­
га ифода килинмиш мукаммал бир суз топилмаз» ... деган
хулосага келаркан, Абдулла Тукай билан бир позицияда
тур гани маълум булади.

1 Курсатилгаи мамба.
127
Ж А Д И Д А Д А Б И Ё Т И ХЛДИДА А Й Р И М К Д Й Д Л А Р

Жадидчиликнинг рухи ва мазмунини узида беками куст


намоён этган жадид адабиёти миллий онг ва сезим тарак-
киётида бекиёс рол уйнайди. Бу адабиётыинг илк намуна-
лари бадииятига кура у кадар юксак эмас, гоялар яйдок
берилади. Ялангоч даъват ва чакирикдар, шиорбозлик кузга
ташланади. Жадид адабиёти 10-йилларнинг охири, 20-йил-
ларнинг бошидагина хар жи\атдан тулаконли адабиётга
айланди.
Жадид адабиётининг биринчи боскичи — 1905 — 17
йиллар адабнётяда Туркистон жадидчилигининг куйидаги
хусусиятлари ^з ифодасини топди:
1. Маърифатга максад эмас, восита сифатида караш
Авлоний ёзади:
Ураган ии бири ми Адмаджон,
Егали уйида топилмас нон1.
Куникма ва шаркона акида буйича маърифатли киши
сарватли ва бахтли булиши лозим эди. Бу тушунча узгарди.
Демак, биргина илм-маърифат бахт беролмайди. У истин;- "
лол йулида восита булиши, нари борса, унга ёрдам бери-
ши мумкин холос. Асосий гап бошка ерда. Унинг 1913 йил­
да босилиб чиккан «Туркий гулистон ёхуд ахлок»ида хам
шунга якин гап бор эди: «Боболаримизнинг «булса булар,
булмаса говлаб кетар» замонлари утиб, урнига «билган би-
лар, билмаган йитар» замони келди. Америкалилар бир дона
бугдой экуб, йигирма кадок бурдой олурлар. Ёвруполилар
узимиздан олгон беш тийинлик пахтамизни кетуруб, узи-
мизга йигирма беш тийинга сотурлар! Аммо биз осиёли-
лар, хусусан туркистонлилар, думба сотуб, чандир чай-
наймиз. Кдймок беруб, сут ошиймиз, нон урнига кесак
тишлаймиз! Сузнинг кискаси, хозирги замонга мувофик
киши булмак учун илм ва маърифат ила баробар иктисод,
инсоф, туганмас саъй, битмас райрат лозимдур...»2
Хамзанинг бу масаладаги фикрига эътибор килайлик:
Бойл ар бои улур илмсиз яшаб,
Орикдарини семизи ошаб...3

1 Абдулла Авлоний. Тошксмт тонги. 1979 й.. 86 -бет.


2 Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. 2 жиддлнк. 2-жилд, Т., 1998,
62-бет.
3 Хамза. Мч'каммал асарлар туплами. ТУрт жилдлик. 2-жилд, Т..
1980. 62-бет.
128
«Х,оки млар ва тобелар» — «кучлилар ва кучсизлар» урга-
сидаги муносабатлар Авлоний шеърларидаи кенг урин
олди. Шоир бу муносабатларни инсоний мазмундан та-
мом холи топди. Негаки, улар йирткич \айвонларнингзури
ожизини мах,в этиш асосига прилган кун кечириш тар-
зини эслатади... «Иисон каби уз ахдина дарранда курма-
дим»1, деб ёзади шоир. Жамият одамларни даррандага
айлантирган. Тугри, «инсон-дарранда» сузлашадиган,
фикрлайдиган йирткичдир. У инсоф ва виждондан лоф
уради. Дустлик, биродарликни уртага куяди. Эгнидан так,-
во либоси тушмайди. Лекин йирткич. Факат йирткичли-
гини ута устамонлик билан бекитган, куринишда foht
беозор. Хамза хам масаланинг худди шу жи,\атига — «орик-
ларини семизи ошаши»га ало^ида а\амият берган эди.
Шундай килиб, \ар икки шоир Русия — Туркистон му-
носабатларидаги нозик жи^атларни пайкай олдилар ва
TyFpn ба\о бердилар.
Авлоний масалага чукуррок куз ташлайди. Бу холни
биргина миллат ичида эмас, миллатлар орасида .\ам кура-
ди. Масалан, мамлакатлар орасида булиб турадиган уруш-
ларни шунинг бир куриниши деб хисоблайди. «Бирок, бу
кунда маданий миллатлар урушларини тижорат ва саноат-
га айландурдилар, — деб ёзади адиб, — ва бу сояда бир-
бирларига галаба ва ракобат кила бошладилар. Сеэфгарлик
ва жодугарлик ила эмас, тижорат ва саноатгирлик ила чо-
лишрон Ё вру по Африко ва Осиёни узига асир ва мусаххар
килмакдадур»2.
«Кучли миллатлар — «жа*он жайхунлари», «кучсизлар»
— уларга лукма, «туъмаи тайёр». Кухна дунёнинг янги
муъжизаси шундай. Шоирнинг «Биз миллат» шеърида шу
*акда ran кетади.
2. Эрксизликни, мустамлака идора усулини англаш,
унинг сабаблариии ва ундан кутулиш йулларини излаш.
Бехбудий ёзади: «...вале хозир бизни ихтилофимиз са-
баб мустамлакот коидаси ила идора этурлар»3.
Авлонийнинг 1907 йилда чиккан «Шухрат» газетасида
шундай сатрлар бор эди:

1 \амза. Мукам мал асарлар гупламп. Турт жилдлик. 2-жнлд. Т., 1980,
62-бет.
- Абдулла Авлонин. Тошкент топги. Т.. 1979. 253-бет.
•* «Мажот» г.. 1917 й.. 10-сон.
9— К-9215 129
Харобатхонада ётсанг, бизимчун ким килур таъмир,
Бузилсун, кадри кетсун деб килур \амсоямиз тадбир.
Ал ила туртмасанг, килмас, калам уздин-узи та\рир,
К,илуб изгори \асрат, \ар кима ёлборадур «Шухрат».
Ишора килинган «\амсоя» Русиядир, «тадбири» эса
унинг истилочилик сиёсатидир. 1912 йилда укиймиз:
Золимнинг Узи зулм(г)а гирифтор улур охир,
Албатга булур уй буз(г)аннинг хонаси вайрон.
(«Дунё китоби»дан)
Демак, у замон адолат тикланган замон булади. Яъни,
мазлум руёбга чикади, золим жазосини тортади. Хуллас,
истикпол му\аккак< Лекин кандай? К,ай тарзда? Илгарирок
унга маърифат пиллапояси оркалигина чикиш мумкин деб
уйланган эди. Энди у тобора камрок айтила бошланди.
Сиддикий ёзади:
Фалак \ам сен каби овораю саргаштадир, Ажзий,
Вале билмасмиким, ра\м этмади, чандон раво этдинг1.
Мирму\син-Фикрий бир шеърида «йулни k o p o h f v бо-
саётгани»дан, йул курсатадиган «чирок» йуклигидан но-
лийди2.
Сиддикий эса, юкорида маълум булганидек, уз дарди-
га малкам тополмаётганидан, замон *ам узи сингари «сар-
гашта», «овора» эканлигидан зорланади. Лекин шу нарса
маълумки, уша 10-йилларда ёзилган шеърларда *ам замон-
нинг уз-узидан узгариши мумкин эмаслигига, мустакил-
ликнинг инъом кил инмасли гига ишоралар учрайди. Маса­
лан, Авлонийнинг «Истикболдан орзуларим» (1914) шеъ­
рида шундай бир банд бор:
Тарбиятсиз бог-бустондан самар кутмак, абас,
Ишламай гулзорда бекор гул кутмак абас.
Булбули шуридани дом ила хур кутмак абас,
Ёшлиг гул гунчасини очмай, гулоб этмак абас,
За)фига бардош эдан тотгай арининг бол идан.
Анъанавий образ ва тафсиллар асосига курилган бу сатр-
лардаги асосий фикр шуки, истикдол уз-узидан келмайди.
Унинг учун курашиш керак.

1Сиддикий-Ажзий. Танланган асарлар. Т., 1973, 9-бет.


2 «Туркистон вилоятининг газети», 1914 й., 19-сон.
130
Анбар отиннинг бир туртлигида кулликни инкор килиш
мотиви хурлик учун кураш зарурлиги билан бомаб берил-
ган. Мумтоз адабиётимизда кенг таркалган \арф уйини
асосига курилган, «гайн» (F)ra багишланган бу шеърнинг
икки мисрасига эътибор килайлик:
Бу вужуд бир кулима берди ярог,
Бир кулим ходисадин тутди 4apoF.
Бу ерда «вужуд» («гайн»нинг шакли, эгик ёйдан иборат
эканлиги) зулмни ифодалайди. Айни уринда у икки халка
(зулм) «ярог ва 4apoF» бергани — кураш -учун уйготгани
(«тутди 4apOF») ва ундагани («берди ярог») уктирилмокда.
Умуман, курашчанлик, иеёнкорлик шоиранинг жуда куп
шеърларида учрайди. Унда «Кдчон бахт улгуси бизларга
хамрох?», «Гапур, духтур, менинг дардимга дорулар качон
келгай?» каби тагдор саволлар куп. «Эй гузал Фаргона» деб
бошланадиган мухаммасида эса тугридан-туфи курашга ча-
Кирилади. Чунончи, у шундай бошланган:
Эй гузал Фаргона, ^зингни кел эмди шод кил,
Хар газални бошида сан, уз отингни ёд кил.
Кайди бандни пора айлаб, узлугинг озод кил,
Кайгулик кунларни куйдур, барчасин барбод кил,
Эмди Туркистонда хакгуйлик ила фарёд кил.
Кейинги банд «кулинг бирла бу юртингни узинг обод
кил» деган сатр билан хулосаланади. Шу тарика хар бир
бандда истиклол учун олиб борилажак курашнинг узига
хос дастури уртага т>'шади. (Ха-пк оммасигина бу узгариш-
ни ясаши мумкин — «Зулмдин озод булишда узлугинг озод
Кил» — III банд; асосий таянч мехнаткашларгина була ола-
дилар — «Мехнат а\лига хамеша бок, дилингни шод кил»
— IV банд; халким, сен хам дунё халклари орасида эрк ва
бахтга тулиб яша, бугина эмас, бу ишда ибрат ва урнак
бул — «Халки оламга хаётинг сиррини рушод кил» — V
банд).
Бу фикрлар шоиранинг «К,аролар фалсафаси»да узининг
яна хам кенгрок ифодасини топган. Муаллиф мустамлака-
чиликнинг сиёсий, ахлокий асосларини гайриинсоний деб
билади. Хилма-хил фактлар, киёслар, мантикий умумлаш-
малар орк^ши озод ва мустакил Туркистон гоясини илгари
суради. Унинг айрим далилларига эътибор килайлик:
1. Адолатни подшох беролмайди, негаки, хеч бир шох
одил булолмайди («одил подшох булмас», «подшох булган
131
шахе одил булмас ва адлни уддасидан чикмас»). Зулм ва
зулматни эса фацат адолат билангина енгиш мумкин.
2. Нажот йули битта — кураш («мубориза»). Лекин бу
диний кураш («разот», «жа>фи^т») эмас. Аксинча, у маз-
мундан узок, («шайх ва суфийлардан йирок»), оммавий
(«акду идрок ва жамоатга такя килиб») кураш, биргала-
шиб курашиш («Яккаликдан \азар килмок»). Ва, ни*оят, '
хукмрон миллатга карши кураш («золимларга карши му­
бориза к,илмок,»).
Сиддикий-Ажзийнинг «Миръоти ибрат»1достонининг
\ам асосий пафоси — мавжуд жамиятни инкор этиш, жа-
\олат ва зулмга чулганган ватанни озод килиш. Номик
Камолнинг «Руё», Тавфик Фикратнинг «Тарихи кадим»
асарлари, айникса Гаспралининг «Дорул рох^т мусулмон­
лари» романи таъсири сезилиб турадиган бу достонда шоир
юртининг порлок истикболи \акида суз очади. Хаёлий бир
вокеа («фасона») воситасида Самарканднинг уша кунлар-
даги реалистик манзарасини чизиб беради.
Муаллиф масалани жуда кескин куяди. Унингча, бу-
гунги авлод тарихнинг шундай бир чорра^асида турибди-
ки, унинг бахту икболга эришиши ёхуд \алокатга учраши
мутлако \озирги танлайдиган йулига ботик- Бир нарса жуда
равшан: энди бу \олда яшаб булмайди («Мушкул бу ра-
виш-ла буйла рафтор»). Муаллиф фикрича. куйидаги уч
нарса миллатни \ам, ватанни \ам барбод килади. Ва улар­
нинг учаласи \ам Туркистонда мавжуд:
Уч иш-ла улур хароб олам,
Дуг бу сузуми кулога маркам.
Та\сили улуми нокис этмак.
Хам мавоизинг канора отмак.
Ал чекмак эрур да\о фунундан,
Бу ,\ибси натижаи жунундан.
(18 бет)
Шоир «дин илми»ни \ам кузда тутади, албатта ва бу-
ларнинг барчасини миллатнинг \аёт-мамоти учун зарур
1 «Миръоти ибрат» дастлаб 1331 (1913) йилда Тифлисда форс-то-
жик. сунг 1332 (1914) йилда Самаркандда муаллиф таржимасида узбек
тилида босилган. Мисоллар узбекча иашридап келтирплмокда. Мазкур
асар ва умуман СиддициП-АжзнЙ ижоди \ацида фанимизда узбек, то-
жнк. рус тилларида талайгипа адабиёт мавжуд булиб, уларда шоир дуис-
Карашини ба\олаиша \ар хнллнклар бор. Бу \акда царанг, Б. Косимов.
Инкилобий шсърият са\нфаларн. Т., 1977, 74— Ш-бетлар.
132
булган ибтидоий бош унсур деб тушунади. Хоразмда-чи? У
ерда бу масалага муносабат кандай эди? Баёнийни эшитиб
курайлик:
Не шариатга, не закунга амал айлаб ул он,
Мустабидлар жавридин бехонумон улди жа^он...
Кайси бир феълини айларман бу аврок ичра дарж,
Мустабидлар жавридин бехонумон улди жа\он'.
Юкорида номи зикр этилган Азмий-Азизийнинг 1917
йилда босилган «Янги шугуфа ёхуд миллий адабиёт» кито-
бидаги шеърларида, биринчи навбатда, миллатнинг уз
\ У К У К и н и англаши ва талаб килиши лозимлиги айтилади.
У куриб утганимиздек, ^урриятни тинч, осойишта, пар-
ламентар йуллар билан эгаллаш лозимлигини уктиради.
3. Миллат озод ва мустакил булиши керак. Уз милли
ватанига, тилига, илм-фанига, конун-коидасига эга
булмоги лозим. Буларсиз хрч бир миллатнинг келажаги йук*
Сиддикий-Ажзий юкорида тилга олинган достонида
«нима кил мок керак?» деган саволга шундай жавоб бера-
ди:
Илми ала олмок ва фунунни,
Давлатни, лисонни, закунни,
Хар кавм булардин улди махрум,
Истикболи \олидин улур шум2.
Гап миллий озодлик, мустакиллик \акида, \ар бир
миллатнинг уз эрки билан яшаши \акида кетяпти, албатта.
Бу фикр, айрим тадкикотчилар айтганча, шовинистик ха-
рактерга эга эмас. 10-йиллардаёк рус тили ва маданиягини
жушкин илдом билан мадх;этган, Гоголнинг «Шинел»ини
узбек ва тожик тилларига таржима килган, ни,доят уз мак-
табида рус болаларпни \ам медо билан укитган, «Ба фик-
ри иттифоки халк, токай хунхури, Ажзий, Жадоне як за­
бои натвон шуд, аз \ар ранг динидо»3деб диний айирма-
ларни халкларнинга\иллиги ва дустлигига тусик^исоблаган
шоирдан «шовинизм-панисломизм» излаш, энг ками но-
холислик булур эди.
1 Каранг: Ю . Юсупов. Хоразм шопрлари. Т.. 1967. 93-бст.
2 Сиддикий-Ажзий. Миръотн ибрат (китобпда: Миллим уйгониш на
узбек филологиясн масадалари). Т.. «‘Университет», 1993, 103-бет.
3 Гулшанн адаб. Намуна.\ойи пазми тожик аерхойи X V III нбтидон
асри X X жилдп V, Душанбе. 1980. 426-бет. Таржимаси: Халклар итти­
фоки учуй токайгача цои ютасаи ’л ! Ажзий. Жа.\оп ,\ар хил днплар
сабабли яклнл була олмали.
133
Асосий ran га кайтайлик. Демак, шоир миллий озодлик-
нинг заруриятини яхши тушунади. \ар бир миллатнинг
эркин ва озод булишини шарт килиб куяди.
4. И^тисод \амма нарсанинг асосидир.
Анбар Отин ёзади:
Бизоат булмагач, уй эрди нотинч1.
Ажзий савдо-сотикни хар бир миллат учун \аёт-мамот
масаласи деб билади. Жумладан, хар бир мамлакатнинг
олди-сотдиси, яъни экспорт-импортини кишининг нафас
олиб-чикаришига ухшатади:
Инсон нафас олма-вермаси вор.
Тамсили тижорадир бу кирдор.
Дунмазса нафас чикуб бадандан,
Ум миди \аёт узилди тандан2.
5. Жадидчилик динни рад этмади. Аксинча уни тарак,
кий килдириш, замонавийлаштириш йулидан борди. Жа-
дидларнинг катта кисми жумхурий идора усулини куллаб
чиккан булсалар-да, унинг мутлако шаръий асосларга кури-
лишини орзу килдилар. Бирок бу шаръий давлат мутаас-
сибликдан тамоман холи булмоги лозим эди.
Бехбудий 1906 йилда чиккан «Китоби мунтахаби жуг-
рофияйи умумий» дарслигида «Динсиз дунёда яшамок
инсоният ва маданиятдан эмас, \айвонликдур. Динсиз му-
тамаддун (маданиятли) булмок махолдур. Жамийяти ба-
шариянинг баркарор турмакига дин, шаръ (шариат), ни­
зом ва буларни бошкаргувчилари биринчи сабабдур» (76-
бет), деб ёзади.
«Садойи Туркистон» газетаси «Жадиднинг маъноси дин-
га ривож бермок ва миллати исломни тараккий килдир-
мо к усулидур» (1914 йил, 12-сон), деб ёзган эди.
Айни пайтда хотин-кизлар озодлиги, уларнинг жамият-
даги урни масаласи кенг мухокама килинди. Каримбек Ка-
мий, Саидахмад Васлий, Шарафиддин Хуршид «Тасатти-
ри нисвон» (Хотин-кизларни пардада саклаш)ни \имоя
Килдилар3. Анбар Отин, Тавалло, Нозимахонимлар улар

1 Анбар Отин. Шсърлар. Рисола. Т., 1970, 70-бст.


: Сиддикий-Ажзий. Миръоти ибрат (китобда: Миллий уйгониш ва
узбек филологияси масалалари), Т., «Университет». 1993. 99-бет.
' Каранг. Муминжои Тошкин. Тошкентлик ва Тошкентда булган узбек
шоирларининг таржимаи \олларн, Т., 1948, кулёзма, 70—81-бетлар; С.
Васлий. «Тасаттири нисвон» ^ак.инда, «Ал-Исло\» ж.. 1915, 18-сон.
134
билан ба^сга киришиб, кизларни уцитиш ва \ар жи^атдан
тенг булувчи никох, масаласини кутариб чикдилар1.
Анбар Отиннинг бу хусусдаги фикрлари анча коикрет.
Аввало, у келажакни бевосита хотин-кизлар такдири би­
лан бомаб ёритади ва асосий диккатни мазлумаларга кара-
тади. Иккинчидан, уларнинг моддий ва маънавий турмуш-
ларида буладиган узгаришлар характерини белгилашга ури-
нади. Чунончи, бу узгариш шу пайтгача эзилиб келган
хотин-к,изларнинг барчаси («тамоми мазлумалар») *аёти-
га тегишли булиб, цуиидагиларни камраб олади: I. Улар
озод буладилар. 2* Моддий *аётлари тубдан яхшиланади.
3. Оила му^аббат асосида курилиб, нико* тенг ^укукди
булади. 4. Аёллар жамият ишларида фаол иштирок этади-
лар. 5. Ижтимоий фаровонлик хотин-кизларнинг \ар жи-
^атдан мукам мал булишига им кон яратади.
Ёки Таваллонинг «Кариндош ва ^амшираларимиз маз-
лума кизлар тилиндан» шеърини олайлик.
Кизлар оталарига хитобан уларни «*алокатдан», «ма-
ломатдан» кугк,аришни — укитишни, эрк ва хурлик бериш-
ни илтижо киладилар. Бугина эмас, келажак оила, тенг ва
саодатли, мухаббатли ва садокатли турмуш масаласини \ам
Кузгайдилар:
Укугрон сунфа вергонда куёв тенгдошимиз улсун,
Иков \ам илмл ик, ёшликда — бирдек ёшимиз улсун,
Жа\онда шод улуб, *амохират кардошимиз улсун,
Агар чолларга тушсак, за\р ичгон ошимиз улсун,
Ило\и, санута бизни дунёда мундок фалокатдан2.
Анбар Отин уз рисоласида маънавий баркамолликка,
ахлокий мукаммалликка хам ало\ида диктат килади. Кела­
жак авлоднинг «хушруй ва хушхуй»гина эмас, «ботамиз ва
ватандуст, сергайрату ме^натдуст» булиб улрайишини асо­
сий хусусиятларидан билади. Куп хотинлиликнинг «тарк»
б?либ, «*ар эр битта хотун ила фарогатвор» кун кечири-
шига астойдил ишон ади.
6. Адабиётда ватан ва унга му\аббат мавзуси кенг иш-
ланди. Аввало, айтиш керакки, ватан бу давр ижодкорла-

1 Анбар Отин. Шсърлар. Рисола. Т.. 1970. 94—95-бетлар: Тавалло.


Равлак ул-ислом. Т.. 1993. 60—61-бетлар; Каранг: Б. Косимов. Эрксе-
аар шоира (китобда: Узбек филологиясипипгактуал масалалари)..ТОШДУ
илмиП асарлари. N9 632. Т.. 1977, 96— 103-бет.
- Тавалло. Миллим шсърлардап биринчи жуз. Рапнак ул-ислом. *Fv-
ломня*. Т.. 1914. 24-6.
135
рида жуда конкрет тушунча. «Хар бир кишининг тугулуб
ускон ша\ар ва мамлакатини шу кишининг ватани дейи-
лур», — деб ёзади Авлоний «Туркий Гулистон....»да. Ура-
тепада тугилган, 1816 йилдан то: умрининг охиригача
Ьчуконда яшаган Дилшод \ар икки юртни узига «мулку
макон», \ар икки элга узини «фарзанд» деб билди. «Эй
ватандош, \амфикр, х^амзикрим, \амхоналар» деб бошла-
надигап газалидаги куйидаги сатрларга эътибор килайлик:
Куйлангиз озодлик мазмунида сиз беибо,
Тингласун Тошканд, Хужанд, Куканд \ам Фаргоналар.
Соз олинг мутрибалар, Барно газални бошласун,
Мовароуннахр аро парвоз эгиб тароналар1.
Демак, ватан тор маънода узи тугилиб усган, кенг маъ-
нода халки яшаётган юрт. Мазкур уринда — Мовароуннахр.
Анбар Отинда \ам ватан деганда Мовароунна)ф (Манинг
турган ерим Мовароунна\рдур исми)2ва Туркистон (Эмди
Туркистонда хакгуйлик ила фарёд кил)3 кузда тутилади.
Таваллонинг «Суюкли ватан \акинда» шеъри шундай сатр-
лар билан бошланади:
Мовароунна^рдур тарихда бизларга ватан,
Арзигай бизлар санга хизматда булсак жону тан4.
Хамза, Авлоний, Мирмудоин-Фикрий ва бошка унлаб
шоирларда у «Туркистон» деб берилган.
Энди иккинчи масалага утайлик. Ватанни севиш, унинг
орзу-армонлари, кувонч-ташвишлари билан яшаш \ами-
ша ва \ар бир адабиётда энг инсоний туйгу булиб келган.
Шунинг учун \ам Хамза уни «танларнинг ширин жони»,
«томирларнинг кони» деб агайди. Тавалло «ватан»га «жону
тан»ни кофия килади. Шу шеърнинг яна бир урнида «бу
ватандандур бадан» деб ёзади. Авлоний «Туркий гулистон...»
да «Ватанни суймак» деган махсус боб ажратади. «Хар ким
тугилгон, ускон ерини жонидан ортик суяр, \атто бу ва­
тан \исси-туйгуси \айвонларда \ам бор... Биз, туркистон-
лилар, уз ватанимизни жонимиздан ортик суйдигимиз

1 Дилшоди Барно ва мсроси адабии у, «Ирфон», Душанбе, 1970,


са\. 114.
2 Анбар Отин. Шсърлар. Рисола. Т., 1970, 40-бст.
•' Ш у китоб. 64-бст.
4 Тавалло. Миллий шсърлардан биринчи жуз. Рапнак ул-нслом
«Fvaomhh*. Т.. 1914. 10 -бст.
136

" X
каби, араблар Арабистонларини — кумлик, h c c h f чулла-
рини, эскимулар шимол тарафларини — энг совук, к,ор ва
музлик ерларини бошка ерларлан зиёда суярлар. Агар суй-
масалар эди, уз ватанларини ташлаб, хавоси яхши, ти-
риклик осон ерларга хижрат килурлар эди», укиймиз унда.
Дар\акикат, бунинг ажабланадиган жойи йук- Ватан
опадек мукаддас. Уни кадрлаш, эъзозлаш, унинг шодлик
ва кувончига шерик булиш, гам-хаератини бахам куриш-
фарзанднинг бурчи. Шоирларимиз ватан олдидаги бурчни
шундай тушунадилар.
Табиийки, фарзандлар хам хар хил булади. Онанинг
бахтига шсрик булиб, бахтсизлигида ёлгиз ташлаб кетувчи
фарзандлар хам топилади. Ватаннинг хам факат фусункор
табиатини, бог-ромарини хуш курадиган, лекин ташвиш
ва гамларини уйламайдиган фарзандлари йук эмас. Холбу-
ки, ватанни, у кандай булмасин, севиш керак. Хамза, Ав­
лоний, Анбар Отин, Тавалло, Силдикий-Ажзий каби унлаб
шоирларимиз ватанга мухаббатни мана шу нуктаи назар-
дан келиб чикибталкин килдилар. Бундай талкин эса кейинги
давр адабиётимиз учун хам бегона эмас.
Ватанни шунчаки севиб булмайди. Унинг дарди билан
яшамок, унинг бахтидан кувонмок, у билан фахрланмок
керак. Бу хам кифоя эмас. Чинакам мухаббат уни яна хам
гузалрок, яна хам мукаммалрок, яна хам улугворрок
Килишга ундаши керак. Бу эса кураш демакдир. Ватан озод-
лиги масаласининг, аслида, бошланиш нукталаридан
булган бу нарса шоирдан фахр ёнида кахрнинг хам були­
шини талаб килади. XX аср бошидаги адабиётимиз бу ма-
салага конкрет ёндашди. Масалан, Авлоний унлаб шеър-
ларида зулмат каърида нажотсиз тулгонган Туркистоннинг
жирканч ва аянч манзарасини чизди. Айникса, бу уринда
унинг «Туркистон туфрогина хитоб» шеъри характерли:
«Хонумони хароб», «бойкушларга хамдам», фарзанд­
лари «\айкал»дек «жонсиз», «вайрона» Туркистон! Иук,
йук» «сахни жонлик жаноза бирла тулган» — «буюк ма-
зор!» Унга улик кимсалар — «мадфун зиндалар» куиилган.
Бу тирик уликлар — Туркистоннинг бугунги нокобил ав-
лодларидир. Унинг ахволига ер хам, осмон хам йиглайди. У
Хам факир, хам хакир. Унинг на «тили», на «кулоги» бор. У
— «сурати девор!» Шоир бу «буюк мазор»нинг кимларга-
дир «боги ж инон» — жаннат гулшани эканлигини яхши
билади. Ха, у хаммага хам бирдай «аламзор» эмас. Унинг
«гунчалари»ни «х>'камогина» теради. Хукамо эса, бу мил-
137
латдадеярли йук;. Х,ам мае и — «фукаро» (факир). «Фукаро*
эса гулшан гулларининг тикани («хор») билан бирга хор,
оёк остида — «хоки мазаллат» да. Бу «манзар» шоирга «мах-
шар азоби»ни беради. Шоир унга назар ташлаганда «барри
кабоб» булади. Лекин, у — она! Шоир унга фарзандки,
унинг дардидан изтиробга тушади. Уз навбатида Она хам
фарзандининг тарбияси ва такдири учун бурчли:
Эй, модарим, чужукдаринг ифлос, безиё,
Остингдан устинг улди биза тарифа фукаро.
Сандин умид шулмиди,*жондан азиз оно?!
Кундан-кун айладинг бизи хижрона мубтало,
Эй, шири шафкати биза хунбор улан Ватан!
Борми жахонда санча ситамгор улан Ватан!1
Дарх^кикат, ватан тушуичаси, биринчи навбатда, халк
билан боглик- Абдулла Ориповнинг «Мен нечун севаман
Узбекистонни?» деган шеъри бор. Шоир ватанни гузалли-
ги ва бойликлари учунгина севишга карши чикади. Юрти-
га хитобан, факат шулар учунгина севадиган фарзандинг-
ни кечирма, дейди. Узи эса бу саволга шундай жавоб бера­
ди:
Хуш, нечун севасан Узбекистонни,
Сабабини айтгин десалар менга.
Шоирона гузал сузлардан олдин,
Мен таъзим киламан она халкимга.
Халким, тарих хукми сени агарда,
Мангу музликларга элтган булсайди,
Кррликларни макон этган булсайдинг,
Ме)фим, бермасмидим уша музларга?
Икки Абдулланинг икки даврда ёзилган икки шеърида
битта муштарак нукта бор: Ватан — х а л к туфай лиги на му-
каддас. Хамза Туркистонга карата: «Рухсизтандур, ханжар
урса, кони сочулмас» деганида, унга «окибатсиз», «офият-
сиз», «хамиятсиз», «гайратсиз» деб таъна килганида мана
шу халкнинг ахволи, савияси, такдири \акидаги уй-таш-
вишлар изтиробидан келиб чиккан эди2. Хакикатан хам
чинакам ватанпарварлик энг аввало, ватани ва унда яшаёт-
ган халкни озод килиш. Шунингучун хам «Ватан» хамиша

1 Каранг: Абдулла Авлоний. Танлапган асарлар. 2 жилдлик, 1 -жилд,


Т., 1998. «Маънавият». 118-бет.
1 Каранг: Хамза Хакимзода Нисзий. Мукаммал асарлар туплами. 4
томлик. 4-т., Т.. 1980, 55-бст.
138
«хал*;», «миллат» тушунчалари билан биргаликда олиб
Каралди. Аваз «зулм тип1 »дан «багри юз минг пора халк»ни
«о\иста-о\иста», «оввора»ликдан кутулишига, бу билан
«ватанни сакламок»ка хам киришишига умид билан кара­
ли. Завкий Фаргонанинг озод ва обод булишига, «хумо»-
нинг «гадо» авлод «боши узра» «соя сол» ишига шубха кил-
мади. Тавалло « 6 o f» (ватан)нинг гулшанга айланиб «бул-
бул» (халк)нинг хуррам булишига астойдил ишонди,
«Балолансун, гизолансун, билинг бу бир хумо—миллат»
дея келажакни унинг бахт ва икболи учун «Бош кутариш»-
ида курди («Миллат садоси»).
Шундай килиб, гуманизм, ватанпарварлик тушунчала­
ри инсонни, уз халкини, уз ватанини озод килиш билан
богпанди. Бу — табиий хол. Негаки, хар бир шоир, бирин­
чи навбатда, уз халкининг овози. Чинакам шоир жахон-
нинг бировга ризвону бировга зиндонлигини курганда
чидаб туролмайди. Аммо узининг юрти мажрух, халки за-
бун булса-чи? У бундай холда ун катла ортикрок ларзага
тушади. Бутун дунё унинг кузига вайрона булиб куринади.

ЖАДИД Ш ЕЪ РИ ЯТ И Д А ДАВР ВОК^АЛАРИ


Туркистондаги жадидлар 1914 йилда бошланган Биринчи
жахон урушининг империалистик мохиятини англаб ет-
дилар. Бу мавзу жадид адабиётида ифодасини топди. Мана,
характерли мисоллардан бири:
Оврупода ут чикай ракобат асариндан,
Милёнлаб айилди азамат жон-жигариндан,
Инсон на замон ал чекадур кон ичариндан,
Не вакт усонур ер талашуб жон чикариндан,
Ер куррасининг мехвари чикди учариндан,
Оврупо оловланди бу ёнгин сафариндан1.
Шоирнинг нуктаи назари аник. У урушни инкор эт-
мокда, уни инсоният офати сифатида курсатмокда. Шу-
нинг узи хам юкоридаги шароит кузда тутилса, катта гап.
Лекин, мухи ми шундаки, шоир биргина бахолаш билан
чекланиб колаётгани йук* У урушни келтириб чикарган
сабабларни, унинг мазмун-мохиятини хам белгилашга
уринмокда. Эътибор килган булсангиз, шоир бу «ут»нинг

1 Абдулла Авлоний. К>лёзма (\ . Авлоновада сацдаиадн).

139
«ракрбат» натижасида «чик»канига, «кон ич»иш ва «жон
чек» ишларнинг замирила «ер талашиш» турганига дикка-
тингизни каратмокда. Бир суз билан айтганда, додисага
реалистик ёндашмокда. Авлоний бир томонда «Англетар»
(Англия), иккинчи томонда «Олмониё» (Германия) бош
булган бу уруш «олама хокимлиг» максадида бошланган-
лиги ва у бутун Европани уз каърига олганлиги хакида суз
юритади:
Бу икки «баходир» узига майдон ародур,
Атрофига ёрдамга «баходир» чакиродур.
Бир ёнда Георг дахшат ила наъра уродур,
Бир ёнда Вил\елм турубон мурт буродур.
Нр куррасининг мехвари чикди учариндан,
Оврупо оловланди бу ёнгин сафариндан.
Бу узбек адабиётидаги ягона факт эмас. Анбар Отин
«Уруш» радифли газалида унинг «бойлик ортирмок учун»
атайлаб «чикарил»ганини очикайтиб, инсониятга килин-
ган хиёнат ва жиноят сифатида бахолайди1. Мирмухсин
Шермухамедовнинг куйидаги сатрлари эса хал и Россия
уруш га кирмаган, лекин уруш жазаваси мамлакатда авж
олган бир пайтда, 1914 йилнинг бошларида ёзилган эди:
Аъламу муфти хама фатвофуруш,
Зоти шариф дерки, купайсун уруш.
Ман на килай йигламайин ахли хуш,
Барча бу ишларга хамона хомуш,
Кузларини очди, кури иг, килди сок,
Эчкини жон — кайгуси, кассобни — ёг2.
Шеъриятимизга уруш мавзуининг кириб келишиии кар-
дош татар ва озарбайжон адабиётлари билан киёслаш ма-
салани равшанрок тушунишга ёрдам беради. Машхур М.
Иафурий 1914 йилнинг октябрида «Фитрат замони» деган
шеър ёзган ва Оллохга мурожаат килиб, уруш да\шатла-
ридан суз очган эди. «К,иёмат» шеърида эса гапни «кучли-
лар» — «кучсизлар»га3буради. Урушни худонинг «кучлик-
лар»га юборган жазоси сифатида талкин килади4. А. Харис-

1 Каранг: Дибар Отин. Шеърлар. Рнсола, Т., 1970. 49-бст.


2 «Туркистон вилоятининг газсти». 1914. 19-сон.
Бу образ узбек адабнетида. хусусан. Хамза ва Авлоний ижоднда
кепг ишлаиганлиги \ацида юкорида гапириб утган эди к.
4 Каранг: Хатиб Госман. Буюк Октябрь рсволюиияси ва гражданла
уруши даврида татар поэзняси. Козон. I960. 16-бст (татар тилида).
140
иинг «Сужш» (1915) шеърида макала жуда кенг куйилади.
Унингча, ёмонлик инсоиларнинг кон-конига сингиб кет-
ган хусусият. Бу инсониятнинг тарихи билан бирга бош-
ланган. Акс \олда Крбил уз иниси Хобилни улдирмас эди.
Машхур озарбайжон шоири Мухаммад Ходининг «Инсон-
ларин тарихий фожиалари ёхуд Алвохи интибох» поэмаси
шундай сатрлар билан бошланади:
Хаётин саслари гушумда хап'фарёд шаклинда,
Бу инсонларки гардашдир ва лекин ёд шаклинда.
Бу турпаг ганли авлагдир, башар сайёд шаклинда,
Адоват доимо вордир, мухаббат од шаклинда.
Бу дунё эскидандур сахнайи бедод шаклинда,
Жахон бошдан-боша майдони мотамзод шаклинда.
Фарахлар хабе улунмуш, хузнлар озод шаклинда,
Мусибатлар, балолар, гуссалар обод шаклинда,
Юраклар FaM уди-ла хар замон барбод шаклинда.
Бохишлар кулгали, узлари бутун ношод шаклинда,
Бу мотамгохи ким гурмуш суруробод шаклинда1.
Шоир инсонлар фожиасининг азалийлигини исбот эт­
мок учун гапни яна уша афсонавий Крбил ва Хобил вокеа-
сига олиб бориб боглайди. Дархакикат, урушни инкор этиш,
уни инсонлар бошига ёрилган бало-офат шаклида хис
Килиш ва уни адабиётга олиб кириш Русиянинг «рус булма-
ган» халклари адабиётида 1914 йилнинг охири, 1915 йил-
ларнинг аввалидан бошланган эди.
Уруш чор самодержавиесининг таназзулини очик-ош-
кор килди, ижтимоий зиддиятларни кескинлаштириб
юборди. 1916 йил мамлакатда ижтимоий норозилик бош-
ланди. Унинг устига уша йил и хосил деярли битмади. Йил
жуда КУРУК келди. Озик-овкат танкислиги куп >пгмай бутун
мамлакатни уз дом ига олди. Бутун Русиядаги сингари Тур-
кистонда хам кахатчилик юз берди.
К.ахатлик булди бу Фаргонамизда,
Топилмас парча нон вайронамизда.
Паямбар булса нон, ош — авлиёдур,
Яна очлик давое из бир бсшодур,
деб ёзади Завкий. Тошкентлик Таваллонинг бир шеъри:

1 Му\аммад Ход**- Сочилмнш асарлар. Икки жиллда. Биринчи жплл.


Боку. 1978. 362-бст (озарбайжон тплида).
141
Камбагал бечоралар холин сурар бир кимса йук,
Тортадур кимматчиликда кунда за\матлар, дариг.
Бойлар олди галла арзон чогда омбор тулдуруб,
Камбагаллардан чикар чанг, килса хасратлар, дариг'.
деган сатрлар билан бошланарди.
Уруш эса кар куни юз мингларча тинч ва осойишта хона-
донлар бахтига чанг солар, узига тинимсиз курбонлар чор-
лар эди. Куп утмади. Уруш ва унинг окибатларига оид му-
лохазалар шеъриятга тобора купрок кириб кела бошлади.
Тантанавор оханг билан тулик «ватанпараст» шеърлар кес-
кин камайди. Уларнинг урнини халк бошига тушган фо-
жиалар тасвири эгаллади. Шоирларимиз уруш ва унга му-
носабатни кайта куриб чика бошладилар.
Килди замона ахлини хайрон мухораба,
Хар гуша ичра айлади гирён мухораба,
Танг айлади-ю, килди багир кон мухораба,
Гирмон кирилсун айламай эълон мухораба,
Балкон хам улсун этмайин алъон мухораба2—
деб бошланади якиндагина ок подшога сидкидилдан за-
фар тилаб юрган Сидкийнинг «Мухораба дафъи учун му-
ножот» шеъри. Шоир «сарсон булган ахли ватан», «халойик»
хасратидан суз очади.
Улди милйунлар башар авлоди курбон бедариг,
Окди конлар он кадарким, улди сахро лолазор.
Мамлакатлар ахли колди юз туман ташвиш уза,
Турли-турли шуру шар оламда улди ошкор3—
деб ёзади андижонлик Мирзо Олим Жавхарий ва уни юм-
шок килиб «машваратсиз», «маслахатсиз» булган уруш деб
бахолайди.
Кардош татар, озарбайжон адабиётларида уруш мавзуи-
нинг бизда учрамаган аспектлари кузга ташланади4. Чунон-

■ 1 «Туркистон вилоятининг газети», 1916., 58-сон.


2 С идцнй. Рабо(т)чилар намойиши..., Т., 1917. 10-бет.
1 Ба\рнддин Азмий-Азизий. Янги шугуфа ёхуд миллий адабист, Т..
1917, 32-бст.
4 Бунинг сабаблари бор. албатта. Татарлар бсвосита ^арбий хизмат
чакирилган ва урушда иштирок этишган. Бокуда эса айрим миллионер
ва ру\оиийлар узларининг чор чукуматнга садокатлариии курсатмоц учун
xycycin'i мусулмон дивизияси ташкнл этиб урушга юборган элилар. Атоц-
ли шоир Мухаммад \оди \ак> 1914 йилнинг охирида шулар цаторида
фронтга кет ган эди. (Каранг: Мухаммад Ходи. Курсатилган асар. X X X V II
бет) «Вакт-» газетасн. 1916, 23 май, 59-сон.
142
чи, татар адабиётида фронтдаги биродарни кумсаш ва шу
оркали хал кии нг мунгли дардларини ифодалаш, унинг
устидан килинган зуравонликни коралаш яккол сезилади.
Масалан, М. Рафурийнинг «Урушда бедарак йуколган кар-
дошга» (1915) шеъри шундай асосга курилган. М. Шерму­
хамедовнинг «Олия»даги \амсабок дусти Шайхзода Бабич
эса Рафурийни давом эттириб:
Кукда олло, ерда иблис — ман малай,
Бири «дин» дер, бири «мен!» дер мен \алак‘,
деб ердаги «иблис»лар устидан кулади.
«Онг» журнали 1915 — 1916 йилларда Абдура^им Сун-
гатий, Мухаммад Рали, Абдулла Харис, Султон Ра^мон-
кулий, Во^ид Нуркин, Миразиз Укмасий каби урушда
булган бир катор татар адибларининг шеърларини эълон
килган эди. Сунгрок бошка газета ва журналларда \ам бун-
дай шеърлар пайдо булди. Уларда уруш да\шатлари гуво\-
лари тилидан берилди. Эл ва юрт согинчи, у билан бирга-
лик туйгуси ифодаланди.
Масалан, М. Укмасий:
Ётсам — зах ертула, турсам—очлик,
Кийсам — титилиб кетган бир шинел.
Тушларимда куриб согинаман сени,
Мендан салом сенга суйган эл%
деб ёзган эди.
Уч йил му\ораба майдонида булиб, Польша ва Карпат,
Лемберг (Львов) ва Станиславодаги уруш фожиаларини
уз кузи билан курган Мухаммад Ходининг «Алво\и инти-
бох»и «Станиславо ша\рида ярадорларнинг фарёд ва аф-
f o h ини тинглаб» деган кайд билан бошланар эди.
1916 йилнинг 25 июнида 2-Николай «Империядаги гай-
рирус адолининг эркакларини харакатдаги армия турган
районларда мудофаа иншоотларини ва \арбий алока йулла-
рини куриш ишларига, худди шунингдек давлат мудофаа-
си учун зарур булган бошка \ар кандай ишларга сафарбар
Килиш тугрисида» фармон берди. Туркистондан 19 ёшдан
43 ёшгача булган 250 минг ишчи олинадиган булди. Куп
утмай, «,\ар кандай ма\аллий киши бошка одам ни ёллаши

1 Каранг: \атиб Госман. Курсатилгаи асар. 49-бст (таржима бпзники


- Ь. К )
* *C\s* газетаси. 1916. 28 май. 59-сои (таржима бпзники — Б. К)-
143
,..-.пши мумкин»лиги хакида курсат-
..^п. у ни суиистеъмол килиш, порахурлик, зуравон-
ликавж олди‘. Норозилик бошланди. Оммавий репрессия-
лар, туб жой а\олинииг хар кандай харакатларига чек
Куйиш максадида темир йул билетларининг уезд бошлиж
рухсатисиз сотилмай куйиши хам, Фаргона харбий губер-
натори генерал Гиппиуснинг ахолида ишонч уйготиш мак-
еадида тун кийиб, еалла ураб, Наманган мачитларидан
бирида К,уръон укиши хам, кунгиллилар уюштириш хам
ёрдам бермади. Норозилик улка ижтимоий харакатчилик
тарихида мухим бир боскич булиб колган «мардикорлик
вок,еалари»ни келтириб чикарди. 1916 йилнинг июлида
бутун Туркистонни миллий озодлик харакатлари чулгаб
олди. К,онли тукнашувгача бориб етган норозилик намойиш-
лари улканинг деярли хамма шахар ва уездларида булиб
утди. 1916 йилнинг 9 авгуетида Тошкентга келган «Вакт»
мухбири Шахид Мухаммадёров «Мардикорлик ари уясига
чуп суккандек булди. Туркиетонда бамиели ер ларзага кел­
ди. Халкбош кутариб ён-атрофга каради. Бу Туркистон учун
чинакам 1905 йил булди... Туркистон бирдан X V 111 асрдан
X X асрга кирди, десак, янглишмаймиз»2, — деб ёзгаи эди.
Чор хукумати ён беришга мажбур булди. М арди корли к-
ка олинадиганлар сони кискартирилди. Уларни жунатиш
кейинга сурилди. Улка ахволини текшириш учун А. Ф. Ке­
ренский иштирокидаги комиссия юборилди. Туркистонни
яхши билган А. Н. Куропаткин генерал-губернатор килиб
тайинланди.
18 сентябр куни мардикорлар тушган биринчи эшелон-
ни тантанали жунатиш маросими булди. Роят тадбиркор-
лик билан иш курилди. Мардикорларга ош тортилди, пул
ва ширинликлар улашилди. Кучаларда ок подшо шаънига
битилган шиорлар пайдо булди. Мардикорларга генерал Ку-
ропаткиннинг шахсан узи ок йул тилаб колди. 18 октябрда
эса 2-Николай мазкур эшелониинг «вакил»ларини уз карор-
гохида кабул килди. Уларнинг «ватанпарварлик» иштиё-
Кини такдирлаб, мукофот берди. Хуллас, мана шундай хил-
ма-хил тадбир ва усуллар окибатида йил охирига келиб
улкадаги кузголишлар пайсал топди. Сунг эса КУЗР0Л0Н

I - ; ? аКТ>> 1а 3 с т а с н W * h c t o . u « . i i c боиларпинг уз бол ал ари vpinira 1000


I 5 UU cvm бериб.киши еллагаиларини хабар кил ади. (Каранг. «Вакт».
1916, 30 август, 2087-сои).
1 «-Вакт» г.. 1916, 24 август.

144
катнашчиларини шафцатсиз жазолаш бошланди. Минглаб
кишилар осилди, камалди, бадарга кил ииди1. Лекин у халки-
мизнинг инкилобий тарихида ало,\ида боскич булиб колди.
«Мардикорлик вокеалари» номи билан машхур бу ^одиса-
лар бадиий адабиётда уз изини колдирмаслиги мумкин эмас
эди2. Дарх;ак,икат, шундай булди. Уша кунларнинг клинок
нафаси билан йугрилган кушиклар, шеърлар, достонлар,
*атто драматик асарлар майдонга келди. Афсуски, булар
на адабий-тарихий, на адабий-проблематик нуктаи назар-
дан урганилган. Хатто уларнинг аксарияти (масалан, Хам-
занинг «Лошмон фожиаси» ва «Рабочий» драмалари \акида-
ги умумий маълумотлар билан бу мавзудаги кушикутар та\-
лили, мардикорликка бориб келиб, у \акда достон ёзган
Полкан ижоди таджики ^исобга олинмаса) шу пайтгача
укувчиларга номаълум булиб келади. Бинобарин, бу хусус-
даги ишлар х;али ибтидоий \олда — мавжуд асарларни аник-
лаш, туплаш, саралаш ва илмий муомалага олиб кириш
боскичида турибди. Бу со\ада маълум ютукларни кулга
киритган фольклористикада эса мазкур муаммони бугунги
кун нуктаи назаридан кайта куриб чикиш зарурати бор.
Ёзма адабиётдаги ишлар эса ,\али олдинда. Биз бу урин-
да мардикорлик вокеаларининг бадиий адабиётда акс этиш
кулами ва йуналишларини батафсил ёритиб бериш даъво-
сидан узокмиз, албатта. У ало\ида, махсус текширишни
талаб килади. Крлаверса, бу иш бир-икки тадкикот билан
битмайди. Шу сабабли, биз 1916 йил вокеалари билан бог-
лик биргина поэтик асарлар билан кизикдик ва уларни
\ам узбек жадид шеъриятииинг тадрижий такомили нук-
таи назаридан куриб чикишга ^аракат килдик. Хозирча,
мардикорлик вокеаларига багишланган унга я кин шеърий
туплам босилиб чикканлиги маълум булди. Булар орасида
Хамзанинг машкур «Миллий ашувлалар учун миллий шеър-

1 Л. Олимий су игрок (1925 й.) мардикорлик вокеаларига багишлаб


ёзган «Копли ва о т р . кайрули куплар» маколаснга Фаргона губсрнато-
рн Иваповппнг «Бир минг сарт бир урис солдатппнг этигинппг пошна-
сиFa арзнмайдир» деган сузларини эпиграф килиб келтнргаин бежнз
эмас эди. (Каранг: «Ер юзи> ж.. 1925 й.. 1 1 -сои. 10-бет)
: Мардикорлар орасида бадиий ижод эгалари \ам бор эди. Масалан
шоир Пулкандан ташкари \ожи Муки \ам 1916 йилла Минск губерния-
-силаги Новоборисовга юборилгаи ва 1917 йилнинг майига кадар урмонда
эар ахт Kcciiiu билан шугуллапган (каранг: Сл. дело Шукруллаева Ходжи
—i 2-.\ томах: Архив С Н Б ; П -30326. т. 1. стр 62 (биография).
0 —К-9215 145
лар мажмуаси»нинг 7-булими — «Сафсар гул» (К^кон,
1917), Мухиддин Иброхимов тузган «Лошмон» (Наман­
ган, 1916), Авлонийнинг «Мардикорлар ашувласи» (Т.,
1917), Акбарий Тошкандийнинг «Ватанга хизмат» (Т.,
1917), Сидкийнинг «Рабо(т)чилар намойиши» (Т., 1917),
«Рабо(т)чилар келиши» (Т., 1917), Мулла Муртазо бин Ис-
моилжоннин^ «Ватан хизмати» (Т., 1917) каби тупламла-
ри бор. Шунингдек, Азмий-Азизийнинг «Янги шугуфа ёхуд
миллий адабиёт» (Т., 1917), Сидкийнинг «Русия инкило­
би» (Т., 1917) каби асарларида \ ш мардикорлик вокеала-
ри тасвири учрайди. Табиийки, бу асарларнинг хаммасини
\ам гоявий ва бадиий жихатдан бир хил бахолаш мумкин
эмас. Негаки, бу адибларнинг караш ва интилишлари бир-
биридан анча фарк килар эди. Лекин мухими шундаки,
уларнинг купчилик кисми шундай огир синов йилларида
халк, билан ёнма-ён бордилар, унинг орзу ва хасратларини
ифода килдилар.
Тупламларнинг бир кисми 1916 йил сентябр вокеала-
рининг акс-садоси сифатида майдонга келган. Уларни маъ-
лум даражада хайрлашув кушикдари деб аташ мумкин. Бу
шеърларда ижодкор зиёлиларимизнингурушга булган f o h t
зиддиятли муносабати уз аксини топди. Бу хол «Лошмон»
да айникса кузга яккол ташланган эди. Масалан, унда
Мехмед Эмин Юрдакулдан иктибос олинган сатрларда
туркчилик туйгулари купрок, ифодаланади:
Мен бир’ туркман, диним, жинсим улугдир,
Меним калбим оташ бирла тулуедир.
И неон булган ватанининг кулидир,
Турк авлоди уйда турмас, кетарман,
(7-бет)
деб ёзади Мухиддин Иброхимов.
Маргилонлик Рафикийда эса,
Юртум мани шул Турон,
Бобом мани Курагой.
Ватан учун хизматга
Доим белим боглангон,
(16-бет)
деган сатрларни учратамиз.
Шу тарифа купчилик шеърларда «Ватандошлар, мил-
латдошлар, диндошлар» «подшо\» ва «Ватан» хизматига
даъват этилади. Лекин мана шундай шеърлар орасида \ам
146
«Fapn6 ватан» манзаралариии чизувчи, уни «уйгон»ишга
ундови, унинг кузига ум ид кузин и тикувчи сатрлар йук
эмас.
Кулгил Лутфий, чекма \еч гам, етар, гул очилади!
Кетар кишлар, бурон-корлар: булар миллат ба\ори!
(5-бет)
деб тугатади Лутфулла Олимий уз шеърларидан бирини.
«Мардикорлар кушиги»нинг деярли \аммаси Абдулла
Авлоний шеърларидан ташкил топган эди. Урушга зиддият-
ли муносабат Авлонийда \ам 1916 йилларгача давом этиб
келди.
У уз труппаси билан 18 сентябр тантанасида \ам кат-
нашди. Тупламдаги куп шеърлар ушанда ашула килиб ай-
тилган эди. Табиийки, китобда подшо* шаънига \амду са-
нолар анча бор. Лекин биргина шу билан у \акда хукм чи-
кариш купол хато булур эди. Негаки, бу «мулозамат»нинг
цензура важидан килинганлиги эхтимолини \ам назарда
тутиш керак. Крлаверса, ундаги туйгулар гоят мураккаб.
Масалан, тупламнинг йуналишини белгилайдиган шеър-
лардан бири «Мардикорлар ашувласи»да уша кунларнинг
ру^и, тантанавор о\ангидан асар \ам йук- Аксинча, яна
бир но\аклик билан юзма-юз келган, алами бугзида тур-
ган кенг халк катламининг кечинмалари буртиб туради. Бу
байрам эмас (чор хукумати 18 сентябр — мардикорлар-
нинг биринчи эшелонини жунатиш кунини байрам шак-
лида курсатмокчи эди), жудолик. Бу «...такдир»нинг уйи-
ни. Шоир мардикорликка жунатишни шундай талкин кила­
ди. У умумий, мав\ум сузлар билан иш курмокда. Бунинг
сабаби изо^га му\тож булмаса керак.
Фалак бизни жудо килди сизлардан \ам ватандан,
Ватанимиз кутка рам из бизлар бориб душмандан.
(12-бет)
Аввало, бу иккт£'сатрни бир-бирига бирлаштиришнинг
узи кийин. Биринчисида огир жудоликнинг сунгсиз ала­
ми, бунга сабабкор «фалак»ка пин\она бир исён турибди.
Кейинги сатр пичингдан бошка нарса эмас. Хар \олда байт-
даги таг ва уст маъноларни, шоирнинг улардан кайси би­
рини бутун вужуди билан ,\имоя килаётганини сезиб олиш
Кийин эмас.
Шеърда келажак хакида \ам ran бор — ёмон кунлар
яхши булади, биз кайтиб келамиз.
147
Китобдаги «Бир мардикорнинг отаси углига айтган
сузлари», «Онасининг урлига айтган сузлари», «Хотунига
айтган сузи» каби ашулалар хам хар жихатдан мухим. Ма­
салан, ота ва онанинг сузларида, биринчи навбатда, бо-
кувчиси кетаётган оиланинг кисмати хакида ran кетади. Ота
уз фарзандини минг машаккатлар билан улгайтирган, кари-
ган чогида урлининг мададкор булишини умид килган эди.
Куч-кувватдан колган отанинг холи энди нима кечади?
Онанинг-чи?
Ман сани барримга босиб устириб эрдим, болам,
Ким каро кунда бокарсан сан мани дердим, болам.
Ох, найлай, бушга чикди бу мани хуш нийятим,
Сан кетар булдинг кошимдан, ким килур тарбиятим...
Эй болам, найлай, жудолир ути багрим ёкадур,
Мехрибоним, сан кетар булдинг, мани ким бокадур?!.-
(20-бет)
У рлининг хам дарди узига етарли. У хам кукси тула ар-
мон билан кетмокда. У «мушфик волида»си олдидаги кар-
зини уза олмади:
Ок сутингга, ох, лойик санга хизмат килмадим,
Мархами жоним, мухибби хонадоним сен эдинг.
(21-бет)
У «муниси рамхор»идан — севикли рафикасидан «ти-
рик жудо» булмокда. Унинг айтилмай колган жуда куп гап-
лари бор эди:
Айшимиз гулзорига ут тушди барки чархдан,
Маъзурам, ман эй гули бехор, курсам-курмасам...
Бир-биримиздан тирик золим фалак килди жудо
Аирилиб сандин улук — бемор курсам-курмасам.
(22-бет)
Табиийки, буларни укиган ёки тинглаган хар бир ки-
шида, «Хуш, бунга сабаб нима? Куй авжида торни узган-
лар, лаб тегмасдан кадахни синдирганлар узи ким?» деган
саволлартурилади. Шундай, тупламдаги шеърларда осойиш-
та хаетни чайкатиб, инсонлар такдириии алгов-далгов
Килиб юборгаи машъум уруш хайбаракаллачилари хакида
ошкор ran йук. Лекин уларни иткитиб ташлашга тайёр
шиддатли бир рухни, тугёнли разабни пайкамаслик мум­
кин эмас.
148
Акбарий тахаллуси билан шеърлар ёзган, Авлоний трул-
пасининг фаол аъзоси, 1915 йилда Абдулла Кдаирийнинг
«Бахтсиз куёв»ида элликбоши ролини уйнаб элга танил-
ган Абдура^мон \ожи Акбаровнинг шеърларида гамгин ва
уйчан бир кайфият, юз берган ходиса билан келишиб куя
колмаслик, унинг сабабларини излаш кучли:
Сабаб недур, бошимиздан куб айланиб учар куш,
Хайрон булуб бизлар колдук ёки курдимизму туш?!
(8-бет)
Шоир \акеизлик, адолатеизликдан суз очади:
Не учунким, бойлар умин колдуруб,
Минг сумга камбагал ёллаб олдуруб,
Оналарин юрак-багрин ёндуруб,
Бир оллога топшурдум ман еизларни.
(12-бет)
Ариг буйими уйдум, кудумга хино куйдум,
Бизда окча йук учун бормокга буюн куйдум —
дея унга жур булгандек булади Мулла Муртазо бин Исмоил-
жон ва:
Милдир-милдир еув окар, еув тагида кум окар,
Хизматга кетганларни(нг) онаеини ким бокар?
(10-бет)
деган саволни куяди.
Ха, .\акеизлик биргина юрт бошига мардикорлик сав-
доеи тушиб, ман-ман деган йигитларнинг олие томонлар-
га олиб кетилаётганлигидагина эмас. Шурлик камбагалнинг
гирибонидан тутган кимматчилик, минг бир машаккат
билан рузгор тебратаётган оила суянчигининг мардикор-
ликка олиниб, хонадоннинг куд-оёкеиз колиши фожиа-
ларнинг бири, холос. Фожианинг каттаси шундаки, \оким
миллат ёнига >>зимизнинг бой ва амалдоримиз хам кушил-
ди, хал к бошида ловуллаб ёнган бу оловдан КУД иситиб
олди. Очлик ва ка\атликдан чорасиз колган камбагал пул
ва нон бадалига ёлланиб, бой болалари урнига кетишга
мажбур булди. «Мардикорлик \овли бошига солинган. Хов_
лида мардикор ёшида эркак бор-йуклиги хисобга олин-
майди. 16 ёшли бола булса \ам хисоб. Хатто у хам шарт
эмас. Тул хотинлар, етим болалар \ам \(ардикор ёллаб бе-
ришга мажбурлар: моллари, ховлилари соттириб олина-
149
ди... Бу холни тасдик этатургон аризалар бизнинг кули-
мизда»1, — деб ёзган эди «Вакт» газетаси.
1916 йил вокеалари факат бизда эмас, Туркистон тар
кибида яшовчи кардош халкутр адабиётида \ам уз изини
колдирди. Масалан, бой халк огзаки ижоди анъаналарига
эга булган козок адабиётида унлаб шеър ва достонлар май-
донга келгани маълум. Улардаги \ис-туйгулар юкоридаги
шеърларни эсга туш иради:
Шиниминен кудуним,
Кетемисинг салдатка?!
Ким ие булади мундаги
Иесез калган мал-баска!
Курап калгир бу патша
Тактинан тусип курасин!...
Мазмуни:
Чини билан кулуним,
Кетасанми солдатга?!
Ким эга булар бундаги
Эгасиз колган мол-бошга!
Куриб кетгур кув подшо
Тахтидан тушиб куласин!...2
Ёки Батгол окиннинг куйидаги сатрларига эътибор килинг:
Бари-да байдинг ули калатугйн,
Молда экенг у-да эсебин табатугин.
Мали жок пара берар, киси жалдар,
Сор каккан кедей сурли баратугин.
Мазмуни:
Барибир \ам бойнинг угли, колади,
Мулла аканг — у \ам \исобини топади.
Моли йук пора берар, одам ёллар,
Шури кисган гадой шурлик боради3.
Бу бежиз эмас. \ар икки халк бошига тушган кулфат
бир хил эди. Мардикорлик жуда аён курсатган но\аклик
бир хил эди. Халк йулида ёзилган, фольклор ва ёзма ада-

1 «Вакл*» г., 1916 П.. 30 август. 2087-сом.


г Козок адабиёти тарихи, 2-том, 2-китоб, Олмаота, 1965. 82-6. (цозоц
тилила).
5 Юкоридаги китоб. 80-бст.

150
биёт хамкорлигининг ажойиб намунаси булган бу кушик-
лардаги гоявий, хатто ифодавий ухшашликнинг бош саба-
би шунда. Бу дол ни Урта Осиёдаги бошка кардош халкдар
адабиётида хам учратиш мумкин.
Мардикорлик вокеалари деб ном олган халк озодлик
Харакати, табиийки, уша давр Туркистон вактли матбуо­
тида уз ифодасини топмади. Чор цензураси бунга йул
куймас эди. У бир оз кейин — 1917 йилги феврал инкило-
бидан сунг куринди. Хамза Кукон ва унинг атрофида булиб
утган халк галаёнларини тасвирлар экан:
На кун улмишди, на хил улмишди замон,
Нечанинг кулида дандони, тулув огзида кон.
Неча минглаб кишилар улди ватан бирла хазон,
Бутун овози жахон тутди мусулмон ни ёмон...
деб ёзади.
Сидкий узининг жуда киска муддатда ёзиб эълон кил-
ган «Русия инкилоби» асарида бутун Туркистонни чулгаб
олган харакатни тасвирлади.
1916 йил 25 июн «Фармони нохоста»нинг эълон килини-
ши, халкдаги бесаранжомлик, махаллий амалдорларнинг
нохак хатти-харакатлари, элнинг «чумоли каби хор» кили-
ниши, киргинбаротлар, отиш-осишлар, «Тошкентда —
Крлкин» (Галкин), «Колесникуф», «Мочалоф»ларнинг,
Жиззахда эса «Ивануф лаин»нинг килмишлари, «Семи-
речески»да «киргиз (козок) ахли» бошига ёгдирилган жа-
фолар батафсил хикоя килинди. Эл ва юртнинг изтиробли
кунлари чинакам халкчиллик ва ватанпарварлик нуктаи
назаридан ёритилди.
Мухими шундаки, шоир бу ходисани хуррият ва озод­
лик, хакикат ва адолат учун олиб борилган кураш сифати­
да бахолади. Масалан, у шундай фикрлайди: зулм ва хакеиз-
лик шу даражага етдики, унга чидаш мумкин булмай кол-
ди. «Июн фармони» билан халкнинг сунгги сабр-токати
хам тугади. Нихоят у кузголди. Алам ва армонини байрок
Килиб, шиддатли жангга — хаёт ва мамот жанги га кирди:
Етиб зулм ислом элин жон иFa,
К^ушулди хурриятчилар сони Fa.
Демак, мардикорлик миллий ва ижтимоий кузголиш
учун бир туртки булган холос. Замонлардан буён дарди ети-
либ, тулиб келган бу халк шу ходиса бахона булди-ю, жун-
буш га келди. Масалага бу хил ёндашиш Сидкий карашла-
151
рида кескин узгариш юз берганини курсатмокда. Давом
этанлик:
Бутун дунёда \урриятчи аро
Бу суз бор эрур, ангдангиз, эй aFO.
Хуррият один мае \еч имкон ила,
Магар олса мумкин эрур кон ила.
(19-бет)
Бинобарин, 1916 йилдаги крнли тукнашувлар, табиий
хрл. Негаки, \оким мутеъга озодликни уз ихтиёри билан
кушкуллаб топширмайди. Ва у умуман осонликча булмай-
ди. Уни фацат куч билан, кон билангина олиш мумкин. У,
эхтимолки, катта курбонлар талаб килади. Шоир бунга та-
рихдан мисоллар келтиради. Жумладан, 1772 йилги Пуга­
чёв кузголонини куреатади.
Бу нуктаи назар, умуман олганда, давр билан \амо\анг
эди. TyFpn, ижодкор-зиёлиларимизда масалага бошкача-
рокёндашиш \ам кузатилади. Масалан, Бе\будий, Фитрат
\ар кандай \олда \ш мусулмон ах,линингузаро кон тукиш-
ларини катгик коралайдилар. Сидкий хрм ^Уррият \акида
ran очганда, ижтимоий эмас, миллий озодликни кузда ту-
тади. Масаланинг бу томонини унутмаслик лозим...
Мардикорлик вокеаси окибатлари Сидкий нинг купги-
на шеърларидан урин олган. Масалан, шоирнинг «Рабо(т)-
чилар келиши» китобига киритилган бир шеърида куйи-
даги сатрларни укиймиз:
Мардикор олмок хусусида кирилди куб киши,
Булди бас yKFa нишон эски \укумат дастидан..
Солди киргизларни бошига билурсиз катли ом,
Окти сув урн иFa кон эски хукумат дастидан.
Сотдигу берди к \ама уйда йукУ бор нарсани,
Кдпмади синган казон эски хуку мат дастидан1.
Мирза Олим Жав\арийда эса шундай сатрларни учра-
тамиз:
Биз, мусулмонлардан ун олтинчи йилда *укм ила
Борди аскар хидматига неча юз минг мардикор.
Вермаган жой турктозу жавр ила улди хароб,
Крлди истибдод — зулм остида чук ша\ру иёр.
Куйди маежидлар, иморатлар, бузулди хоналар

1 Сидней. Рабо(т)мм ! •, кслииш. Т., 1917,'19 март, 11-бет.


152
К^атл асру FopaT улди анда бехадду шумор.
Хукмлар жорий улурди, дамбадам бизларFa хам
Бош сунуб, лекин кабул айлар эдук чор-ночор.
Олинурди окча чунтакдан, пичок эл ёнидан,
От-анжомини хам гар утса йулдан бир сувор1.
Мирза Олим Мирза Толиб ум и Жавхарий Андижонда
козилик килган. Шундан булса керак, шеърда миллий но-
хакужк, чор хукуматининг Туркистонга етказган жабру
жафоси купрок тил га олинмокда.
Катгакургонлик Мутрибанинг «Эй дустлар, на булди?!»
шеърида масала бирмунча бошкачарок куйилган. Шоира
Каттакургонда юз берган вокеаларни тасвирлар экан, кенг
халк катламлари манфаати нуктаи назаридан келиб чикди.
Шу жихатлари билан у Сидкийга якин туради:
Аввалда отни олди, кейин мардикор солди,
Ким килмади кабули, не-не балога колди...
Тушди эл ичра FaBFO, жам булди шахру сахро,
Ёгдурди ук хаводан, бир неча улди андо.
Камалди канча одам, минг-минг десам эрур кам,
Кетди шу кетганича, белому бедарак хам.
Хар кимда булса пул куп, колди алар кутулуб,
Бечора камбагаллар, кетти бари сотилуб2.
Шеър:
Мутриба булди ношод, эл дардини этиб ёд,
Качон келур бахтли кун, качон булурмиз озод?!
сатрлари билан тугайди.
Туркистон озодлик тарихининг бу сунмас сахифасига
ёзувчиларимиз кайта-кайта мурожаат килганлар. Ойбекнинг
«KynnyF кон» романида у марказий масала килиб куйилган
эди. Сунгрок адиб «Болалик»да хам унга маълум урин бер­
ди. Назир Сафаров 1916 йилги Жиззах вокеасини «Курган-
кечирганларим»да кенг куламда тасвир этди. Аскад Мух-
тор «Чинор»ида бир бобни шунга багишлади. Шоир Му­
хаммад Алининг «Бокий дунё» шеърин романида хам у
кенг тасвирланади. Умуман, бу мавзуда адабиётимизда

1 Ба\ридднп Азмнй-Азизий. Янгн шугуфа схуд миллий адабиет. Т.,


1917, 32--33-бстлар.

’ Узбек адабиёти. 4 томликка илопа. 5-том. 2 -китоб. Т., I96S, 310-
бет.
153
килинган ва килинаётган ишлар куп. У биздагина эмас,
кардошларимизда хам ^зига хос анъаналарига эга булиб
колди. Масалан, Мухтор Авезовнинг «Мушкул замона» кис-
саси билан А. Нурпеисовнинг «К,он ва тер» трилогияси
орасида утган вакт салкам 50 йил ни ташкил килади. Б. Кер-
бобоевнинг «Дадил кадам», X. Деряевнинг «Кисмат», А.
Тукумбоевнинг «К,онли йиллар», «Тонг олдида» шеърий
романлари туркман ва киргиз адабиётларида ходиса булган-
лиги укувчига маълум.
Туркистондан ишчилар олиш 1917 йилнинг февралига
кадар давом этди ва 123 мингдан купрок киши сафарбар
килинди. Улар Крра денгиздан Болтик буйига кадар чузил-
ган фронт оркасидаги огир ишларда, Петроград, Москва,
Нижний Новгород, Козон, Киев, Харьков каби шахар-
лардаги саноат корхоналарида, Шимолий Кавказдаги мис
заводларида ишладилар. «Одатда бир жойда ишловчилар
тудаси 1000 кишигача булар ва хар бир тудага бир киши
бошлик килиб куйилар эди. Петроград, Москва, Нижний
Новгород, К,озон, Киев, Харьков заводларида, Шимолий
Кавказ районларида хам Узбекисгондан мардикорликка
олинган ишчилар жуда куп эди. Украина, Белорусия, Урта
ва Куйи Волга буйи районларидаги катта помешчиклар-
нинг ерларида, Сухуми темир йул курилиши сингари кури-
лишларда хам мардикорликка олинган ишчилардан фой­
даландилар»1.
Мардикорларнинг у ерлардаги огир ва машаккатли хаёти
хакида бизгача сакланиб колган асарлар у кадар куп эмас.
Бу, асосан, Хамзанинг 1917 йил апрелида босилган «Саф-
сар гул»идаги «Ватан ишчиларининг забун холиндан» деб
номланган туркум шеърларидан машхур «Согиниб», «Са­
лом айтинг» ва «Хой пахлавон»да хамда Сидкийнинг «Ра-
бо(т)чилар намойиши ёхуд Ватан кахрамонлари» билан «Ра-
бо(т)чилар келиши» тупламлар1ща учрайди. Сидкийнинг
Феврал буржуа инкилобидан бир неча кун илгари эълон
Килинган кейинги икки китобидаги шеърлари \а\\ Хамза
сатрларига охангдош булиб, мусофирликда зор-саргардон
юрган мардикорнинг согинч хисларини ифода этади. Чу-
нончи, биринчи тупламдаги »Бир рабо(т)чи тилиндан»
шеърига «согиндим» сузи радиф килиб олинган. Шеър чет-

1 Вахобов М . Тошкеит уч революция даприда. Т.. 1958. 143-144-


бетлар.

154
дан Караганда ишкий-лирик й^лда ёзилгандай, маъшука-
сидан ажраган ошикнинг интизор кечинмаларинигина
ифода килаётгандай туюлади. Аслида ундаги мазмун анча
кенг. «Адашганман» радифли иккинчи шеърда эса «фалак
зулми» \акида гап очилади, лирик ка\рамон — мардикор
ихтиёри узида йуклигидан, а^волини «шар\и баён» килол-
маслигидан зорланади. Шоирнинг цензура важидан шун­
дай йул тутишга мажбур булганини сезиш кийин эмас.
Х,ар икки шеър \ам арузнинг огир, вазмин вазнлари-
дан хазажи мусаммани солимда ёзилган.
Сидкийнинг 1917 йил 19 март санаси билан эълон
Килинган «Рабо(г)чилар келиши» китоби ^ар жи\атдан
мухим. Унда асосий уринни «Ситамдийда рабо(т)чилар ке­
лиши» деб номланган 90 сатрли манзума эгаллайди. Мар-
дикорларнинг кайтиб келишига багишланган бу асарда
бошдан-оёк хизматга олинган ишчиларнинг жафоли мех-
натлари \акида гап кетади. Манзуманинг савол-жавоб шак-
лида курил иши, мардикор тилидан улар тортган азоб-
укубатларнинг бирма-бир \икоя килиниши асарнинг таъ-
сир ваа\амиятини кучайтирган. Узокинтизорликдан кейинги
учрашув кувончи, изтироб ва машаккатнинг дилда мадда
бойлаган аламлари ёркин акс этган. Бу сайру сайёхат *ам
купгина шоирлар огиз купиртирган «ка\рамонлик» \ам,
«Ватанни \имоя килиш» хам эмас эди. Негаки, «Ватан» «ок
подшо,\» амри билан бир \овуч арзандаларининг бойлик ва
\окимиятга булган сунгсиз ишта^асини кондириш учун уз
фукаросини ловуллаган утга ташлаган эди.
«Ситамдийда рабо(т)чилар келиши» манзумасидаги мар-
дикорларнинг жафоли хаёти билан танишар экансиз, шоир
укувчи диккатини чор \укуматининг мана шу кабих сиё-
сати ва кирдикорларига каратганлигини курасиз. Асар мар-
дикорга берилган шундай савол билан бошланади:

Мунча муддатларда колдингиз каён?! —Хуш келдингиз!


К^айси жойга бордингиз, бермай нишон?! — Хуш келдингиз!
Йигламокдин булди кузлар ёши кон, хуш келдингиз!
Faxma кад булди дуто, тан нотавон, хуш келдингиз!
Эмди гамгин дил yiinFa мехмон хуш келдингиз!
Жавоб:
Мунча муддатларда биз кетдук уруш майдонига,
Баъзимиз туп зов(у)тига. баъзимиз мис конига.
155
Пурма кийдук, олдук узни онда солдат сонига,
Буйнумуз сундук бу золим шо\нинг фармонига,
Сиз суранг биздин, деб: «Эй зиндониён, хуш келлингиз!»
* (2-бет)
Ш у тарифа шоир «суз» сурайди, «рабо(т)чи»лар «жа­
воб» килади. Шоирнинг «рабо(т)чи»си «мис конига» бор-
ган. Гап секин-аста уларнинг нима иш билан машгул булга-
ни ва уларга кандай муомала килишганига кучади:
Берди бир кулга чирогу ёна бир кулга темур,
Ер тагига ушбу холат бирла кирдук биз гаюр.
Баъзимизга берди гурзи, мисни тобсанг, мунда ур,
Ер таги намноку танлар ожиз улди мисли мур,
Айтингиз табрик этиб: «Эй ка\рамон, хуш келдингиз!»
(6-бет)

Бу ердаги «ка\рамон»нинг маъноси узгача, албатта. Бу


кахрамонлик мардикорнинг ушандай OFnp шароитда кил-
ган хизматида эмас, балки инсон зоти чидай олмайдиган
кийнок, ва азобдан омон чикиб келганлигидадир.
Буни шоирнинг муносабати равшан курсатиб турибди:
Борибон мис кон иFa булдук неча муддат муким,
Зулм t o f h остида кадлар дуто булди чу мим.
Ер TarnFa го\туштук бир-ики, уч чакирим,
Ер босиб крлгайму деб жон титрар эрди, о>;ким,
Бизга лойик, десангиз: «Эй, тоза жон, хуш келдингиз!»
(6-бет)

Уларнинг оч-юпун а,\воли, уларга килинган зулму си­


та млар куй идаги сатрларда уз ифодасини топган:
Бердилар мис конида эски ^укумат минг азоб,
Зулм утида айладилар, бас жигарларни кабоб.
Кимки о\иста иш этса, ун кадок, нон иштароб,
Тан утини(нг) йик^ти ер узра, бели килди хароб,
Демангизлар бизлара: «Эй шодумон, хуш келдингиз!»
(4-бет)
Яна:
Оре, ул зулм а\ли куб биз барчани оч айлади,
Парчаи нон, бир пиёла чойга му\тож айлади,
156
Бизни неча зулм ила очу ялангоч айлади,
Яхши ош булса (узи) еб, бизга кирмоч айлади,
Юзии FaM сулдурди, денгиз: «Заъфарон, хуш келдингиз!»
(4-бет)
Асарнинг а\амияти уша давр адабиётида жуда кам ёри-
тилган фронт оркасида хизмат калган мардикорларнинг
ofhp ва аянчли мехнатини кенг халк, кагламлари манфаати
ва юксак инсонпарварлик нуктаи назаридан ёритилганли-
ги хамда чор хукуматининг мустабид сиёсатини фош эт-
ганлиги билангина чекланиб колмайди. У айни пайтда,
умуман хар кандай зулм ва зуравонликни коралаши, хур-
лик ва озодликни улуглаши, бинобарин, юртни эрк ва
мустакиллик томон ундаши билан хам мухим хисобла-
нади.
Масаланинг яна бир томони бор. Уруш ва у билан 6 o f -
лик мардикорлик вокеалари поэзиямиздаги купдан хукм-
рон булиб келаётган маърифатчилик карашларига, хусу­
сан, илм-фан ва маърифатни эгаллаш билангина истик-
лолга эришиш мумкин, деган фикрга жуда каттик зарба
булиб тушди. Негаки, Европа мамлакатлари, аникрори
Рарбдаги илм-фан ва маданият, жамият курилиши кейин-
ги пайтларга кадар купгина шоирларимиз наздида ибрат
ойнаси булиб келар, сон-санокеиз шеърларда улардан урнак
олишга чакирилар эди. Инсоний йирткичликнинг бетим-
сол намунаси булган уруш эса уша «фариштасифат» мам-
лакатларнинг ташаббуси ва харакатлари билан юз берди.
Бу хол уплашга мажбур килди. Карашлар узгарди. Олдин
урнак килиб курсатилгаи давлатлар энди «вахший давлат-
лар», «маданий вахшийлар» сифатида тилга олина бошла­
ди. Бундай караш кардош адабиётларда хам булган. Маса­
лан, Мухаммад Ходининг «Иурбат элларда ёди ватан» ёки
юкорида тилга олинган «Апвохи интибох*ини эслаш ки-
фоя.
Бу хол жадидларимиздаги маърифатпарварлик рояла-
рига уз тахририни киритди. Маърифатчилик миллий-ди-
ний анъаиалар томон бурилди.
1917 йил феврал инкилобидан кейин мардикорлар ора­
сида ишга чикмай куииш, уз юртларига жунаб колиш авж
олди. Вактли хукумат Туркистон харбий округи кумондо-
нига махсус телеграмма юбориб, кочок мардикорларни
ушлаш ва уларни иш жойларига кайтаришии буюрди. Аммо
Муваккат хукумат Туркистон комитетининг раиси кадет
157
Шчепкиннинг станцияларга коровуллар куйиб, мардикор-
ларни тутиш ва кайтариш йулидаги барча уринишлари зое
кетди. Хукумат 1917 йилнинг апрелида мардикорларни уз
юртларига кайтариш тугрисида карор кабул килишга маж-
бур булди1.
Хуллас, мардикорлар апрелдан уз она юртларига омма-
вий кайта бошладилар. Лекин бу осон кечган эмас. Феврал
узгаришидан кейин Петрограддан Туркистонга кайтиб ке-
лаётган Мустафо Чукаев мардикорлар тушган вагонлар-
нинг жуда куп станцияларда четга олиб чикиб узиб куйил-
ганини, пулсиз, овкатсиз мусофирларнинг ночор а\воли-
га дуч келган ини уз хоти раларида маълум кил ган эди2.
Мардикорлик узбек ме\наткашларининг миллий-ижти-
моий уйгонишида узига хос мактаб булди. «Вакт» мухбири
Ш. Мухаммадёров юкорида келтирилган «Туркистон мак-
тублари» маколасида «Мардикорлик улар (туркистонлилар
— Б. /(•) учун бир мактаб булар. Халк ер-сув курар, очи-
лар, тил урганар. Халкбундай мактабга бени\оя чанкаган.
Туркистон учун \озир бешик эмас, мактаб керак»3, — деб
ёзган эди.
Мардикорларнинг кайтиб келишига багишланган асар­
лар (эълон килинганлари ва маълум булганлари кузда ту-
тилади) \озирча иккита. Иккаласи ^ам Сидкий каламига
мансуб булиб, бири юкорида номи тилга олинган «Ситам­
дийда рабо(т)чилар келиши» манзумаси ва иккинчиси «Сиз-
ларга мужда» шеъридир. Хар икки асар битта китобда —
«Рабо(т)чилар келиши» да берилган.
«Сизларга мужда (хуш хабар)»да ^ам манзумадаги каби
кувонч ва согинч хислари кенг урин эгаллайди. Такдирга
шукрона, висол шодиёнаси буртиб туради.
Шеърни туда келтирамиз:
Фалакни жавридин синган ушал болу парим келди,
Вужудум 6 o f h нахли, равшани чашми тарим келди.
Худонинг шукрини кайси забон бирла адо айлай,
Карам дарёси жуш урди, дурахшон гав\арим келди.
Фирокида дамодам, эй куЗум, конлар тукар эрдинг,

1 Каранг: Иноятов X. Ш . Октябрская революция в Узбекистане. М.,


195S. 68—69-бстлар.
■ Каранг: Мустафо Чуцай. 1917 йил хотира парчалари, 1991. П
риж-Бсрлни. И — 14-бетлар.
1 «Вацт* г.. 1916 й. 30 август.

158
Бас эмди, кон ёшингни тукмаким, ул дилбарим келди.
Мусофирлигда ранги ка\рабо янглиг capnF булгон,
Кизил гулдек юзи сулгон менинг богу барим келди.
Рариблигда жафо чеккан, ситам тортган, алам курган,
Кади гамдин дуто булган машаккатпарварим келди.
Рариблик юртида *айрону сарсон улмасун \еч ким,
Fapn6y нотавон улгон ситамкаш ра^барим келди.
Рариблик юртида очин-тукин ишлаб совугларда,
Кади хамлик, кузи намлик, юзи чун заъфарим келди.
Замона гардишидин куб жафолар чекмаган ким бор,
Худога шукрким, кузимни нури, сарварим келди.
Жафо бирла эзилгон дил шифо тобти, бу кун Сидкий,
Ки ул \озик табиби гамзада нек ахтарим келди.
(7—8-бетлар)
Шеърдаги туйгуларни биргина кувончу шукрона билан
чеклаш тугри булмас. Шоирнинг дил тубида чукиб ётган
кайгу ва ^асратини \ам пайкаш кийин эмас. Эътибор кил­
ган булсангиз, шеърда хизматдан кайтган «рабо(т)чи» тав-
сифланганда «чашми тарим», «дурахшон гав\арим» билан
биргаликда «ситамкаш ра^барим», «сарварим» каби сифат-
лар \ам ишлатилмокда. Булар шунчаки кофия учун келти-
рилган дейиш кийин. Назаримизда, шоир уларнинг «узга
юрт»ларда чархланиб, тобланиб, ок-корани тушуниб кел-
ганлигига ишора килмокда. Уларнинг катта ишларда, буюк
узгаришларда элга «сарвар», «ра^бар» булишига умид 6 o f -
ламокда. Буни унинг бошка шеърлари тасдикдайди.
Чунончи, 1917 йил 24 мартда босилиб чиккан «Тоза хур-
рият» тупламида бир шеър бор. «Яшасун ёшлар!» деб ном-
ланган бу шеърга шоир «Хозирги намойишчи тараккий-
парвар Тошканд ёшлари *акинда» деб изо\ берган. Гап кузи
очи к, эсли-,\ушли, чинакам янги авлод \акида кетаётга-
нини сезиб олиш кийин эмас. Шоируларни олкишларэкан,
уларга хос булган характерли хусусиятларни ажратиб курса-
тади. Шоир фикрича, бу хусусиятлардан энг му\ими— улар­
нинг эл учун фидойиликлари, ундан \ам му^имроги ма-
*аллий айирмачиликлардан узок эканликларидир.
Мана уша сатрлар:
Демаслар бу казокдур ё нугойдур, ё кишлоки,
Булаклаб ё угайлаб четга куймас \сч бир он ёшлар.
Разолатпешалар ахлокин исло,\ига саъй айлар,
Тугушгондин зиёда барча элга ме^рибон ёшлар...
159
Улар хуррият хавосидан нафас олиб, унинг рухидан
тарбия топсалар, Миллат узининг озодлик хакидаги хар
кандай орзусига эришмасдан колмайди:
Бу хуррият замонида аларни тарбият килсак,
Гумон йуктурки, солгайлар фалакга ошён ёшлар.
(21-бег)
Шоир уларнинг уюшкокдигига, митинглардаги эхти-
росли «нутку бахс»ларга хавас ва фахр билан карайди:
Тараккийпарвар улсун, сарвар улсун эл барисига,
Амон булсун, эсон булсун яшаб неча замон ёшлар
(21-бет)
деб дуо килади.
Дархакикат, мардикорлар она юртга кайгач, Туркистон-
даги миллий харакатчиликнинг олдинги сафларидан урин
олган шонли авлоднинг узагини ташкил килган эдилар.
1917 йил Феврал вокеаларини Туркистон халки зур
хурсандчилик билан кутиб олди. Шоирларимиз бу вокеага
багишлаб юзлаб шеърлар ёздилар. Шукрий-Хуршид ва Сид-
Кий киска муддатда «Хуррият меваси»1ва «Русия инкило­
би»2деган достонлар ёзиб чоп эттирдилар.
Таржеъбанд — достон жанридаги биринчи асар 1917 йил­
нинг 15 мартида Руломхасан Орифжонов босмахонасида
босилган. Муковасига туширилган алвон байрокпар расми
устига «Мусовот» (Тенглик), «Ахувват» (Биродарлик), «Адо-
лат», «Хуррият» деб ёзиб куйилган. Иккинчи достон — во-
кеабанд. Сидкий 1917 йил феврал вокеаларини кенг ва ат-
рофличатасвирлайди. Инкилобтарихини, сабабларини ёри-
тишга, уларни тахлил этишга харакат килади. Жумладан,
чор Русиясининг Туркистонда олиб борган сиёсати оркали
унинг сиёсий инкирозини курсатади. Распутин вокеалари
воситасида маънавий-ахлокий жихатдан хам чириганлиги-
ни исботлашга уринади. Асар бутун инсониятни яхлит, я го­
на вужуддеб каровчи фалсафий умумлашма билан якунла-
нади. Шоир Туркистон халкини хам барча маданий миллат­
лар сингари узаро ахилликка, иттифокка чорлайди. Хусусан,
«Шуройи исломия» жамиятига катта ум ид билан караб,
унинг атрофида бирлашишга даъват этади:

1 Шарафзода Шлмси;шин Шукрий. Хуррият меваси. Т.. 1917.


: Сидкий Хондайлнкий. Русия инкилоби, Т., 1917.
Тиришмок, киришмок керак ушбу кун,
Ки бордур тиришсак, киришсак урун...
Буюк максад узра жанг урмок керак,
Тилаб матлаб эмди югурмок, керак...
Замона садосига солинг кулок,
Ки дор дам дегай: Иттифок! Иттифок!..
Жафоларга майдонда бермаиг урун,
Хатоларга майдонда берманг урун!..
Жа\олат, атолат — йук; улсун дома!
Разолат, касолат — йук улсун дома!
Яшасун Хуррият билан Иттифок!
Кирилсун хиёнат эли ва нифок-
(46—48-беглар)
Демак, олдинда доли жанглар бор, курашлар бор. Жанг-
ларда голиб келмок, жафоларни, «разолат ва касолат»ни
бутунлай орадан кутармок учун «Иттифок» — домфикр,
доммаслаклар иттифоки зарур. Бизнингча шоир сатрлари-
ни шундай тушунмок керак. Шулардан келиб чикиб, да-
дил айта оламизки, узбек адабиётининг энг илгор вакил-
лари феврал инкилобининг мо\ияти ва мазмунини, уму­
ман олганда, тугри тушундилар ва тугри бахоладилар.
Сидкий «Русия инкилоби» достони билан узбек адабиёти-
да биринчи булиб феврал революциясини кенг эпик тас-
вирлаб берди. Жаводорлал Нерунинг бир фикри эсга ту-
шади: «Го\о бизни шунга ишонтирмокчи буладиларки, гуё
бизнинг миллатчилигимиз колоклигимизга шаходатнома,
мустакиллик докидаги талабларимиз эса мадоудлигимиз
белгиси эмиш. Бу гапларни гапирувчилар фикрича, агар
биз Британия империясининг ёки Миллатлар домдустли-
гининг кичкина бир шерикчаси ролида колишга розилик
билдирсак, бу гуё халклар дустлигининг чинакам тантана-
си булади. Улар халк дустлиги деб талкин килинаётган ушбу
нарсанинг тор, бикик Британия миллатчилигининг намоён
булиши эканлигини хаёлларига дом келтирмайдилар»1.
Афсуски, худди шундай хол инкилоб ва фукаролар уру-
ши йиллари номи билан шуро тарихига кирган 1917—21
йилларнинг ва ундан кейинги даврларнинг асосий мазму­
нини ташкил килди. Шу жидотдан, жадидчилик миллий
мустакиллик учун кураш тарихини англашда кимматли
материаллар бера олади.

1Дж. Неру. Открытые Иидпи. М., 1987, 32-бст.


I1-K-92 I5 161
ЖАДИДЧИЛИКНИНГ КУЗГА КУРИНГАН
ВАКЙЛЛАРИ

И С М О И Л Б Е К ГА С П РИ Н С К И Й (ГАСПРАЛИ)
(1851 - 1914)
МУКДДДИМА

Бу ном юз йил мукаддам туркий дунёдаги энг маш\ур


ном эди. Уни Кашкардан Лондонгача, Санкт-Петербург-
дан Бомбейгача билар эдилар. У чикдрган «Таржимон» га-
зетдсининг 25 йиллик туйида Хитойнинг «Таранча»сидан
табрик телеграммаси келган. 1911 йилда унинг «Х>окаи
сибён»(«Болалар муаллими») китоби Бомбейда босилди.
Муаллифни Хиндистонга таклиф этадилар. Бир йил ол-
дин эса Франциянингэнгэътиборли журналларидан «Ревю
дю монде мусулман» унинг миллат олдидаги буюк хизмат-
лари учун номзодини «Тинчлик борасидаги Халцаро Но-
бел Мукофоти»га тавсия килган ва буни хорижий мамла-
катлардаги жуда куп матбуот органлари куллаб-кувватлаб
чиккан эди.
1914 йилнинг 11 сентябрида у вафот этганда Наримон
Наримонов ёзади: «Миллат Исмоилбек каби ка\рамонла-
рини унутса, уз ^аётини барбод этажакдир» (Каранг: «Янги
дунё»., 1911 й., 11-сон).
Бу баландпарвоз ran эмас. Дал ил — тарих. У тириклиги-
даёк миллатнинг отаси, ра\намоси деган ном олди. Унинг
энг катта хизмати Русия сар^адида яшаб турган, лекин за-
моннинг зайди билан бир-биридан узок тушган (тугри-
роги, узоклаштирилган) ва бегоналашиш даражасига ет-
ган туркий халкларни бир-биригатанитди. Бе\будий сузлари
билан айтганда, «Русиядаги бутун турк-татар халкларини
жуда оз тарихий муддатда хайр-хушлик йули билан яхлит
бир миллий оилага бирлаштирмокка ноил булди». Шарк
халклари маънавий \аётида, хусусан, мактаб-маорифида чи-
накам инкилоб ясаган, «усули жадид» номи билан тарихга
кирган «усули савтия»ни бошлаб берди. XX аср Шарки-
нинг энг маш\ур, энг тараккийпарвар \аракатчилигига
— жадидчиликка асос солди.
У барча туркий халкларни яхлит, ягона миллат деб билли.
Уларни \ам илм-маърифатда, \ак-^УКУ*<да дунёнингтарак-
162
кий килган миллатлари билан тенг, бакамти курмокни орзу
килди. Бутун акди-вужудини мана шу мукаддас ишга —
миллатнинг равнаки ва му^офазаси йулига сарф этди. Бу
шунчаки мутаассибона бир орзу эмас, замонасининг ба-
ланд-пастидан хабардор, тарих ва такдирини теран англа-
ган, Шаркни \ам, Ёарбни х;ам баб-баравар билган ва баб-
баравар курган бир кишининг аник режали хатти-харака-
ти эди. Афсуски, айрим «дустлар»и унинг бу ишларида
шаккоклик, кофирпарастлик курдилар. Душманлари эса
унга сиёсий айб куйдилар. Туркий кавмларни Русия давла-
тига карши бирлаштиришда, ягона турк-татар мамлакати
тузишга уринишда айбладилар. Ва бу даъволар машъум 30-
йилларда жуда «иш» берди. Унинг номи, унинг хотираси
авлодлар калбидан юлиб олинди. Наслларга уз халкининг
каттол душмани килиб курсатилди.
Ойни этак билан ёпиб булмас экан. Хакикат, канчалар
чукур кумилмасин, бир кунмас бир кун юзага чикар экан.
Даврон айланиб, Исмоилбек Гаспринский 80-йилларнинг
охиридан яна авлодларга кайта бошлади...
1987 йил «Звезда Востока» журнали Л. Климовичнинг у
\акдаги «Маърифат хизматида» маколасини берди. «Йил-
диз» 1989 йилда «Таржимон»нинг мундарижасини эълон
килди. 1990—91-йилларда мархум С. Гафаровнинг моногра-
фияси босилди. «Узбекистон адабиёти ва санъати»да (1991
йил 15 март) Ш. Турдиевнинг маколаси чикди. Булар ораси­
да С. Гафаров тадкикоти, утуплаган кимматли материаллар
буюк маърифатчининг \аёт ва ижод йулини урганишда,
айникса, кутубхоналардан тула нусхасини топиш деярли
мумкин булмаган «Таржимон» материаллари билан тани-
шишда бирдан-бир манба булиб турибди.
1991 йилда Симферополда Исмоилбек Гаспринский
таваллудининг 140 йиллигига багишланган халкаро анжу-
ман булиб утди. Дунёнинг турли мамлакатларидан уч юзга
якин киши иштирок этди. 90 та маъруза тингланди. Узбе-
кистондан файласуф К,. Хоназаров, адабиётшунос Ш. Тур­
диев ва камина маъруза билан катнашдик.
Четда 1950 йилда у \акда Бурбил деган киши доктор-
лик диссертацияси1ёзган ва Гамбургда китоб нашр этдир-
ган. Америкалик Эдвард Жеймс Лаззери диссертацияси 1973
йилда «И. Гаспринский ва Русияда мусулмон модернизми»

1 Каранг: Бурбил Густав. Исмоилбек Гаспрали тили. Хамбург уни-


нсрситети. 1950 (немисча).
163
номи билан Вашингтонда босилиб чиккан. 80-йилларда эса
Туркияда Нодир Давлат1ва Ме^мет Сарой2нинг моногра-
фиялари дунё курди. 1991 йилда Тошкентда Э. Аблаевнинг
«Исмоил Гаспринский — гуманист, просветитель, педа­
гог» рисоласи босилди. Кейинги тадкикотлардан бири Хо-
кон Кримлининг «Крим татарларида миллий кимлик ва
миллий \аракатлар (1905 — 1916)» (Анкара, 1996) китоби-
дир.
ХАЁТ Й УЛ И

Ялта-Апупка йулида баланд-паст уйлари Крра денгизга яс-


танибтушиб келадиган Гаспра номли кишлокбор. Исмоил-
бекнинг ота-боболари шу жойдан. Исмоилбек \ш тахаллус-
нисбани шундан олди. Бироку купрок «Гаспринский номи
билан шухрат козонди. Инкилобгача булган узбек матбуо-
тида у «Гаспрински» деб берилади. Исмоилбек Гаспрадан унча
узокбулмаган, турттомони томар билан уралган. Ажикуй
(овчи куй — овчилар кишлоги)да 1851 йилнинг 21 марти-
да — K y n iy F навруз кунида таваллуд топди.
Отаси Мустафобей Кавказ ва Кримнинг генерал-губер-
натори княз Воронцовга таржимон булиб ишлаган, садо-
Катли хизмати учун 1853 йилда поручик унвонига мушар-
раф булган, дворян мартабасига кутарилган. Лекин куп
5пгмай, Крим уруши бошланади. Оила Бокчасаройга кучиб
келади. Ёш Исмоилнингтарбиясида онаси Фотима ваэна-
гаси Хабибанинг хизматлари катта булди.
Исмоилни 8 ёшида бокчасаройлик Хожи Исмоилнинг
эски мактабига берадилар. 10 га кирганда эса отаси Муста-
фобек онаси Фотиманинг эътирозларига карамасдан, Окл^а-
чит — Симферополдаги губерния гимназиясига олиб бо-
ради. Унда икки йил укигач, Воронеж (Ёл Кермон)даги
офитсерлар харбий укув юртига утади. Ун уч ёшида Моск-
вадаги Милютин гимназиясига укишини кучиради. Шу йил-
лари айрим рус зиёлиларида авж олган буюк рус миллат-
чилиги Милютин гимназиясига \ам кириб келган эди. Ху­
сусан, гимназия мураббийларидан ёзувчи М. Катковнинг
панславистик карашлари ёш Исмоилбекда узликни анг-
лаш хиссини уйготди. Унинг \атто Критда юно нлар билан
уруш олиб бораётган турк кушинига кунгилли булиб куши-

‘ Давлат Нодир. Исмоилбсй (Гаспрали). Анкара, 1988 (туркча).


! Сарой Мскмст. Турк дупёсида маорпф исло\оти ва Гаспрали Ис-
моилбс!! (1851 — 1914). Анкара, 1987 (туркча).
164
лиш учун литвалик синфдош дусти Мустафо Давидович
билан Истанбулга отлангани, Одесса бандаргох;ида кулга
олиниб, оркага кайтарилгани маълум. Хуллас, 1868 йилда
Исмоилбек Гаспрали Москвадаги укишини битириб, Бок-
часаройга кайтади. «Занжирли» мадрасасида рус тилидан
даре бера бошлайди. Д. И. Писарев, Н. Г. Чернишевский
асарлари билан якиндан танишади. Укиш-урганиш иштиёки
уни 1872 йилда Францияга бошлаб келади. Вена, Мюнхен,
Штутгардтда булади. Парижда И. С. Тургенев билан учра-
шади. Унга ассистент-котиб булиб ишга киради. Француз-
чани мукаммал эгаллайди. «Эълонлар» идорасида таржи-
монлик килади. Машхур Сорбонна университетига укишга
катнайди. Ни^оят, 1876 йилда Бокчасаройга кайтиб кела­
ди ва «Занжирли»да рус тили муаллими сифатида ишни
давом эттиради. Шу йили уйланади. Бирок улар узокяшай
олмайдилар, ажраб кетадилар. Исмоилбек мутолаага бери-
лади. Кунт ва сабот билан туркий тилни, тарих ва адабиёт-
ни урганади. Айни пайтда у анъанавий шаркона та^сил--
нингзамондан оркада колганини, шутуфайли мусулмонла-
римиз жа\он тараккиётидан четга сурилиб чикаётганлигини
куради.
Нима килмок керак? Милютин гимназиясидаги укитиш
усулини, Сорбоннадаги курганларини мусулмон мактаб-
ларига кучирса булмасмикин? Хар бир мактаб, Мадраса уз
низом-дастурига эга булмоги лозим. Диний билимлар като-
рида дунёвий фанлар \ам кенг укитилиши керак. Бу, маса-
ланинг бир томони. Иккинчи томони шундаки, укишни
назорат килиш шакллари, билимни ба^олаш мезонлари
булиши лозим. Ахир, умр деганлари \исобли-ку. Бирок бу
гаплар уртага тушар-тушмас, Гаспринскийга тош отиш
бошланди. Уни кофирдан олиб, кофирга солдилар. Та\дид,
дук-пуписа кучайиб борди. Исмоилбек ён беришга мажбур
булди. Ишини узгартирди. Ша\ар бошлиги вазифасига (1878
— 1884) сайланиб, Бокчасаройни обод килишга киришди.
1882 йилда маш^Р Козон татарларидан миллионер Акчу-
риннинг кизм Зу\рахонимга уйланди. Улар йигирма йил
бахтли турмуш килдилар. Олти фарзанд тарбия этдилар.
«Улардан Дилорахоним ва Исмоил coF-еаломатлар. Тош­
кентда яшайдилар»1, деб хабар берган эди «Йилдиз» жур­
нал и, 1990 йилда.
И. Гаспринский ша\ар бошлиги (городской голова)
булиб узок кололмади. LLIa,\ap Думаем аъзолари Исмоил-
1 Каранг: 1990 йил. 1-сом. ПЗ-бст.
165
бекни ша\ар пулини «кучаларни ёритиш, а\олига тиббий
ёрдамыи кучайтириш» каби аллакандай «фойдасиз» иш-
ларга сарф этаётганини кечира олмадилар. Истеъфога чи-
кишга мажбур этдилар.
Тошкентлик шоир Тавалло бир шеърида «Х,аволансин,
ризолансин, билинг, бу бир хумо, миллат!...» деб ёзади.
Ундаги мантик шундай: миллатнинг равнаки учун, биринчи
навбатда, акд ва райрат керак. Райрат эса иштиёкдан, ме\р-
му\аббатдан турилади. Акл ва райрат ишончни, ишонч \ара-
катни юзага келтиради. Миллат унга манеуб \ар бир киши­
нинг жони-жа\они, бахти-еаодати. Бинобарин, хумо куши.
У кукларга парвоз этмори лозим. Бунинг учун унга ру\ ке­
рак, мадад керак.
«Тамаддунда асар йук, зиллату ва\шат фаровондур», —
дейди кескин Мухаммад Ходи. «Тамаддун» — маданият-
нинг этагини тутмагунча, узгариш булмайди. Анири — шу.
Лекин мана шу уй-муло\азалар уртага тушишининг узи
\ам силжиш. Шунга \ам утгиз йил кетди. Тавалло ва Му­
хаммад Ходининг шеърлари 10-йилларда ёзилган. Гасприис-
кий бу хакда 70-йилларнинг охирида катъий хулосага кел­
ган. 1879 йилда газета чикариш учун харакат килиши шун-
дан. 1881 йилги «Русия мусулмонлиги» китобида Исмоилбек
буни атрофлича асослаб берган эди. Жумладан, унда кута-
рилган энг му\им масалалардан бири Русиянинг уз мусул­
мон фукароларига муносабати масаласи эди.
РУС И Я М У С У Л М О Н Л И ГИ

Урта Осиё ва Русия муносабатларига оид деярли \амма


тадкикотларда бир кучирма китобдан китобга кучиб юрар-
ди: «Русия Шаркка нисбатан прогрессив рол уйнади... Ру­
сия хукмронлиги Кора денгиз ва Каспий денгизлари \амда
Марказий Осиё учун маданийлашгирувчилик ролини уйна­
ди». Унинг асли сал бошкачарок- Майли, ran \озир унинг
к,ай даражада аникберилганлигида эмас. Чамаси, Урта Осиё
муносабатлари кенг му\окама килинган ва юкоридаги нук-
таи назар кенг ёйилган.
«Сунгги йилларда Русиянинг Шаркдаги буюк маданий-
лаштирувчилик хизмати \ак,ида тез-тез укишга ва эшитишга
туяри келмокда, — деб ёзади Гаспринский «Русия мусул­
монлиги» асарида. — Хуш, бу хизмат нимада намоён були­
ши керак? На\отки, унинг маъноси козини уезд бошлиги-
га, ноибни приставга, бекликни областу губернияга, ушр-
ни тан солики-ю яна бошка «бер-бер»ларга, ипак туну
166
бешметни диорянлик зарёкасига алмаштириб куйипгт,
иборат булиб, бошка килинадиган иш колмаган булса^
Гаспринский «Россиянинг Шаркдаги маданийлаштиоув
чилик рол и» га мана шундай танкидий карайди ва у савол
га салбий жавоб беради. Уни аксинча, атайин илм-маъри-
фатдан узокда саклаб келаётганликда, мусулмонларнинг
тилини, динини, турмуш тарзини бузишда айблайди. Бу-
ларнинг \аммасини аник далиллар, мисоллар билан курса-
тиб беради. Аслини олганда, буни рус маъмурларининг
узлари \ ш куп-да яширмайдилар. Одесса генерал-губерна-
тори Х.Х Рооп бир муносабат билан Бокчасаройга келган
эди. Гаспринскийнинг унга таржимонлик килишига тугри
келди. Бош мадрасага — «Занжирли»га бордилар. Генерал-
губернаторнинг узи \ам бу ердаги а\волдан хайратда кол-
ди. «Жаноблар, бизим давримизда ма\бусларнинг, жиноят-
чиларнинг яшаш шароити сизнинг болаларингиз укийди-
ган шароитдан яхширокдир», — деди. Буни бир гуру\
шовинистлар тан олмайдилар, холос.
Бир томондан миллатни ма\в этиб келаётган жахрлат,
иккинчи ёкда чор \укуматининг изчил, режали руслашти-
риш сиёсати. Русиядаги мусулмонларнингтакдири кандай
бударкин?
Полшада руслаштириш сунгги 20 йилда кизгин пал-
лага кирди. «Познандай ша\ар шундай киска муддатда
немислаштирилди-ку, бизнинг кудимиздан бундай иш
келмайдими?» — демокдалар. Умуман олганда эса, катта
миллатлар кичкиналарини ном-нишон колдирмай ютиб
юборгани тарихдан маълум. Британиядаги англо-сакслар
чатишмасини олинг. Араблар-чи? Шимолий Африканинг
тубжой хал кин и босиб олиб, «\азм килиб» юбормади-
ларми?
Русияда «гайрижинс» саналган, лекин нуфузига кура
иккинчи уринда турувчи, асосан туркий кавмларни таш-
кил этувчи мусулмонларнинг а\воли яхши эмас. «Утмиш-
нинг хароб, яримвайрон холга т>'шган обидалари ва улар-
да сакданиб колган ёзувлар, чанг босган китобларгина бир
вактлар татарлар \ам фасо\ат билан ёзиш ва сузлаш, та-
факкур талаб килувчи нарсалар хакида уйлай олиш, Хофиз-
даги санъату Шайх Саъдийдаги инсонийликни, Ибн Сино
ва бошка араб, форс адиблари, файласуфларидаги фикр-
нинг ёвкур шиддатини англаш кобилиятига эга булган-
ликларига гуво\лик берадилар». Рус кукмронлиги мусул-
монларни гараккиётга, маданиятга олиб бораётгани йук-
167
Аксинча, саводлилик 50 — 60 фоизгача борувчи татарлар-
даги мактаб-маориф сунишга юз тутди. Якинда эса мусул­
монлар яшаб турган Москва остоналаридан Тошкентгача,
Пермдан Ленкорангача булган жойларда уларни зурлаб
православ динига утказилаётгани ^акида ran таркалди. Бош-
кирд ерларини русларга арзон-гаров улашилаётгаии, Тур-
кистоннинг сер^осил тупрокдаридан ма\аллий а\оли
кувиб чикарилиб, казаклар жойлаштирилаётганини эса
маъмурларнинг узлари *ам яширмаяптилар.
Туфи, Руснингузи \ам истибдодни хуб курди. Бу уринда
купинча, мугул-татар боскинини мисол келтиришни хуш
курадилар. Лекин инсоф билан айтганда, «унинг урнида
шундай куч-кудратга эга бошка бир кавм шунча муддат
хукмронлик килганида, Русни тамомила йук, этиб юбори-
ши мумкин эди...» Нима килдилар? Олик-соликдарини ол-
дилар. К^изларга куз олайтирдилар. Бирок дин-диёнатлари-
га дахл этмадилар. \озирда мусулмон \аётига нисбатан
бундай деб булмайди. Гарчанд биз, мусулмонлар, яъни «гай-
рижинслар» конун олдида руслар билан тенг, деб эълон
килинган булсак-да, амалда иш тамом бошка. Бу кетишда
мусулмон мусулмончилигини сакдаб колиши кийин. Окибат
нима буларкин?
Шунча ша^арлар бунёд этган, фан ва маданиятнинг
унлаб до^ийларини, х,арбу зарбнинг оламжа\он валломат-
ларини дунёга берган бу миллат намотки, сувга тушган
тошдек зим-зиё кетса?!..
Бу дардли уйлар Исмоилбекга тинчлик бермайди. Ма-
\аллий «Таврида» газетасида кетма-кет маколалар эълон
килади. Улар 1881 йилнинг узида ало^ида рисола булиб
босилди. Бу рус тилида ёзилган «Русия мусулмонлиги»
но мл и асар эди.
«Русия мусулмонлиги» \ажман катта эмас, икки босма
тобок атрофидаги ихчам бир рисола. Лекин унинг а\амия-
ти жуда катта. У Русияда яшовчи мусулмонларни шу мам-
лакатнингтенг ^уку^и фукароларига айлантириш ва айни
пайтда уларнинг уз миллий, диний жи\атларини сакдаб
кол иш га каратилган дастурдир. *
Хуш, \оким ва тобе миллатнинг — руслар ва мусул­
монларнинг узаро муносабатлари кандай асосларда курил-
m o f h лозим? «Руслар ва рус мусулмонлари бир заминда,
бир конун остида тасодифий ^амрохдар, пешонага битган
кушнилар сингари яшайдиларми ёки улуг, муаззам вата-
нимиз халкдарининг буюк оиласида фарзандлар мисолн
168
узаро кардошлик алокаларини йулга куядиларми?» Нима
булганда хам давлат муста^кам, мамлакат осойишта
булмоги керак. Пировард максад — шу. Муносабатларга
келганда, хал килишнинг икки йули бор.
1. Руслаштириш оркали миллатлар бирлиги — хамкор-
лигига эришиш.
2. Тобе миллатни маънавий-рухий такомиллаштириш —
етказиш оркали хамфикрлиликка эришиш. Биринчиси —
Полшада, иккинчиси — Финляндияда утказилаётган йул.
Ассимиляция сиёсати, канчалар назокат билан олиб бо-
рилмасин, зуравонликка, иккинчи бир халкнинг конуний
ХУКУКИни чеклашга олиб борадики, шунинг узиёк хар кан­
дай кишининг ундан ихлосини кайтаради. Энг турри йул
иккинчи йулдир. \аёт осойишта, хатто бир кадар фаровон
Америкада, Швейцария, Австро-Венгрияда биз иккинчи
Холни куриб турибмиз.
Хуш, тобе миллатнинг, хусусан, мусулмонларнинг маъ-
навий камолотини кандай таъмин этиш мумкин?
Мусулмонлар жамоа-жамоа булиб яшайдилар. Хар бир
жамоа узига хос жажжи бир давлат, уз конун-коидаси,
урф-удуми бор. Булар бари ислом рухи, тартиботи билан
богланган. Каттага хурмат, кичикка шафкат — акида. Хам-
маси учун асос — Куръон. Бунда табака йук- Аллохнинг
олдида барча тенг.
Хар бир жамоанинг уз мактаби, мачити бор. Бир неча
жамоада муштарак жомеъ масжиди. Сунг мусулмон нинг хам
олий мактаби, \ам академияси хисобланадиган — Мадраса.
Мусулмон жамоаси учун 10—20 оила кифоя. Уни такдир
Кай га элтиб ташламасин, мазкур тартиблар асосида бир-
лаша олади. Чунки мусулмончилик бу эътикодгина эмас,
турмуш хамдир. Шу сабаб, уни «ютиб юбориш» хаддан таш-
Кари кийин. Бир вактлар Литва князлари татар суворийла-
рини харбий юришлари, шахсий мухофазалари учун ёлла-
ганлар. Утган йили уларнинг авлодларини курдим. Номла-
ри, тиллари узгариб кетган, лекин хали хам мусулмонликни
ушлаб келадилар. Ишондимки, мусулмонликни йукотиб
булмайди, дейди Гаспринский.
Уни йукотиш учун зулм ва кийин-кистовларни, чек-
лашни хаддан ошириш керак. Бирок шунда хам макеадга
эришиб булмайди. Русм-тартиблар оилага, уйларга кучиб
киради ва \ар кандай назоратдан четга чикади. Курашиш
деярли мумкин булмай колади. Мабодо, шунда \ш фало-
169
кат босиб, мусулмончиликни бирор жамоадан кувиб чи-
к,аришга эришилса, яъни уни бузишга муваффак булинса,
у ерда ахлоксизлик, моддий-маънавий таназзул авж ола­
ди. Демак, ягона йул мусулмонларни тенглик, озодлик,
фан ва маориф заминида маънавий такомиллаштиришга
ва руслар билан бирлашишига эришиш.
Бу Гаспринский келган биринчи хулоса эди. Бу маъна­
вий такомиллаштириш мусулмонларнинг узтиллари, укув
воситалари оркдпи амалга оширилмоги лозим. Рус мактаб-
ларида укиб, рус фани, адабиёти, матбуоти оркали камол
топувчи мусулмонлар бармок, билан санок/ш даражададир.
Рус-тузем, рус-татар мактаблари деб аталган ва гайрирус-
лар учун мулжалланган мактаблардан бирор натижа чики-
ши мушкул. Исмоилбекнинг узи бир вактлар шундай мак-
табларнинг ашаддий таргиботчиларидан эди. 6 — 7 йиллик
тажрибадан сунг ташлаб кетди. Симферополдаги татар
укитувчилар семинарияси \ш ,\еч бир самара бермаётир.
Шуларга кетаётган вацт ва харажат ушбу керакли билим-
ларни мусулмон болаларининг уз тилида урганишига сарф-
ланганида самараси тамом бошкача булур эди.
Ахир, кузи боглиц одам атрофдагиларнинг кимлигини
билмаса, улар билан кандай якинлашиб кета олади? Хатто
рус бошлангич таълими асли узаги бир Малороссияда на­
тижа бермаган бир пайтда, уни кандай килиб татарларга
куллаш мумкин? Сиз рус мактабларига тарбия ва маориф
учун немис тилини жорий килиб куринг-чи, нима булар-
кин. Энг сара укитувчиларни, энг кейинги воситаларни
сафарбар калган ингизда \ам кутилган натижага эриша ол-
майсиз. Рус тилинингурни эса «гайрижинс» мусулмон мак-
табларида бундан \ам а\амиятсизрокдир.
Масаланинг яна бир нозик томони бор.
Хар бир мусулмон эътикрд ва турмуш такозосига кура
тугри, \алол. У маърифатли булга ни сайин бу хусусиятла-
ри кучайиб боради. Лекин такдир такозоси билан у ёки бу
чет тилини у ёки бу даражада узлаштирган айрим мусул-
монларимиз етарли илмий заминга эга булмай, европачи-
ликнинг зо\ирий томонларини илиб оладилар-да, умрла-
рини зое кеткизадилар. Булар уз кавмларининг яхши си-
фатларини йукотиб, узгаларнинг иллатини узлаштирган
кишилардир. Улар, купинча, ёшликларида «ишкбоз»лик
билан машгул булиб, кексайганда уз гуно\ларини ювиш
учун ,\аётдаги \ар бир яигиликка, маърифат ва тараккиёт-
га карши оёктираб туриб олувчи олчок, юзсиз кишилар-
170
дир. Исмоилбек мусулмонларнинг бундай хилини
сулмонлари орасида ^ам, араблар, турклар opact
жуда куп курди...
Маърифатни тил эмас, билим беради. Рус мусул
рининг \аётини рус тили эмас, энг осон, энг таг
воситалар билан узлаштириладиган илм-фангина у
риши мумкин. Бунда асосий восита, Исмоилбек ф\
анъанавий мактаб, Мадраса булмоги керак. Бошланг
таб \ар бир мусулмон жамоасида бор. Мадраса ^ам е
Эътибори \али \ам баланд. Замонлар булганки, мус
лар уз мадрасаларида илми х^андаса каби унлаб э
фанларни урганганлар. Уларда жа,\оний олимлар Myj
лик килганлар. Уларнинг тор, икки каватлик да
илм-фан оламининг канчадан-канча кашфиётларш
булган.
Ка ни уша мадрасалар?
Мадрасалар бор. Илгариги фан, гайрат, энг i
рагбат йук- Бунинг сабаблари куп, албатта. Шуларда
анъанавий мактаб-мадрасаларнинг иктисодий за?
узилганлиги — чор ^укумати томонидан вакф ерла|
олиб куйилганлигидир. Хуллас, \озирги мадрасала
хона эмас, корихона. Максад хам, усул хам корил!
Корилик. Унинг зах ,\ужраларида 15—20 йилда олин
били мни замонавий укув юртларида 3—4 йилда э
мумкин. Инсоннинг умри шу кадар кадрсизми? Д;
мадрасаларнинг ночор савияси \акидаги кескин га
йил бурун Ши^обиддин Маржоний айтган эди. «Тар>
ни чикаришга 4 йил деганда зур-базур рухсат олиб.
дастур-йуналиши хусусида шахарма-ша^ар кезиб,
утказиб юрганида унга самимий кул узатганларда
дилдан куллаб-кувватлаганлардан бири \ам мана ш
*ур тарихчи булди.
Мадрасаларни янгилаш керак.
Агар руслар вактида уз мусулмонлари учун илг
нинг канчадан-канча яловбардорларини етказган
мадрасаларини рус заминида кайта тиклаганларш
ватан ва ннсоният олянда буюк хизмат килган бул>

ЛаРАслида буни кчлиш у кадар кийнн эм асБ>тун

171
ма\аллий тилдаги киска курслариии киритиш, тарбия асос-
лари ва мухтасар рус конунчилигини укитишдир. Муал-
лимларни университетлар Лазарев шарктиллари институ-
тини тугатганлар орасидан танлаб олиш мумкин. Бундай
исло\от \ар бир мадрасага купи билан 7—8 минг сумга
тушар. Борингки, \ар йили унта мадрасага юз минг сум
кетсин. Буни \еч булмаса, мусулмонларимиздан иона туплаб
\ам йигиш мумкин. Бу ишлар амалга ошгудай булса, 10—
15 йил ичида маорифимизни тубдан узгартиш, кайта куриб
олиш мумкин булур эди.
«Мусулмонларга Русияни, унинг \аётини ва конунла-
рини урганмокка имкон беринг, уларга тор дунёкарашла-
рини янгилашга, жонлантирувчи билимга эга булишга
имкон беринг. Улар учун янги гояларга ва принципларга
киришиш жараёнини енгиллаштиринг, ва сиз, ухлаб ке-
лаётган огирбош, мудрок мусулмон бандасининг накадар
тез жонланиб, узлигини инкишоф этиб, рус тафаккури
ва \аётига тез аралашиб кетишини курасиз. Бунинг учун
куп нарса керак эмас. Лекин унга факаттугрилик, софдил-
лик билангина, мусулмонларнинг уз тилларига, укитув во-
ситаларига мурожаат этув йули билангина эришиш мум­
кин».
Шундай килингудек булса, рус тили ва фани га путур
етадими? Ватан маърифати, умуминсоний маданият ют-
майдими? К,анчадан-канча англашилмовчиликларнинг,
бахтсизликларнинг олди олинмайдими? «Э\тимол, рус
мужиги \ ш \еч нарса укимайди, \еч бало билмайди, яша-
япти-ку!» деб менга эътироз билдиришлари мумкин, —
ёзади Гаспринский. — Биринчидан, у жуда ёмон яшайди,
\еч нарса укимаганлиги учун бошида минг бир бало; ик­
кинчидан, нима булганида ^ам биргина келиб чикиши-
нинг узи, тарихий анъаналари уни рус \аётига, тартибла-
рига турмуш ва карашлари тамом бошкача мусулмонга
Караганда якин килиб куяди».
Бу китоб босилиб чикиши билан великорус шовинист-
ларининг каттик каршилигига дуч келди. Айникеа, мусул­
монларнинг мактаб-маорифини миллий асосларда куриш-
лари лозимлиги — миллий мактаб \акидаги фикрлар ёкма-
ди.
Буни у биларди. Москвада Милютин гимназиясида >'киб
юрган пайтлари уриспарастлиги билан донг козон ган М. Н.
Катков билан бу масалада куп тукнашган эди. Унинг му-
\аррирлигида чиккан «Московские ведомости» газетаси
172
билан «Руссий вестник» журналини мунтазам укиб борар
эди. Унинг нуктаи назари Тошкентда Н. Остроумов ва М.
Муропиев, К,озонда Н. Ильминский билан айни бир хилда
эканлигини яхши биларди.
Н. Ильминский турк-татар халкининг мактаб-маорифига
дахлдор хар бир илгари силжишни рус халкига карши хара­
кат деб билади. Синоднинг обер-прокурори К. П. Победо­
носцева ёзган бир хатида очикдан-очик «Русиядаги му­
сулмон халкларига биронта хам ижтимоий-сиёсий ХУКУК
бермаслик керак», дейди. Дарвоке, туркий халклар алфа-
вити билан купдан шугулланиб келаётган турк профессо-
ри А. Эржиласин Гаспринский анжуманидаги (1991) маъ-
рузасида галати бир фактни келтирган эди. Маълум були-
шича, Н. Ильминский 1876 йилда туркий халкларга рус
алфавитини жорий килиш таклифи билан чиккан экан.
Унинг фикрича, хар бир турк кавмининг уз тилига ва ал-
фавитига эга булишига эришиш лозим. Шунда уларни аж-
ратиш осон кечади. Бу гоя инкилобдан сунг режали, бос-
кичма-боскич амалга оширилди. «Йилдиз» журналининг
1989—199) йил сонларида эълон килинган С. Гафаров мо-
нографиясида хам бу хакда кизикарли материаллар келти-
рилган.
Исмоилбек Русия коидаларини синчиклаб урганди. 1882
йилда «Солномаи туркий», «Миръоти жадид» номларида
2 рисола эълон килди. «Рус мусулмонлиги» асарида кута-
риб чиккан масалаларни амалга оширишни матбуотдан
бошлади.

«ТАРЖ ИМ ОН* ЗАРУРАТИ

Вазиятни узгартириш учун уни олдин англатиш керак.


Бунинг учун эса минбар зарур. «Таржимон» мана шундай
зарураттуфайли юзага келди: «Бирбечора факирни курсак,
ачинамиз. Улаётган бечорани курсак, юрагимиз изтироб-
дан офийди. Хатто бир хайвоннинг кийналиши рахмимизни
келтиради. Лекин бир эмас, минглаб кишиларнинг, бутун
бир халкнинг жахолатдан мислсиз кийналаётганини
курмайм из...»
Газетанинг дастлабки сонларидан бирида шундай сузлар
бор эди. Бу жасоратли садо уша пайтлари жуда хам зарур
эди.
Руслаштириш авжида. Итил-Волга буйидаги татарлар
орасидан бирор мансабдор у ёкда турсин, мачитга имом
173
\ам миссионер Н. Ильминский рухсатисиз сайланмайди.
Мактаб-мадраса китоблари-ку бирма-бир кулдан утади.
Туркистонда Остроумов — тура. Кавказнинг \ам узтурала-
ри бор, албатта. Бу туралар уз миллатларидан бошкасини
миллат деб \исобламайдилар. Н. Ильминскийнинг кейинги
чиранишларини каранг. У очикдан-очик Русияда \еч кан­
дай турк-татар халки йук, унда-бунда туп-туп кабилалари
учраб колади, уларни \еч бир миллатга мансуб деб булмай-
ди, деб чикди. Обер-прокурор К. П. Победоносцевга, «Тар­
жимон» мусулмон гояларини Европа маорифи билан бе-
замокчи, Русиядаги турли кабилалар, хилма-хил тилли
миллион-миллион мусулмонларни бир миллат килиб бир-
лаштирмокда, Русиядаги барча мусулмонлар учун умумий
туркий тил асосида ягона бир тил ясамокчи, деб шикоят
килди.
Гаспринский 1905 йилда уз газетасида «Зурлик билан
руслаштириш назарияси» (23-сон) деган макола бостир-
ган эди. Бу маколада унинг фикри катъий. Рус халки билан
рус ^укуматини бир-биридан фарклаш керак. Рус халки
бизни хеч качон «гайрижинс» санамайди. Буни рус «папаз-
лари», чор маъмурлари тукиб чикарган...
Шунингдек, таъсир \акида \ам гапирилгудек булса, бир
томонлама эмас, узаро таъсир \акида сузламок керак. Агар
*озирда \аётимизга, фикрларимизга рус таъсири булаёт-
ган булса, утмишда Русия биздан куп нарса олди... Умуман
олганда эса, \ар бир халкдаги сингари русларда хам талай
фазилатлар бор. Масалан, «рус кишиси узининг \ар нар-
сани, \ар хил кишини бирлаштиришдаги сабри-чидами
билан кучли ва улуг». Лекин *ар бир миллат уз йули билан
тараккий топмоги керак. Бу хусусда бахсга урин йук.
Миллатнинг узлигини курсатадиган хусусиятларидан
бири тил ва маорифдир. Бу иккиси булмаса, миллат мус-
такил була олмайди. Гаспринский 1905 йилда ёзган мако-
лаларидан бирида миллатнинг асоси иккита: тавхиди тил
(тил бирлиги) ва тавхиди дин (дин бирлиги) деган эди.
Дар\акикат, тилнинг урни бекиёс: «Инсоннинг оти булма­
са, узи \ш йук демакдир, шунингдек, тили булмаган ин­
сон \ам соковдир».
«Тил бирлиги масаласи бизим \аётимизда хаёт-мамот
масаласидир ва биз бу масалада бир кадам \ам оркага че-
кинмаймиз, — ёзади И. Гаспринский 1906 йил 18 декабр-
да. — Биз учун оркага чекинмокка йул йук- Яшасин мил­
лат!» «Тил бирлиги!» «Муштарак тил ва адабиёт» зарурли-
174
ги мутлако аён булди. Русиядаги турк-татарлар уз учрашув-
ларида, мажлисларида умумий туркий тилда суйлашаяжак-
лар, ,\ужжатлар, ёзишмалар умумий тилда олиб борила-
жак. Бу йил адабиётчилардан, ёзувчи ва публицистлардан
ундан туккизи умумий туркий тилда сузлашиб, ёзиб келди.
Бу йил жойларда йигирмадан ортикянги газета пайдо були-
шига карамасдан, «Таржимон»нинг обуначилари сони ка-
маймади. Хатто баъзи жойларда ортди. Бу умумий тил бир-
лигининг натижасидир.
«Таржимон» умумий бир миллий газетадир. Унинг тили
*ам умумий бир миллий тилдир. Яшасин миллат! Хам яшар,
чунки у тилда ва фикрда бирликнингзарурлигини англади.
Тил бирлиги эса адабиёт бирлигидир. Бу эса уз навбатида
ме^нат ва ^аракат бирлигининг асоси уларок миллатнинг
озодлигини таъмин этажакдир».
Тил миллатнинг жонли, ^аракатдаги тарихидир. Унинг
кечмиши \ам, ,\озири *ам тилда ифода этади. Миллатнинг
бар^аётлигига энг му\им гуво\ тилдир. Тил миллат учун
\аёт-мамот масаласидир. Гаспринский уз маколаларидан
бирини «Тил масаласи — энг му\им масала» деб номлаган
эди.
Туркий халкпарнинг муштарак тили \акидаги гаплар
1905 йил вокеаларидан кейин, окподшо ён беришга маж-
бур булгач, эркинрок айтила бошланди. Хатто айрим иш­
лар \ам килинди. 1906 йил Гаспринский айтганидек, «тил
йил и» булди. Жумладан, 1906 йил Нижний Новгородда
Русия мусулмонларининг 600—700 вакили иштирок этган
йигилишида умумий адабий тил масаласи уртага куйилди.
Уни аста-секин шакллантириш ва амалиётга куйиш \акида
Карор кабул килинди. Бу карор уша муштарак адабий тил­
да ало.\ида рисола булиб босилиб *ам чикди. Ни.\оят, 1907
йилда Русия давлат маориф инспекцияси мамлакатдаги
мусулмонларнинг уз она тилларида укув-ёзувни олиб бо-
ришлари мумкинлиги \акида карор кабул килди. Бирок бу
махсус карор мусулмон болаларини уз она тилида укитиш-
ни факат ерли халк шевасида олиб бориш зарурлигини
уктирди.
Гаспринский шундан чучиган эди. У мазкур карорни
мутлако нотугри, \атто жиноят деб ^исоблади:
«Маориф инспекциясинингбу ишини биз бутунлай хато
деб биламиз, чунки халкнинг она тили бу миллатнинг ада­
бий тилидир. Агар бизим кадимий адабий тилимизнинг бир
\алкаси Алишер Навоий тили булса, турли шевалардан
175
таркиб топтан янги замонавий тилимиз унинг иккинчи
\алкасидир».
«Таржимон»нинг 1908 йил 13-сонида босилган «Тил ва
масъулият» маколасида яна шу масалага кайтиб, уз.фик-
рини атрофлича асослайди. Чиндан \ам Русиянинг турли
жойларида истикомат килувчи туркий халкларнинг тилла-
ри, туррироги, шевалари бир-биридан фарк килади. Хуш,
бу фаркрусларда йукми? Вятка мужикларипинг тили Ярос-
лавл хунармандлариникидан, тулаликларники Курск, Смо­
ленск ерлилариникидан каичалик фарк килади! Араблар-
чи? Го\о улар орасидаги фарклар бир-бирларини тушун-
маслик даражасигача боради-ку? Нима учун Ломоносов,
Жуковский, Пушкин, Тургенев каби адиблар, мутафак-
кирлар ягона адабий тил учун умр буйи курашдилар?! Нима
учун арабнинг кузга курингаи олим-фозили борки, тил
бирлигини тилдан куймайди?! Немислар нега умумий тил
устида бу кадар жон куйдирадилар?!
Тугри, ягона адабий тил миллий адабиёт билан бирга
майдонга келади. Лекин уни шакллантириш учун биргина
адабиёт а^лининг эмас бутун миллатнинг, биринчи нав-
батда, зиёлиларнинг гайрат ва рагбати керак. Бу ерда \ам
ишни маорифдан бошламокзарур. Майли, боланингбош-
лангич саводи. шевада чиксин, лекин иккинчи-учинчи
йилданокукишлар умумий ягона тилда кетмоги лозим. Бу
дегани дунёнинг ташвишларини кузда тутган, лекин уз она
тилимизда, миллий ру^имизда булган урта ва олий мак-
таблар, илмий, маданий муассасалар, турли-туман мута-
хассислар, хуллас, нимаики миллатнинг иктисодий, сиё­
сий ва миллий мустакиллигини таъмин этадиган булса,
^аммаси керак. Буларсиз миллат озод була олмайди.
Хуш, бизга \озир она тилида урта ва олий мактаблар
очишга рухсат берилса, биз бунга тайёрмизми, деган са-
вол куяди Исмоилбек Гаспринский ва «йук<0>деб жавоб
беради. Демак, биринчи вазифа, ёш, тараккийпарвар мил­
лий зиёлилар тайёрламок, замин ^озирламокдир. Уни \еч
ким килиб бермайди. Узимиз килишимиз керак:
«Бугундан бошлаб умумий тил устида кураша бошла­
мок, мактаблар учун дарсликлар, укув китоблари, лурат-
лар гайёрламок керак», — деб ёзади Гаспринский «Тар-
жимон»нинг 1907 йил 42-сонида босилган «Дустларимга»
номли мактубида.
Буларнинг боши миллий онг, хусусан, миллий мао-
риф булади.
176
Мамлакатимизда сонига кура нисбатан озчиликни таш-
кил этувчи армани, гуржи, латишларии каранг, канчалар
илгарилаб кетдилар. Финляндия ва Полша мустакилликни
олишгача етди. Иктисоди \ам жойида. Керакли нарсаси бор.
Хаммаси миллий онгдан, миллий тил, адабиётдан.
У 80-йилларнинг бошида Бокчасаройда кизлар учун
махсус мактаб очган, уларнинг, хаётини ёритувчи «Хо-
тинлар дунёси» номли журнал чикарган эди. Буюк маъри-
фатчи инсониятнинг ярмини ташкил этган хотин-кизлар,
биринчи навбатда, асрлар буйи ичкарида келган мусул­
мон аёллар турмушини илм-фан билан ёритиш йулида жуда
катта иш олиб борди.
«Миллатнинг икки асоси бор: тил бирлиги, дин бир­
лиги. Миллатнинг узлигини йукотиши учун шуларнинг бит-
таси бузилиши кифоя», дейди Гаспринский. У Волгабуйи
матбуотидан айрим жумлаларни мисол килиб келтирган
эди: «Уч вороной от жеккан тройка шипко келедир». Бу
жумла кандай тилда булса бордир, лекин турк-татар тили­
да эмас», деб изо\ берган эди Исмоилбек.
Дардокикат, миллатларнинг узини таниши, узини анг-
лаши, уз акпича, уз эркича, уз феълича, уз урфича яшаш-
га уриниши миллатчилик эмас, бу табиий \ол. Аксинча,
шуларни писанд этмаслик — миллатчилик. Биз нима учун
тарих иккига булиб ташлаган Въетнамни, Яманни бир дав­
лат булиб бирлашишини олкишладик? Нима учун икки
Германиянинг бир булишига хайрихо\лик билдирдик?
Нима учун Солженициннинг рус, малорус, белорус мил-
латларининг ягона давлати булиши лозимлиги докидаги
фикрларини табиий деб кабул килдик?
Ме^мет Сарой айтганидек, «Туркларнинг асли бир. Ле­
кин замон ва макон ихтилофлари улар орасида тафовут-
лар, шевалар пайдо килди». Уларни бир-бирига танитмок,
ягона ва умумий тарихни англатмок факат миллий эмас,
инсоний бурч \амдир. Бу гапни Исмоилбек 1907 йилги
мусулмонларнинг жа,\он конгрессида изтироб билан айт-
ган эди. Агар шуни амалга оширмасак, миллатнинг юзига
карашга \аккимиз йук, деган эди. Иккинчидан, \ар бир
миллат узлигини кадрлай билиши керак, узлиги билан
гурурлана олиши, ифтихор эта билиши лозим. Шундагина
у тенглар аро тенг була олади. Шундагина у «,\аво» ва «гизо»
олади. Мамлакатимизда кечаётган бугунги жараёнлар бун-
га дал ил.
12—К-9215 177
Исмоилбек феноменининг энг му\им нукталаридан
бирини, шуб^асиз, \ар бир миллатнинг маориф мада-
ниятини миллий заминда олиб бориш, миллий тил учун
кураш ташкил килган эди. Биз *озир, юз йилдан сунг
мана шу \акикат, айни шу зарурат билан юзма-юз келиб
турибмиз.
У туркий халкдар учун ягона тил, имло масаласини
Кизгин *имоя килиб чиккан эди. Э\тимол, тил бирлиги
^акидаги фикрига утган вакт уз та>фирини киритгандир.
Бирок ягона ёзув масаласи, уйлаймизки, у кадар эскирган
эмас.

К ЕЛ А Ж А К ХАКИДА УЙЛАР

1885 йилда Истанбулдаги Абузиё матбаасида Исмоил­


бек Гаспралининг «Оврупо маданиятига бир бетарафона
назар»1деган кичкина рисоласи босилиб чикди. Оврупо
уз тараккиётининг \адди аълосида турган, Оврупо тур­
муш тарзи дунёнинг барча мамлакатларига урнак ва тим-
сол тутилган бир пайтда Русиядай колок бир юртнинг
кайси бир бурчагидаги бир мусулмон дунёнингтараккий-
парвар а\ли орасидаги хукмрон нуктаи назарга эътироз
билдирди.
Рисолада асосий эътибор «янги дунё» маданиятининг
маънавий-ахлокий жи\атларига каратилади. Муаллиф во-
рисийликка, оталар ва болалар масаласига тухталади. Бо-
лаларнинг (социалистларнинг) уз оталари (капиталистлар)
ни рад этишларида катта маъно куради. Айни пайтда бола-
ларнинг адолат \акидаги тушунча ва фикрлари адолатсиз-
ликлар билан туда эканлигини очиб ташлайди. Унингча
олдинги \ар икки маданиятнинг асосий нуксони шунда-
ки, уларда х^акконият йук. Исломдаги \акконият йук* Гасп­
рали барча инсонлариинг узаро муносабатлари бир асосга
— фойда асосига курилганини таъкидлайди, лекин ишлаб
чикариш воситаларини киши фаолиятини назорат килув-
чи ушр (ундан бир микдордаги йиллик экин солиги), за-
кот (киркдан бир микдордаги йиллик мулк солиги) каби-
ларнинг инеон ва жамият \аётидаги фавкулодда назорат-
чилик ролини укдиради. Шулар Оврупоиинг \укУК ва

' Рисола бир оз цнекартирншлар билан «Узбекистан адабиёти ва


санъатп» \афталигииинг 1996 пил. 4-сони (26 январ)да босилган.
178
ахлокига асос килиб олинганида социалистик фикрларга
имкон колмаслигини айтади. Шу тарика Оврупо илм-фани
билан ислом ахлоки >^амкорлигида майдонга келадиган янги
умуминсоний маданият масаласини кутаради.
Инсоният келажаги муаммоси рисоланингбош максад —
мавзуидир. Гаспралининг Оврупо истикболига \озирлана-
ётган «буюк бало» — «муд^иш социализм инкилоблари»
^акида 1885 йилда туриб фикр юритиши катта башорат эди.

ИСЛОМ МАДАНИЯТИ КАНДАЙ МАДАНИЯТ?

Хуш, ислом маданияти кандай маданият? У нимани


кузда тутади? Оврупо маданияти шар^идан кейин бунинг
изо\ига \ам зарурат тугилган куринади. Хар *олда Исмоил-
бекнинг шу номда бир китоби пайдо булди ва киска муд-
датда 2 марта чоп этилди1. Маданият, унингча кишилар-
нинг турмуши, иш фаолияти, касб-\унарга муносабати
билан белгиланади ва уларни тахминан 3 га булиш мум­
кин:
«1. Нутксиз \айвон даражасинда улуб, оиладан, нико\-
дан, уй-жойдан, саноатдан, зироатдан мутлако хабарсиз
булиб, ярим ёввойи \олда тогларда маймунлар каби умр
кечириб ва баъзи балик ва ов ила гизоланурлар.
2. Саноатдан, тижоратдан, иморатсозликдан, ^нардан
беба^ра булсалар \ам оила ташкил этиб, фазоили нико,\-
дан хабардор булиб жинс-жинс кушилишиб кирларда бу-
гун бунда, эрта унда кучиб юрадилар ва емишлари боккан
моллари билан.
3. Саноат, зироат, тижорат билан машгул булиб, *ам
оила, \ам жамият, \ам давлат ташкил этиш даражасига
етишиб, \унар, фунун, хуКУК, улум ва ахлок ошноси
булгандирларки, улар овулларда, ша>;арларда истикомат
этиб, низом асосида осойишталикда, омонликда, мингхил
иш-куч, саноат, ^унар, касб ва тижорат билан дунёда ро-
*атда яшаб келадилар». Улардан биринчиси, шуб^асиз «ва*-
ший», учинчиси «маданий»дир. Маданият халк ёхуд мил­
латнинг осойиш ва омонлигига, тирикчилигига мутано-
сиб булади. У \еч качон ёлгиз бир миллатга ёхуд мамлакатга

1 2-нашрип! 1892 йил 29 сентябрда рухсат олилгаии кайл этилган.


Биз китобни проф. И. Балдауф кулидаги нусхасидан фоидаланиб. ай-
рим кискартишлар билан булса-да. бугунги матбуотимизда чоп эггир-
ганимизнн мнинатдорлик билан маълум киламиз. (Каранг: *Еш куч*
журн.. 2001 й., 3—4 сонлар).
теги шли булиб кол майди. Турли сабаб ва шароитга кура
бирида озрок, иккинчисида купрок ёхуд бунда бир, ик-
кинчисида бошка жи\ати нисбатан фаркли ривожланиши
мумкин. Бир вактлар Оврупо ундан беба^фа колган эди,
\озирда унинг Осиёдан усиб кетганлиги \аммага аён. За-
монида Оврупо кийим нималигини билмай, мол терисига
уралиб юрган пайтларда Осиё пахта-ипак матоларини тан-
лаб киярди. Хозирда Осиёли от-эшак, кайик билан ун кунда
юрадиган йулни Оврупо темир йул ё пароходда бир кунда
босиб утади. Бу маданият даражасининг самараси. Айни
пайтда у бутун инсониятникидир.
Кимки бу йулда хизмат килса, инсониятга хизмат кил-
ган булади. Шу жи\атдан, мусулмон олами инсониятга нима
берди? Умуман, унинг хизмати борми?
Исмоилбек шундай савол куяди ва «Хам бордир, \ам
купдур» деб жавоб беради. Шундан сунг 2 му\им масалага
аниклик киритади. 1. Ислом маданиятининг биргина араб
маданиятидан иборат эмаслиги. Оврупода кенг таркалган
бу фикрни муаллиф янглиш \исоблайди. Дардокикат, у
*олда француз, инглиз, немис зиёлилари бунёд этган илм-
фанни «лотин маданияти» дейиш керак, чунки улар шу
тилда ёзилган. Ундай демаймиз ва тугри киламиз. Ислом
маданиятини \ам ёлгиз араблар яратмадилар. Унда турк,
форс, \ v\hr ва бошка кавмларнинг х,ам улуши бор.
2. Ислом маданиятининг антик ва \озирги Оврупо ма­
данияти билан узаро муносабати масаласи.
Инсониятнинг энг кадим маданияти, шубдосиз, Миср
ва Юнон маданиятидир. Хозирги баравж маданият эса,
Оврупо маданияти булиб турибди. Хуш, ислом маданияти­
нинг урни каерда? Оврупо олимларининг купчилиги бу-
гунги Оврупо маданияти кадим Миср-Юнон маданияти­
нинг бевосита давомчиси дейдилар. «Ва лекин бу иддаола-
ри янглишдир ва хатодир, — деб ёзади Исмоилбек. — Чунки
Юнон маданияти охири ила Оврупо маданияти бошина
Кадар кечмиш минг йил олам маданиятсизми колди? Ов­
рупо маданиятни тугри Юнондан олган б^лса, нима учун
минг йил уни олмасдан кутиб >пгирди?»
Муаллифнинг атрофлича асослашича, юнон маданияти
Овруподан олдин ислом дунёсига ёйилган ва мусулмонлар
уни тараккий килдириб, нуксонларини озайтириб, Овру­
пога топширдилар. Аристотел, Платон каби унлаб машхур
юнон олимлари асарлариии Оврупога танитганлар — му­
сулмонлар булади. Буни Fap6 олимлари орасида эътироф
180
этгувчилар йук эмас. Америкалик Драбер «Оврупб аклий
тараккиёти тарихи» китобида «Оврупонинг бугунги улур
зиёси мусулмонлар ёккан шамъ ва чирокдарнинг ёрдусидан
майдонга келгандир», деб ёзган. Ояти карима ва пайгамбари-
миз \адислари, са\обалар эътирофи исломият маданиятнинг
асоси ва манбаи эканлигига далил эмасми?
Дар\акикат, «Куръони карим»да «илм» сузи 751 урин-
да учрар экан...
Ислом оламидан узок, юнон маданияти мусулмонлар
\аётига кандай кириб келди?
Бу V III асрдан Аббосий халифа Абу Жаъфар Абдулло*
Ал-Мансур замонидан бошланган. Илм-фанни севган бу
халифа ,\инд олимларидан илми нужум ва ^айъатни урган-
ган. Юнонларда бу фанларнинг тараккий топганлигини
англаб, таржима килишни йулга куйган эди. Вокеа бундай
булган экан: Аббосийлар замонида христианлар орасида
«несторий»лар деган бир гуру* пайдо булади. Булар 431
йилда Эфес ибодатхонасида дунёвий карашлари учун са-
зойи килиниб, юртдан бадарга килинган патриарх Нестор-
нинг издошлари эдилар. Улар Эрон, Урта Осиё, Арабис-
тон ша\арларида дарбадар юрар эдилар. Абу Жаъфар бу-
ларни туплаб, х;имоясига олиб, таржима ишларини бошлаб
юборади. Киска муддатда Бардод, Шом илму ^икмат хази-
наларига айланади. Бу борада Хорун Ар-Рашид, Маъмун
каби халифалар катта \иммат ва жасорат курсатадилар. Ни-
\оят, булар уз самарасини беради.
Исмоилбек уз фикрларини далиллаш учун куплаб ми-
соллар келтиради. Чунончи, механика илми даражасини
курсатувчи шундай факт келтирилган. Хорун Ар-Рашид
(763—809)нинг Франция ^укмдори Буюк Карл (742—814)га
юборган совгалари орасида занг чаладиган соат булиб, барча
овруполиларни \айрат ва таажжубга солган.
Абу Жаъфар юнон хукмдори билан инок эди. Афинадан
беадад китоб олдирди. Маъмун даврида Птоломейнинг
«Мажистий»и таржима килинди (Я*ё Ибн Холид Барма-
кий). Санад бин Али ва Холид бин Абдулмалик Марвару-
дий астрономия буйича янги маълумотларни кулга кирит-
дилар. Ер куррасинингузунлик ва кенглик даражалари улчаб
чикилди. Сайёрамиз \аракатига дойр 3 зиж тартиб килин­
ди. Аббос бин Саййид Жушарий ибн Ис\ок бин Касуф,
Абдулло\бин Саййид Ал-Фарроний каби маш,\ур олимлар
юнонларнинг астрономияга дойр куплаб хатоларини
181
аникладилар ва куёш довари, ой-кун тутилиши, думлик
юлдузлар борасида бир камча кашфиётлар кил ииди...
Оврупо \андаса (геометрия) илмини хуросонлик Абул-
вафонинг кижрий 5-аср бошида тузилган «Аз-зижи Шо-
мил» ва «Мажистий»еидан урганди. Исмоилбек фикрича,
бугунги телескоплар уша замонларда кашф этилса эди,
ислом уламоси «балки Оврупо уламосина илми ^айъатда
,\еч бир иш колдурмаслар эди».
Афсуски, XI асрдан замон нотинчликлари кучайиб бор­
ди. Бир томондан газнавийлар, салжукийларнинг мулкдаг-
дагаси, иккинчи томондан Чингиз истилоси, учинчи то­
мондан Куддуси шариф учун бошланиб кетган «салиб
юришлари» ислом оламини ларзага солиб, илму \унар
йулларини бузиб юборди. Лекин илм-маориф нури суима-
ди, аксинча душманларга *ам зиё бериб, мунаввар килди.
Мугулларнинг катта кисми ислом маданиятини кабул эт­
дилар, овруполилар эса юз йиллик салиб юришлари даво-
мида канчадан-канча санъат ва эо'нарларни урганиб кайт-
дилар.
Ислом маданиятининг учоклари биргина Багдод, Ше-
роз, Нишопур, Самарканд эмас эди. Бундай марказлар
Африка, Испанияда, куйингки, ислом оламининг деярли
барча нукталарида бор эди ва \аммасида илм-фан ривож
топди. Биргина Испания ва Африкада етишган ислом ула-
мосининг кашфиётлари ва ёзган асарлари номларининг
узи, Исмоилбек гуво^лик беришича, «йигирма жилд» бу­
лади.
Муаллиф ислом маданиятининг мазмун ва кулами
\акида умумий маълумот бергач, «Улуми табиия», «Крнун
ва низом», «Таърих», «Хикмат», «Тиб», «Адабиёт», «Улу­
ми риёзиййа», «Фани жуфофия» каби боблар очиб, тас-
ниф этади. Хар со\анинг энг машхур намояндаларини тилга
олади, асарларидан намуна келтиради, ба^олайди. Тасниф
ва ба\о купинча Оврупо илм-фани билан таккослаб олиб
борилади.
Чунончи, табиий фанлар борасида суз юритганда, бир
катор со^аларда «хожа (муаллим)лари улан юнонийлардан
куб узуб кетган»ликларини, масалан, набототдан «юнон
уламосина \еч маълум улмаян икки минг жинс наботот
кашф ва тажруба этилгани»ни, Андалус подшо\и 1-Абду-
ра\мон К^/ртабо ша\ри ёнида улкан Ботаника 6 o f h таш­
кил килиб, дунё усимликларини тупламок учун Осиё ва
Африканинг \ар томонига махсус кишилар юборганини
182
кайд этади. Шуниигдек, усимлик — гиёхдарнинг чангла-
нишини аниклаш, дори ва гиё^ларни шакарда кайнатиб
саклаш, дорихоналар очиш «ислом ^укуматининг маъри-
фатлари»дан экан. Исмоилбек ер илми, зироат асбоблари
борасндаги унлаб кашфиётлар мусулмон оламидан олин-
ганлиги Овруполи олимларнинг узлари томонидан кайд
этилганини айтади. Оврупода бу кунда мавжуд улан набо-
тот (усимлик) ва ашжор (дарахт) ва чечакларинг куписи
Андалус мусулмонлариндан олинмишдир ва неча аср ол-
дин урганилмишдир», деб ёзади.
«Тиб» бобида Хорун-Ар-Рашиднинг табиби Я\ё бин
Миска вей* тиббиётга дойр 30 жилд китоб ёзгани ва улар­
нинг арабий, иброний тилдаги нусхалари овруполиклар
Кулига тушгани, Аббосийлар даврида етишган Абу Бакр
Ар-Розий илк бор чечак ва кизамикни эмлагани, икки
юздан ортик китоб ёзгани, асарлари XVI асрда италян
тилига таржима килингани, ундан 50 йил сунг Эронда
яшаган Али ибн Аббос юнонийларнингтиббиётдаги куплаб
хатоларини курсатиб, 20 жилд китоб ёзгани, буюк Ибн
Синонинг асарлари асрлар давомида Рарбда дастурул амал
булиб келаётгани каби маълумотлар келтирилади.
Ислом а^ли илмда янги-янги йуналишларни бошлаб
берди.
Хикмат ва К^ръон оралигида «Акоид» ва «Тасаввуф»
дунёга келди. Раззолий диний *икматга дойр юзга якин
китоб ёзди. Тасаввуф Му^йиддин Арабий, Жунайд Богао-
дий, Мавлоно каби улуг зотларни етказди. «Оврупода
«филусуф», «мистик^ дедиклари уламонинг «Суфиюн» фир-
Касидир», — деб тугатади «Хикмат» бобини муаллиф.
«Крнун ва низом» бобида шариат, маз\абларнинг жами-
ятдаги урни, Имоми Аъзам Абу Ханифа, Имом Шофеъи,
Имом Молик ва Имом Ханбалларнинг ислом маданияти
тарихидаги хизматлари докида гап кетади.
«Таърих ёзмая мусулмонлар хар миллатдан зиёда хид-
мат этмишлар, десак жоиздир», — деб бошланади «Таърих»
боби. Котиб Чалабий (1609— 1658) «Кашфуз-зуннун...»ида
1300 муаррих номини келтирган экан. Исмоилбек улар­
нинг энг маш\урлари Абулфараж, Бурхониддин, Ибн Хал-
дун, Масъудий кабилар докида маъпумот беради, уларнинг
\аёти билан боглик вокеалардан \икоя килади. Табиий
фанлардан «\исоб», «хандаса», «жабр»ни кайта яратган-
ликлари, «фани махоикия» (машинасозлик), «фани аб-
сор» («оптика»)га буюк хизмат килганликларини далил-
лайди. Шунингдек, Мухаммад Багдодийнинг ер сат\ини
183
улчаш ва харитасини тузиш борасида махсус китоб ёзга-
нини маълум килади. Бугунги соатларимиздаги «соат» ва
«дакика» таксимхоналари мусулмонлар хунари булиб, урта
асрларда Абул Хасан Магрибийнинг китобида муфассал
баён килинган экан. Машхур Умар Хайём ва Абдура^мон
Ал-Харожийнинг «Санайи жалолия» ном олган йил *исо-
би Оврупо Рум (Григорян) календаридан бир неча аср ил-
гари ва аник тузилган.
Жугрофия-чи? Батлимус (Птоломей) «Жугрофия»си
Маъмун замонига келиб эскирди. Унинг амри билан мах­
сус х^айъат тузилиб, мукаммал жугрофия китоби — «Раем
ал-арз» яратилди, олдингисига тузатишлар берилиб, ха-
риталар илова этилди. Ва улар аерлар давомида Оврупода
дастурул амал булдилар. Шо)фу\топшириги билан Абдураз-
зок Самаркандий Хиндистон ва Хитой жугрофиясини
урганди; Мирзо Улугбек курсатмаси билан Али Кушчи ер-
нинг кенглик даражасини, сат^ини улчашда жуда катта
ютукларни кулга киритди.
Денгиз карталари мусулмонлар ихтиросидир. 1497 йил­
да денгиз сафарига чикиб, куплаб ороллар кашф этган
Васко де Гаманинг арабча ёзилган бир денгиз харитасидан
фойдаланганлиги маълум.
Исмоилбек айрим Оврупо олимларининг «турк халкла-
ри зе\ну сало\иятдан нокис ва ожиз булганлигидан кора
ва паст ишлардан бошкасига ярамайди» деган фикри билан
бах,сга киришади. Бу халк идрок-истеъдод, зе*н ва акл бо-
бида бошкалардан заррача *ам кам эмаслигини, ахлок ва
одобда, садокат ва тугриликда, ор-номус *имоясида кан-
чалар мактовга лойик эканлигига гувохлар булган сайё\-
лар куплигини таъкидлаб курсатади ва уз фикрларини «Бир
халк(н)инг ё бир кавм (н)инг ахлок касб этмаси истеъдоду
аклиясиндан тугар. Нокис акддан макбул ахлок ва адаб
тугмас», — деб якунлайди. Сунг мисолларга утади: «Одами
исломиятда маидур ва Оврупо Фарангистон уламосина маъ­
лум «муаллими соний» номини касб этмиш Абунаср Фо-
робий ^азратлари турк угли туркдирки, \ам биринчи ула-
модан, \ам биринчи ^укамодандир. Али Хусайн ибн Сино
*азратлари Оврупода «Ави-Сена» номи ила машхур улан
экан, турк угли туркдир. Юнон кавми Букрот каби табиб
ва Арасту каби филусуф ила ифтихор эдар. Ибн Сино эса,
\ам табиби машхур, \ам филусуфи нодир эди. Ибн Сино
Арастунинг акси дагил эди ва лекин Арастунинг шогирди
улмаюб узинииг истеъдоди аклия ва зе\нияси ила Арастуя
баробар келмишдир. Ибн Сино Бухоро мевасидир...»
«Газнавийларнинг ва темурийларнинг саройлари ула-
мо ва хукамо жамиятлари ила шарафландиги тарихларда
ёзилмишдир...»
184
Муаллиф «*исса» чикарали:
«Хар миллат(н)инг» ва халк(н)инг буюклиги, зурлиги
«чукдик» («куплик»), «мол ва касб», «шижоат» ила улча-
нилур эса-да, энг шарафли мезон ва улчов «илм ва *унар»
дирки, буларга эга миллат, халк энг улуг, энг буюк халк-
дир».
Сунгги боб «Исломият ва маданият» деб номланган. Ун­
дан мазкур рисола X IX аср урталарида кечган ислом ва
илм-фан мавзуидаги ба\сга узига хос жавоб эканлиги маъ-
лум булади. Исмоилбек Оврупо матбуотида го\-го\ кузга
ташланиб коладиган «исломият маданиятга мутаносиб
эмас» деган фикрнинг келиб чикиш сабаблари устида
тухтаб, уни чала мулла дин пешволаримизнинг жа^олати-
дан куради. Холбуки буни аниклашнинг йули жуда осон: I.
Диннинг асосини, коидаларини укиб билмак. 2. Шу динда-
ги халкнинг а\волини урганмак. Хар икки жи^атдан \ам
ушбу диннинг мукаммал бир маданият манбаи эканлиги
маълум булади. «Куръони азимуш-шон бир китобдирки,
Хар нуктаси воситаи маданиятдир, — деб ёзади Исмоил­
бек. — Пайгамбаримизнинг хадислари ва гайри аозим1ис-
лом(н)инг калимот ва хукмиёти бир конуни филло* ва ма-
даниятдур. Дунёда шариати му^аммадия кадар х;акконият ва
мусовот асоси узра таъсис улинмиш \еч бир мукаммал
Конун йукдир.
Маданиятнинг бош аркони улан маориф, саъй ва ама-
ли итти^од, мусовот, хуррият, му,\аббати ватан каби авсо-
фи мамдуха дини ислом(н)инг биринчи даражада амр ва
тавсия этадиган а^коминдандир».
Яна бир далил: бошка миллатлар уз олимларини камок
ва зиндонларда чиритганида, мусулмон уламоларига юк-
сак мартабалар берилиб, саройларда, шо\ дастурхони ат-
рофида умр кечирдилар.
Муаллиф иккинчи масалага — мусулмонлар ахволига
тухталар экан, арабларнинг исломгача булган, «жохили-
ят» деб ном олган тарихини мисол килиб келтиради. Ис­
лом бу кавмни тамом янгилади, миллат холига келтирди.
Улар юз йил утмай, Африка урталаридан Самаркандгача,
Хиндистондан Франсиядаги Пириней тогларигача чузил-
ган салтанатни майдонга келтирдилар. Канчадан-канча халк-
лар бу динни кабул килиб, маданиятнинг катта кучасига
чикиб олдилар. «Оврупо халкларининг хозирги хунар ва
маданиятларина асос уламои ислом(н)инг самаройи саъйи

1Аознм — улуклар.
185
улдигини инкор этиб булмас», — деб ёзади Исмоилбек ва
бунинг далили сифатида бугунги илм-фан, ша*ар мадани­
яти, дехдончил ик, богдорчилик, экология кабиларнинг
\аммаси ислом маданиятига бориб такалишини курсатиб
беради.
Табиийки, ундаги бу гоялар муайян билим ва идрокка
суянган эди. Туркий халкпарнинг >пгмиш маданиятини, ру-
\иятини теран англашдан, унинг кейинги асрларда так-
дир такозоси билан тушиб долган туткун ва тургун турму-
шини теран идрок этишдан, унга йул излашдан келиб
чиккан эди. Бу жидотдан Исмоилбекнинг «Туркистон ула-
моси» китоби му\им.
ТУ РКИ С Т О Н УЛАМ ОСИ

. 1900 йилда Бокуда босилди. Муаллиф «Ноширдан бир


суз»да «Оврупода улум ва фунун бик оз мунташор улан
бир замонда Туркистон китьасинда аклий ва наклий илм-
лара чолишмокда эм ишлар», — деб изо* берган.
Гаспринский замондошларини ку\на Туркистоннинг
юздан ортикуламоси билан таништирар экан, уларни са\ни
кенг гулшандан саралаб олинган бир даста гул сифатида
такдим этади, улканинг нодир истеъдодларга бени*оя бой-
лигини таъкидлайди. Китоб ун фаслга булинган. Дастлабки
фаслда «Туркистонда етишан уламои машойих, мудокки-
киндан баъзилари» \акида гап кетади. Фасл «шо\ Накш-
банд» — маш*ур Мухаммад Бахрвуддин Накшбанд (1318
— 1389) билан бошланади. Муаллиф унинг тасаввуфга дахл-
дор «Далилул ошикин» билан «Х,аётнома»си «арбоби ур-
фон»нинг \ар доим назар-эътиборида келганлигини хабар
Килади. Шайх Нажмиддин Кубронинг «618 санаи \ижрия-
синда Чингиз аскари тарафиидан ша*ид» этилганини маъ­
лум килиб, асарлари ни шар^лайди. Абдухолнк Риждуво-
нийнинг унлаб маш\ур мутасаввифларга мураббий булган-
лигигатухталади. Гаспринский «жорулло*» Замахшарийни,
Конуншунос, ило*иёт олими Абуллайс Самаркандийни
(1075 — 1144), Навоийга даре берган Фазлулло* Абуллай-
сийнинг аждодларидан, «Ахлоки Му\синий»нинг муалли-
фи Хусайн Воиз Кошифийни (1440 — 1504) «Муфассири
киром» (улуг тафсирчилар) фаслига киритади. «Шу*рати
таъриф ва баёндин мустагни улан» Замахшарий докида
сузлаб, «тафсир, \адис, фик\, лугат, баён, на,\в илмла-
ринда замонининг энг биринчиси эди», — деб ёзади. 20
дан ортик китобини санаб курсатади. Факи\и му\аккпк
186
Абуллайсийнинг 7 китобини тилга олади. Хусайн Воизнинг
4 китобига тухтайди. Буюк му\аддислардан Имом Бухорий-
нинг 19, Мухаммад бинни Йсо Термизийнинг 6 асари
*ак,ида фикр юритади.
Китобдаги фасллардан бири «улуми адабия» вакилла-
рига багишланган. Фасл фороблик Абунаср Исмоил бин
ал-А\мад Жав^арий (в. 1003) билан бошланади. Унинг «Тож-
ул лугати ва са^и* ал-арабияти» номли лугати келтирил-
ган. Араб тилига оид бу китоб, чамаси, уз даврида бени^оя
машхур булган. Замахшарийнинг, бу тилни мукаммал эгал-
лагани учун, «жорулло\» (Олло^нинг кушниси) лакабини
олгани маълум эди. Муаллиф келтиришича, Жав,\арийнинг
замондошлари ушбу китобни араб уламоси кулига бериб:
«Луратингизни ажнабий бир одамдан урганингиз!» — де­
ган гапи машхур булиб кетган экан (10-бет).
Сарф, на\в, маоний, адаб, мунозара, кофия фанлари-
дан ба\с юритган «Мифто\ул улум» («Илмлар калити») нинг
муаллифи хивалик Сирожиддин Юсуф Саккокий (в. 1229),
унинг *амша\ари «Хадойикус се\р»и билан шухрат козон-
ган Рашидиддин Ватвот (в. 1188), «Ан-на*ж» («Усул»), «На-
водир ал-усул» («Усул жилолари») каби китоблар ёзган Абу
Абдулло Термизий (Хаким Термизий, в. 816) каби ундан
ортик уламо \ак,ида маълумот ушбу бобда келтирилган.
Навбатдаги фасл «ссдиби девон машо\ири шуаро» (де­
вон тартиб этган машхур шоирлар) хакида. Унда «Сайрул
ибод»и билан ило\иёт мавзуига янги йуналиш берган Са-
нойи (в. 1054)дан «девони мажор-венгр уламосиндан мусъё
Вамбери тарафиндан немис дилина даржима улинмиш»
Махтумкулигача бор. Муаллиф аждодлари Кеш — Ша^ри-
сабздан булганликларини кузда тутиб, Амир Хисрав Де*-
лавийни \ам киритган. Шунингдек, макбараси Табризда
булган, «илми ^икмат ва шеърда машхури замон» Зо^ир
Фарёбий (в. 1202), «кувваи хаёлияи шоирона»да беназир
Шавкат Бухорий (1636 йилда Исфахонда вафот этган) каби
умрининг сунгги бошка юртларда кечган каламкашлар
*ам урин олган. Ахсикатлик шоир Асириддин Ахсикатий
(в. 1212) ни Анварий (Ав\адиддин Анварий, 1105 — 1187),
Хоконий каби «азим шуаро» каторига куяди. Сайфиддин
Исфаранги деган шоирнинг шеърлари Улугбек замонаси-
да роят шухрат топганини маълум килади: «Девони ашъо-
ри 12 минг байт жамъ улуб, аксарият Улугбек мажлисинда
Кироат улинурди», «Исфара Мовароунна\рда бир касаба-
дур», деб изо\ беради муаллиф. Пах^авон Махмуд (Пур-
187
ёйвали)нинг «Канзул \акойик,»и, Лутфийнииг «мусаввада
цолан» шеърий «Зафарнома»си хацида ^ам айрим к,айдлар
учрайди.
Муаллиф Алишер Навоий ва унинг адабий му\ити
^ак,ида \ ш тухталган. Хусусан, Навоий борасида «лакаби
зуллисонайн улуб, \ижратинг тукузунчи асри авохиринда
етишан чигатой ва Ажам шуаросининг энг маш\уРлаРи~
дандур, бохусус, турк(н)инг «раис уш-шуароси» дея талк^и
улинадур. Илми хат, раем, мусики, наккошлик санъатла-
ринданда вокиф эди...» (13-бет) деб ёзади. «Мавлоно Жо-
мий ила муосир (аердош) Лутфий»ни «форсий, бохусус
туркий назмда сонийи Алишер» атайди. Султон Хусайн
Бойкдронинг «кувваи табъи»ни таъкидлаб курсатади.
Фаслнинг энг диккатга сазовор жойларидан бири Ой-
шайи Самаркандий, Ме\ри Нуржа\онбегим, Лола хотун,
Асимий, Иффатий ва Духтари Кошгарий — жами 7 «турк
шоираси» ^акдцаги фикрлардир. Афсуски, улар \акидаги
материаллар кайддан нарига утмаган. Лекин шунинг узи
\ам Туркистон адабий тарихини урганишда мутахассис-
ларга туртки бериш и, табиий.
«Туркистонда етишган хукамо (\акимлар) ва атиббо (та-
библар)» фасли ибн Сино билан очилади. Гаспринский уни
«дох,ий» атайди. Лотинчага таржима кдпинган «Крнун»и «Ов­
рупо дорилфунунларинда тадрис улинурди» деб ёзади. Тил
билимини юксак ба^олайди: «Хаки-ла воциф улдиги лисон-
лар: араби, форси, турки, юнони эди». Фаслда 11 ном кел-
тирилган. Булар машхур Форобий, Хужа Фахриддин бин
Ав\адий Сабзаворий (1384—1463), Хаким Азракий Марвий,
Нажибиддин Самаркдндий, Абу Язид Балхий, Абдура\мон
Ал-Марзуйи, Абу Ибро^им Гургоний (в. 1137), «Ёдгоритиб»
нинг муаллифи Шариф Шарафиддин: «маданияти исломия-
нинг энг буюк ходимлариндан 50 парча асари вор» Абул
Ахмад бин Табиб Сархуший (в. 897) кабилардир.
Алжабр асосчиси Ал-Хоразмий, Нилнинг сувини улчай-
диган «мик>ёс ал-жадид» асбобини яратган Ахмад Фарго-
ний (в. 861), Абурай^он Беруний, Мирзо Улугбек, Али
Кушчи, Риёсиддин Жамшид — жамъи 12 киши «нужум,
\айъат ва риёзия уламоси» сирасида берилган. Мазкур фасл-
даги «Зижи Абу Маъшар»ни тузган, риёзиёт ва илми ну-
жумга оид унлаб асарлар ёзган Абу Маъшар Балхий, Кр-
зизода Румий китобига шар\ ёзган \айъатшунос Му­
хаммад Чагминий, \андасага дойр китоблари билан шу>фат
Козонган Шамсиддин Самаркдндий (в. 1204), олтмиш
Кадамлик устурлоб ясаган Му\аммад Хужандий, Ой хакида-
188
ги кузатишлари овруполиларни ма*лиё килган, «Ал ба-
диъ» («Гузал яратилиш») асарининг муаллифи Абул Хасан,
Маъмун «байтул *икмаси» (академияси)нинг бир огиздан
эътироф этилган олими Абдулло бинни Су*айл Ал-Фар-
гоний каби *аёт ва ижодлари нисбатан кам ёритилгаи олим-
лар *ак,ида тупланган маълумотлар, шуб*асиз, узининг
акамиятини бугунги кунгача саклаб келади.
Мукими шундаки, Fap6 ва Шаркни баравар билган Гас­
принский туркистонлик ушбу олимлар ижоди Европада кан-
дай урганилаётганлигига хам диктат килади. Жумладан, Улуг­
бек «Зиж»ининг 1665 йилги Оксфорд нашри, Ал-Хоразмий,
Ибн Сино, Абу Маъшар асарларининг Европада кутиб оли-
ниши, баколанишига оид маълумотлар келтиради.
«Туркистон уламоси»да «таърих ва жуфофия уламоси»
*акида *ам боб бор. Унта тарихчи киритилган. Буларнинг
бир кисми таниш: Хондамир, Табарий, Хофизи Абру, Аб-
дураззок Самаркандий, Жамолилдин Абдулло Нишопурий
(в. 1512), Абу Саид Ал-Марвозий (в. 1167), Мир Абдулка-
рим Бухорий (в. 1830) номлари эса купчиликка у кадар
маълум эмас. Гаспринский Жамолиддин Нишопурийни асли
мовароуннакрлик деб таништиради. «Равзатул а\боб»
(«Дустлар боги») номли китоби борлигини, «Китоби так-
мил ас-синоа» («Ажойиботга кушимча»)сини Навоий но-
мига ёзганлигини, Абу Саид Ал-Марвозийнинг эса 28 жилд
(шундан 10 жилди «Таърихи Марв», 8 жилди «Таърихи
ансоб») асари борлигини, Мир Абдулкарим Бухорийнинг
Туркистон ва Афгонистонга дойр бир китоби 1876 йилда
Парижда мусъё Шефф томонидан французчага таржима
Килинганини бизга етказади.
Гаспринский Туркистон уламоси *акида тухталар экан,
бир фаслини махсус факи\ларга (диний *укУК олимлари-
га) багишлайди.
X IX асрнинг охирида яшаган ва дунё курган зиёлилар-
нинг бирортаси *ам Туркистоннинг уша давр а.\волидан
Каноат косил килмайди. Исмоилбек хонликлар салтанати-
нинг сунгги давр а\волини шундай баён килади:
«Шок Темур замонинда кар бири бир арслон улан тур-
кистонийлар бу замонда таъсири зулм ва истиодод ила
бирор сочсиз хотин, соколли заифалар поясина кирмиш
эди. Эски илм ва уламодан» кам деярли асар колмаган.
Холис ва *алол (киши) колмай, узун чопонларга, хилъат-
ларга уралган риёкор купайган эди. Золимлар иулини
189
тусадиган шариат а\ли тугаб, золимларга фатво топиб
бериб, 5—10 тилла-олтун учун сабохдан окшома кадар
«омин», «омин» айтиб, миллатни хароб ва барбод этган-
лар саноксиз эди. К,андай бахтсизликки, бир учи Садди
Чинга, дигар учи У рта ер денгизига чиккан салтанат ба-
\одирларининг авлоди ёшликда баччалик, сунг эса бач-
чабозлик \аромликлари ичида умр кечирадирлар эди.
Умаро ва вукалонинг аксари ё Эрон асирларидан, ё бач­
чалик кдлганлардан мансабга кутарилар эди. Шижоат май-
донида Темурларнинг, Шайбонийларнинг исми-шариф-
лари унутилгани каби илм майдонида Ибн Синолар, Фо-
робийлар, маориф майдонида Али Кушчи, Улугбеклар
ёддан чикиб, бутун Мовароунна\р бир хонакойи пари-
шон ва диёри дарвешон улмиш эди. Илм, *илм, маориф
иззат-нафс ва ^айсият (\урмат-эътибор) риёкорликка
айланган эди. Бу сузлар балки аччик сузлардир, лекин
тугри сузлардир. Тарих ёзадиган муаррих мад^ия ёзади-
ган мирза эмас»1.
Мана шу «хонакойи паришон» ватанга, «дарвеш» ва
«риёкор»лар миллатга айланмас экан, Туркистоннинг ке-
лажаги йукдир. Бу биргина Туркистон эмас, бутун Русия
мусулмонларига теги шли.
Исмоилбек фикрича, ахволни тузатмок, учун уч нарса
керак: 1. Миллий фикр. 2. Миллий тил. 3. Миллий маориф.
Миллий фикр, биринчи навбатда, миллат бирлиги фик-
ридир. Тил ягона адабий тил масаласидир. Миллий мао­
риф она тилидаги таълим-тарбия ни йулга куйишдир. Фикр
ва тилни матбуот тарбия килади. Матбуот ходимларини ет-
казувчи эса маорифдир. Демак, ишни маорифдан бошлаш
керак. «Таржимон» \ам, «усули жадид» \ш шу максадда
дунёга келган эди.
«Инсонларни бир-биридан уч нарса узоклаштиради: тил,
масофа узоклиги, дин бошкалиги, — деб ёзган эди Исмо­
илбек «Хаёт» газетасининг 1йиллиги муносабати билан. —
Бундан 25 сана мукаддам ахволи миллиямизи муло\аза этар-
канман, заиф аклим билан дардларимизга дармон излаб
курдимки, динимиз бир булса-да, масофа ва тилсизлик
бизни ажратар экан»2. Фан-техника самаралари олисни якин
килгач, узокликнинг сабаби факат тил туфайли эканлиги
маълум булди. «Шу аснода, — давом этади Исмоилбек, —

1Тарихи жадид Туркистон. «Таржимон» г., 1906. 33-сон.


2 Очик мактуб. «Таржимон» г.. 1906, 26-сон.
190
жумла «образованыий» зиёли кардошларим каби мен \ам
туркча исмимни ёзишни билмас эдим...»1.
«Иигирма беш санадан бери дедигим, ёздирим, чалиш- 5
дирим будир: йул очмок. Бошка бир нарса эмас. Чунки куд-
ратли, нажиб, умрли, чидамли ва жасоратли булган турк
миллатининг пароканда булиб, Садди Чин (Хитой девори)-
дан Ок денгиз (Урта ер денгизи)га кадар ёйилиб, нуфузсиз,
товушсиз колиши тилсизлигидан, яъни «Лисони умумия»я
эга булмаганидан майдонга келгандир. Бу эътикод билан яша-
дим. Бу эътикод билан мозорга киражакман».
Миллат ва унинг манфаатини хар нарсадан мукаддам
ва мукаддас тутган Исмоилбек «Хаёт»га йуллаган табри-
гини шундай тугатган эди: «... Лекин ягона шарти — унут-
ма: \ар на ёзажак эсанг, каламни уч капиклик кора сиё*га
ботирма, юрагингга ботириб,' конинг билан ёз, сузинг
унар, виждонлара етар, акс холда бесамар кетади».
1893 йилда Туркистонга келади.
Бухоро амири Абдулахадхон билан Кримда учрашган
эди. Улар бир-бирларини билардилар. Исмоилбекка Шир-
вонлик Мажид Ранизода хамрохлик килади2. Самарканд-
лилар «усули савтия» р о я с и н и яхши кутиб оладилар. Тезда
«усули жадид» йулга куиилиб, иш бошланади. Исмоилбек
Шахрисабзга кетади. Мажид Ранизода 40 кун Самаркандца
Колиб, «усули савтия»дан даре беради.
Исмоилбекнинг Туркистонга иккинчи сафари 1908 йил-
га туфи келади. Сафар тафеилотлари «Бухорода на курдим?»

1 S'ma ерда.
2 Бу сафар таассуротлари Исмоилбекнинг маколаларида («Машина-
ли мактаб*> — каранг: бу \акда: Бур\он Шараф. Абдулгани Хусайинов-
нинг таржимаи \оли \ам Хусайиноалар фирмасининг тарихи, Орен­
бург, 1913: Мажид Ранизода, «Таржимон» г., 1906, 15-сон) ёритилган.
М. Ранизода 1906 йилда таржнмалари, \икоя ва романлари билан ёзув-
чи сифатида танилган булиб Гуржистониинг Гори ша\рида ислом до-
рулмуаллими мудири эди. (Каранг, «Таржимон* г., 1906 й, 15-сон.)
Исмоилбек маколаларида Туркистонли замондошларида ёвкур оталар
шижоатидан асар колмагани афсус билан тилга олинган уринлар анча-
мунча. Бирок у мазкур сафарида Самаркандиниг Тахтикорача довони-
дан Ша\рисабзга ^тишда учраган бир чупон бола билан мулокотидан
сунг Со.\ибкирон Темур рх'хи \али-\ануз авлодларида яшаб келаётгаии-
га ишонч \осил килади. Унинг дадил. уз шаънини баланд тутиб жавоб
беришинп кузатар экан, «чупонии бундай сайратган тоифа маориф билан
мунаввар булса. тогларии остин-устун килиши шуб\асиздир*>, деб сза­
ди (Окгул дастаси ски адабиёти жадида хидматлари. Мажид Ранизода,
«Таржимон» г., 1906, 15-сон).
сарлавдоси остида «Таржимон»нинг уша йил соиларида (47,
50, 57 — 59, 64, 78) босилган. Каспийдан «Генерал Ско­
белев» кемасида келиб, Крас новодеклан поездга утаркан,
Гуктепа урушини эслайди. Кдпъа ахолисининг «бутун Осиё-
га шу\рат ва ибрат дея бола-чакаси баробар киличдан ке-
чурулуб, от оёгида топталгани»ни алам ва изтироб билан
ёдга олади. Исмоилбекни Янги Бухоро (Когон) станция-
сида амир одамлари ва Русия сиёсий агентлиги таржимо-
ни Мир\айдарбек кутиб оладилар. Амир уни Карманага
таклиф этади. Зиёфат асносида Валиахд Саййид Олимхон
билан учрашади. Валиа\днинг Русия матбуотини мунтазам
укиб боришини, дунё вокеаларидан хабардорлигини куради.
Самаркандга >пгади. «Усули жадид» мактаблари билан та-
нишади. Махмудхужа Бе*будий, Абдулкодир Шакурий би­
лан узок сухбатлар куради. Гап тарих ва келажак, мукаддас
обидалар ва уларнинг такдири, рус истилочилик сиёсати
ва узликни сакдаб колиш докида эди.
К^йтишда яна Бухорога тушади. К^ушбеги Остонакул-
бек билан тухтаб колган янги мактабни юритишни гапла-
шади. Асосий тускинлик козикалон томонидан эканлиги-'
ни англаб, \узурига боради, ваъдасини олади. Бухородаги
нугойлар Исмоилбекни ме*монга чакириб, «Жамияти хай-
рия»ларига фахрий аъзо киладилар. Янги очилган бир мак­
табни унинг шарафига «Исмоилия» атамокчи эканликла-
рини айтадилар. Исмоилбек унамайди. Амир Абдуладодхон-
нинг мар*ум падари хурматига «Музаффария» номлашни
масла*ат беради...
Мактабларгина эмас, мадрасалар *ам исло* килиниши
керак. Иложи булса, янги замонавий олий укув юртлари —
университетлар курмок керак. Исмоилбек бу фикрга 1885
йилдаёк келган эди.
«Эй давлатлулар! — деб ёзган эди Бухоро ва Хива хон-
ларига мурожаатида, — майдони сиёсатда мамуб улуб, ис-
тикдолни гойиб этди. Бу замон-да гафлат эдилурса, май­
дони иктисод ва маишатда миллат маглуб тушуб, сабаб
уланлари дунё турдикча масъул тутажакдир... »'

1 Хоил ара хитоб. «Таржимон» г.. 1906. II август, 89-сои.


ДОРУЛ-РОХАТ МУСУЛМОНЛАРИ

Исмоилбек бадиий иктидорга *ам эга эди. Юкорида


унинг Амир Темур хакидаги «Муколамаи салотин» \икоя-
сига тухталган эдик. Унинг энг машхур асари «Дорул-рохдт
мусулмонлари» дир1. Асар «Таржимон»нинг 1887 йил сон-
ларида босилган. 1906 йилда Бокчасаройда алохида нашр
этилган. 1997 йилда «К^алб кузи» газетаси кайта чоп этди.
Муаллиф асарнингжанрини «фантастик румон» деб бел-
гилайди. Асарнинг ширин тахайюл асосига курилгани сар-
лав^асиданок к^риниб турибди. Муаллиф хаёлий-афсона-
вий бир мамлакат Дорул-ро\ат (сузма-суз — рохат уйи),
яъни обод ва фаровон бир юрт фукаролари хакида хикоя
Килишни уз олдига максад килиб куяди.
Бунинг учун 8 аср давомида мусулмонлар тахти фармо-
нида келган ва ислом давлати сифатида Оврупо мамлакатла-
рига намуна булган Андалузияни танлайди. Хижрий йилнинг
98 ида (мил. 668) Марокашнинг Фаси билан Испания ора-
сидаги Жабал-ат-тарик (Гибралтар) бугозини саркарда Мусо
ибн Нусойр кушини кесиб утиб, Андалузияни забт этган эди.
Андалуз дастлаб Шомга тобеъ эди. 756 йилдан уммавий Аб-
дура^мон тахтни эгаллади ва узини халифа эълон килди. Ис-
панияни мусулмонлардан кирол Фердинанд (1452 — 1505)
кайтариб олди. Сунгги мусулмон хукмдор Ал-Хисорий, сунгги
сарой Ал-Хамро (К^изил сарой), сунгги пойтахт Гарната (Гре­
нада) булган эдилар. *
Исмоилбек тахайюлнинг реал асосларига тухтар экан,
олис тарих катларида колган турли-туман маълумотлар,
сайё^ларнинг бир вактлар ислом шуури билан гуллаб-яш-
наган Андалузия — араблар Испаниясининг маънавий-ма-
даний турмушига оид куплаб факт ва ракамларни топиб,

1 Исмоилбек хацндаги айрим мацолапарда унинг «Юз йилдан сунг


2000-сана» номл и романи хакида \ам суз юритилади (каранг: Ю. Осма­
нов. Исмоил Гаспринский ва унинг *Маз\аби иштирокиюн»п, «Янги
думе» г.. 1991. 13 март). Биз .\ам унга суяниб, ушбу хатони такрорлаган
эдик. Аслпда уни Исмоилбек езмагаи, уз газстасида эълон килган экан
холос. Роман Америка ёзувчиси Эдуард Беллами томонидан 1888 йилда
ёзилган. 1893 йилда О. Зинин таржима килиб, нашр этган. Аез Ис.\оций-
нннг \ам 1902 йилда езилмб. 1904 йилда чоп этилган <*200 йилдан сунг
инки роз» хаелнй публиинстик асарпда бу романнинг таъсириии кура-
дилар. Бу асарни эса проф. И. Нуруллин Н. В. Гоголнинг рус адабиёти
«чик^уш» <Шпнел» поисстига ухшатгаи эди (царанг: Асз Ис\окий. Зин-
доп. Суз бош и. Козон 1991, 8-бет).
13— К-9215 193
укувчи диккатига х^вола килади. «Араблар испанларнинг
тацир сахроларини обод улкага айлантирдилар, деб ,\икоя
килади муаллиф. — 12 минг кишлок, 80 кургон, 300 ша-
,\ар, 300 минг жомеъ бино килинган. Замонида пойтахт
Куртабода 200 минг хонадон яшар эди. 600 жомеъ, 500
шифохона, 800 Мадраса, 900 хаммом мусулмонлар хизма-
тида эди. Рарната, Тулиду (Таледо), Сибилё (Севилия) каби
ша^арлар \ам Куртабо (Кордова)дан колишмас эди. Бой-
лиги-чи?! Фаранг тарихчилари ёзишича, Куртабо халифа-
лигининг хазинасига жами Оврупо мамлакатлариникини
кушганда \ам етмас экан. 852 йилда Куртабо кутубхоиаси-
да 600 минг китоб булган. Бутун улкада 70 улкан кутубхо-
на бор эди. Фаранглар келиб, Андалузия мактаб-мадраса-
ларида укидилар. Оврупо Куртабо мадрасаларидан андоза
олиб, университетларини К У Р Д И ... Хуллас инсоният тарак-
киётини янги бир боскичга олиб чиккан Fap6 илм-фани-
нинг тамал тоши олис ХП — X III асрларда Андалузия —
мусулмонлар Испанияси томонидан куйилган эди. Бирок
\ар нарсанинг уз кушандаси булганидек, мутаассиблик
деган офат жуда киска муддатда бу улкадаги юксак ислом
маданиятини йук килиб ташлади. Фердинанд Андалузия-
ни мусулмонлар кулидан кайтариб олгач, улкани жо\ило-
на бир суръагда мусулмонликдан «тозалаш» бошланди.
Муъжизавий сакданиб колган «Жомеул кабир» (Катта ма-
чит) ва «Ал-Хамро» гина олис мусулмон Андалузиясининг
бир вактлар балкиган нуридан етиб келган шуъладек йил-
тиллаб турадилар...
Ушбу маълумотлар сайё\ муаллиф тилидан берилган
булиб, асарнинг мазмунига сингдириб юборилган. Та\-
ририятнинг ихчам изо\ида асарнинг бош кахрамони тош-
кентлик Мулла Аббос эканлиги, Франсия саё\атидан кей­
ин «Франсавий» деб ном олган и, уз курган-бил ганлари-
ни «Фарангистон мактублари» сарлав\аси остида
«Таржимон» да эълон килиб келгани, мактубларнинг ик­
кинчи кисмида Андалузия саё\ати урин олгани, муал-
лиф-сайё\«бахтиёрона бир сурати маишата етишмиш жа­
мияти муслимадан ба\с этажаги» айтилади.
Дар\акикат, асар роман-саргузашт характерида. Вокеа
Мулла Аббоснинг Фарангистонда орттирган таниши мад-
маузел Маргарита билан хайрлашиб, Испанияга отдани-
шидан бошланади. Мулла Аббос илкта\силни Тошкентда
олган. Фарангистонда «Илми жадид» га ошио булган. 27
' ёшда, саё\атни севади. Андалузия \акида укиган, эшитган.
Унинг уз даврида жа\онни \айратга солган илму фанидан,
194
^и Су н Г !ДаНИЯ, ? ДаН хабаРд°Р Шуни

па ..... ^ v.HKv n n J n tp a in id ииради. м у л -


а Аооос ум га тамом махдиё булиб колади. Ап-Хамро хиз-
матчисига саройни зиёрат этиш учун Туркистондан мах-
сус келганини айтиб, хоналарида тез-тез булиш ва узок;-
рок, к,олишга изн сурайди. Бир ой колиб кетади.
оиератларидан бирида сарой накдиларининг, пештокранг-
ларининг кун ва туннинг турли паллаларида турли товла-
нишларига ма*лиё булиб, тунаб крлади. Арслонлар май-
дони деб аталган гушада намоз асносида мудраб, хаёлга
толади. Олис ва шавкатли тарих намоён булади. Шу пайт
ного* оёк, товушлари эшитилиб, енгил кулги кутарилади.
Булар ким булса экан? Кузларини очиб дораса, бмри-би-
ридан гузал ун икки киз. Араб кизлари. Кдхрамоиимиз отпе­
та уларга эргашади. Улар бегона одамни сезиб кий-чув кута-
радилар. Шу пайт хоналарнинг бири остонасидаги мармар
тош кутарилиб, ок саллалик бош куринади. У Мулла Аб-
боснинг Парижда танишган дустларидан Шайх Жалол эди.
Хуллас, Мулла Аббос уларга эргашиб, «Кизлар кушки»-
дан яширин йул оркали ер остига тушади ва «Боби сало-
мат»дан узок; юриб яна юкррига ер устига кутарилади. Ь>
жойнинг номи «Дорул-ро*ат», кизлар эса, аъло укиган-
п м кгп яп и v u v w тя к г л и п л а н и б . «Ал-Хамро» саё\атига юоорил-
муддатда улка «олам дарсхонаси»га, улка а\ли эса «муал-
лими жах,он»га айланади. Кушни фаранглар ундан ибрат
олиб гафлат уйкуеидан уйронадилар. Бирок инсон конида-
ги танбаллик, бегамлик, кин-нифокбир жуш уради-ю 300
йиллик шухратшиор Андалуз давлати ичдан емирилади.
Кудратли мамлакат Туркистон сингари учга булиниб, уза-
ро киррин-барот урушлар бошланади. Бундан фойдаланган
Кастилия кироли Фердинанд 1484 йилда катта кушии би­
лан Рарнатани камал килади. Узок ва давомли уруш бош­
ланади. Халифа Абу Абдулло\ Ал-Хамрода яширин маж­
лис утказиб, иш таслимга борса, бола-чакаларни кандай
асраб колмок кераклигини масла\ат килади.
Ап-Хамронинг бир томони утиб булмас юксак Съера
Невада торларига туташиб кетган эди. Суданлик асирлар
келтирилиб, сарой ичидан тортомонга ла\м каздирилади.
Яширин йулни билганлар секин-аста вафот этадилар. Омон
колган асирлар озод килиниб, юртларига кайтарилади.
Ундан вокиф икки киши колади. Халифа ва кекса бир 6 o f -
бон. Мулла Аббос «Кизлар кушки»дан шу йулга тушган
эди.
FapnaTa мудофаани давом эттиради. Халифа Истанбул-
га элчи йуллаб, усмонлилардан ёрдам сурайди. Султон му-
^орабада булгани учун ёрдам келмайди. Хапифанинг суст-
лигидан халкжунбушга келади. Бирок халифа Фердинанд
одамлари билан хуфя алока боглаб, саройни тарк этади.
Сал олдинрок эса довюрак сардори Мусо охирги нафасга-
ча жанг килиш лозимлигини айтганида шохдан муиосиб
жавоб ололмаган ва алам устида бир узи душман устига
отилиб, мардона халок булган эди. Хуллас, Сардор Мусо-
нинг якинларидан 140 киши уни излаб бум-буш саройга
келадилар. Саройнинг сиридан хабардор якка-ёлгиз кекса
6 o f 6 o h вактни кулдан бермай, уларни ла\м оркали пастга
олиб тушади. Ла\м йули билан t o f оралигидаги, атрофини
тик ба.\айбат коилар ураб олган сай\онликка чикадилар.
Барча керакли ашёлар, биринчи навбатда минглаб китоб-
лар саройдан янги ватан га ташиб келтирилади ва яширин
йул бекитиб ташланади. Бу бир *овуч мусулмон душманга
таслим булмаслиги учун t o f багрида макон тутиб турган
бир пайтда халифа Абу Абдулло* Фердинанд \узурида ша-
харнииг калитларини унга топширар эди. Шу тарика ис-
панлар t o f ичига бекинган бир туп мусулмонлардан беха-
бар колдилар. Улар ка\рамон сардор Саид Мусонинг
авлодлари эдилар. Халифа эса килмишидан пушаймон
булди. Лекин фойдасиз эди. Фердинанд х,еч кимга шафкат
Килмади. Мусулмон макгаблариии ёпди, вакфларини олиб
1%
Куйди, мачитларни бекитди. А\ли исломнинг молини та­
лон килиб, узларини асир-хизматкор этди. Юз минглаб
а*оли ота-боболари c t o f h — кабрларини душманга омонат
колдирнб, *ижратга юзтутдилар. Ободликурнини вайрон-
лик олди. Замонлар айланиб, дунё илгарилаб, испанлар,
фаранглар *ам мамуб булган миллатни йук этиш инсоф
ва адолатдан эмаслигини, улар билан тенгма-тенг *амкор-
лик килмок лозимлигини англаб етдилар. Бирок бунинг
учун ,\ам уч аср керак булди, деб \икоясини тугатади Фа-
ридабону.
Шайх Жалол сузларидан маълум булишича, Дорул-ро-
\атдагилар дунёдаги барча узгаришлардан бохабарлар, ле­
кин булар докида билишмайди. Чунки булар дунё билан
алокага киришмайдилар, доклари йук- Саодатли такдирла-
рига сабабчи булган Сардор Мусо *ижрий 1560 (милодий
2078) йилгача ушбу макондан чикмасликни васият килган.
Васиятнома шу санада очилмоги керак. У 40 кулф остида,
40 калити 40 имомга омонат топши^илган. 40 имом До-
рул-ро*атдаги 40 кишлокдан вакил. Улканинг амири Али
исмли киши булиб, Мусо авлодидан. ХУКУК ва низом ша-
риатга, аклга, иттифокка суянади...
Улканинг \ар кодами муъжиза. Кизларнинг кулида узи
ёнар фонуслар — электр чирокдари. Кириб чикканда узи
очилиб-ёпиладиган эшиклар.
Муаллиф Фаридабону Мулла Аббосни олиб борган киш-
локнинг манзарасини чизади. Марказида кенгмайдон. Тош-
дан курилган му\ташам бинолар. Жомеъ, Мадраса, маж-
лисхона, девонхона. Атрофида гуллар, 6oF-6oF4cUiap, ул-
кан хурмо дарахтлари. B o f ва гулзорларга кумилган
\овлилар... \аммаёк озода, батартиб. — Бу жойлар аслида
балчик, гукайзор булган, — дейди Шайх Жалол, — киши-
лар илму фан ёрдамида муътадил икдим ва му,\ит яратиш-
га муваффак булганлар, тоглардан тоза су в туширганлар.
Кишлок имоми Мулла Аббосдан довруги оламга кетган
Бухоро мадрасалари, Туркистон маорифи \акида сурайди.
Дин ва шариатдан бошка нарса укитилмаслигини билгач,
таажжубга тушади. «Сизнинг диёрларда табиб, кимёгар,
меъмор, му\андис улмаюрми? Сизнинг хонлар ва \уку-
матлар идораи мул к ва давлат учун амури идорая, фунуни
молияя мо\ир маъмура ва туралара *ожат курмаюрларми?»
— деб сурокка тутади. Уларсиз *ар кандай миллатнинг д о ­
кати мукаррарлигини таькидлайди: «Ё,\у, углум, кузи 6 o f -
лик киши юрарми?!*' — дея \айрон колади... Лекин бу буюк

197
улканинг келажагига ишонади: «Санга огирлик келмасун,
>тлум. Иншооллох, замона келур, а\ли Туркистон дахи фу-
нун ва камолат ошноси улуб, тарийки тараккияя етишар...»
дея тасалли беради.
Умуман Туркистон хаёти асарнинг бошидан охиригача
муаллифнинг диктат марказида туради. Масалан, асар бо­
шида Андалузия бухрони, испанлар — фарангларнинг узаро
жанжаллари хакдца ran кетар экан, Бухоро ва Куконнинг
X IX аср урталаридаги бир-бирларига килган катлу FOpaT-
ларига шама килиб утади. Бошка бир уринда эса, хар бир
юртнинг тимсолига айланган дарёлари хакида сузлар экан,
Зарафшонни кайнокбир мехр билан тилга олади.
К^ишлок имоми Мулла Аббосни мактабга бошлайди.
E p y F , озода. \ар бир фан учун махсус жихозланган укув
хоналари, кироатхона, кутубхона... 8 ёшдан 12 ёшгача бар­
ча мактабда. У рил ва киз болалар алохида укийдилар.
Саёхат давом этади. Шайх Жалол машина тайёрлигини
айтиб, шахарга таклиф килади. Оврупода кургани оташ-
ароба. Бирок тутуни йук, узи хам бошкачарок, электр би­
лан харакат килади.
Улка маркази Дорус-саодатга кетмокдалар. Йулда киш-
локлар куринади. Бир-бири билан телефон, телеграф орка­
ли борланган. Электр мошина Дорус-саодат вокзалида
тухтайди. Шахар хам тамом бошкача. Бу биноларни Мулла
Аббос Туркистонда хам, Оврупода хам курган эмас. Шайх
Жалол мехмонни мехмонхонага жойлаб, козига кетади.
Мехмоннинг Дорул-рохатга кандай келиб колганини бил-
дириш керак.
Кеч тушади. Бирдан хаммаёкёришиб чарогон булиб ке­
тади. Мехмон хайрон. Бундай холни олдин курган эмас. У
буларнинг кечда ёниб, тонгда узи учадиган электр экан-
лигини с^нг билади. Эрталаб хаммомга тушиб, Шайх Жа­
лол билан кози хузурига борадилар. Кучалар, майдонлар
хам бошкача. Масалан, майдонларнинг бири «Озод» деб
номланган, бири халифа З-Абдурахмон номида. Кучалар-
дан бири Тарикибн Зиёддеб аталади. З-Абдурахмон май-
донидаги мухташам бир бинога борадилар. Мармардан нак-
шинлар ишланган. Эшиги тепасига олтин харфлар билан
хатти куфийда «Боб ал-хукук» Деб куйилибди. Крзихона —
шу. Крзи, унгтарафида котиб, йулакда хизматчи.
Шайх Жалол Мулла Аббос Туркистонийни таништи-
ради. Крзи уни мамлакатнингтартибларидан хабардор кила­
ди. Бир нарсани алохида таъкидлайди: «Улкамизча энг буюк
198
кабохат ва жиноятялон суйламакдир. Жазоси дахи бик OFHp-
дир. Ялончи хибс ул иниюр, аммо хибсхона очик турар,
атрофинда минг киши улса-да, сузламая бир киши топил-
мас...»
Бу ход хаммаеидан ошиб тушади. Кандай мамлакат бу?!
Кахрамонимиз бу ердаги урф-удум, ахлок, илм ва ма­
даният борасида Кози билан сухбатлашар экан, тобора
узини унгайсиз сезиб боради. J2 йил мадрасада умри бекор
кетибди. Фарангистондаги 2 йил укишини сузлар экан,
Маргаритага булган мухаббатигача айтишга тугри келади.
Бу ердагиларнинг яшаш конуни шундай: Улар Аллохдан
КУРКадиган даражада ёлгондан кУРКадилар. Ёмонликдан
жаханнамдан кочгандек кочадилар. Жаннатга интилгандек
кишиларга мухаббат куядилар. Бу гаплар кози тилидан
юртнинг янги ме\монига биргина кардошлик насихати
эмас, маъмурий-шаръий амр сифатида хам айтилган эди.
Бу улка инсон табиатининг икки буюк иллатидан — ёл­
гондан ва \аксизликдан кутулган эди. Шу жихатдан у Fap6-
нинг х,ам, [Царкнинг \ам, Оврупонинг \ам, Осиёнинг ,\ам
кусуридан холи эди. Бу ердаги илм ва ахлок олдида Турки­
стон бадавий, Фарамгистон олчок эди. Холбуки бу улка
дунёдан тамом узилиб, баланд тоглар орасига яширинган
бир жойда аждодларининг илму >у/нари соясида уз холла-
рича шундай даражага етдилар. Мулла Аббос бозор ёнила
яна бир вокеага дуч келади. Бир араб дуч келган одамга
илтижо-ла бокиб, хол-а\вол сурар, \еч ким эътибор кил-
масди. Сотувчи экан. Бир.кишинингярим динорлик хакига
хиёнат килибди. Кози уни текшириб аниклагач, айбдор деб
топибди. Шундан буён у хаммага бегона. У билан хеч ким
сурашмайди, гаплашмайди. Одамлар вабодан кУРККандек
уни четлаб утадилар. Хатто хотини, бола-чакаси хам тарк
этади. У уз хохиши билан мамлакат четидаги махсус жой­
ларда ибодат ва тахеил билан узини поклайди. Сунгжами-
ятга ян гидаи кабул кил инади. Бу бечора ёшлигида озгина
касал булгану тарбияси етишмай колган, гунох килгани
шундан. Кейинги турт йил ичида юртда бундан бошка
жиноят содир булган эмас.
Бу юртда хамма нарса гайритабиий. Масалан, Мулла
Аббос ме\монхонасига келса, икки хат ва бир газета ту-
рибди. Бири Фаридабонудан, иккинчиси махаллий «Ис-
тикбол» газетасидан. Фаридабонунинг кариндошлари мех-
мон билан танишмок истайдилар. Газета эса Мулла Аб-
босдан олис Бухоро ва Туркистон хакида макола сурабди.
Бирок бу хатлар ёзилган когозларни у илгари \еч курма-
ган, тамом бошкача. Конвертларида марка йук» бепул. LLIaitx
199
Жалол шошиб 5—6 тухум кутариб киради, жужа очирмок-
чи эмнш. Мулла Аббос \айрон, кандай килиб товуксиз жужа
оч ади.
Шайх Жалол сирни очади. Тухумдан жужа чикиши то-
вукнинг босишидан эмас, \ароратдан. Бу янги ran эмас. Бу
кадимдан маълум эди. Мулла Аббос ва унинг туркистон-
лик \амсабоклари эски илмнинг мо\иятини урганган эмас-
лар. Гап шунда. Кргозни \ам куп нарсалардан тайёрлаш
мумкин. Дорул-рох^атдагиларнинг иши шу йулдаги тажри-
балардан бири холос.
Мулла Аббос «Истикбол» газетасини варакпайди. Бухо­
ро, Хива, Кукон хонликларининг Русия томонидан забт
этил иши тарихи хакидаги маколага кузи тушади. Муал­
лиф олис тарих, хусусан Амир Темур борасидаги \оким
карашларга карама-карши уларок унинг ярим дунёни эгал-
лашида илм-фан ва ка\рамонлик самарасини курган эди.
Унингча, жахдпат ва нодонлик билан футухрт ва шижоат
\еч качон бир ерда жам була олмайди. Маколада кухна Тур-
кистоннинг таназзули сабаблари \акида суз юритилиб,
шундай ёзилган эди:
«Бир давлат ё миллат хароб улажакэса, энг ибтидо илм-
сиз ва маърифатсиз колур. Бу ^олда куй \айвони каби
фа\мсизлануб уз бошларини узлари узатуб турарлар! Нима
Килсинларки, кузлари богпангандир!»
Макола охирида Туркистондан Мулла Аббос деган бир
кишининг ажиб бир \ол билан Дорул-ро\атга келиб кол-
ганлиги маълум кчлиниб, унинг бу ерда уз билимини оши-
риш макеади борлиги мамнунлик билан кайд этилган эди.
«Ха, булар дунёни биладилар. Дунё буларни билмай-
ди», хаёлидан утказади Мулла Аббос.
Фаридабонунинг уйида курганлари бундан \ам \айрат-
ланарли эди. 80 ёшли шайх Туркисгоннинг забт этилиши
истилодан юз йил олдин маълум булганлигини айтади ва
Ибн Марвоннинг «К,иёс ва э^тимолот сиёсати» китобини
укишни тавсия килади...
Мулла Аббоснинг Амир билан учрашуви лав^аси \ам
бор. Унинг сирли мамлакатдан чикиб кетиши дунёга но-
маълум бу улка учун фалокатга сабаб булиши мумкин. Шун­
га кура, бу масалани амирлик \ал килиши лозим. Лекин
адолат конуни уни ихтисрига карши \олда олиб колишга
йул бермайди. Сайё\ Амир билан учрашади: 30 ёшларда,
чуккисокол, очик юзли, хуш бокишли. Бухоро ва Туркис­
тон турмушидан сурайди. «Ришта» хасталигидан суз оча-
ди. (Чор ^укуматн Зарафшон сувипи тусиб куйгач, Бухо-
200
рога еув бормай, ,\овузларда ришта таркалган эди). Бухо-
рога тоза сув келтириш йуллари докида фикр билдиради...
Амир Аббосга рухеат бермайди. Аббос узининг асир
эмаслигини айтади. Амир бундай масъулиятли масалани
бир узи ,\ал килолмаслигини, Олий Мажлисдан сураб \ал
Килишини айтади... Бир катор можаролар, Фаридабону —
Мулла Аббос муносабатлари, шу аснода хотин-кизлар так-
дири, Туркистон, Бухоро манзаралари, 1500 йилда очила-
жак «Васиятнома» билан боглик, гап-сузлар сунгида рухеат
бериладн. Мулла Аббос бу ерда орттирган дустлари билан
видолашиб, кандай сирли келиб колган булса, шундай
сирли тарзла чикпб кетади.
«Дорул-рохат мусулмонлари» Русиядаги туркий халк-
лар адабиётининг янги даврдаги биринчи йирик намунаси
эди. Шу сабаб унинг таъсири Волгабуйи ва Туркистон халк-
лари янги адабиётининг шаклланишида му\им рол уйна-
ди. Бу гап узбек адабиётига \ам тегишлидир.
Иккинчи томондан эса, Исмоилбекнинг бадиий ижо-
ди унинг кизгин ва самарали кечган жадидчилик фаолия-
тининг маънавий давоми, буюк миллатпарвар карашлари-
нинг олижаноб тахайюли мевалари эди.
Гаспралининг хотин-кизлар ва уларнинг жамиятдаги
урни масаласи докидаги карашлари «Хотинлар улкаси»1
номли хаёлий-саргузашт киссасида акс этди. Унда ,\ам во-
Кеалар тошкентлик Мулла Аббос Франсавий тилидан \икоя
Кил инади. Асар аёлларни «сочи узун, акди калта» дегувчи
мутаассибларга киноя булганидек, эмансипация никоби
остида уларнинг аслий хусусиятларилисобланиши лозим
булган назокатдан узоклаштирилишига, «эркаклаштири-
лиши»га карши исён \ам эди. Бу мавзунинг *ам Туркис-
тонда накадар кизгин му\окама килингани маълум.
Хулоса килиб айтганда, И. Гаспралининг *аёти ва сер-
мазмун фаолиятини Туркистонсиз, унинг тарихи ва так-
дири докидаги уйларисиз тасаввур килиб булмайди. Улуг
мутафаккир Туркистон халкдарининг бой маънавий меро-
сини Русия мусулмонлари орасидаги янгиланиш ва исло-
\отчилик доракатлари учун маънавий о.мил деб билади. Айни
пайтда, бутун вужуди билан Туркистон учун \ам нажот
йулини излайди ва буни янгиланишда, исло\отда куради.
Шунга кура, унинг карашлари \ам Туркистон билан теран

1 Асар <-Жа\оп адабиети» журналининг 1999 йил I-сонида узбек


тилида чоп этил ли.
201
ботанган эди. Шу сабабли бу фикр-карашлар Туркистон-
да акс-садо топдигина эмас, туркистонлик тараккийпар-
вар зиёлилар учун дастуриламал вазифасини бажарди.
Исмоилбек Гаспрали сиймосининг кадри ва ахамияти
шунда.

С И Д Д И КИ Й -А Ж ЗИ Й
Сиддикий-Ажзий 1864 йилда Самаркандда турилган. Ки-
чик замондошларидан Рахим Хошим («Турсункул»)нинг
маълумот беришича, ота-боболари туркистонлик булиб,
Амир Абусаид замонида, XV асрда Самаркандга кучиб ке­
либ колганлар1. «Исми Саидахмадхужа, унвони Сиддикий-
дир; Узининг асосий касби булмиш эътибори ила хозир
хам Самарканд теграсида Халвойи кишлорида дехкончи-
лик билан машрулдир2, деб ёзган эди 1924 йилда адабиёт-
шунос Вадуд Махмуд (1897 — 1976).
Саида\мад 5 — 7 ёшларида отаси Хасаихужа вафот этиб,
дастлаб бобоси Алих>ока кулида, сунгрок уста Абдулкаюм
эшигида етимликда катта булгани маълум. Булажак шоир
янгасида савод чикарди. Мадрасага катнаб «Шархи мулло»
гача укишга муваффак булди. Лекин асосий сабокни \аёт-
дан олди. Илмни купрок муста кил эгаллади. Замондошла-
ри унинг укув-кобилиятини алохида таъкидлайдилар.
Вадуд Ма\муд ёзади:
«Буюк бир истеъдодга эга булронидан куп санъатлар-
нингустосидур. Бошлаб Сиддикий яхши биртехникдур. Соат
ва мошиналарни тузатмок ишига мохирдур. Яхши тукувчи
ва тикувчидир. Куп йиллар бу санъат ила яшагондур. Яхши
овчидур, мусики билан хам анча шуруллангандур. Узтили-

1 Каранг: Сиддикий тугрисида муло\азалар. «Маориф ва ук»птувчн'>


ж., 1928 й.. 3-сон.
2 Вадуд Махмуд. Турк шоири Ажзий. «Иикилоб* ж., 1924 й., 12-сон.
У \акда яцинда сш, истсъдодли адабиётшуносларимиздан Ба\однр Ка-
римнинг «Жадид мунацциди Вадуд Махмуд» (Тошкент, «Университет»,
2000, 104-бет) номли мазмундор рисоласи босилиб чикди.
Халвойи эса, Зарафшоннинг Окдарё ирмоги буйида жойлашган
булиб. ма\аллий халк; уни Хужа Халвойи деган кишининг номи билан
боглайдн. Дарвокс. Иавоий «Мажолис ун-нафоис»да йигит ёшида ва­
фот этган самарцаидлик «Халвоий» деган шоирнинг номини тилга ола-
ди ва К‘'брининг хам уша ерда эканлигини айтади (МАТ, 13 томлнк.
59-бет).
202
дан бошк,а араб, форс, рус тилларини биладур. Форсча
шеърларм форс адабиёти билан яхши таниш эканига шо-
^иддур. Араб ва рус адабиётлари билан \ам анча ошино-
дур».
Турсункул маколасида укиймиз:
«Уз фитрат-истеъдоди билан русча укиш кераклигини
сезиб, русча савод чикаради. Бир муддат Бухорода ишлай-
ди. Бухороли уртокпарининг ташвиклари билан шоирлик-
ка \авас пайдо килади ва шеър ёза бошлайди. Фикрида
узгариш булрондан кейин бундай шеърларини куйдургани
маълумдур».
Дар^акикат, бухоролик Неъматулла Мухтарам XIX аср
адабиётини урганишда му^им манба ^исобланадиган «Таз-
киратуш шуароси»га шоир Ажзий *ам киритилган.
Муаллиф у х;акда шундай ёзади:
«Ажзий тахаллуси заковатпано*, фатонатого*, таржумон
жароид хушманди, пурдон макосид хирадманди Хожи Сай-
йида^мадхужа Самарканди астки. ни\оли табъашро Самар­
канд мукаррар аст. Асмои аном аз таътир ашъораш муаттар.
Мушорунилай^ дар аксар ^нареки а*ли асрро ба\ри як аз
он ифтихораст, у бар \акойик он камоянбаги вукуф дорад,
мисли онки, дар соатсози якто, дар хиёти ба^амто ва дар
аснофул лисани\и ва истило^от ориф ва дар жузъиёти фу-
хум ва синоат вокиф ва жузъи хубу хатти марруб ва табъи
баланд услуб дорад. Уро ва каср фузалои дорулфохирати ва
Самарканди карим ихтилоти^о ва дар му^овиратан эшон нек
абно тай\ост. Ин ашъорки, накли ма^офил фузалост аз он
со\иб табъ расост». (Ажзий заковат эгаси, фа^му идроклилар
сараси, хушмандлир равишининг ифодачиси, хирадмандлик
истакларининг билимдони Хожи Сайида^мадхужа Самар-
Кандийнинг тахаллусидирким, (ул зот) табъи дарахтининг
меваси (\амиша) канддек т о т л и р эрур \амда одамлар д и м о р и
(анинг) шеърлари атридан (доимо) муатгардир.
(Мазкур мавлононинг) замондошлари агар биронтаси-
га эга була олсалар, ифтихор килишлари мумкин булгувчи
(турли хил баракатли) касбу хунарнинг купчилик сирла-
ридан хабардорлиги бор. (Шундай санъатлардан булмиш)
соатсозликда ягона, тикувчиликда тенгсиз, тил мусанни-
фи ва исло\отда ориф, жузъий илмлар ва синоатидан во-
К и ф , яхши \улклик, ёкимли хатлик ва юкори йусинли табъ-
лик кишидур. Ул зот ша^арлар фахри (Бухоро) ва улур
Самарканд фозилларидан купи билан илик мулокотга ва
улар су.\батида яхшигина хурматга эга).
Неъматулла Му\тарам уз тазкирасида Сиддикийнинг
ишкий мавзудаги иккита форсий шеърини келтирган.
203
Бирининг матлаъи:
Ралтида бар ораз зи по зулфат чу па*лу мезанад,
Хар дам ба жони ошикрн сад ханжар он му мезанад.
(Юзинг узра чук тушган сочи иг марди майдон талаб
Килади ва *ар ла\за ошикдар куксига юз бора ханжар ура-
ди.)
Иккинчиси:
Раво мадорки, руят набинаму мирам,
Мапуш че\ра зи ман то ду буса'е гирам.
(Раво курмагил, сочинг курмайин улмогим,
Ёпма юзинг, шартдир икки упич олмогим).
Узбекча ишкий шеърлари сакданмаган.
Сиддикий 90-йилларнинг охирида Макка сафарига от-
ланади. 1900 йилда РусиянингЖиддадаги элчихонасида тар-
жимонлик килгани *ам маълум. Тифлисда Жалил Мамад-
кулизода, Алиакбар Тоирзода (Собир) билан танишади.
Шоир 1901 йилда она юртига кайтади ва янги усулдаги
мактаб очади...
Тадкикотчи Турсункул 1928 йилда мазкур мактаб би-
носини «бу кун Самарканд туманида энг мунтазам мактаб
биноларидан» деган ва Сиддикийнинг кейинги пайтларга-
ча шу ерда «мудир ва муаллим» булиб турганлигини айт-
ган эди...
«Халвойи мактаби»нинг бу «мунтазам биноси» кейин­
ги пайтларгача сакланиб келади. Упинг курилиши тарихи,
айникса, ма\аллий тилда янги мактаб очишга рухеат олиш
можароси докидаги хикоялар \али-\ануз эл огзида юра-
ди1.
Самарканд билан Халвойи ораси кесиб чикилса, ун ча-
киримлик йул.
Ургут якинидаги шаффоф булоклардан Самаркандга сув
олиб келувчи. Боги Баланд билан Боги Майдонни оралаб
>пгиб Кррадарёга куйиладиган машадр Оби Ра*мат аригига
чиксангиз, Чупонота, у ёги Самарканд.
Шоир ёзган эди:
Суйлай сана бир намуна жужжат,
Вор Шадрин га на\ри Оби Ра\мат.
Маш\ури шо\и замон Улугбек,
Илму фана таржумон Улугбек,
У на*ри канорин этди марсад...

1 Бу \акда каранг: Ибрат. Ажзий. Суфизола. Т.. «Маъианият». 1999.


116-бет.
204
Самарканднинг кедажаги хакида эса, шундай сатрлар
бор эди:
Bof ичра зилол арирда жорий,
Гуллар-ла дулу apnF канори.
Гулларда чекуб наво-ла булбул,
Сан уйлаки, нармасоз улуб гул...
Фаввора-ла су(в) дукуб Регистон,
Фавворайи теграсинда бустон.
Бустон и л а М а д р а с а а р о с и ,
Йул улмишу на гузал \авоси.
Фавворая су(в) веруб Зарафшон.
Бустони эдарди гав.\ар афшон...
Атрофини чашмаи сафойи,
Кавсар суйи янгли босафойи.
Майсур эдуб Хисор тошиндан,
Дуфрога у су(в) кетарди бошдан.
У майл ила \ар эва бориб су(в),
Исми каби ташналарга дору.
Туркистоннинг турли-туман жойларидан бу мактабни
курган и кела бошладилар. EpyF, ба\аво хона. Буйра урни-
даги парталар, дарсларнинг муайян тартиб — программа
билан олиб борилиши, умумий, миллий журрофия, та-
рих, .\исоб, хандаса, табииёт укитилиши, харита, курраи
арз (глобус) каби кургазмали куроллардан кенг фойдала-
ниш купчиликни \айратга солди. Энг кизири, дарсларнинг
асосий кием и рус тилини урганишга каратилган, мулла-
ваччалар орасида руслар \ам бор булиб, улар узбеклар ва
тожиклар билан ёнма-ён ртириб та\сил олишади (Самар­
канд медицина институтининг профессори таник*ли ме­
дик, мар\ум Г. Н. Александров Сиддикийнинг Халвойида-
ги мактабидан чикканини 70-йилларда «Тошкент окшо-
ми» Са\ифаларида ифтихор ва миннатдорлик билан ёзган
эди).
Бундай мактабнинг дустлари билан бирга душманлари
,\ам купайиб борди. Шоир шаънига баланд-паст ran орала-
ди. Асарларига Туркистонда йул бекилди. Сиддикий «Ан-
жумани арво,\» («Ру\лар йирини»), «Миръоти ибрат» («Иб­
рат ойнаси»)ни дустлари кумагида Тифлисда босдирди.
«Миръоти ибрат»нинг Узбекчасини Самаркандда 1914 йил­
дагина нашр эттиришга муваффак булди.
Исмоилбекнинг «Муколамаи салотин»ини эсга туши-
рувчи «Анжумани арво,\»да осмондан икки киши шо.ушк
либосида тушиб келадилар ва узтилларидан узларини фош
205
этадилар. Улар Бухоронинг мар^ум амирлари Музаффар-
хон ва Абдула^адхон эдилар.
«Дорул-ро\ат мусулмонлари» (И. Гаспрали) романига
х>амо\анг, унинг таъсир ва ил^оми яккол сезилиб туради-
ган «Миръоти ибрат»да эса шоир хаёлий мамлакатларга
сафар килади. Уз орзусидаги Самарканди и чизиб беради. У
озод, обод, фаровон, илм-фан самараларидан музайян эди.
Унда, \атто, шунчаки телевидение эмас, биз бугун, 70—
80 йилдан кейин гуво\ булиб турган вокеалар \акида ran
борарди.
У ерда улуб аён Самарканд,
Кунглум бу уюндан улди хурсанд.
Дошдан х^амма ер иморат улмиш,
Бир янгича шаклу ,\айъат улмиш.
Бингларча трамвай-афтомобил,
\ар ерда электр ила кандил...
Ойинайи барк, ила тилифун,
Суйлашмака \ар ким у биричун.
Манзур эди кузгуда мухотаб,
Хар ким тилифуна айласа габ...
Асарнинг «Хотима»сида эса шоир асл максадини ифо-
да килган эди. Чунончи:
Илм-фан, давлат, тил, конун — буларсиз \еч бир мил­
латнинг истикболи йук- Бу турт нарсани кулга киритмаган
миллат \алокатга ма\кумдир.
У халкпар дустлигини, узаро \амкорликни куйлаган эди.
Хар бир халкнинг тилини билиш унинг дилига йул очади,
деб \исоблади.
«Хар кочки лисон и чук билурсан,
Дунёда азизрок улурсан», — деб ёзди.
Узбек ва тожик тилларини уз она тили \исоблаган шоир
араб ва рус тилларини мукаммал эгаллаган, бирида шеър
ёза олиш, иккинчисида малакали таржима кила олиш (Н.
В. Гоголнинг «Шинель» повестини узбекчалаштирган) да-
ражасига к>тарилган эди.
Булар кимларгадир ёкмади.
«Туркистон вилоятининг газети»дан:
«3 яивар жумъа 1914 йил Улугбек мадрасаси ичидаги
жомеъда 5—6 минг мусулмонни \узурида муаззин тарафи-
дан жадидчиларни ва русча укитмокка таргиб киладургон-
ларни кофирлиги ва \ар ким боласини усули жадидга бер-
са, узи кофир, хотиии талок булиши форсий тил ила, узун
206
ва баланд бир нутк ила халойикга билдирибдур ва хам алар-
ни кофир, урус ва хамда кофир ва урус килгувчи деб эълон
Килибдур».
Гап асосан, Халвойидаги Сидцикий-Ажзий мактаби би­
лан Ражабаминдаги Абдулкдцир Шакурий мактаблари
\акида эди. Сиддикий Ражабаминнинг имоми шахрисабз-
лик Абдулкаюмнинг муаллим Абдукодирга дашномлари-
ни эшитган эди. Шахардан арава ёллаб парта келтираёт-
ганида такаббур хамкишлокларидан бири «Мулла, энди
уйингизга бир бутхона хам солинг!» — деган экан. Чидаш
керак. Бошка йул йук- Маърифат мана шундай курбон-
ликлар талаб килади.
Бехбудийнинг «Ойна» журнали Сиддикийга узини химоя
Килиш учун минбар берди. Уни такфир килувчиларга карата
жавобида:
«Аз \акгуйи забон кашидан куфраст,
То жон дорам, каломи хак мехонам»
(Хакикатни сузлаш куфр буладиган булса, токи жоним
бор экан, док сузни айтаман) деган сатрлар бор эди. Жа­
лил Мамадкулизоданинг бутун мусулмон Шаркида маъ­
лум ва машхур «Мулла Насриддин»ида босилган иккинчи
бир шеърида эса камоли истехзо билан:
Хаксуйлаян инсонлари такфир эдажаклар,
Имонли мусулмонларинга шукур, худоё! —
деган эди.
Уни куллаб чиккан маколалар-чи?! Айникса, тошкент-
лик Мирмухсин Шермухамедовнинг «Туркистон вилояти-
нииг газети»да 1914 йилнинг бошларида босилиб чиккан
маколаси «Афандим самаркандлилар!... — деб бошланарди.
— Бугун бехамиятлигингиз майдони жахолатда мубориз
талаб килур. Йук эса, бир зургина жамият орасида бир хо-
ини миллат исломга хакорат забонин тебратуб, отига ма-
гойир нутк/iap сузлаб, сизларнинг номусингизни хоки ма-
заллатга кушибдур. Бечоралар олти минг чамасида экан-
сизлар, орангизда биргина диёнатпарвар чикиб, ул хоини
бадбахтга мукобил улуб, бир суз хам демасин, уз хохи-
шингизча ул мажмуа орасиндан таралуб чик^онингиз мил-
лати исломга хакорат эмасму?! Мухтарам «Ойна»фурушла-
римиз миллат теразасин тузатмок булгонларида тарака-ту-
руклари Сурайёдин хам юкорида куринур эрди...»
207
Шуб\а йук, бу мактаб факат \арф таиитадиган эмас,
хуку к та нитадигам жой \ам булган. 1916 йилда Самар канд-
ни ларзага солган Да\бед цузголонининг жуда куп катнаш-
чилари Сиддикийда укиганлар дейишга асос бор. Аввало,
Да\бед бу ердан бор-йут 10 чакиримча. Атрофдаги энг
машхур мактаб эса Хдпвойида эди. Иккинчидан, унинг му­
аллим и Самарканду Бухородагина эмас, бутун Туркистон-
да, балки Тифлису Бокуда \ам таниклн, эрксевар шеър-
лари билан тил га тушган шоир эди.
У миллий уйгониш даврининг барча шоирлари синга-
ри кенг оммани маърифатга бошлаш, ^ак-^КУКини анг-
латишни адабиётнинг бош мавзуи деб билди. Уни уз а\во-
лини англашга, дунё билан баробар яшашга чакирди.
Шеърларида Ватандан, унинг да.\шатли фожисшаридан
суз очди. Замондошлари орасида биринчилардан булиб,
унинг бурзида турган «яди бедод» (зулм дасти)ни уз оти
билан атади:
Яди бедоди я р м о д и н на улмиш, эй ватан, \олинг,
Асири фитнау кайди FaM улди аклу фаолинг.
Юзунг карсу камар рухсори я н г л и р ч о к -ч о к улмиш,
К,аму бахти каролар, тийра диллар этди помолинг.
У алвон чечакларда узга маъно топди, уларда кип-кизил
кон курди. Кирмиз япрокларни «хуни но*ак» рангидан
кизарган «хоки ватан» деб атади:
Куранда лола яфрорин гумон этмак чамандур бу,
Лисони \ол \арифи дарси ибрат, анжумандур бу.
Ша^иди ханжари ишки ватанлар лахта конидин,
Курунмуш пардаи номус илан хунин кафандур бу.
Бу гулшан са\нида гул яфроги ранги гумон этманг,
Кизармиш хуни но*ак рангидин хоки ватандур бу.
Уксиз, хароб ватанни исло\ килиш дарди билан яша-
ди:
Ватан харобасин исло^ина интизоридаям,
Бу интизорима бу интизордир боис.
Бунинг учун бирлашиш керак, шунчаки, кур-курона
эмас, маслак, эътикод асосидаги чинакам иттифок, бир-
лик лозим деб билди:
Маризи итти\одам, анжуман базми табибимдур,
Банинг шуро шароби боиси дафъи хуморимдур.
Тахмин килиш мумкинки, бундай фикр-туйрулар 1916
йилги мардикорлик вокеалари билан кузролган «юрт эрла-
208
ри» (Нозимахоним) учун маънавий-ру\ий омиллардаи
булган эди.
Шу маънода шоир исёнкор шеъриятининг Да,\бедгина
эмас, маш\ур Жиззах кузголони билан \ам маълум богла-
ниши бор.
У 1916 — 17-йилларда туркистонли зиёлилар орасида
биринчилардан булиб, Биринчи Жа\он урушининг Faft-
ри инеон ий характерини курсатиб берган, чор ^укумати-
нинг урушпарастлик сиёсатини фош этган эди. Шоирнинг
1917 йил «Хуррият» газетасида босилиб чиккан «Таажжуб
суз», «Йул булсин, каерга борамиз?!» каби маколаларини
укисангиз, унинг тийрак фикридан ^айратга тушмай ило-
жингиз йук-
У 1917 йилга жуда катта умид билан каради:
Зулм курган кунларинг энди фаромуш улгуси,
Зулм ути оби адолат бирла хомуш улгуси,
Барчага илму маориф шарбати нуш улгуси,
Бою муллолар бари энди кафанпуш улгуси.
деб ёзди. Бирок, куп утмай, алданганини сезди. Уша
давр матбуотида, хусусан, «Машраб» журналида босилган
,\ажвияларида буни пайкамай колмайсиз.
Сиддикий 1919 йилда Самарканд вилояти адлия були-
ми мудирининг уринбосари, кейинрокбулим мудири булиб
ишлади.
1922 йилда эса яна муаллимликка кайтиб, 1927 йилда
вафот этди.
Уз шеърларига «Ажзий» тахаллусини куйган Саида^мад
Сиддикийнинг адабий мероси шу пайтга кадар бир жойга
тупланган эмас. Шоирнинг «Айнул адаб» («Одоб кузи», Са­
марканд, 1916, узбекча), «Ганжинаи ^икмат» («Хикмат
хазинаси», Самарканд — Тошкент, 1914, тожикча) шеърий
тупламлари, «Миръоти ибрат», «Анжумани арво\» каби
поэмалари, публинистик маколалари, Гоголь «Шинель»и
таржимаси, \и коялари ижодининг серкирралигидан дало-
лат беради.
У 10-йиллардаёк шоир ва мураббий сифатида доврук
козонган. Шсърлари Кавказда «Мулла Насриддин», «Ди-
рилик» журналларида босилган. «Миръоти ибраг» хужанд-
лик Тошхужа Асирийга чакмокдек таъсир килган. «Фар-
хунда фитрат» (улуг истеъдод) АжзиГ1 га та\синлар антиб,
«Тимсол»и Асирий дар жавоби «Миръоти ибрат» Ажзий
Самарканднй»мн ёзган эди.
14— К-9215 209
Садриддин Айний «Намунаи адабиёти тожик» (1926)да
Сиддикий шеърларидан уцувчига такдим этар экан:
«Ин абёт хама интибох ва танбехист, агар аврок^и ин
мажмуа танги намекард, хар байтро ба сахифаи шарх до­
дан лозим меомад. Холо бо диккати хонандагони хиром
хавола шуд, зин\орки, сарсари нагузаранд» (Бу байтлар-
нинг хаммаси му\им ва диккатга сазовордир. Ушбу мажмуа-
нинг, имкон кутарса, \ар бир байти маъносини шархлаш
учун бир са\ифа лозим булади. Энди биз буни укувчилари-
мизнинг узларига хавола киламизки, зинхор юзаки караб
утмагайлар) деган эди.
20-йиллардаги кизгин ижодий фаолияти-чи? Унинг
«Ме\наткашлар товуши», «Зарафшон», «Овози тожик» га-
зеталаридаги унлаб макдпаларисиз, «Машраб», «Мулла
Мушфикий» журналларидаги хажвий шеърларисиз 20-йил-
лар адабий *аёти тукис булмайди.
Мадраса тахсили билан вояга етган шоирнинг 20-йил-
лар шароитидаги сиёсий кескир, халкчил фикрлари ки-
шини хайратга солади.
Эстетик к,арашлари-чи?
1926 йилда «Овози тожик» (74-сон)да «Инчунин бояд»
(Шунака хам буларкан) деган маза-матрасиз бир шеър
босилган эди. Куп утмай, худай шу радиф ва номда «Маш­
раб» да Сиддик^ийнинг хажвия — жавоби пайдо булади.
«Кузимга учради ного\, бир ашъор «Инчунин- бояд»,
Ман айтдим унгата\син ила такрор «инчунин- бояд» —
деган сатрлар билан бошланарди шеър. Ва у:
Разал вазну кафо, ШИрИН иборатдин иборатдир,
Муроду ма^саду маъно чи даркор, «инчунин бояд»,
каби чандишлар билан лик^тула эди.
«Машраб» журнали 1926 йили 2 йиллик туйи муноса-
бати билан шоирга шундай хазил цилган эди:
Ажзий бобо, *амман и сукин г,
Сукишдан хам туйиб букинг.
Зиёнли муллолар огзига
Каламнинг захрини тукинг...
1989 йилда хозирги УзМУ, Узбекистон Ёзувчилар Уюш-
маси ва Самарканд вилоят маъмуриятинингташаббуси би­
лан Сиддикий-Ажзий таваллудининг 125 йиллиги нишон-
210
ланди. 1999 йилда «Маънавият» нашриёти шоир «Танлан-
ган асарлар»ини чоп этди.
Сиддикий-Ажзий ижоди куп жи^атлари билан бугунги
авлодга ^ам ,\амкор ва ^амдаст була олади.

НбЗИМАХОНИМ
(1870 - 1924 )

Тошкентда нашр килинадиган «Ал-исло\» журналининг


1915 йилги сонларидан бирида «Тасаттири нисвон» («Хо-
тин-кизларни пардада саклаш \акида») деган шеър боси-
либ чикди. Унинг муаллифи дину иеломда обру-эътибори
баланд бир шоир эди. Шеърда аёллар шаънига бепарда ran
айтилиб, уларни маърифатдан узок саклаш таъкидланган
эди. Хатго муаллиф:
К,айеи хотунким, очик юздур, бале фо\ишадур,
Кизу хотунинг улурлар пардаеизлик бирла Fap, —
дейишгача бориб етганди. Хотин-кизлар озодлиги хакида
гапиришни хуш курадиган либерал матбуот сукутсаклади.
«Ал-иело\» журнал и эса «К,уръон»даги «Нисо» (аёл) сура-
сининг тафсирига тушиб кетди. Унга муносиб жавоб бе-
ришга \еч ким журъат килолмади. Лекин куп утмай, бир
шеър пайдо булди ва у киска муддатда Тошкентнинг бутун
турт да\асига ёйилди. Унда шундай сатрлар бор эди:
Етар, баским, биза бе,\ад бало санги насиб улди,
«Заифу нотавон»лар деб, биза куллик насиб улди.
Ки ул зулматни тимсоли чодир-чиммат насиб улди,
Асрлар элтгон ул бидъат уйкусидин уйгонинг!..
Етар бустон, ^акорат биз «заифу нотавон»ларга,
Жавоби лойики берсак, анингдек бедаволарга.
Илмдин бас, канот айлаб, килиб парвоз хаволарга,
Асрлар элтгон ул гафлат уйкусидин уйгонинг!
Ушандай муд^иш замонда «заифу нотавон»лар хукУКини
бу кадар дадил \имоя килиб чиккан, уни та\кир этувчи-
ларга кескин жавоб берган ушбу шеър муаллифи бешёгоч-
лик Нозимахоним эди.
Нозимахоним узбек мумтоз шоирлари мактабининг кен-
жа вакилларидан бири. У Туркистон эрк ва \укУКУ10'н уй-
гона бошлаган бир даврда яшаб ижод этди. Ушбу жараёнга
уз улушини куша олди. 10-йиллардаёк шеър ва маколалари
билан мустакиллик, хотин-кизлар озодлиги масалаларини
211
кутариб чикди. Маърифатни э\тирос билан улуглаб, асрий
хурофот ва бидъатга карши курашга чакирди. Уз шеърла-
ри, публицистик маколалари билан янги узбек адабиёти-
нинг майдонга келишида хизмат килди.
Нозимахоним 1870 йилда Тошкеитда тупитди1.
Унинг отаси Мулла Саид А^мад замонасининг пешка-
дам кишиларидан булган. К^изининг маданиятли ва маъри-
фатли булиб етишуви учун кулидан келган \амма ишни
Килди. Дастлаб эеки мактабда, сунгрок ма^аллий хотин-
кизлар учун очилган русча мактабда укитди. Шоиранинг
шогирди Манзурабону уз хотираларида Нозимахонимнинг
рус тилида эркин гаплаша олганини, Оренбург ва Крзон-
да чикиб турган матбуотни мунтазам кузатиб, уз укувчи-
ларига Русин аёллари \аётидан кизикарли \икоялар сузлаб
берганини ёзади. Дархдкикат, Нозимахоним уз даврининг
маданиятли, илгор карашли аёли эди. У Оврупо адабиёти
ва маданияти билан таниш, хусусан, Оврупо эркпарвар-
лик гояларидан бахраманд хотин-кизларимиздан эди. Бу
*ол унинг дастлабки макола ва шеърларидаёк равшан
куринди. Унинг 1904 йилда «Туркистон вилоятининг газе-
ти»да босилган маколаларидан бири «Инсонга канча эрк
даркор?» деб номланган эди. Сунг кетма-кет ма^аллий мат­
буот са^ифаларида «Хотинлар \укукига оид», «Илм ва ма-
ориф борасида бир-икки суз» каби маколалари чоп этил-
ди. Уларда узбек аёлининг туткун ва туррун жамиятдаги
роли ва урни масаласи кузгалди. Адиб зулм ва жа\олат пой-
мол этган узбек аёлининг миллий, инсоний \ак-\укукини
талаб килиб чикди. Бу йулдаги ,\ар кандай озодлик \apa-
катларига хайрихохдик билдирди. Уларни куллаб-кувват-
лади. У уз маколалари билан аёлларимиз орасидан етишиб
чиккан биринчи журналист булиб колди. Унинг бу мако­
лалари уз мазмуни, уз ру\и билан Туркистонда озодлик
рояларининг ёйилишида, хотин-кизларимиз уртасида де-
мократик интилишнинг кучайишида, шуб^асиз, катта хиз­
мат килди.
Нозимахоним истеъдодли шоира \ш эди. Унинг.\accoc
шеърияти 1905—17-йиллар узбек адабиёти нинг етакчи
йуналишпарини аниклашда, 20-йиллар узбек поэзиясининг
узига хос хусусиятларини белгилашда, умуман узбек ижти-
моий-сиёсий шеъриятининг сарчашмаларини куздан ке-

’ Шоиранинг тугидган мили набила \ар хнлликлар бор. М. Зокироп


1864 йил деб курсатади. (Каранг: Тирик сагрлар. Т.. 1968. 74-бст.)
212
чирмшда кимматли материаллар бера олади. Нозимахоним
адабиётга жушкин лирик шоира сифатида кириб келади.
Унинг ишкий газалларида аёл киши нинг мураккаб, раиг-
баранг рухни дунёси узининг самимий, бетакрор ифода-
сини гопган эди:
Кузи сузук ни горим,
Сузи чучук нигорим, ‘'
Бокмай к,иё >пгарсан,
Хажрингда дарду гамдин,
Кдддим букук нигорим.
Хижрони оташингдин
Багрим куюк нигорим.
Недур хуршиди тобон,
Сенсан буюк нигорим.
Кукс имга бок, аламдин
Чоки суку к, нигорим.
Рахм аила, Нозимангга,
Кузи сузук нигорим!
Ёки Навруз хакдааги «Бу кун» радифли шеърини олинг.
Нозимахоним «олам»ни «гулистон»га, «сахро»ни «бустон-
»га айлантирган «айёми бахор» оркдди дунёнинг гузалли-
гини таъриф ва тавсиф этар экан, хаётсеварликни илгари
суради. Шундай кутлуг кунда ёри «арз»ини «кабул» этмай,
Навруз туни у билан «хамнафас» була олмаслигидан енгил
шикоят килади. Шеър «Нозима, назмингбила мадх эт ба-
хор айёмини, Гар фалак кажравлигидин юрт вайрондур бу
кун» деган хам истило окибатларига, хам миллат авлоди-
нингжонсиз хайкал ига, хам казойи кадарга ишора килув-
чи тагдор, мазмундор байт-мактаъ билан я кун топади.
Дархакикат, шоиранинг бу хил газалларида мумтоз шеъ-
риятнинг энг яхши анъаналари давом эттирилган ва замон
садолари сингдирилган эди. Куп утмай, шоира шеърияти-
га янги мавзулар кириб келди. Дунёдан хабардорлик, та­
тар, рус матбуоти ни кузатиб бориш уни маърифат томон
етаклади. Дугонсшарини илм-маърифат эгаллашга чакирди.
Такдир х>'кмрон кил ган Русиянинг тили ва расмини урга­
ниш заруратини хис этди. Биргина шу туфайли эмас, уму­
ман, бу тил ва маданиятнинг бошка миллатлар такомили-
га хам кумакчи була олпшини идрок этди. Урганшига ча-
Кнрди. «Укинг, урус забонин эл аро бу яхши хислатдур,
Забони безабон улмокбилинг, бу кони иллатдур» деб бош-
ланарди шоиранинг бир шеъри.
213
Замонасидаги тарихий х;одисаларни зийраклик билан
кузатиб борган шоира шеърларида но^аклик ва зулмдан
норозилик кайфиятлари кенг урин ола бошлайди. Унинг
диккат-эътиборини «багри юз мингжаро\атдан» панжмурда
булган, «гам юки остида кадди букилган» «чорасиз гариб-
лар» ахволи эгаллайди:
К,аён боксам жахон мулки аро беморни курдим,
Дили юз минг жарохатдин фалак озорни курдим.
Бири FaM боридин нахли гулистони хазон улгон,
Сулуб умри гули бир йул, кузи хунборни курдим.
Бири давлатга FapK улмиш, Fapn6 ахволини билмас,
Мудом айшу фарогатда, ажаб хунхорни курдим.
Бирин кадди эзилмиш FaM юки остида сомондек,
Тополмай чора дардига булур безорни курдим...
Шоира турмушдаги тенгсизликдан сузлаяпти. Хаёт ва
маишатлари бир-бирига тамомила зид булган икки тоифа-
ни сифатлаб беряпти. Жамиятнинг бу хилдаги адолатсиз
тартибларига, бемаъни конун-коидаларига узининг муно-
сабатини *ам билдиряпти. Бу сифатларда миллий киёфа-
дан кура, ижтимоий о\анг кучлидай туюлади.
«Бир ёнда» радифли бошка бир шеърида Нозимахоним
масалани янада кескинрок куяди:
Куринг, дустлар, юз минг вой, айш-ишрат бир ёнда,
Кашшок мазлум бошида кайру-хасрат бир ёнда.
Бойваччалар сурсангиз, \ар кун базму ишратда,
Мазлум-йуксул улар-чун килур хизмат бир ёнда.
Бир ён булуб боёнлар, FapK танга-ю тиллога,
«Бурда нон» деб бечора, килур ме^нат бир ёнда.
Шу тарика «шохона касрлар», «вайрона кулбалар»,
«жаво\ирга FapK танноз хонимлар» ва «кули косов, сочи
супургилар», «току равоклар ичидаги ишратпарастлар»
билан «зулмат хужрадаги дузандалар» мукоясаси n0F0Ha-
ма-порона кучайиб боради. Ва шоира уз кардошига зулм
килиши окибатида шахснинг инсоний киёфаси бузили-
шига диккатни каратади. Хамиятнингйухолганлигини адо-
латсизликка «кур» ва «кар» булишни бунинг биринчи бел-
гилари сифатида тал кин килади.
Нозимахоним социал сатирага кенг урин берди. Замон
вокеаларини \ажвий-танкидий усулда ёритди. Лекин ба-
рибир, шоира шеърларининг куп асрлик адабиётимиз та-
214
рихидаги урни *акида гапириш лозим булса, унинг 1905
йил вокеаларини таъриф ва тавсиф этган шеърларини
алохида- тилга олиш керак булади. Гап шундаки, шоира
нон ва озодлик талабида майдонга чиккан, лекин ок под-
шо томонидан шафкатсиз укка тутилган Петербург ишчи-
ларининг инсоний кадр-кимматини \имоя килиб чикди:
Баён эт, эй кунгул, розингни ^ар дам,
Эшитсун а\ли диллар булса ^амдам.
Булубдур эл аро турфа талотуп,
Ёгар мазлумлара офат дамо-дам.
Хукумат адлу инсофни йитурди,
Десанг *ак суз, тутар бугзингни маркам.
Хирадмандлар булуб ер бирла яксон,
Булуб нодони дунлар шод-хуррам.
Еярга нони йук бечора мардум,
Булуб сарсон-саргардон, \ар дам.
Тукубон кон ёшин бечора мазлу.м,
Уз а^волин деса булгай музаллам.
, Килиб хуррияту эрклик талошин,
Курунг, юрт эрлари сунг булди бадном.
Кесилди бошлари, булди бадарга
Ва ё тортилдилар дор узра маркам.
Куруб ушбу ватан *оли харобин,
Демаслар рост суз ул а*ли инъом.
Тагофилга солибон узларини,
Юмуб куз, мад* этарлар бой поччам.
Хунар сизга гаразгу, косалеслик,
К,ачон булгай ишингиз, ёнса олам.
Халойик, айб килманг бу сузимга,
FaMy \асрат десам \ар канчадур, кам.
Бу кун даврон суруб, жавлон киланлар,
Булур \ак олдида охирда мулзам.
Дегил назминг аро х;ак сузни Нозим,
Ки шояд шум кунлар булса бархам.
Куринганидек, шоира Биринчи рус инкилобининг май­
донга келиш сабабларини, унинг окибатларини та^жл
килишга уриняпти. Руй берган вокеалар тасвирида халк
\аракатига хайрихо\лик, истикболига ишонч сезилиб ту-
рибди. Шоира Русиядаги ижтимоий-сиёсий масалаларни
\ам бирмунча тугри тушунмокда, туфи ба,\оламокда. Бу
\акдаги маълумотларни у матбуотдан олган. Матбуотда эса
бу \одисалар бир хил талкин килинган эмас. Крлаверса,
бу шеър 1905 — 07-йнл Русия вокеалари ак^ эттирилган
узбек адабиётидаги ягона адабий асар.
Афсуски, Нозимахонимнинг хрзирча мавжуд асарлари
жуда оз. Шеърларини жамлаб чикса, 20 гадан сал ортади.
1914 — 16-йилги Туркистон миллий озодлик доракатлари-
га муносабатини белгиловчи бирор асари учрамади. 10- йил-
лардан кейинги шеърлар йукдаражада. Лекин тахмин килиш
мумкинки, миллий озодлик учун олиб борилган \ар кан-
дай курашни куллаб-кувватлаган. Буни шундан \ам билса
буладики, Нозимахоним олис Русиядаги «талотуф»ларни,
«хуррияту эрклик талоши»ни тасвирлар экан, узининг кор­
ни ва ма\алласидаги обрусидан бошка нарсани уйламайди-
ган, дунёни сув босса тупигига чикмайдиган миллатдош-
ларининг мазмунсиз *аётига разм солади. Инсон ва жами-
ят, Ватан ва Миллат докидаги юксак тушунчалардан келиб
чикиб, Туркистон манзарасини ёритади. Унда «тузилиш»
эмас, «бузил иш» ни куради. Хатто шеърларидан бири ни
«Минг таассуф» деб сарлавх,алайди. Шеър куйидаги банд
билан бошланади:
Минг таассуф, ажаб замон Улди,
Яхши ким эрса, ул я мои улди.
Баъзилар мойили занон улди,
Баъзи эл толиби жувон улди.
Дилки, миллат Faмида кон улди,
Эмди бул кун ишим фигон улди.
Сунг тафсилотларга утади:
Хар ма\алла ичида турт самовар,
Неча нодон чикиб, кимор уйнар.
Баъзиси мает эшак каби \анграр,
Холимизни куруб, кулар агёр.
Дилки, миллат гамида кон улди.
Кори бе\удалар аён улди.
Яна:
Килди бойлар таракдатиб туйлар,
Кази-карта куюб, суюб куйлар.
Буни мад* эттилар раразгуйлар.
Туй килгамлар факирни кам уйлар,
Дилки, миллат гамида кон улди,
Ранги руйим куюб самом улди...

Шеър «О*, эзгу орзуларим каём улди?!» деган алам тула


сатр билан якунланади.
216
Нозимахоним 1924 йилда вафот этди. У х,акдаги маълу-
моглар куп эмас. Адабиётшунос М. Зокиров шоиранинг
«Шу\рат», «Садойи Туркистон», «Иштирокиюн» газета-
ларида босилган шеърларидаи, адабиёт мухлиси себзор-
лик Му^аммадхон Норхужаев кулида сакланувчи каламий
шеърлар дафтаридан бир дастасини жамлаб, шоиранинг
шогирди Манзурабону хотиралари билан бирга 1967 йил­
да «Тошкент окшоми» газетаси са^ифаларида эълон кил­
ган эди. Сунг буларминг асосий кисми 1968 йилда «Тирик
сатрлар» тупламида босилди. Каминанинг 1977 йилда чоп
этилган «Эрксевар шоира» (Узбек филологиясининг ак-
туал масалалари». Илмий асарлар туплами, №532, Т.,
1977, 96 — 1 — 4 бетлар) маколаси \аы Нозимахоним
Хаёти ва ижоди \акида эди.

МАХМУДХУЖА БЕХБУДИЙ
(1875 - 1919 )
ХДЁТ ЙУЛ и
Ма\мудхужа Бе^будий Туркистон жадидчилик *арака-
тининг бонийсидир. Унинг \аёти ва ижодий фаолияти
^акида 20-йилларда ма^аллий матбуотда Садриддин Ай-
ний, Хожи Муин ибн Шукрулло, Лазиз Азиззода каби
замондошлари томонидан бир катор макола, хотиралар
эълон килинган. Кейинги йилларда, хусусан, мустакиллик-
ка эришилгандан сунг жадидлар фаолиятини урганишга
кизикиш кучайиши билан Бе^будий \ам кайта кашф эти­
ла бошланди. Бе^будий таржимаи \олини ёритишда Хожи
Муиннинг 1922 — 23 йилларда узи му\аррирлик килган
«Ме\наткашлар товуши» (1922), «Зарафшон» (1923) газе-
таларида чоп этган маколалари му\им ах;амиятга эга. Бе\-
будий ^акида 70-йиллардан бугунги кунгача эълон кили-
ниб келаётган Соли\ Крсимов, Ахмад Алиев, Наим Кари­
мов, Сирожиддин Ахмедов, Шерали Турдиев ва бугунги ёш
тадкикотчилар Халим Саййид, Нормурод Авазов, Зебо
А>;ророва ишларининг барчасида мана шу Хожи Муин
маълумотлари асос килиб олинади*.

1 Аспида \ам Хожи Муин (I8S3 — 1942) Бе\будиинн якиндан бпл-


гаи, уиииг эътиборига сазовор булган \ямкасабаси, шогирди эди. 1914
йилда Бс.\будий \аж сафари га кетар экан. «Оина» журпалипинг мувак­
кат му\аррнри килиб \ожи Муиннн колдирганлиги маълум.
(Каранг: Ма\мудхужа Бе\будий, Касл и Сафар. Таиланган асарлар, 2-
пашр. Г., «•МаъиавпяТ» 1999, 55-бст).
217
Унинг келтиришича1, Ма\мудхужа Бе\будий 1875 йил­
нинг 19 январида (\ижрий 1291, 10-зул\ижжа)2 Самар­
канд якинидаги Бахшитепа кишлогида рухоний оиласида
дунёга келган. Отаси Бехбудхужа Солиххужа угли туркис-
тонлик, Ахмад Яссавийнинг авлодларидан, она томондан
бобоси Ниёзхужа урганчлик булиб, амир Шохмурод замо-
нида (1780 — 1785) Самаркандга келиб колган.
1894 йилда отаси имом-хатиблик билан шугулланиб кел
ган Бехбудхужа вафот этади. Ёш Махмудхужа тогаси кози
Мухаммад Сиддикнинг тарбия ва карамогида усиб вояга
етади. Араб сарфу нахвини кичик тогаси Одилдан урганади.
18 ёшидан козихонада мирзалик кила бошлайди. Дарвоке,
Бехбудийнинг мактаб-Мадраса хаёти хакида хам маълумот-
лар нихоятда кам. У дастлаб Самарканд мадрасасида,
сунгрок Бухорода яхшигина та\сил курган. Анъанавий Мад­
раса илмини пухта эгаллаган Бе,\будий 1915 йилда этно­
граф Г. Андреев саволларига жавоб берар экан, Мадраса
та\силини алохида тилга. олгани маълум3. Хуллас, анъана­
вий та\сил, сунг эса уз устида кунт ва сабот билан ишлаш
оркали у шариатнинг юксак макомлари — кози, муфти
даражасигача к>пгарилади.
1899—1900-йилларда Бехбудий бухоролик дусти Хожи
Бако билан \аж сафарига чикади4.
«1318 санаи хижрияси тавофи Байтуллога Кавказ йули
ила Истамбул ва Миср ал-Крхира воситаси-ла бориб эдим.
Муддати сафарим саккиз ойдан зиёда чузилуб эди5, — ёза­
ди Бехбудий бу хакда. Дунё куриши изсиз кетмайди. Сафар

1 Каранг: Хожи Муин. Махмудхужа Бехбудий, «Зарафшои» газста-


си, 1923 йил, 25 март.
2 Айрим тадцикотларда бу сама 1874 йил март («Совет Узбскистони
саиъати» ж., 1989, 2-сон) деб бизнингча, яиглиш курсатиладн. 1291
йилнинг бошланиши (I мухаррам) 1874 йилнинг 18 феврал чоршанба
кун ига тугри келади. (Каранг: Таблица согласования... X. К. Баранов.
Арабско-русский словарь. М., 1977, 940—942-бстлар). Зулхижжа сунгги
ойдир. Унинг 10-си 335-кун булиб, жамлаигаида 1875 йил, 19 январ
келиб чикади.
'Андреев Г. Самаркандский журнал «Ойна» и его редактор-изда-тель
Махмуд Ходжи Бегбуди. г. «Туркестанские ведомости», 1915, 17 сентябр.
4 Каранг: Хожи Муин. Ма\мудхужа Бе\будий. «Зарафшон* газетаси,
1923 йил. 25 март.
5 Каранг: Махмудхужа Бехбудий. Касди сафар, «Ойна» ж.. 1914, 31-
сон.
218
янги мактаб \акидаги карашларини муста\камлайди. Унинг
ташаббуси ва гайрати билан 1903 йилда Самарканд атро-
фидаги Халвойи (С. Сиддикий), Ражабамин (А. Шакурий)
Кишлонутарида янги мактаблар ташкил топади. Адиб ушбу
мактаблар учун дарсликлар тузишга киришади. Кетма-кет
унинг «Рисолаи асбоби савод» (1904), «Рисолаи жугрофияи
умроний» (1905), «Рисолаи жугрофияи Русий» (1905), «Ки-
тобат-ул атфол» (1908), «Амалиёти ислом» (1908), «Тари­
хи ислом» (1909) каби китоблари пайдо булади. Мах;муд-
хужа 1903 — 1904-йилларда Москва, Петербургга боради,
1906 йилда Козон, Уфа, Нижний Новгородда булади. Бу­
лар саё*ат эмас, хизмат сафари эди. Масалан, Нижний
Новгородда 1906 йилнинг 23 августида Русия мусулмонла­
рининг турмуш ва маданияти муаммоларига багишланган
Курултой чакирилади. Бе^будий бу курултойда Туристон-
лилар гуру^ини бошкаради ва катта нутк сузлайди1.
25 кунга чузилган бу сафар *ак,ида Бе\будий сунгрок
шундай маълумот берган эди: «1325 санаи *ижриясинда
Русия мусулмонларининг му^тарам зиёли ва акобирлари-
нинг Нижни Ёрминкасинда миллий ишлар тугрисинда
машварат кила турган мажлисга мушарраф булмок учун
Урунбург йули ила Маскуф, Петербург, Козон воситаси-
ла Нижни Новгуруд бориб эдим»2.
ТЕАТР КЕРАК

Маърифат учун биргина мактаб кифоя килмасди. Замон


ва дунё вокеалари билан танишиб бормок, миллат ва Ва-
таннинг а^волидан, кундалик \аётидан ого* булмок керак
эди. Бинобарин, миллат учун шундай ойна керак эдики,
унда у уз кабо\атини ,\ам, мало\атини \ш кура олеин.
Мана шу э\тиёж ва зарурат Бе\будийни театр ва матбу­
от сари бошлади. «Падаркуш» шу тарика майдонга келди.
Бирок унинг дунё куриши осоН кечмади. Бунга сабаб: би-
ринчидан, чор хукумати мустамлака Туркистоннинг маъ­
рифат йулига кириб, уз хукукини танишидан манфаатдор
эмас эди; 1916 йилдаги Туркистон генерал-губернатори Н.
Р. Куропаткиннинг уз кундалигида ёзган ва бугун жуда
маш\УР булиб кетган «Биз тубжой халкни тараккиётдан,
мактабдан, рус *аётидан 50 йил четда тутдик», деган сузла-

1 К аРанг; А- А. Пясковскнй. Революция 1905 — 1907 годов в Туркеста­


не, М., 1958, 559-бет.
- «Ойна» ж., 1914 йил. 31-соп. 598-бет.
219
рини эслаш кифоя. Иккинчидан, туркунлик ва туткунлик'
туфайли авж олган жа^олат, мутаассиблик. «Кимики са*-
нада курсанг они жасорати бу» деб ёзган эди шоир Тавал­
ло. Бу бежиз эмас. Хуллас, 1911 йилда ёзилган «Падаркуш»
драмаси 1913 йилдагина босилиб читали. Китоб жилдидаги
«Бородино жанги ва Русияиинг французлар боскинидан
халос булишининг юбилей санасига багишланади» деган
ёзув ва унинп Тифлис цензурасининг рухсати билан чоп
этилиши иш осон кучмаганини курсатади. Пьеса босилиб
чиккандан кейин \ам уни са^нага куйиш учун якин бир
йил вак,т кетди. Муаллиф бу \акдаги хатларга жавобан ки-
нояомуз: «Туркистонда бекор одам йукки, халк учун иш-
ласа. Бекор киши йукки, театру са\насига чикиб «масхара-
бозлик» килса»1, деб ёзган эди.
«Падаркуш» — узбек драмачилигининг \амма якдил
эътироф этган биринчи намунасидир. Мутахассислар уни
Хам жанр, \ам мазмунига кура янги узбек адабиёти ни бош-
лаб берган бир асар сифатида ба\олайдилар. Муаллиф
«Миллий фожиа» атаган, 3 парда, 4 манзарали бу драма
хажман жуда ихчам, мазмунан ни^оятда содда ва жун. У
жа,\олат ва нодонлик, укимаган боланинг бузук йулларга
кириб, уз отасини улдиргани \акида \икоя килади. Орка-
олдини ^йламаган бойнинг Тошмурод исмли угли бор.
Укимаган. Бой атрофдагиларнинг гапига кирмайди, угли-
ни укитмайди, окибатда у куча безориларига кушилади.
Ресторанда маишатга пули етмай, шерикларини тунда уй-
ига бошлаб келади. Бой уйгониб, уларни сезиб колади. Бой­
ни улдириб, пулини олиб кетадилар.
Хулоеа: жахрлат ва нодонлик отанинг *ам, боланинг
хам бошига етади. Агар бутун миллат шу а,\волга тушса-
чи?! «Падаркуш» дастлаб Самаркандда 1914 йилнинг 15
январида сахнага куйилди. «Халк ни\оят куп келиб, белат
етмагани ва жойни йуклиги учун уч-турт юз киши кайтиб
кетди»2, деб ёзади махаллий матбуот.
Яна уша ерда укиймиз: «Белатлар бир-икки кун аввал
ёшларнинг гайрати илан сотилиб тамом булуб эди. Баъзи
кишилар белатларини икки 6a\OFa фоидаси илан бошкага
сотдилар. Соат еттидан минглаб халк ибратхонага ^жум
Килган. Аммо белат йук- Уч сум3бериб, тикка турмокга \ам
рози, яна ер йук . »
1 «Ойна» ж.. 1913 йил. 5-сои.
- «Ойиа» ж., 1914 пил, 14-сои.
} Муцряса учун: 1914 йилда 2 сумга уртача бир куй келган.
220
Ч
Спектакл уз маишатига уралиб дунёни унутган миллат-
дошларга чакмокдек таъсир этди. Унда бой ролини Абду-
салом Абдурахим урли уйнаган эди. «Бойни хамбоза (хур-
рак) ва уйкуси хамда харакатидан ахоли ихтиёрсиз ва фо-
силасиз куларди», ёзади такризчи. «Домла (Мардонкул
Шомахмуд урли) ва зиёли (Мирза Нуъмон Мулла Фозил
муфти урли)ни насихати халойикни кунглига таъсир этар-
ди, \атго ваъзу пандга йирлаганлар бор эди», укиймиз так-
ризда. Айникса, бойнинг уз урли ёрдамида улдирилиб, мол-
дунёсининг фахшу ишрат учун олиб кетилиши вокеалари
кишиларни ларзага солган. «Бу фажеъ ва аламлик манзара-
ни парда ёпар. Халк^а хаддан зиёда таъсир. Баъзи кишилар
фожиадан куз юмарлар...»
Чамаси, асарнинг ижроси хам баланд савияда булган.
Такриздаги «Рус, яхудий ва мусулмонлар тахсин этарди.
Хатто 20 йилдан бери театр маъмуриятиндаги одамлар таъ-
риф килурди... Ахолидаги олкиш ибратхонани гумбирла-
тур...» деган жумлалар шунга ишора килади.
Драма Тошкентда 1914 йилнинг 27 февралида куйилди.
Авлонийнинг «Турон» труппаси Колизей (хозирги Савдо
биржаси биноси)да уз фаолиятини мана шу «Падаркуш»
билан бошлаган эди. Спектакл олдидан машхур Мунаввар-
Кори театрнинг жамият хаётидаги роли ва урни хакида нутк
сузлайди. Бой ролини Абдулла Авлонийнинг узи ижро эта­
ди. Махаллий матбуот бу кунни «тарихий кун»1деб ёзади.
«Турон» труппаси 1914 — 16-йилларда бу спектакл би­
лан бутун Фаргона водийсини айланиб чикди. «Падаркуш»
Туркистон ни жунбушга келтирган киргинбарот инкилоб
йилларида хам сахнадан тушмади. Бир томондан, миллат-
ни маърифат ва тараккиёт сари ундашда буюк рол уйнаган
булса, иккинчи ёкдан, профессионал узбек театри ва дра-
мачилигининг майдонга келиши хамда тараккиетида му­
хим хизмат килди.
Бу асарнинг уз даврида адабий харакатчиликка етказ-
ган таъсири хакида кайдлар куп. Бунинг шохиди сифатида
Абдулла Крдирийнинг машхур «1913 йилларда чиккан «Па­
даркуш» пьесаси таъсирида «Бахтсиз куёв» деган театр ки-
тобини ёзиб юборгонимни узим хам пайкамай колдим»,
деган эътирофини эслаш кифоя. 1916 йилда Тошкентга
келиб Колизейда «Турон»нинг катор спектаклларини

1 Каранг: «Туркистон вилоятининг газстк». 1914. 18-сон, 2 март.


221
курган А. Н. Самойлович ёзади: «Туркистонда янги адабиёт
майдонга келди. Бу мен учун кутилган \ол эди... Янги ада-
биётнинг маркази — Самарканд... Ёш каламкашларнингбош
илхрмчиси самаркандлик муфти Ма\мудхужа Бе\будий-
дир»1.
Драманинг биргина узбек эмас, татар, озарбайжон театр-
чилигига хам таъсири хакида гапириш мумкин. Туркис­
тонда шу йиллари Заки Боязидский, Алиасцар Аскаров,
Сидкий Рухилло, Илёсбек Ошкозорский каби куплаб кар-
дош режиссёрлар фаолият курсатганини хотирга олайлик.

БЕ^ БУ Д И Й ВА М АТБУОТ

1913 йилдан Бехбудий матбуот ишлари билан шугулла-


нади. Апрелдан «Самарканд» газетасини чикаради. Газета
туркий ва форсий тилларда, хафтада икки марта, дастлаб
икки, сунг турт сахифада чоп этилган. 45 та сонидан кейин
моддий танкислик туфайли чикиши тухтаган. Уша йилнинг
20 августидан у «Ойна» журналини чикара бошлайди. Бу
суратли \афталик мажалла асосан узбек тилида булиб, унда
ихчам форсий шеърлар, маколалар, русча эълонлар хам
бериб бориларди... «Бошда хафтада бир марта ва иккинчи
йилдан эътиборан 15 кунда бир катла чикиб, йигирма ой
чамаси давом килди... Кафказ, Татаристон, Эрон, Афго-
нистон, Х,индистон ва Туркиягача таркалар эди... Жадид-
ларнинг севикли журналлари эди. Шунинг учун улар то­
монидан хурматланади, севилиб укилди»2, деб ёзган эди
Зиё Саид. Журнал редакцияси мухаррирнинг Янги шахар-
даги уйида (Решетников 3; \озир Мирсаид Барака, 1, алока
ходимлари касаба уюшмасининг вилоят ташкилоти бино-
си) жойлашган.
Бехбудий шу йиллари нашр ишлари билан кизгин шу-
гулланди. «Нашриёти Бехбудия» номи билан уз хусусий
нашриётини очди. Фитратнинг «Баёноти сайёхи хинди»
асарини 1913 йилда русчага таржима килдириб, нашр этди3.
Туркистон харитасини тузиб босмадан чикарди. Кутубхо-

1 А. Самойлович Драматическая литература сартов, Вестник Имп.


об-ва воет, №5, Петроград, 1917, 4-бет.
2Зиё Саид. Танланган асарлар, Т., 1974, 44—45-бетлар.
3 Каранг: А. А. Пясковскнй Революция 1905 — 1907 гг. в Туркестане,
М., 1958, 546-бет. Дарвоце, бундам икки йил олдин Фитратнинг «Му-
позара» асари \ам рус тилига таржима цилинган экан. Бироц. у чор
маъмуриятинииг махсус хизмати учун мулжалланган булиб, ало\ида
кишиларгина фойдалангаплар. Таржима полковник Ягеллс томонидан
амалга оширилган (каранг: Пясковскнй А. А., уша бет).
222
нани йулга куйди. Уша давр вактли матбуотида «Бехбудий
кутубхонаеи» хакидаги хабарларга тез-тез дуч келасиз.
1914 йилнинг 29 майида Бехбудий иккинчи бор араб
мамлакатларига саёхатга отланади.
Муаллиф саёхати арафасидаги кайфиятини шундай
ифодалайди. «7 санадан бери икки дафъа Бухоро ва бир
дафъа Фаргонани зиёратидан бошка сафарга чикканим йук
эди. Азбаски, тириклик каеалига мубталолик, py3Fop кай-
дига гирифторлик саёхат неъматидан махрум этар. Етти
йиллик хонанишинлик, дигар тарафдан алойики рузгор,
тижорат ва 7 — 8 рисолалар тахрир ва нашри, дорулказо
ишлари, хусусан, бир санадан бери собик «Самарканд»
жаридаси ва хозирги «Ойна» идорасининг ишлари рухан
ва жисман заиф этди. Аъзоу хавосларга касолат пайдо булди.
Сингир (асаб)... гайри мунтазам ишлайдур. Атиббо истиро-
хат ва саёхатга машварат берарлар. Табиат у кадар нокобил
ва бузукки, саёхатдан хам нафрат этар, истамаз».
Шунга карамасдан, сафарга чикмаса, булмайди. Авва-
ло, «Кутубхонаи Бехбудия» учун Истанбул, Миср, Крим,
Кавказ, Козон, Русия ва хорижиянинг манзаралари, имо-
ратлари, кишиларнинг суратлари, турли-туман колип
(клише)лар ва яна бошка жуда куп нарсалар керак. Хул-
лас, бормаса булмайди. Маршрут: Кавказ, Крим, Истан­
бул, Юнонистон, Байрут, Миср Крхираси ва яна оркага
— Истанбулга кайтиб, темир йул билан Булгористон,
Австрия ва Берлин оркали Русияга, ундан Туркистонга
келиш. Муддати икки ой. Биринчи июнга колмай йулга
тушиш керак. Бехбудий Петербургда буладиган Миллий
мажлис маслахатига таклиф килинган эди. Саволларга
жавобини ёзиб юборади, узрини айтади. Хуллас, 29 май-
да йулга тушади. Поездга утириб Байрамали оркали Аш-
хободга утади. Красноводскдан пароход билан Боку га бо-
ради. 2 июнда Минералние Води—Кисловодск—Пяти­
горск, Железноводск— Ростов—Одессани кезиб, 8 июнда
Истанбулга кириб келади. Ундан Адирнага саёхат килади.
Яна Истанбулга кайтиб, 21 июнда сув йули билан Куд-
дусга йул олади. Байрут, Ёфа, Халил ар-Ра\мон, Порт
Саид, Шом шахарларини томоша килади. Саёхат июл-
нинг бошларида хам давом этади...
Саёхат хотиралари хар жихатдан f o h t мухим б^либ, Бех­
будий уларни уз журнали «Ойна»нинг 1914 йил сонларида
мазкур ном остида пешма-пеш бериб боради (хозирча 18
сонда учратдик)1.
«Саёхат хотиралари»нинг биринчи к,исми журналнинг
14 июн 34-сонидан чоп этилган. Муаллиф унга «31 май,
Бахри Хазар, Махмудхужа» деб имзо чекади. Ракамлаш ва
сана \амда ёзилган жойини курсатишга биринчи олти
сонидагина риоя килинган. Бу «Хотиралар» хам маъри-
фий, хам адабий-эстетик жихатдан нихоятда мухим. Улар
адабиётимиздаги анъанавий тарихий-мемуар жанрининг
X X аср бошидаги узига хос намунасидир. Муаллиф бу
асарларда йул таассуротлари га, машхур ёхуд оддий ки-
шилари билан учрашувларининг ибратли томонларига
кенг урин беради. К,айси шахарга бормасин, унинг тари­
хи, обидалари, у ердан чиккан буюк зотлар хакида маъ-
лумотлар туплайди, турли-туман миллатлар, уларнинг
урф-удумлари, турмуш маданияти билан кизикади. К,иш-
локутрдаги дехкончиликдан тортиб, шахарлардаги эска­
латор («осонсур»)гача унинг эътиборидан четда крлмай-
ди. Айникса, дин, эътицод масалаларига катта ахамият
беради. Кадимий мукдцдас обидалар, Расулуллох пойка-
дами теккан кутлуг даргохлар, хусусан, Кдадуси шариф-
даги машхур Масжидал -Аксо зиёратидан ни^оясиз завк-
шавкка тулади. Саждага бош куяркан, дилининг туб-ту-
бидан Олло\ иштиёк^и калк^иб чикдаи. «Ох, на рухоний
холатлар, на лазиз важдангиз убудиятлари, на ашкрез ноз-
ниёзлар... Нуроний, фусункор, порлок мозийким, анинг
асари кудсият самари минг бу кадар сана сунгра бизни
ма\вият даражасинда келтурар», — деб ёзади у.
Муаллиф Олло\га нидо килади: «Ило\о, у азиз ва фаол
бандаларинг хурматига бизга басират бер. Эшитар кулок,
англар акл бер... Эй Олло\и азим-уш шон. Бу магар сенинг
газабингмидур. Авф эт, биз инсонларни. Хидоят эт. Ер юзин-
да сул\ ва силохи умумий ато айла. Инсонларга инсоният
бер. Золимларни к,ахр эт, ма\в булсун зулм. Яшасун адолат
ва хакконият, омин...»

1 Афсускп. журналнинг 1913 йил 20 августам 1915 пил июнгача


чиккап 1720 са\ифалпк 68 сонининг тула, мукаммал комплектппп то-
пиш анча кипим. Олмои олимаси проф. И. Балдауф \ам Москва. Ленин­
град, Хслсинки кутубхоиаларидаги «Ойиа>> са\мфал армии иг сукутлн
эканлигидан зорлаиган эди (каранг: «Узбекистан адабиети ва санъатп»
г., 1993, 21 май. 21-сон).
224

X
«УзАС» хафталиги Ингеборг Балдауфнинг мазкур хо-
тираларнинг олмонча таржимаси муносабати билан ёзил-
гаи «Ма^мудхужа Бехбудий Фаластинда» (1993, №21) ма-
Коласини эълон килди. Муаллиф унда Бехбудий кузатиш-
ларининг узига хослиги \акида ёзган, адиб калбини
уртаган энг катта дард—эрк ва маърифат эканлигини айт-
ган. Дар\акикат «Хотиралар»даги маърифий ру\, изти-
роб тула фикр-мулох^азалар, муаллифнинг ташна ниго\и
сизни бефарк колдирмайди. Хусусан, Ватан туйгуси ифо-
даси учун бугун сиз билан бизга \аддан ташкари якин
килиб куяди. У Кдалуси шарифдаги Хазрати Довуд мак-
барасини, Биби Марям ва Хазрати Исо калисоларини
зиёрат килар экан, тошкентлик ёш бир атторга дуч кела-
ди. «Дуконига бир оз ултурдик, — ёзади Бе\будий, —
мамлакатдан суради. Калига бир неча нусха «Ойна» ва
«Туркистон харитасини» бердим. Ах„ли савод экан. Тош-
канд ша\рини курсатдим. Беихтиёр харита устиндаги Тош-
кандни упиб, кузига суртди. («Хуббул ватани мин ал-ий-
мон»). Хусусан, ватан ва а^ли диёрнинг кадри мусофи-
ратга маълум булур. Хакикатан ватан мукаддасдур. К^адрини
билмок керак». «Ойна» журнали маърифат ва маданият
таркатишда жуда катта хизмат килди. Унда миллат ва унинг
\ак-\укукига, тарихига тил-адабиёт масалаларига, дунё
а\волига дойр кизикарли маколалар, ба\слар бериб бо-
рилган. Айникса, тил масалалари мухаррирнинг хамиша
диккат марказида булган. Бе\будий миллатнинг тараккийси
учун бир неча тил билишни шарт \исобларди. Масалан,
журналнинг 1913 йил август, биринчи — нишона сони-
даёк «Икки эмас, турт тил лозим» деган макола билан
чиккан эди.
Фитратнинг журналда босилган маколаларидан бири
«Химмат ва саботи булмаган миллатнинг хакки \аёти
йукдур» деб номланган. «Тушундигим замон кунглум ёнар,
йигламок истарман, куз ёшларим келмайдур», деб бошла-
нар эди макола. Адиб тараккиёт ва турмушда Овруподан ер
ва осмон кадар узилиб колган Туркистоннинг фожиали
ах;волидан суз очган эди. (1915 й., 7-сон): «С. А.» имзоли
кишининг «Хар миллат уз тили ила фахр этар» (1914 й.,
35-сон) маколасида бошка тилларни урганиш каторида х;ар
бир миллат уз тилининг му\офазаси билан шугулланиши
шарт, деган фикр жуда куп далиллар билан исбот килиб
берилади. «Агарда тил ва адабиётимизни му\офаза килмай,
анга ажнабий лугат ва сузларни куша берсак, бир оз за-
монда тил ва миллиятимизнг йукотурмиз. Миллиятимиз-
15— К-9215 2. 5
ни йукотганда диёнатимиз уз-узи ила албатта, йуколур»,
деб ёзади муаллиф ва «Бас, бизга тилимизни ажнабий
сузлардан мухофаза килмокдик энг биринчи мухим бир
вазифадур», деб хулоса чикаради. Журналнинг 1915 йил
11-12- сонларида босилган Бехбудийнинг «Тил масала-
си» маколасида тилларнингузаро муносабати хакидаги бахс
давом этади. Улуг маърифатчи тилларнинг бир-биридан
уринли лугат олишини табиий жараён деб карайди. Энг
бой тиллардан булган инглизчанинг хам «ун минглар ила
бегона луратларни мажбуран олганлигини» дал ил килиб
курсатади ва масаланинг бошка жихагига — ягона адабий
тил, тил бирл игига диккатни каратади.
Бехбудий адабий танкидга катта эътибор берди. Навоий-
дан кейинги бир неча асрлик сукунатдан сунг бу соханинг
хос хусусиятларини тайин этиб, адабиётда унинг тенг-
хукукдиги масаласини уртага куйди. Унинг ушбу мавзуга
багишланган жиддий маколаларидан бири «Танкид сара-
ламокдур» (1914, 27-сон) деб номланган эди.
Туркистон забтэтилгач, руслар махаллий халкка «с-арт-
лар» деб ном бердилар. Н. Остроумовнинг бир китоби худ-
ди шундай номланганлиги хаммага маълум. Бу суз, аслида
турли вактда турли этник катламга, гохо социал катламга
нисбатан айтилган. 10-йилларда бу суз атрофида яна бахс
кетди. Чунончи, Бухоро амиринин г русчага таржимон и Бах-
ромбек 1911 йилда «Шуро» журналига «Биз, Туркистон ва
Бухоро халкининг турклиги маълум булиб туруб... на учун
сарт атайдурлар?» деган савол билан мурожаат килади. Жур­
налнинг 19-сонида Бехбудийнинг «Сарт сузи мажхулдир»
деган жавоби босилади. 24-сонида эса самаркандлик Бако-
хужа «Сарт сузи аслсиздур» деган макола билан чикади.
Шу билан бахс босилгандай булади. Бирок орадан 2 — 3
йил утиб, «Садойи Фаргона»нинг 1914 йил 30-сонида Мул­
ла Абдуллабек деган кишининг «Сарт сузи маълумдир» де­
ган маколаси босилади. Табиийки, Бехбудий ундан каноат-
ланмайди, чунки унда мавзуга дойр бирор янги ran айтил-
магани холда, «маълум» деб даъво килингаи эди. Шу сабабли
Бехбудий «Сарт сузи маълум булмади» деган макола ёзиб,
«Садойи Фаргона»га юборади. Бирок газета маколани бос-
майди. Шундан сунг муаллиф маколани уз журналида (1914,
39-сон) беришга мажбур булади. Журналда Бехбудийнинг
«Сарт сузи мажхулдур» маколаси хам кайта босилган.
Макола хажман Ссшмокди, журналнинг бир неча сонида
давом этган. Адиб ушбу калиманинг халкона этимология-
сидан тортиб, Алишер Навоий, Бобур, Мухаммад
Солих, Абулгози Баходирхоннинг асарларигача, Н.Остро­
умов китобидан Д. Г. Логофетнинг «Бухоро хонлиги»ю
226
Jl. М. Будагов лугатларигача, И. И. Гейер «Саё\атнома»ла-
ридан А. Вамбери «Кундаликлар»игача, жадидчилик \apa-
катининг Ахмад Заки Валидийдан Исмоилбек Гаспринс-
кийгача булган намояндаларининг бу сохадаги кузатишла-
рини туплаб, хулосалайди.
Адибнинг барча тарихий-илмий мавзудаги мацолалари
сингари бу хам ртмишга камоли эхтиром ва эътикрд билан
ёзилган. «К^абиласиниСнг) исмини ва етти отасининг оти-
ни билмайдургонларни «кул» — «маркук» дерлар (1914,
23-сон, 340-бет) деб ёзади у. Бу суз Ч. Айтматов туфайли
«манкурт» булиб, янги умрини бошлади. Бе\будий, мил­
лат узини англагандагина ижтимоий-сиёсий масалаларга
бошкалар билан тенг аралаша олади, деган фикрда булди.
Шунинг учун хам тарихга алохида эътибор берди. «\аёт ва
мамот масалалари кадар мухим булган неча масалалар кузи-
миз олдига тургани холла аларни эхмол этуб, факат сарт
сузи ила шугулланиб, фурсатларни бушка уткармоклик
яхши эмас», деб ёзади у. «Лекин, — давом этади, — ёв-
руполилар кошида миллият масаласи мухим ва мукаддас
тутилган бир замонда бизлар хам миллият масаласидан
саналган «сарт» хакида гох-гох бахс этуб, миллиятимизни
хотирлаб турганда, зарар курмасмиз»1.
Умуман, Бехбудийнинг публицист сифатидаги фаолияти
адиб истеъдодинингжуда ёркин бир киррасини ташкил эта­
ди. У уз умри давомида юзлаб маколалар ёзди. Узининг Мил­
лат ва Ватан, жамият ва ахпокхакидаги фикрларини купрок
макола ва чикишларида ифода этди. Баъзилар унинг макола-
лари ададини 200, бошкалар 500 деб белгилайдилар. Унинг
барча ёзганлари хисоблаб чикилмаган, хатто аникланмаган-
лари канча. Муаллифлар узларининг исми шарифларини уз
газета-журналларида куп-да куявермаганлар. Хар кандай холда
Хам Бехбудий роят серма\сул каламкаш эди. Мухими шунда-
ки, у XX аср бошидаги Туркистоннинг йирик сиёсий арбо-
би эди. Унинг Миллат ва Ваган такдири \акидаги барча караш-
лари, аввало, мана шу маколаларида акс этган эди. Бу жи-
Хатдан унинг 1906 йил 10 октябрда «Хуршид» газетасида
(6-сон) босилган «Хайрул умури авсатухо» (Ишларнинг
яхшиси уртачасидур) маколаси характерли. Бу макола узок
йиллар совет тарих фан и нуктаи назаридан бахоланиб,

1 Мацола табпмйки. \\'кук(атга ёцмади. «Туркистон вилоятинииг га-


зсти^ уни «бонси фнтиа па сиссий» деб ба\оладн. (Каранг: «Ойиа» ж..
1914 ii.. 28-сои. 529-бет).
227
Бехбудийни крралаш учун нишон булиб келди. Гап шунда-
ки, Бехбудий уша 1906 йилдаёк социалистик таъп имотни ва
уни Русияда амалга оширишга бел боглаган Ленин партия-
сини кескин рад этган Русия мусулмонлари иттифоки1«Ит­
тифоки муслимин»ни, карашларида маълум якинлик булган
кадетлар партиясини куллайди2. Унинг бу хусусдаги фикрла-
ри устози Исмоилбек Гаспринскийнинг «Мазхаби иштиро-
киюн»ни каттик танкид килган «Оврупо маданиятига бир
назари мувозана» рисоласи ва «Дорул рохат мусулмонлари»
романидаги мулохазаларга таянар эди. Бехбудий хам уз усто­
зи каби социализмни зуравонлик хисоблади, ижтимоий тенг-
ликни адолатсизлик деб билди. Шахе манфаатдорлигида,
миллат равнакдца тараккиётнинг буюк омилини курди. Худ-
ди шу эътикрд уни Туркистон мустакиллиги учун курашга
етаклади.

БЕХ БУ Д И Й Д АРСЛИКЛАРИ

Бехбудий бир катор дарсликлар ёзди. УзСЭ даги «Бехбу­


дий» маколаси муаллифи мархум С. Крсимов адибнинг 6 та
дарслигини кайд этади: «Мунтахаби жугрофияи умумий»
(«Кискача умумий география»), «Китобатул атфол» («Бола-
лар мактублари»), «Мухтасар тарихи ислом» («Исломнинг
кискача тарихи»), «Мадхали жуфофияи умроний» («Ахоли
географиясига кириш»), «Мухтасар жугрофияи Русий» («Ру-
сиянииг кискача географияси»). Шулардан битгасига — «Мун­
тахаби жуфофияи умумий»га тухтаймиз. Асарнингтула номи
«Китоби мунтахаби жугрофияи умумий ва намунаи жуфо-
фия». 1905 йил 24 августда Санкт-Петербург цензурасидан
рухеатолиниб, 1906 йил Самаркандца Г. И. Демуров матбаа-
сида чоп этилган. 106 сахифадан ташкил топган. Муаллиф
бу «кадим фан»га тааллукли «туркий, арабий, форсий, ру­
сий лугатларга тасниф булган уттуз кадар кадим ва жадид

1 «Русия мусулмонлари иттифоки» Русия мусулмонларининг 1906


йил 13-23 январда Пстсрбургдаги II съсздида тузилганини юкорида айт-
ган эдик.
2 Русия мусулмонларининг 1905 й. Нижний Новгородда булган 1-
съезди Кадетлар партиясига кушилиш таклифи билан чиккан, 2-съсзд-
да эса бу карор билан тасдикланган. (Каранг: юкоридаги асар. 544-бет).
1917 йилда Бе\будий. Мунавваркори куплаб Бухоро жадидлари като-
рида: кадетлар карашидаи \ам кайтганлар (Каранг: Заки Валиди Тугаи.
Воспоминания. Уфа, 1994. 186-бет).
228
кутуб ва расоили жугрофия, хайъати риёзий, тарихий, таби-
ий»лардан ва яна жуда куп турли-туман маълумот-манбалар-
дан фойдаланиб ёзганини кайд килади ( 1 -бет).
«Журрофия деган суз юноний, лугати арабийга таъри-
фи арз маъносира, яъни ер ва туфрокни баён килатуррон
илмни айтилур», — изох беради муаллиф. Сунг Бехбудий
унинг турларига тухтайди.
Китобнинг дастлабки сахифаларида журрофиянинг фан
сифатида майдонга келиш тарихи, кадим Туркистон олим-
ларининг бу сохадаги хизматлари ёритилади, асарлари номи
келтирилади. Муаллиф Шамсиддинбек Сомийнинг (1850
— 1904) 6 жилдлик машхур «Крмус ул-аълом» ва Исмоил­
бек Гаспринскийнинг «Туркистон уламоси» китобларида-
ги хужжат ва далилларга суяниб фикр юритган.
Бобларнинг бири «Журрофияни укумок мусулмонларра
лозимдур» деб аталган. Унда Ер хакидаги хурофий тушун-
чалар танкид килинган. Чунончи: «Аммо хозирги журро­
фия илми, тажриба ва руяти бошлариндан билинадурки,
Ер курравий — юмалок, остита хукуз, балир йук, атро-
фира девори йук ва Ер айланадур, xaBOFa муаллак турадур.
Бизни назаримизга сокин ва аммо хакикатда айланадур»
(14-бет).
«Эски ва янги донишмандлар» фаслида кааим Батли-
мус (Птоломей)дан колган геоцентризм ва унга карама-
карши гелиоцентризм хакида ran кетади. Илми хайъатдаги
«сабъайи сайёр», «туккуз осмон» иборалари изохланади.
«Ахли хайъати жадида, яъни янги хукамол ар айтадур­
ки, Офтоб дунёни уртасира халк булубдурки, Аторуддан
бошлаб кадима беш сайёра ва янги топилган икки сайёра
ва куз ила курилмай, янгидан дурбин ила топилган уч юзга
якин сайёралар буларни ичига биз устида тургон Еримиз
Офтобни атрофига хар бири узига тегишли дойра — айла-
насига айланиб юрадурлар. Еримиз Офтобга нисбатан уч-
ланчи сайёра — юргувчи юлдуздур! Юргувчи юлдузларни
Хаммае и бенур ва ёругликни офтобдан оладур» (22-бет)
укиймиз китобда.
Муаллиф шу тарика, жуда содда килиб осмон жисмла-
рининг жойлашиши ва харакатини тушунтириб беради. Бу-
ларнинг айримлари Куръон ва \адис хабарига рост келмас-
лигини хам айтади. Шунга карамасдан, «Янги хукамолар ос-
мондаги юлдузларни ахволидин эскилардин кура яхширок
огох булубтурлар», — деб ёзади. Чунончи, Ой, Миррих
(Марс) хакидаги замондошлари маълумотларини жамлаб
229
ва уларнинг кадим *укамога насиб этмаган аник ва пухта
замонавий асбоблар ёрдамида тупланганини таъкидлаб,
«...*укм киладурларки, албатта, Миррихда одам бор ва илм
бизлардан зиёдадур!» деган фикрни ил гари суради. «Мар­
табан инсониятга ноил улмакга, \ар бир инсонни жамияти
инсониятга ва дини ило^ияга э^тиёжи бор, — ёзади муал­
лиф. — Ушбу сабабдандурки, инсонлар комил инсонлар-
ни кул ости Fa жамияти башарияни барпо киладурлар. Олло
таоло анбиё воситаси ила конуни шариат, хавфу рижо юбо-
рибдурки, анго дохил ва солик булмок лозим ва вожибдур.
Динсиз дунёда яшамок инсоният ва маданиятдан эмас, *ай-
вонийликдур. Динсиз мутамаддун (маданиятли) булмок
мухрл (кийин) дур. Жамияти башарияни баркарор тур-
мокиFa дин, шаръ (шариат), низом ва буларни бошкарув-
чиларга биринчи сабабдур. Бас, жамият, илм, инсоф ва
Х/нар сабаблари ила уч хил булинадурки, ва^шоният, ба-
давият, маданият аталган. Ва буларни(нг) \ар бирини яна
бир неча синфга таксим килмокодамларни а^волига караб
мумкин буладур».
МАЪРИФАТДАН СИЁСАТГА

Бе\будий замонасидаги мавжуд идора усуллари \акида


фикр юритиб, улар ни учга булади:
1. Идораи мустакалла (идораи мутлака — монархия).
2. Идораи машрута (конституцияли парламентли коки-
мият).
3. Идораи жум?офият (Республика).
Лекин миллат озод булиб, узининг мустакил давлати-
ни урнатмагунча, ижтимоий адолатни тикпаб булмайди. Бу
Бе\будий келган биринчи хулоса эди. Унинг «Вакт» газета-
сида чоп этилган маколаларидан бирида шундай муло\а-
заларни учратамиз:
«Бир мадрасага 20 талаба ran и ила бир ноа\ил мудар-
рис сайланур. Бир волостда 40 нафар эл бошлариндан 21
нафарни садоси ила бир жо\ил кози сайланур ва Русия
маъмурларина-да маъкул улур. Бир минг факирнинг радду
мудохаласи муътабар улмаз ва сузлари эшитилмас. Ишта
бизим Туркистон ша\арларининг бу кунги кози, муфти ва
мударрис *ам имом ва узга ру\онийларининг юздан сак-
сони, сахро ва карияларда уланларининг ундан туккизи
шуйла номуносиб кишилардан иборатдир»1. Шу газетанинг
1 «Бацт» газетаси. 1907 йил, 3 февраль.
230
уша йили 4 ноябрда босилган «Дума ва Туркистон мусул­
монлари» маколасида эса чор мустамлакачилик сиёсати,
хусусан, улкадан етмиш минг русдан олти депутат булга ни
\олда етти миллион мусулмонга беш урин ажратилгани ош-
кора танкид килинади. Шуларга карамасдан, Бехбудий, ис-
тиклол ^акида фикр юритар экан, *ар кандай зуравонлик-
ни рад этади. Унингча, зуравонлик гайриахлокий, биноба-
рин, гайриинсонийдир. Умуман олганда эса мустакиллик
учун кураш олиб борган боболаримиз, жумладан, жадид-
лар келажак \акида фикр юритар эканлар, истиклолга эри-
шиш борасида бир-бирларидан фарк кмлувчи уч йулдан
бордилар:
1. Русияга тобеликдан зурлик йули билан кутулиш, ис-
тиклолни куч билан олиш (Дукчи эшон кузголони, 1916
йил вокеалари, «босмачилик»).
2. Муроса йули. Руслар ёрдамида маърифатга эришиш.
Маърифат масалаларида ,\ак-*УКУК олиш, миллий хусусият-
ларни тиклаш (Исмоилбек Гаспрали, Ма^мудхужа Бе,\бу-
дий).
3. Хамкорлик йули. Чор маъмурлари, сунг эса Шуро хуку-
мати билан бирга уларнинг программаларида катнашиш
ва имкон булиши билан мустакилликни кулга олиш. Бу­
нинг учун маълум тайёргарлик куриб бориш (Мунаввар­
кори, Хамза, Авлоний).
Бе\будий \амиша халк билан бирга булди.
Ватан такдири кун тартибига куйилган 1917 йилнинг
16—23 апрелида Тошкентда булиб >пгган Туркистон мусул­
монларининг 150 вакили иштирок этган улка курултойи-
да ^аяжонли нутксузлади. Миллатни узаро ихтилофлардан
воз кечишга, буюк максад йулида бирлашишга, иттифок
булишга чакирди. Худди шу ихтилофимиз сабабли «мус-
тамлакот коидаси ила бизни идора этурлар» деб очикайт-
ди.
У \ак эди. Мустамлакачилар «50 йил илм-маърифатдан
четда сакяаб келган»лари (Куропаткин) Туркистонни осон-
лик билан кулдан чикармас эдилар. Фитна ва h f b o тиним-
сиздавом этар эди. Шундайлардан бири 1917 йилнинг ба-
\орида Бухорода юз берган эди. Амир Феврал узгаришла-
рини \исобга олиб, рус элчихонасининг масла\ати билан
исло\от эълон киладиган булади. Ва бу Фармонни ушбу
элчихонанинг бошлиги жаноб Миллер тайёрлайди. Хар хил
англашмовчиликларнинг олдини олиш максадида собик
генер^ш-губернатор, эидиликда Русия Муваккат \укума-
тининг Турюютон комиссари Куропаткин топ шири гига кура
Самарканд ижроия кумитаси Бухорога бир неча кишилик
231
хайъат юборди. Улар орасида Бехбудий хам бор эдй. 7 ап-
рел ислохот эълоии олдиндан мулжалланганидек тантана-
га, тантана эса фожиага айланади. Амир ва ёшлар, мулла-
лар ва жадидлар уртасида утиб булмас чох пайдо булади.
Миллер бунинг айбини Бехбудийга куяди. Факат Миллер
эмас, Тошкентда 9 апрелда иш бошлаган Туркистон ишчи
ва солдат депутатлари советларинииг биринчи улка съез­
дила айрим рус депутатлари Бухоро фожиасининг сабаби-
ни Самарканддан «уз ихтиёрлари илан» борган депутат-
ларга тункайдилар. Миллатни ич-ичидан кайраш ва низо
чикариш изчил давом этади. Бехбудий мазкур съездда мин-
барга чикиб бор вокеани тушунтириб берган ва бу \акда
«Бухоро вокеалари ва дафъи ту\мат» («Хуррият» газетаси,
1917 йил 1 май) деган махсус макола ёзган эди1.
Шу йил ноябрнинг 26-сида Куконда улка мусулмонла-
рининг IV фавкулодда курултойи иш бошлади. 27 ноябрга
Srap кечаси «Туркистон мухторияти» эълон килинди. Бу
мустамлакадан мустакиллик томон куйилган жиддий ва
жасоратли кадам эди. Унинг маънавий отаси, шубхасиз,
Бехбудий эди. «27 ноябрда Куконда Туркистон мухторияти
умумий мусулмон съездида эълон килинди. Муборак ва
хайрли булсун! Камина хам мажлисда булушдан ифтихор
этаман. Яшасун Туркистон мухторияти!»2 — деб ёзган эди
Бехбудий.
Муаллиф бу кадим оталар юртини унда яшаб турган
барча кон-кариндош миллатларнинг бирлиги, хамкорли-
ги билангина саклаб колиш мумкинлигини теран англай-
ди. Бутун вужуди билан Туркистонни бирликка чорлайди.
«Бовурлар! — деб ёзади козок биродарларига очи к хатида,
— билингки, хозирда Туркистондаги барча халклар учун
мухторият эълон килинди ва сиз билингки, хак олинур,
лекин берилмас. Инчунин, мухториятда олинур, лекин бе-
рйлмас. Яъни мухториятни Туркистон болаларининг узи
бирлашиб, гайрат ила олурлар. Албатта, бошкалар тара-
фидан берилмас. Бошкаларнинг кУ-лидан келса, бермаслар.
Биз бушлик килсак ва Туркистондаги халклар бирлашиб,
мухторият йул ига саъй килмасак, албатта хозирги KOF03
устидаги мухториятимизни хам йук килурлар. Бул, албат-

1 Бу \ацда батафсилрок маълумот учун к,арапг: Ибро.хим Рафур, «Амнр


нега Бе^будиига к$’Л бермали?». «Узбскистон адабиёти ва сапъати» га-
зстасн. 1994 йил 6-май. 16— 17-соплар.
■ «Хуррият» г.. 1917 п.. 19 поябр.
232
та, шуидайдур ва бул сузга \еч ким ихтилоф килолмай-
дур... Энди ишлар щу холда экан, биз \аммамиз, яъни
Киргиз, козок, узбек, туркман, араб, форс, хуллас, Тур-
кистондаги, Крзогистондаги ва Туркманистондаги барча
мусулмонлар ва хамда мундаги яхудий ва христианлар
бирлашиб, иттифок ила шу мухториятнинг амалга кели­
ши га саъй ва э\тимом этмогимиз лозимдур...
Чирогларим! Бошка халклар, масалан, серблар, ита-
лянлар, арманлар, славянлар, поляклар ва бошкалар хатто
дунёнинг у бир учидаги кариндошлари ила бирлашур экан-
лар, бошка катта ва кувватли давлатларга тобеъ булуб, юти-
луб, хатто тилини йукотган уз жинсдошларини ажратиб
олиб, бирлашмокга жон ва кучларини сарф этар эканлар,
биз уз ичимиздаги кариндошларимиздан айрилсак, уят-
дур, ахмокликдур. Турк томурига болта урмокликдур»1.
Мухторият бой берилди. Уни оталаримиз саклаб колол-
мадилар. У советлар томонидан хоинона бостирилди. 19 —
20 февраль кунлари шахар туп га тутилди. 10 мингта турки -
стонлик улдирилди, 180 та кишлокка ут куйилди.
Бехбудий изтироб билан майнинг бошида Самаркандга
Кайтади. У ерда тура олмай, Тошкентга келади. Туркистон
рус совет хукумати рахбарлари билан музокаралар натижа
бермайди.
Орзулари чил-чил булган Бехбудий 1919 йилнинг ба-
хорида — 25 мартда Шахрисабзда кулга олиниб, сирли бир
тусда Карши шах1эида кагл килинади. Унинг катли хакида-
ги хабар уша пайтдаги пойтахтимиз Самаркандга роса бир
йилдан кейин маълум булади. 1920 йилнинг апрелида бутун
Туркистон мотам тутади. Унлаб марсиялар ёзилади. «Бехбу-
дийнинг саганасини изладим» деб аталар эди Фитратнинг
бир шеъри. Айний бу мавзуда бир эмас, уч шеър ёзган.
«Сани мундин буён Турон, куролурму, куролмасму?
Санинг миелин гни Туркистон тополурму тополмасму?» —
деб бошланарди унинг шеърларидан бири.
Чулпон хам Бехбудий нин г фожиали улдприлган ига
шеърлар багишлайди.
Кайгурипгиз, кишанларни ясовчи усталар,
Бошк^тарни тубанлар деб атовчи хужалар!
Сизлар учун ёз бошининг коридек

1 «Хуррият» газстасн, 1918 мил, 26 январь.


233
Эрир кунлар келадур!
Сизлар учун алвастининг зоридек
Й игл ар кунлар келадур!
деб ёзган эди у.
Карши шахри 1926 — 37-йилларда 11 йил Бехбудий
номи билан юритилди. Бирок, унинг асл киёфаси халкдан
сир сакланди. Адиб номининг абадийлаштирилиши шун-
чаки бир никоб эди. Карши шахрига унинг номи куйилган
уша 1926 йилдаёк У мансуб булган жадидчиликни аксили-
нкилобий, аксилшуровий ^аракат сифатида коралаш кам-
панияси бошлаб юборилган эди.
А. А. Пясковский 1922 йилдаги «Инкилоб» журнал и са-
Хифаларида эълон килган «Узбек театри тарихи» макола-
сида унинг майдонга келиши \акида фикр юритар экан,
«Узбек театрининг асосини куйиб берувчи самаркандлик
Махмудхужа Бехбудийдир» деб ёзади. Таникли археолог Вят-
киннинг далолатига суяниб, «Падаркуш»ни ёзишда Фон-
визиннинг «Фа^мсиз» («Недоросль») идан таъсирлангани-
ни кайд этади. Адиб номида Тошкентда маориф клуби,
Самаркандда кутубхона ва драмтруппа, Туркистон нинг
деярли \амма шахарларида мактаб, Бухорода эса марка-
зий босмахона борлигини таъкидлайди.
1929 йилда Козонда босилиб чиккан «Узбек адабиёти»
китобида эса «Узбек миллий адабиётининг негиз тошини
Бехбудий билан Фитрат куйиб берди» ( 8 -бет) деган эъти-
рофга дуч келамиз.
Бу гаплар \акикат эди.

М У Н А В В А Р К О Р И А БД У РА Ш И Д Х О Н У ГЛ И

(1878 - 1931)

Бу номии 30-йилларда Туркиядаги Мустафо Рашид


Пошшо, Озарбайжондаги Мирзо Фатхали Охундзода,
Кримдаги Исмоилбек Гаспрали каторига куйган эдилар. У
туфайли Германияда укишга муваффак булган шогирдла-
ридан бири ёзади:
«Тарихни шахслар яратади, Тарих таржимаи \оллардан,
айникса, атокли кишиларнннг таржимаи колларидан ибо-
ратдир, дейдилар. Менимча, биз хам Туркистон тарихи-
нинг утган аср сунгидан бошланган уйрониш даврини бош-
234
лаб Мунавваркори яратди ва Туркистон тарихининг жа-
дидчилар даври бошдан охиригача Мунавваркоринингтар-
жимаи холидан иборатдир, десак янглишмаймиз»1.
1929 йилда «Мунавваркори тудаси» деган иш очилди ва
87 киши терговга тортилди. 1931 йилнинг апрелида ОГПУ
Карори билан шулардан 15 киши отиб улдиришга, 31 киши
10 йил, 19 киши беш йил, 14 киши уч йил камокка хукм
Килинади, 1 киши 1 йилга Омскка сургунга юборилади, 3
киши юртидан бадарга этилади2.
Мунавваркори Салимхон Тиллахонов, Саид Алрорий,
Тангрикул хожи Максудов, Нажмиддин Шермухамедов-
лар билан бирга 1931 йилнинг 23 майида Москванинг маш­
хур Бутиркасида отилиб, Ваганково кабристонига пин-
Хона кумилди. Ва бу маълумотлар Русия матбуотида 1992
йилнинг 25 майида, роса 61 йилдан кейин ошкор килинди.
Узбекистонда бундан хам, кейинрок— 1997 йилда маълум
б;улди3. Холбуки унинг катли хакидаги хабар дунёга 1933
йиддаёктаркалган эди. Мустафо Чукаевнинг Парижда нашр
Килиб турган «Ёш Туркистон» журнали узининг 1934 йил
январ сонида Туркистон зиёлилари бошига тушган бу му-
сибатдан жахон жамоатчилигини хабардор килди. У хакда
макола ва хотиралар чоп этди"1.
Мунавваркори бошка жадидчиларимизга Караганда жуда
кеч, 1999 йилнинг апрелида окданди.
Орадан утган 60 йилдан купрок вакт давомида у хакда
хорижда маколадар-тадкикотлар ёзилган булса-да5, хам-
мам изга маълум сабабларга кура, тадкикотчиларимиз улар-
дан бехабар келдилар.

1 «Ёш Туркистон» ж.. 1934 й., янв., 50-сон, 1909-6.


2 Каранг: Мунавваркори и др. 19 томов, 19 т. — УзРМ Х архиви, П-
33391, I —2-бстлар.
3 Каранг: «Шарк юлдузи» ж.. 1997 й.. 1-сон, 197— 198-бстлар.
4 Каранг: Мунавваркори. «Ёш Туркистон» ж., 1934 й., 50-сон, 1887
— 1909-бетлар.
5 Мазкур «Ёш туркистон» журнали — бу борада ягона эмас. Унинг
Каторига Б. Хайитнииг «Миллим Туркистон» журнали 1951 — 52-йил
76 (8)-сонида инглиз тил ида босилган. «Мунавваркори — ватанпарвар
ва нсло\отчи. (14—17 бстлар), И. Ёркиннинг «Туркистон усули жадид
мактаблари асосчиси ва миллиятчи ра\бар Мунавваркори» («Турк кул-
тури араштнрмалари» туплами, 1965 й., 1—2-сон, 161 — 172-бстлар)
маколаларини \ам цушиш мумкин.
235
Муиавваркори асарларидан намуналар1, у ,\акдаги ма-
к^олалар^ истиклолдан кейингина матбуотда курима бош­
лади. «Узбекистоннинг янги тарихи»да эса, унинг ижти-
моий-сиёсий фаолияти, янги мактаб-маориф борасидаги
хизматлари \ак,ида биринчи маротаба жиддий ва атрофли-
ча фикр юритилди3.
«Мунаввар» — нур олган, нурли дегани. Туркияда \озир
\ам бу сузни зиёли урнида куллайдилар. «Кори» деб Куръон-
ни маромига етказиб укийдиганни айтганлар. У Тошкент-
нинг маърифатли бир хонадонида тугилиб, исмига муно-
сиб^сди.
У зРМ Х Х ><ужжатларидан унинг 1878 йилда Шайхонто-
хур да\а Дархон ма\алласида тугилиб усгани маълум була­
ди4. Бобоси Сотиболдихон, огаси Абдурашидхон мударрис-
лик килганлар. Онаси Хосиятхон отин булган. Отаси эрта
вафот этганлигидан Мунаввар онаси кулида савод чикар-
ган. Тошкентдаги Шайхонтохур макбараси ёнида истико-
мат килувчи Усмон кори кулида «Хофизи Куръон» була­
ди, Тошкентдаги Юнусхон мадрасасида, сунг 1898 йилда

1Муиавваркори. Хавойижи линия, Т.. «Шарк». 1993, 83-бет. «Биз-


нииг жа\олат-жа\пн мураккаб» («Маърифат» г.. 1995 й., 23 август),
«Хотираларим», «Туроп тарихи», туплам, 1992, 1993. 1994, «Жамият
ва бошцарув» ж. 1998. 2-сои), «Шуройи исломия»нинг царормомаси»
(«Гулистои» ж.. 1992, 5—6-соилар) каби.
2Холбоев С. «Буюк кншилар». Муиавваркори, «Фан ва турмуш»,
ж.. 1997, 1-сон, 24—25-бстлар). «Филонй» («Жамият ва бошкарув» ж.,
1998 й.. 2-сон, 64—66-бетлар); Ахмедов С. Муиавваркори «Шарк юлду-
зи» ж., 1992., 5-сон, 105—119-бстлар); Абдуллаев Й., Машхур маъри-
фатпарвар («Бошлаигич таълим» ж., 1992, 11—12-сонлар, 52-бст: Ава-
зов Н. Миллат фахри (Гулистои* ж.. 1992, 5—6 сонлар, 11-бет); Тарак-
кийпарвар («Маърифат» г., 1995. 23 аиг.: Алимов И. Эскн мактаб исло\оти
ташаббускорн («Халк таълнми» ж., 1993, 10-сон. 5—8-бетлар); Ирга-
шсва Н. А. Жадидчилик \аракати ва Муиавваркори («Халц таълим и»
ж.. 1996, 5-сон. 67—71-бстлар): Иргашева Н. А. Бую к тараккнйпарвар
(«Ёшлик» ж., 1996. 4-сон, 22—23-бетлар) ва к.
> Каранг: У'збекпстоннииг янги тарихи, Биринчи китоб, Туркистон
чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Т.. «Шарк» 2000, 259-319,
427. 434. 448-бетлар; Иккинчи китоб. Узбекистан Совет мустамлакачи­
лиги даврида. Т.. «Шарк». 2000. 18—19, 21—68, 320-бетлар.
* Мунавваркорининг таваллуд йили хакида бошкача фикр \ам бор
Чуиончи Б. Хайит (курсатилгаи.манба. 14-бст). И. Ёркин (курсатилгаи
манба. 163-бет) унинг турил гаи йилинн 1880 деб курсатаднлар. Лекин
\ар иккаласида \ам манба берилгап эмас. И. Ёркин \ижрий \исобда 1297
деб белгилайди. Бундай \олда милодий 1880 эмас. 1878 дейилиши туири
булади.
236
Бухорода укийди. Тафсир ва \адис урганади, келиб ма^ал-
ла масжидида имомлик килади. Замондошлари таъкидла-
ганидек, Мустафо Рашид Пошосингари Париж, Лондонда-
ги элчихоналарда ишлаб малакасини оширган эмас. Охунд-
зода сингари синчиклаб рус ва Оврупо маданиятини
эгаллагани йук- Исмоилбекдай Сорбоннада укимаган. У
янгиланиш заруратини туткун турмушдан, \еч нарса урга-
та олмаган мадрасалардан, Исмоилбекдан урганган. 90-
йилларнинг охирларида янги шакллана бошлаган жадид-
ларга келиб кушилган. 1901 йилда Тошкентда биринчилар-
дан булиб, «усули жадид» мактабини очади. Бу мактаблар
учун «Адиби аввал», «Адиби соний» каби алифбо ва хрес-
томатиялар, «Тажвид ал-куръон», «Ер юзи» сингари
Кулланмалар тузиб, нашр этади. Бу дарсликлар 1901 — 1917
йиллар оралигида энг ками икки-уч, купи туккиз-ун мар-
тагача алокида-ало\ида колда нашр этилган.
Мунавваркори ва унинг мактаби юксак нуфузга эга эди.
Масалан, шундай бир далилни келтириш мумкин. «Ойна»
журналининг 1914 йил сонларидан бирида муштарийлар-
нинг Туркистонда олий миллий таълим истикболи \акида
берган саволига Бе\будийнингжавоби босилган. Бе\будий
унда Тошкентдаги Мунавваркори мактаби мана шундай
олий та\силга замин була олиши мумкинлигини айтган
эди. Дар^акикат, унинг. мактабида 1901 — 1904-йилларда
Эшонхужа ва Хасанхужа Хонийлар, Абдусамиъ кори,
сунгрок Шокиржон ва Собиржон Рах,имийлар даре бер-
ганлар, Салимхон Тиллахонов, Фузайл Жонбоев, К,аюм
Рамазонлар шу ерда ^иганлар. Шайхонтохурда очган «Руш-
дия» (урта) мактаби «Намуна» аталиб, исмига мос эди1.
Узбек матбуотининг майдонга келишида \ам Мунаввар­
корининг хизматлари катта булди. У узбек миллий матбуоти­
нинг дастлабки намунаси 1906 йилда чиккан «Тараккий»
газетасинингташкилотчиларидан ва муаллифларидан эди.
Уша йили Мунавваркорининг узи «Хуршид» газетасини чи-
Карди. Газетанинг энг якин муаллифларидан бири Худоёр-
хоннинг угли Фансуруллобек эди. Бе\будийнинг «Ишти-

1 Хорижда Укиб, зироат профсссори даражасига эришган И. Ёрцин


Мунавваркорининг мана шу «Намуна» мактабини тугатган. 1908 йилда
ташкил цилинган «Жамияти хайрия» Тошкентдаги «усули жадид» мак-
табларини моддий таъминлашдан ташкари сшларни Туркия, Оренбург.
Уфа, Озарбайжонга укишга \ам юборар эди. И. Ёрцин уз маколасида
шундайлардаи Туркняда укитувчилик кчластган 2 кншининг (Ёкуб Эл-
бек ва мар\ум Зиё) номини тилга олади (курсатилган манбЬ. 165-бет)
237
рокиюн маз\аби» (социалистик партия)ни кескин рад этган
машхур «Хайрул умури авсату\о» («Ишлариинг яхшиси урта-
часидур») маколаси мана шу газетада босилган (1906, № 6)
эди. Сунг Мунавваркори «Садойи Туркистон» (1914)ни май-
донга чикаришда жонбозлик курсатди. 1917 йилнинг марти-
дан эса уз му^аррирлигида «Нажот» газетасини чикара бош­
лади. Шу йилнинг йюнидан Тошкентда Заки Валидий томо-
нидан «Кенгаш» журнали уртага чикди. Куп утмай, унинг
мухаррирлигини Мунавваркори олиб бора бошлади. Умуман,
узбек матбуотининг майдонга келишини \ам, тарихий та-
раккиётини *ам Мунавваркорисиз, унинг юзлаб э^тиросли
маколаларисиз тасаввур килиб булмайди.
Мунавваркори XX аср бошидаги ижтимоий-сиёсий \apa-
катчиликнинг, миллий озодлик к$пгарилишининг энг эъти-
борли намояндаларидандир. 1921 йилда унинг номзоди яши-
рин «Туркистон миллий бирлиги» \аракатининг раисли-
гига куйилгани бежиз эмас эди. Бирок, ran шундаки, у *еч
Качон исёнга, кузголонга даъват килган эмас. TyFpn, у «ХаК
олинур, берилмас»1 деб ёзди. Лекин у бу *акни илм-маъ-
рифатни, фан-техникани эгаллаш, маърифий-маданий во-
ситаларни ишга солиш оркалигина кулга киритишни акд-
га мувофик топди.
Абдулла Авлоний таржимаи \олларидан маълум були-
шича, 1901 йиллардан бошлаб Тошкентда ма^аллий ёш-
лардан «жадидлар тудаси» ташкил топган эди. 1914-15-
йилларда «Садойи Туркистон»да му^аррирлик килган, 1909
йилда Лев Толстой билан хат ёзишган адвокат Убайдулла
Асатуллахужаев, шоир Абдулла Авлоний, Низомиддин
Хужаев кабилар бу гуру\нинг фаоллари булиб танилдилар.
Авлоний унга 1904 йили аъзо булганини маълум килади.
Мунавваркори унинг асосчиларидан эди. 1909 йилда у бир
катор дустлари \амкорлигида «Жамияти хайрия» тузади. 1913
йилда «Турон» жамиятини таъсис этади. «Мактаб», «Наш­
риёт» каби ширкатлар очади. «Турон» жамиятининг коши-
да «Турон» кутубхонаси, «Турон» клуби, «Турон» газетаси
(1917) ташкил топган эди. Жамиятнинг максади ерли му­
сулмон а\олиси орасида маориф-маданиятга рагбат уйго-

1 Бу фикр асли Жан Жак Руссога тсгишли булиб. «Ижтимоий шарт-


иома» асарндан олинган. X IX асрнипг урталарида Франс ияда уциб кел­
ган туркпялик ешлар оркали у турк матбуотига, ундан Туркистонга кел­
ган эди. (Каранг: Проф. А,\мад \амди Танпннар, X IX аср Гурк адабиёти
тарихи. 7-нашри. Истапбул. I9S8. 452—453-бетлар).
238
тиш, уларга моддий-маънавий ёрлам бериш, улар.учун
сахна асарлари тайёрлаш ва курсатиш эди.
Мунавваркори ёшларни ривожлаиган мамлакатларда
УКитиш, шу оркали миллат ва ватанни фарзандларига та-
нитиш, дунёни англатиш ишларига алохида эътибор бер­
ди. 1908 йилдан 1923 йилга кадар унинг гайрат ва ташаббу-
си билан юздан ортик туркистонлик четда укиб келди.
1920—23-йилларда бу ташаббусни Бухорода Фитрат ва
Файзулла Хужаев куллаб чикдилар. Маълумотларга кара-
ганда, биргина 1922 йилда Германияда укиётганларнинг
сони 60 га етган. Шулардан бештаси — Абдулвахоб Муро-
дий, Саттор Жаббор, Саидали Хужаев, Ахмад Шукурий,
Вали К,аюмхон — тошкентлик эди.
Мунавваркори гарчи театр асари ёзган булмаса-да, Тур-
кистондаги театрчилик ишларининг йулга куйилишида Аб­
дулла Авлоний ёнида турди. 1913 йилда тузилган 73 модда-
лик «Турон» жамияти уставида театрчилик ишлари алохи-
да таъкидланган эди, унинг заминида «Театр хаваскорлари
труппаси» ташкил топгани бежиз эмас. 1914 йилнинг 27
февралида Тошкентдаги Колизейда мана шу труппа томо­
нидан «Падаркуш» драмаси биринчи маротаба сахнага
КУЙилади. Томоша олдидан Мунавваркори театр ва унинг
ахамияти хакида нутк сузлайди. Матбуот бу кунни «тари-
хий кун» деб эълон килади. Шоир Тавалло эса шу муноса-
бат билан шеър ёзади. Унда шундай сатрлар бор эди:
Чук мунаввар этги оламни Мунавваркоримиз,
Курдимиз равшанлигидан феълимиз, атворимиз.
Ибрат олинг, ёшлар, деб тукди куздин ёшлар,
Нуткида та^рир эдуб, бизларни йуку боримиз.
Чин кунгулдан биз эшитдук, чин-ачиг айтган сузи
Шунча бидъатларни билдук, вой, биз икрормиз.
Мунавваркори адиб сифатида хам маълум эътибор ва
нуфузга эга эди. Хусусан, унинг «Адиби аввал», «Адиби
соний» китоблари дарслик-мажмуа йусинида ёзилган
булиб, куплаб шеърий ва насрий ихчам хикояларни уз ичига
олган. Хар бирининг сунггида «хисса» — хулоса чикарил-
ган. Ула{э мавзуига кура хилма-хил. Купчилиги тарихий
мавзуда. Йул-йуналишига кура ибратомуз пандлардан таш­
кил топган, тили солда, укилиши кизикарли. Хикоялари
орасида XX аср бошидаги тарихий вокеалар, ижтимоий-
маиший турмуш манзаралари хакида ёзилганлари хам ан-
чагина.
20-йилларда эса у тилшуносликка оид асарлар ёзди. Унинг
1925 йилда К,аюм Рамазон ва Шорасул Зуннун билан хам-
корликдаги уч булимлик «Узбекча тил сабоклиги» китоби
шу йулдаги жиддий ишлардан булди. Муаллифлар туркча
тилшунослик атамалари эндигина шаклланаётган бир пайт­
да шундай мураккаб ишни амалга оширган эдилар. Лекин
Муиавваркори миллат тарихида, биринчи навбатда, жамо-
ат ва сиёсат арбоби сифатида колди. Утган аернинг 90-йил-
лари охиридаи умри нинг сунгигача миллат ва ватан рав-
наки, озодлиги йулида кураш олиб борди. Унинг бугун ижоди
ва фаолияти мана шу икки мукаддас мавзу атрофида кечди.
Айникса, унинг 17-йиллардаги фаолияти кизгин булди. Маш­
хур Феврал вокеаларидан куп утмай, Шу йилнинг марти-
даёк Авлоний билан бирга «Шуройи исломия» жамиятини
тузди. Миллий-диний заминга суянган, шариатга асослан-
ган мустакил Туркистон хукуматини тузиш гоясини илгари
сурди. «Шуройи исломия»нинг 16—23 апрелда Тошкентда
булиб утган биринчи кУРУДтойида Туркистон мусулмонла­
ри депутатларининг марказий шуроси тузилиб, Мунаввар-
кори раис булиб сайланди. «Марказий шуро»да Бехбудий,
Чукаев каби таникли маърифат ва сиёсат кишилари бор эди.
1917 йилнинг ёзига келиб болыиевиклар фаоллашдилар.
Эсерларнинг рус шовинизмини куллаб-кувватлашидан,
«Уламо» жамиятининг чор хукмрон синфи билан инокла-
шиб кетишидан усталик билан фойдаланиб, махаллий халк-
ни икки кутбга ажратишга зур бердилар. Махаллий зиёли-
ларнинг бир кисмини, айрим камбагал тоифаларни уз из-
ларидан эргаштиришга муваффак булдилар. Муиавваркори
бундан каттикташвишга тушди. Октябр тунтаришини таш-
виш ва саросима билан кутиб олди. Кукон (Туркистон) мух-
ториятининг кизгин тарафдорларидан булди. Мухторият хо-
инона бостирилгандан кейин хам курашни давом эттирди.
Имконият доирасида халкни уйготиш, кузини очиш йулла-
рини кидирди. 1918 йилнинг бахорида Туркистон халк до-
рилфунунининг мусулмон булимини тузди. Шу йилнинг
майидан декабрига кадар ушбу мусулмон халк университе­
тининг ректори вазифасини бажарди. Тил билимидан даре
берди, улкан ташкилий ишлар олиб борди. Туркистондаги
замонавий олий таълимнинг майдонга келишида узининг
муносиб хиссасини КУШДИ. Бир муддат Туркистон мухтор
шуролар жумхуриятининг мусулмон маорифи булими ко-
миссари лавозимида ишлади. 1919 йилда «Турккомиссия»
тузилиб, Москва назоратни кулга ола бошлагач, Мунав-
варкори ишдан бушатилди. Бухорода амир хокимияти агда-
рилганда, у Бокуда-Шуро халклари КУРУДтойида эди. Боку-
240
дан кайтгач, Бухоро хатк, маорифига ишга юборилади. Ле­
кин турт ой утар-утмас, 1921 йилнинг 20 мартида Тошкент-
га чакириб олинади. Халкмаорифи комиссариати хузурида-
ги илмий кенгаш ишларига жалб килинади. Шу йилнинг
31 мартида эса, аксилинкилобий ^аракатда айбланиб, кама-
лади. Тугри, у 1917 йилнинг октябридан кейин узи нинг
Шуроларга карши курашини яширин равишда давом эт-
тирган. Буни унинг кулёзма хрлида колган хотиралари очик-
ойдин курсатади. Жумладан, Октябр арафасида «Итги^од
ва тараккий» жамиятида катнашгани, жамият совет даври-
да \ам фаолият курсатгани маълум булади... Бирок куп утмай,
1921 йилнинг 1 декабрида Мунавваркори камокдан чика-
рилади ва бир муддат даволангач, яна укитувчилик кила
бошлайди.
20 -йилларнинг урталарида жадидчиликка муносабат узга-
риб, Мунавваркорига хужум бошланган пайтда \ам у уз йули-
дан кайтмади. 1927 йилги Тошкент округ маданиятчилари-
нинг курултойида жадидчиликни >димоя килиб чикди. Му-
навваркорини 1929 йилда иккинчи маротаба камокка
олдилар...
Мунавваркори сиёсат билан жидций шугулланган эди.
Масалан, 1917 йилда тарих туркистонликларга мустакил-
ликни кулга олиш ва муносиб идора усулини урнатишдек
ноёб имкониятни берганида бир гуру* кишилар хонликни
тиклаш, олайлик, Худоёрхоннинг угли Мухаммад Амин-
бекни хон кутариш фикрида булсалар, иккинчи бир гуру*
ривожланган мамлакатлардан урганиш, андоза олиш йулла-
рини излайдилар.
УзРМ ХХ архивида сакданаётган хужжатларда Мунав-
варкорининг 1917 йил вокеаларидан анча илгари Абдуса-
миъкори Зиёбоев ва Абду\акимбойвачча Икромовлар би­
лан биргаликда Финляндияга бориб, идора усулини урга-
ниб келгани кайд этилган1.
1917 йил февралидан кейин Тошкентда жамиятлар
купайиб кетди: Муаллимлар жамияти, Эски муаллимлар
жамияти, Рус-тузем мактаби муаллимлари жамияти, Имом-
лар жамияти, Кассоблар жамияти, Савдогарлар жамияти,
Приказчиклар жамияти, Бинокорлар жамияти, Ишчилар

1 Бунинг бош сабаби тергов хужжатларида «Уламо» (кадимчн) ва


«Шуройи ислом» (жадидчи)лар уртасида ксчган шиддатли кураш, «Эски
ша\арнипг \укумати булган «Шуройи ислом»нпнг уламолардаи кочуб,
Ямги ша\арга Думахопа идорасига кучуб чиккан»н. «Уламо»нипг узи
«Чоким» булиб олганн деб курсатиладики. бунда жоп бор. албатта. (Ка-
раиг: курсатилгаи мапба. 16 жилд, 119—123-бстлар).
16— K-9215 241
жамияти ва \оказо. Лекин улар орасида энг маш\урлари
«Шуройи ислом» ва «Уламо» эди. Мутаассиб рухонийлар
Шерали Лапиннинг «Уламо»си атрофида уюшган булса­
лар, тараккийпарвар зиёлилар Мунавваркори рахбарлик
килган «Шуройи ислом»да тупландилар. «Шуройи ислом»
«Турон» багрида дунёга келди. Ва уша 1917 йилнинг ёзида
«Турк одам марказияти» ташкил топди. Мунавваркори таш-
килотчиларидан бири булган ушбу жамиятнинг иккинчи
номи тергов кужжатларида «Мусовот» («Тенглик») деб
курсатилади ва «фирка» сифатида шар^ланади1.
С. Тиллахонов унинг Туркистон мусулмон халк дорил-
фунуни очиб, ишга киришишини мустакиллик учун олиб
борган курашидан воз кечиш эмас, аксинча, «хукуматнинг
уз ичига кириб... хукуматни кулга олиш харакати»2 деб изош­
ла йди.
1918 йилда «Турк одам марказияти» яширин «Иттиход
ва тараккий»га айлантирилди. Сунг у «Миллий иттиход»
(1921), «Миллий истиклол» (1924 — 26) каби номлар би­
лан давом этди. Мунавваркорининг номи буларнинг бар-
часида учрайди. Тергов ишини олиб борганлар «Туркис-
тондаги миллатчилик ташкилотлари фаолияти»ни 2 давр-
га (авж олган — 1919— 1922; сунгги — 1922— 1926)
буладилар ва хар иккаласини, биринчи навбатда, Мунав­
варкори номи билан боглайдилар3.
Ьу номланишлар, умуман, бу харакатлар тарихи пухта
урганилишга мухтож, албатта. Улар \акда билдириладиган
хозирги мулохазалар дастлабки фикрлар булиб, мазкур
харакатлар тадкик этилган 1929—31 йиллар рухидан, тугри -
роги бир томонлама бахолашга мойилликдаи у кадар узок
кетмаган булиши мумкин. Нима булганда хам, бутун бош-
ли бир жамият «Турк одам марказияти», яъни «Турк одам

1Уша ерда, 119-бст. С. Тиллахоновнинг 1930 йил 9 апрсл курсатма-


сида «Турк одам марказияти»нинг 78 аъзоси руйхатн келтирплган. I-
уриида Мунавваркори. 2-уринда Абдулла Авлоний номлари берплган
(курсатилган мамба. 3-жилд, 89-бет.)
1 1917 йил май онида «Мусовот» партиясидан 3 киши (Мухаммад
Амин Афандизода, Парид Мурсалзода, Абулкосим Аминзода) Тош-
кентга ёрдамга келгаилар (каранг: Мунавваркори... Курсатилган манба.
Л.Азиззода курсатмаларидан. 13-жилд, 189-бст: 9-жнлд. 108-бет). Афан-
дизода «Турон» газетасида бир муддат му\аррир \ам булган (3. Саид. Тан­
ланган асарлар. Т.. 1974. 50-бет.)
5 Курсатилган манба, 18-жнлд. Обвинительное заключение по делу
N91021141. I —16-бетлар.
242
(туркий) лар маркази» деб номлангаи экан, унинг турк­
чилик йуналишида булганлигига шуб,\а килмаса х;ам була-
ди. Кдпаверса, жамиятнинг Озарбайжондаги мусовотчилар
билан \ам алокаси яхши эди.
Ни\оят, 1918—1920 йилларда Фитрат билан Мунаввар-
кори уртасида туркчиликка муносабат масаласида яхшиги-
на ба\с кетгани \ам маълум. Фитрат биз аввало узбекмиз,
турклигимиз, мусулмонлигимиз, инсонлигимиз ундан кей-
инги хдлкалардир. Бинобарин, чигагой тили ва адабиёти-
нингбевосита ворисларимиз деган нуктаи назарда турди ва
бу гояларни «Чигатой гурунги» фаолиятида утказишга ^ара-
кат килди1.
Еки «Итти^од ва тараккий»ни олайлик. Унинг бош мак-
сади Лазиз Азиззода фикрича, мустакил Туркистон гояси
эди. Лекин унинг ташкил топилишида Биринчи жах;он уру-
шида асир тушган ва 1917 йил вокеаларидан кейин озод
Килинган усмонли туркларининг хизмати катта эди. Буни
номиёк курсатиб турибди. Мазкур ташкилот 1919 йилнинг
январида Муиавваркори ва Туркия \арбий кушини пол­
ковники Зиёбейлар ташаббуси билан Тошкентда ташкил
топган ва Эргаш (К^кон), Ракмонкул (Тошкент вилояти),
Очилбек (Самарканд) каби курбошилар билан якин ало-
К^да иш олиб борган2.
«Миллий итти\од» 1926 йилда «Миллий истиклол» но-
мини олди ва 1929 йилгача давом этди3.
Мунавваркорининг фаолияти мазкур ташкилотлар билан
чегараланиб колган эмас, албатта. Унинг шуро матбуотида
кенг му^окама килинган «Нашри маориф» (1923—26) даги
ишлари, Анвар Пошшодан Мусо Бегиевгача, Афгон амири

1 А. Муродий туркчилик, узбекчилик масаласи Гсрмаиияда укиёт-


ган ёшлар орасида х,ам ёйилгами. То\ир Чигатой, Уктой. А\мад Наим,
Ахмаджоп па Собиржон Ибрагимов каби бир неча талаба у билан бир-
галикда «туркчн*, Саттор Жаббор. Тулаган. Вали Каюмлар «узбекчи*
булганликлариии, \ар икки гуру* уртасилп кизтн, лекин самимий бахс-
лар булиб турганлигинн маълум килади ва 1921 йилц Тошкентда булиб
jhran зиёлилар съездила Муиавваркори ва Ашурали Зо\ирнйлар фик-
рини ифодалаган Мусо Бегиев билан Фитрат уртасида кечган муноза-
рани тилга олади. (Каранг: А. Муродийнинг 1930 йил сснтябр курсатма-
ендан. Муиавваркори... Курсатилгаи манба, 13-жплд.)
2 Каранг: Л. Азиззоданннг «Узбекистонда миллатчилик \аракати та-
рихндан» номли уз кул» билан ёзиб берган курсатмаларидан. (Мунавва-
рцори. Курсатилгаи манба, 19-жилд. 10 9-бет.)
? С. Тиллахопов уз курсатмаларида бу помни Л. Азиззода берган деб
айтади. Л. Азиззоданннг узи буни рад этади. (Каранг: Л. Азиззоданннг
1943 йил 18 март тергов баенночлендан. Муиавваркори. Курсатилгаи
манба. 19-жилд.)
243
Омонуллохондан Заки Валидий, Крзи Абдурашидгача
булган шахсий алокалари бунга дал ил.
Мунавваркррининг катл килиниши Сталин катагони-
нинг биринчи тулкинини бошлаб берди. У камокхона азоб-
ларига мардона чидади. Эътикодига хиёнат килмади. Бу­
нинг гуво^и О ГП У хужжатлари. Шулар орасида адибнинг
ойболта остида ёзган «Хотиралари» \ам бор1. «Хотира» вакти
келиб, асл нусхасига солиштириб, кайта нашр кулинар.
Зора олдинги кисм-лари *ам топилса. Чунки у жадидчилик
тарихининг бени^оя кимматли хужжатидир. Айни пайтда,
халкимизнинг гоят истеъдодли ва фидойи фарзандининг
изтиробга тула эътирофларидир.
Мунавваркори публицистикаси, дарсликлари X X аср
боши узбек ижтимоий-сиёсий тафаккурининг, мадания­
ти, маърифатининг мумтоз ва бетакрор са^ифаларидир.

АБДУЛЛА АВЛО Н И Й
(1 8 7 8 -1 9 3 4 )
ЗАМ ОН ВА ИЖОД

Абдулла Авлоний 1878 йилнинг 12 июлида Тошкентда


Мерганча2 ма\алласида дунёга келди. Бобоси Мирнеъматбой
асли куконлик ук-ёйчилардан эди. Отаси Миравлон ака майда
хунармандлик — тикувчилик билан шугулланган. Пиёнбо-

1 Ушбу хотиралар, муаллиф маълум кдлишича, уч кисмдан иборат


булган. ОГПУ ходими Вельский 1928 йилда жадидчиликнинг шаклла-
нишидан шу пайтгача булган тарнхини ёзиб беришини, иложи борича
Октябрдан кейинги фаолиятини кеигрок, хужжатлари билан ёритиши­
пи сурайди. Мунавваркори лоакал тарих учун материал цолишиии кузда
тутиб, ишга киришади. 3 кисмлик «Хотнра»нинг 1-цисми жадидчилик­
нинг майдонга келишидан 1917 йилнинг Февралигача булган даврни
1929 йилнинг бошида Бельскийга топширади. 2-кисми 1917 йил Фев-
рал ва Октябр оралитни тугатар-тугатмас камокха олинади. Сунгги 3-
кисм 1917 йил Октябрдан кейинги давр камокда ёзилган. (Каранг: Му-
навварцорининг 1930 йил 23 октябрдаги курсатмаларидан. Курсатилгаи
манба, 7-жилд, 14-бет). Олдинги 2 циемнингтакдири номаълум. 3-кисм-
нинг оригинал и ва русча таржимаси Мунавварцорпнинг 19 жилдлик
шахсий дслосида сакланади. С. Холбоев якинда уни русча таржимасидан
узбекчага угириб. нашр этди. (Каранг: Мунавваркори Абдурашидхонов.
♦Хот ираларим»дан). Жадидчилик тарихидан лавхдлар ('Г., «Шарк». 2001,
128-бет).
1 Мерганча ма\алласи \озирги Навоий кучасида телевидение бин
си атрофида булган.
244
зорда (хозирги Навоий театри майдони), Ярмарка бозори-
да (хозирги Санъат музейи атрофи) буз ва чит билан сав-
до киларди. «Онамнинг оти Фотимадир»1, деб ёзади адиб
уз таржимаи холида.^
Абдулла 7 ёшдан Укчидаги эски мактабда Акрамхон дом-
лада савод чикарди. 1890 йилда шу махалладаги мадрасага
5а-ди. Сунг Шайхонтохурдаги Абдумаликбой мадрасасида
Мулла Умар Охундда тахсил курди. Аммо тирикчиликнинг
огирлашуви укишга имкон бермайди. «1891 йилдан бош­
лаб, факат киш кунларида укуб, бошка фаслларда марди­
кор ишладим2, — деб ёзади Авлоний. Куп утмай бу хам
бархам топди. У бугунлай ишга шунгиб кетди. Узи айтгани-
дек, «бинокор»ликни урганди, «гишт куйиш, сувокчилик,
печкачилик, дурадгорлик ишлари» билан машгул булди.
Адабиётга хавас унда шу йиллари уйгонди.
1900 йилда Авлоний тошкентлик савдогар бир хона-
доннинг Саломатхон деган кизига уйланади. lily йили ота­
си вафот этади.
Хозирги Миробод махалласи урнида Мирнеъматбойнинг
6o f ховлиси булган. Тошкент босиб олиниб, Туркистон ге­
нерал-губернаторл игининг марказига айлантирилгач, Ми­
робод шахарнинг янги — «рус» кисмига кушиб олинади ва
турли иморатлар, корхоналар куриш учун булиб берилади.
Сапёрний, Госпиталний кучалари пайдо булади. Мирав-
лонбойнинг икки угли — Абдулла ва Мирсиддик хам шу
ерда ховли-жой киладилар. Сапёрлар кучасида 70, 72, 74-
уйлар кад кутаради. Абдулла Авлонийнинг уз кули билан
курилган, жуда куплаб вокеаларга гувох булган 74-уй кей-
инги йилларда шахарни кайта куриш даврида бузилиб кет­
ди.
1904 йилда Авлоний Мирободда усули жадид мактаби
очади. 1907 йилда узховлисида «Шухрат» газетасини чика-
ра бошлайди.
Газетанинг йули аён булиши билан дустидан душмани
купайди. Натижада Ю-сони чикиб бекилди. Сунгги 14 фев­
рал 10-сонида «Дануси намима» (чакма чакарлик) сарлав-
хаси билан идоранинг бир хабари босилган. Унда шундай
гаплар бор:
«Эшитилмиш хабарларга Караганда уз мусулмонлари-
миздан баъзи «данусчи» наммомлар пайдо булиб, газета-

1 К,арапг: Миллим уйгониш, Т., «Университет», 1993, 108-бет.


2Авлоний. Тошкент тонгп, Т., 1979, 373-бет.
245
миздан «началbCTL30»Fa «данус» килмак фикрида елка кил-
fo h эмиш лар...
Газетамизнинг маелаки миллий, бетараф сиёсий улуб,
«умеренно-прогрессивная политическая» газетадур. Езгон
маколаларимиз \ам ушбу маслакимиз улгон эътидол ва
хакконият доирасида улуб, нозир ва цензурлар тарафидан
хакушк узра таржима килинуб, тегишли махкамаларда кури-
луб турилибдур. Шул сабабли «начальство»нинг сизни(нг)
«данус» ларга \&ч бир эхтиёжи йукдур».
Газетанинг ёпилишига Караганда, бу «данус»ларга «э\ти-
ёж» булган куринади, ва эхтимолки, улар газетанинг так-
дирини хал килганлар. Авлоний газетанинг ёпилишини уз
таржимаи холида «яширин ташкилотлар» билан алокага,
«Рафик Собиров» деганнинг хиёнатига боглайди.
Хуллас, газета ёпилди. Редакция асбоб-ашёлари, k o f o 3-
лар ва материаллар хаммаси мусодара килинди. Лекин Ав­
лоний буш келмади. А. Бекгемиров номига рухеат олиб «Осиё»
ни чикара бошлади. Шоир таъкидлаганидек, бунинг идо-
раси хам унинг уйида (Сапёрная, 26)1жойлашган эди.
Бу газеталар узбек миллий матбуотининг дастлабки на-
муналари б$'лиши билан хам мухим эди.
1914—15 йилларда адвокат Убайдулла Хужаев2 билан
«Садойи Туркистон» газетасида хамкорлик килади. Газета-
даги шеър ва маколаларнинг аксарияти Авлоний каламига
мансуб. Бу хол унингтахририятдаги мавкеи—эътибори анча
баланд булганлигини курсатади. Лекин газета узок давом
этмади, 66 сони чикиб, моддий ахволнинг танглигидан
ётиб колди3.
Умуман Авлоний 1904—1905 йилларда хам ижодий, хам
амалий иш билан кизгин шурулланди. Уз шеърларини «Хиж-
рон» тахаллуси билан эълон килди. Маколаларни эса «Мулла
Абдулла», «Авлоний», «Абдулла Авлоний» номлари билан

1 Сапёрлар кучасидаги бу ховли турли даврида т\»рлича (N935—1907;


№26-1910; №10-1919; №48, 56, 72. 74) ракамлаигаи. 1988 йил 23 де-
кабрда «Уй музей»га айлаптирилди. 1991 и. 15 миртда бузилди.
2У. А. Хужаев (1880— 1938) 1900 inn да Саратов Адлия институтиии
битириб келган, 1909 йилда Лев Толстой билан хат езишган. 1914— 15
йилларда «Садойи Туркнстон»да му\аррирлик килган. 1917 йилда Тур­
кистон мухториятииинг \арбнн ишлар вазири булган маш\ур тарак-
цнйпарварлардан.
? Зиё Саид. Танланган асарлар. Гафур Яулом нашриёти. Т.. 1974.
44-бет.
246
босдирди. Сунгрок унинг куп ишлатган лакабларидан бири
«Индамас» булган эди.
1909 йилда «Жамияти хайрия» очди ва махаллий хал
болаларининг укиб билим олиши учун пул йигиб, мак-
табларга таркатди. Бу хакда хатто Оренбургдаги «Вакт» га­
зетаси ёзиб чикди.
1913 йилнинг охирида «Турон» жамияти майдонга кел­
ди. Унинг кошида театр труппаси тузилди.
Авлоний труппаси сахналаштирган биринчи асар Бех­
будийнинг «Падаркуш»и булди.
1914 йил 27 феврал, Тошкентнинг 2000 кишилик мух-
ташам «Колизей» театри1 томошабинлар билан тула. Гале­
рея ва йулакларда хам одам кайнайди... Сахна очилади. Урта
буй, микти, оврупоча кийинган киши пайдо булади.
«Мухтарам жамоат! — ran бошлайди у. — Бугун Тош-
канд халки хаётида тарихий кундир...» Нотиктеатр ва унинг
жамияти хаётидаги урни хакида сузлайди. Томошабинлар
унинг хар бир гапини берилиб тинглайдилар.
«Театру уюнбозлик эмас! Масхарабозлик хам эмас, —
давом этади у. — Театр бамисоли ойнаванд бир уйким,
кирган хар бир кимса уз хусну кабихини кура олур... Юзи-
га ун суртиб масхарабоз шаклига кирган зотлар табиби
Хозикдирлар...» Нотик театрни хар бир халк; миллий та­
рами ётинин г мухим белгиларидан деб хисоблайди, рус,
француз, турк, татар, озарбайжон турмушидан мисоллар
келтиради. У машхур тараккийчимиз Мунавваркори эди.
Спектакл бошланди. У махаллий халк турмушидан олин­
ган, ерли хаваскор ёшлар томонидан куйилган биринчи
сахна асари машхур «Падаркуш» эди. Спектакл деклама-
цияга уланиб кетди.
Тараккийчилик тугён уриб турган «Оила мунозараси»
тингланди. Халк миллий куйларига солиб ёзилган, ижтимо-
ий дард билан ёник кушикдар янгради. Нихоят томоша ту-
гади. Кишилар театрдан олган таассуротларини кизгин му-
хокама килганча таркалдилар. Шоир Тавалло бу тарихий
вокеани завк-шавк билан хикоя этувчи шеър езди.
«Турон» уз фаолиятини шундай бошлаган эди. Труппа
ишида кардошлар хам иштирок этдилар. Жумладан, Авло-

1 1913 йилда Г. М. Ц и н ц ад зе (1868-1919) томонидан курилган. Узок


йиллар Свердлов ном идагн концерт зали булиб турдн. Хозир савдо бнр-
жаси жойлашган.
247
ний таниьуж татар режиссёри Заки Боязидский, машхур
озарбайжон санъаткори Сидкий Ру,\илло билан \амкор-
лик килди. Труппанинг айрим спектаклларини Заки Боя­
зидский сах;нага куйган эди. Сидкий Ру\илло эса 1916 йилда
Авлонийнинг таклифи билан Тошкентга келади ва шоир­
нинг уйида труппа кумагида «Лайли ва Мажнун» спектак-
лини куяди. Мажнун рол ини Сидкий Ру^иллонинг узи
уйнайди. Маллуни Авлоний ижро этади.
Труппанинг гоявий-бадиий ра\бари Авлоний эди. 1914
йилнинг 26 декабрида труппа «Туркистон» номи билан
Фаргона водийси буйлаб сафарга чикди, бир катор ша\ар-
ларда гастролда булди. Агар сиз уша йиллари чикиб турган
вактли матбуот са^ифаларига куз ташласаигиз, труппанинг
Кукон (1915 йил 7 янв.), Наманган (21—24 янв.), Уш (29 ян-
вар)да куйган спектакллари ва уларда Авлонийнинг фаол
иштироки, хусусан ижрочилик ма\оратига оид эхтирос
билан ёзилган маколаларга дуч келасиз. Улардан айримла-
ри театршунос М. Ра\монов‘ ва адабиётшунос Ш. Ризаев2
тадкикотларида келтирилган.
Адибнинг узи ушбу сафар муносабати билан ёзган «Са-
ё\ат самараси» шеърида, «Андижону Маргилону Уш, На­
мангану Хужанд ёшлари»нинг «бир-бирлари билан сир-
дош» булиб, «миллий ишларга ташаббуслар» килаётган-
ликларини, «инти\об» (уйгониш) даври» келганини
мамнуният билан тилга олган эди.
Авлоний «Кртили Карима», «Уй тарбиясинингбир шак-
ли», «Хиёнаткор оиласи», «Бадбахт келин», «Хур-хур»,
«Жа\олат», «Уликлар» каби са\на асарларини татарча, озар-
байжончадан таржима килди. Афсуски, буларнинг,\еч бири
уз даврида босилган эмас. Тугри, уларнинг купчилиги
бадиий заиф. Крраламага ухшайди. Хатто шундай таассурот
тугиладики, муаллиф бирор мавзуга зарурат сезгану, оёк
устида ёзиб куя колган. Бир нафасда, бир утиришда ёзган.
Бу асарларнинг уз даврида а^амияти катта булган. Ундан
айримлари 1979, 1998 йилларда нашр килинди.
1916 йилда Тошкентда булган таникли шаркшунос А.
Самойлович «Колизей»да Авлоний таржима килиб са\на-

' пг: М. Ра\мо»юв. Узбек тсатри тарихи. Т.. «Фан», 1968. 327—
351-бетлар.
2 Каранг: LU. Ризасв. Жадид драмаси. Т.. «Шарк», 1997, 63-71-
бетлар.
248
лаштирган «Уликлар» (Жалил Мамадкулизода асари)ни
куриб, уз таассуротларини шундай ёзган эди:
«Тошкентнинг улкан «Колизей» театрида озарбайжон-
чадан сарт тилига таржима килинган «Уликлар» пьесаси
куйилди. Ижро жуда яхши эди...»1. TyFpn, Тавалло ёзгани-
дек, театр «тараккийнинг хабари» «миллатнинг \аёт аса-
ри» эди. Лекин, умуман олганда, театрчилик ишлари осон
кечган эмас. «Кимики са^нада курсанг, ани жасорати бу!»2
деганида, Тавалло мутлако \ак эди.
«1915 йилда ма^алла халки» домламиз «театрчи» булди,
«масхарабоз булди, — деб мени мактабдан кувиб, Миро-
бод ма^алласидаги бошлангич мактабни ёпдилар, — деб
ёзади Авлоний уз таржимаи *олида.
1917 йил Феврал вокеаларидан сунг Авлоний ижтимо-
ий-сиёсий ишларга шунгиб кетди.
Мир^идоятов ва К,. Юнусов томонидан 1917 йил 25 май
санаси билан унга берилган бир гуво^номада «Мазкур му-
рожаат килганда, тегишли ташкилот ва шахсларнинг ёр-
дам беришлари» утиниб суралган эди. Ш у йилнинг апрел-
май ойларида Туркистоннинг жуда куп ша^арларида ма-
>;аллий ме^наткашларнинг касаба уюшмалари ва
ташкилотлари майдонга келди. Масалан, Тошкентдаги
мингга якин узбек ишчисини жипслаштирган бинокорлар
(Усталар жамияти, ташаббускорлари: олмазорлик Очил Бо-
божонов, мерганчалик Султонхужа Крсимхужаев), к °Р а
ишчилар (охунгузарлик А. Абдурашидов), металлистлар
союзи (Кулмат Холму^амедов) шундайлардан эди. Авло­
ний «1917 йилда Тошкентда ерли халклар орасида бошлик
булиб, «Укитувчилар союзи» ва бошка бир неча рабочий
союзлар ташкил килдим», — деб-ёзади уз таржимаи *олида.
Май ойида уруш оркасидаги кора хизматга олинган мар­
дикорлар кайтиб кела бошладилар. Уларнинг *ам уюшма­
лари пайдо булди. Авлоний уларда иштирок этди. 6 июнда
Тошкент ишчи ва солдат депутатлари Советига саилани ,
Эски ша\ар озик-овкат комиссияси аъзоси килиб тасдик-
ланди. Шу йилнинг 30 сентябридан 10 октябригача були
Утган ишчи съездига вакил сайланди. Бу ташкилотларда
эсерларнинг таъсири кучли эди. Эсерларнингузида \ам ке

1А. Самойлович. Драматическая литература сартов, Петроград. 1917,


З-бст.
2Тавалло. Равнацул ислом. Т.. «'Фаи*, 1993. эЗ-оет.
249
лишмовчиликлар юз бериб, «сул» гурух;и ажралиб чикди.
Машхур татар адиби Олимжон Ибро^имов, узбек журна-
листи Мирму\син Шерму^амедов расман мазкур партияга
мансуб эдилар. 3. Валидий 1917 йилнинг сентябрига кадар
уларга хайрихох, булиб келганлигини куп тил га олади. Ав­
лонийнинг \ам инкилоб билан боглик жушкин шеър ва
маколалари, айникса, «Икки севги» номли драмаси унинг
эсерлар хдоакатига унчалик бефарк булмаганини курсата-
ди. Лекин эеерларнинг айн и шу пайтлари Еттиеувда козок
ва киргизларнинг хосилдор ерларини тортиб олиб жойла-
шаётган рус му^ожирларини куллаб-кувватлашлари ма^ал-
лий зиёлиларни улардан совутди. Большевиклар эса бун­
дан усталик билан фойдаландилар. Уларни узларига кушиб
олиб, вазиятга \ош м булдилар ва пировард-окибатда \оки-
миятни кулга киритдилар.
Авлоний даврнинг мана шу шиддатли окими измида
борар эди.
Мактаб иши, хал к орасида маърифат таркатиш Авло­
нийнинг 1917 йилгача булган фаолиятининг бош йунали-
шини ташкил килди. У бу йулда катта фидойилик курсат-
ди. Шоирнинг Мирободда катта кийинчиликлар билан оч-
ган мактаби, Ю. То\ирий хотирлагандек, бутун Тошкентда
доврук козонди. Лекин иш огир кечди. Чор мустамлакачи-
лик сиёсатини огишмай амалга ошириб бораётган улка маъ-
мурияти мактаб масаласида каттик турди. Хар бир янги
усулдаги мактабнинг укитувчиларигина эмас (уларнинг уй
адресларигача талаб этилган), укувчиларнинг \ам кимли-
ги, айникса, дастур ва дарсликлар \амда уларнинг муал-
лифлари катъий назорат килинди. Авлоний шахсий архи­
вида сакпаниб колган Сирдарё вилоят халк мактаблари
нозирининг 1914 йил 19 феврал 538 \амда 24 майдаги 1118
ракамли талабномалари (чамаси, бундай хужжатлар \ар
йили тулдириб борилган) шундан дарак беради.
1908 йилда Авлонийнинг Мирободдаги мактаби ёпил-
ди. Бунинг сабаблари куп булиши керак. Авлоний, наза-
римда, уз таржимаи \олида шулардан биттасини тилга
олади:
«Мактабимда ер, одамлар, тог-тошлар, дарё, осмон
хакинда су\батлар утказмокка харакат килганимни Миро-
бод жох^л кишилари билишиб, мени кофир булдинг деб,
мактаби мни ёпдилар...»1

1Каранг: А. Бобохонов, М. Махсумов, Абдулла Авлониii. Псдагогнк


фаолиятн. «У\итувчи». Т.. 1966, 43-бст.
250
Адиб 1909 йилда Дегрез ма\алласида яна мактаб очади.
Даре бериш жараёнида очилаётган янги мактаблар учун
*ар жи\атдан кулай дарсликлар яратиш заруриятини *ис
Килади. Негаки, янги мактабнинг афзаллигини шунчаки
таргиб килиш, уз укувчилари мисолида курсатиш \али
кифоя килмас эди. Янги укув тизимининг ёйилиши учун
унинг принципларидан келиб чикиб ёзилган дарсликлар
керак эди. Авлоний ёзади: «Бизим Туркистон макоти-
би исломиясинда аввалдан охира кадар таълим улинажак
китоблар: «Чор китоб», «Саботул ожизин», «Фузулий»,
«Навоий», «Хужа Хофиз», «Бедил», «Маслак ул-муттакин»
лар каби шеър китоблари улдиги жумланинг маълумидир.
Бу китоблариинг баъзилари эътикод ва амалиёти исломга
тааллук мушкул масалалардан иборат улгонларидин ^амда
аксарлари форсий тилда ёзилгонлари учун ёш болаларнинг
онлардан истифодалари, бир нарса англамоклари имкон
хорижинда эди»1.
Шунинг учун *ам адибнинг 1909—17 йиллар давомида
махсус мактаб болалари учун ёзилган ундан ортик китоби
майдонга келди. Унинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи
муаллим», «Туркий Гулистон ёхуд ахлок», «Мактаб гулис-
тони» сингари дарсликлари, «Адабиёт ёхуд миллий шеър-
лар» туплами инкилобга кадар бир неча бор кайта босилиб
чикай ва Туркистоннинг жуда куп янги усул мактаблари
учун кулланма булиб хизмат этди. «Муаллим афандилар ва
адабиёт му\иблари баним бу асари ночизоналаримни ил-
тифотсиз колдурмадилар. Туркистоннинг энг машхур муал-
лимлари даре жадвалина киритуб, майдони таълима куйди-
лар»2, — деб ёзган эди Авлоний мамнуният билан. Маълум
сабабларга кура босилмай колган «Учинчи муаллим», «Мак­
таб жутрофияси», «Хисоб масалалари» сингари дарслик
китоблари \акида \ам адибнинг замондошлари жуда илик
фикрларни айтадилар. Дар\акикат, бу асарлар инкилобга-
ча булган узбек мактаби, педагогик фикри тараккиёти та-
рихида мухим а^амиятга эга булган. 10-йилларда «Наш-
риёт», «Мактаб» каби турли ширкатларнинг дунё юзини
куришида \ам катта хизмат килди. 1914 йил 19 сентябрда
таъсис этилган «Нашриёт» ширкатининг 28 пунктли рус
ва узбек тилларида ёзилган шартномасида унинг асосий

1Абдулла Авлоний. Адабиёт ёхуд миллим шеърлар, ифодаи махсуса,


1-жуз. l-табъ. Т.. 1909. Ильин литогр.. I—3-бстлар.
- Курсатилгаи асар. Бир-икки суз, 4-жуз. I -табъ, Орифжоиов ли­
тогр., Т.. 1916, 2-бст.
251
максади «Туркистон улкасидаги мусулмон а^олиси урта­
сида умумоврупо маданияти ва маърифатини газеталар,
журналлар, китоблар ва уларнинг савдоси оркали ёйиш»,
деб курсатилгаи.
1916 йил 18 мартда тузилган, нотариус Дм. Егоров тас­
диклаган «Мактаб» ширкатининг 37 бандли шартномаси-
да *ам шу макеад тилга олинади. Кейинги ширкатнинг
муассислари орасида Авлоний ва М. Подшохужаев билан
бир каторда Низомиддин Хужаев ва Шокиржон Ражимий,
1907—1910 йилларда «Таълими алифбо», «Таълими соний»
каби дарсликлар ёзиб, 1918 йилда Тошкентда Лангар ма-
\алласида хотин-кизлар мактаби очган Рустамбек Юсуф-
беков, 1909 йилдаги «Жамияти хайрия» муассисларидан
Тошхржи Туёкбоевлар х;ам бор эди.

ТАРБИЯ - ХАЁТ-МАМОТ МАСАЛАСИ

Янги авлод тарбияси масаласи X X аср бошида чиндан


\ам фавкулодда ах^амият касб этди. Бу борадаги му^им иш-
лардан бири дарсликлар яратиш эди.
Янги мактаблар учун тузилган алифбелар руйхати кили-
надиган булса, бошида, шуб^асиз, Саидрасул Азизийнинг
«Устози аввал»и билан Мунавваркорининг «Адиби аввал»и
туради. Авлонийнинг'«Биринчи муаллим»и \ам узининг
маълум урн ига эга. ,
«Биринчи муаллим» 1917 йилга кадар 4 марта нашр этил­
ган.
«Иккинчи муаллим» юкоридаги китоб нинг бевосита да-
воми, «Алифбодан сунг укутмак учун» ёзилган, «ахлокий
^икоялар, адабий шеърлар ила зийнатланган». Бинобарин,
у — дарслик-мажмуа. Китоб дастлаб 1912 йилда Тошкентда
Иулом Хасан Орифжонов литографиясида босилиб чикди.
1913 йилда Авлонийнинг «Туркий гулистон ёхуд ахлок»
асари босилиб чикди. 1917 йилда иккинчи марта нашр
килинди. Китоб мактабларнинг юкори синф укувчиларига
дарслик сифатида ёзилган. Лекин асримиз бошларидаги
узбек жадид маърифатчилигининг ноёб щаисаларидан
булган бу асарнинг ах,амияти факат мактаб доираси билан
чекланмади. У адабиёт ва ахлок \аваскорлари учун ,\ам
кулланма булиб хизмат килди.
Асарда инсонларни «яхшиликка чакирувчи, ёмонлик-
дан кайтарувчи бир илм» — ахлок \акида фикр юритилади.
252
AXJ10K,, бу—хулклар мажмуи. Хулк эса, эзгулик ёхуд
разилликнинг муайян бир инсонда намоён булиш шакли.
Бинобарин, хар бир хулк, эзгулик ва олижанобликнинг ёки
разиллик ва бадбинликнинг тимсоли. Ш у жи^атдан улар
яхши ва ёмонга булинадилар. Лекин булар кишида уз-узи­
дан пайдо булмайди. Уларнинг шаклланиши учун маълум бир
шароит, тарбия керак. Кишилар тугилишидан ёмон булиб
турилмайдилар. Уларни муайян шароит ёмон килади. Де­
мак, х^амма нарса тарбияга борлик;. ТА РБИ Я «ё хаёт, ё ма-
мот, ё нажот, ё халокат, ё саодат, ё фалокат масаласи-
дур».
Тарбия турилган кундан бошланади ва умрнинг охири-
га кадар давом этади. У икки боскичдан — уй ва мактаб
тарбиясидан ташкил топган.
Авлоний тарбиянингдоирасини кенг тушунади. Уни бир-
гина ахлок билан чегаралаб куймайди. « С о р танда с о р л о м
ака» деган хикматнинг бежиз эмаслигини яхши билади. Гап-
ни, биринчи навбатда, боланинг с о р л и р и хакида кайру-
риш лозимлигидан бошлайди.
«Баданнинг саломат, кувватли булмоги инсонга энг ке-
ракли нарсадур. Чунки укумок, урганмок ва ургатмокучун
инсонга кучлик, касалсиз жасад лозимдур».1’
Авлоний масаланинг фалсафий асосига кучади. Жисм
билан рухнинг узвий бирлиги хакида ran очади: «Бадан
тарбиясининг фикр тарбиясига хам ёрдами бордур. Жисм
ила ру\ иккиси бир чопоннинг унг ила терси кабидур. Агар
жисм тозалик ила зийнатланмаса, ёмон хулклардан сак-
ланмаса, чопонни устини куюб, астарин ювуб овора булмок
кабидурки, хар вакг устидаги кири ичига урадур». Яна бир
уринда эса «бадан элак каби кузлукдур» деган ran учрайди.
Жисм билан рух, шакл билан мазмуннинг узвий бир­
лиги ва уларнинг узаро бир-бирига таъсири масаласи жуда
мухим ва мураккаб булиб, Авлоний уни асосан тугри ту­
шунади ва турри талкин килади. X IX аернинг машхур му-
наккидларидан бири ёзади:
«Нимаики мазмунда булса, шаклда уз ифодасини топади.
Мана бу одамнинг мудрок, тунд кузларига-, букиб туйиб
олган идан харсиллаб кодган, бак-бакалок, даванг туркига
назар ташланг. Накадар хайвоний киёфа! Энди, мана буни-
сига разм солинг. Бу о з р и н , рангпар кишининг кузларадан
кандай ут чакнайди. У накадар харакатчан, унинг овозида
канчалар эхтирос бор! Биринчиси—улик, иккинчисида хаёт
яшнайди—турри эмасми?!» Синчиклаб каранг, киши жисм
253
билан рухнинг, маънавий олам билан жисмоний \аётнинг
узаро муносабатини икки му\ит, икки даврда яшаган \ар
икки адибнинг деярли бир хил тушунаётганлигини \ис
Кил май, иложи йук*
Болаларда фикрлаш иктидорини \осил килиш, фикр
тарбияси бени>;оя зарур ва мукаддас бир вазифа. Биноба-
рин, у муаллимларнинг «диккатларига суялган, виждон-
ларига юкланган» булиб, уларнинг «ёрдамига сунг дара-
жада му\тож». Негаки, «фикрнинг куввати, зийнати, кенг-
лиги» муаллимга куп жи\атдан боглик. Болаларнинг
фикрлаши тарбиячининг узини фикрлаш ва интилиш до-
ираси, савияси билан \ам алокадор. Бу хусусда адибнинг
кескин муло\азалари бор. Улар хакида кейиирок гап булар.
Хозирча му^ими шуки, Авлоний фикрни устириш маса­
ласи га ало\ида эътибор билан карайди. Унга ало\ида боб
ажратиб, таъкидлаб курсатади.
X V III аср француз маърифатчилари акл ва онгнинг ро-
лига жуда юксак ба\о берган эдилар. Жа\он адабиётидаги
маърифатчилик боскичи билан шугулланган тадкикотчи-
лар бу давр Оврупо маданиятининг умуман *амма жаб\а-
ларида унинг маълум даражада ило\ийлаштирилганлигини
эътироф этадилар1. Бу, табиийки, Оврупо мамлакатларида
капитализмнинг ривожи, феодал-патриархал муносабат-
ларнингтараккиётга туганокбулиб колиши, жамиятхаёти-
да илм-фан ролининг бирдан кучайиб кетиши каби катор
омилларга боглик эди.
XX аср бошларида Туркистонда \ш шунга якин шаро-
ит майдонга келди. Назаримизда, улкамизда 1905 йилдан кей-
ин яккол кузга ташланган фикрий уйгониш ва маданий
кутарилиш уз мо\ияти билан X V III аср француз маъри-
фатчилигига куп жи^атдан ухшаш эди. Авлоний маърифат-
чилигининг илдизи \<\м шунга бориб такалади. «Туркий гу-
листон...» да акп ва илмнинг, маънавий-ахлокий оламнинг
фавкулодда э^тирос билан улугланиши адиб маърифатчи-
лигининг бевосита мазмунидан келиб чикади. Мана у нима
деб ёзади:
«АКЛ инсонларнинг пири комили, муршиди ягонаси-
дур. Рух ишловчи, акл бошловчидир...»
Муаллиф уз фикрини янада аникрок ва равшанроканг-
латиш учун шундай мукояса келтиради:

1 Каранг: Проблемы просвещения в мировой литературе, «Наука»,


М., 1968.

254
«Хайвонлар узларига булаклар тарафидин келадургоп
зулм ва жабрларни шох, тиш, тумшук ва тирнокдари ила
Кайтарурдар. Лекин инсон... акд ва идроки соясида узига
келадургон зарар ва зулмлардан сакданур. Ер юзидаги хай-
вонларни асир килуб, буйнидан бойлаб, ипларининг учи­
ни кулларига берган инсонларнинг акдидур». Хукамолар-
дан бири: «Хар нарса купайса, арзон булур, акд эса илм
ва тажриба соясида кднча купайса, шунча кимматбахо
булур», — демиш.
Адибнинг карашларида Навоийнинг инсон хакидаги
машхур «инсон—хилкаттожи» нуктаи назари (концепция-
си)нингтаъсири яккол сезилиб туради. Унинг фикрича хам
акд фак,ат инсонгагина насиб этган сифатдир, жахоннинг
зийнати окил инсонлардир.
Юкорида Авлоний акднинг илм ва тажриба соясида ка­
мол топишига ишора килган эди. Дархакикат, булар узвий
тушунчалардир. ИЛМ хам «инсонларнинг мадори хаёти,
рахбари нажоти», борингки, «дунёнинг иззати». У — «ин­
сон учун гоят олий ва мукаддас бир фазилат».
Муаллиф бу фазилатларни шунчаки кайд этмайди,
унинг конкрет хаёти й, амалий ахамияти устида хам тухтаб
утади. Унинг инсонни камолотга етказишда бош омил экан-
лигини атрофлича далиллашга харакат килади.
Илм эгаллаш эса уз-узидан булмайди, албатта. У хар
бир кишидан муайян лаёкат ва кобилиятни талаб килади.
Чунончи, синчковлик, \ар бир нарсага ибрат назари би­
лан карай олиш, саъй-гайрат, шижоат кабилар шундай си-
фатлар жумласига киради.
«Инсон ибрат назари ила бокуб, дунё китобидан уз кадр-
Хиссасини билиб олмаги лозимдур», — деб ёзади Авлоний.
Маърифат сохиби булмак керак. Шунинг учун акл сохиб-
лари, фатонат эгалари узларига фойдаси булса-булмаса син-
чиклаб карагон нарсаларидан бир хисса олмай куймаслар».
ЗИ Й РА КЛ И К, очикфикрли булишга интилишнингхам
ахамияти катта. Булар хаммаси ёшликдан бошланади. Умр—
ганимат. Уни бехуда ишлар билан утказиб юбориш жиноят-
дир. Адиб зехн ва идрокни кувватлантириш учун укиш-ёзиш-
ни урганишга улгурган хар бир болани хар хил китоблар,
газета ва журналлар укишга ва шу оркали дунёнинг борди-
келдисини англаш, у хакда фикр юрита олиш даражасига
эришишга чорлайди.
Илм олиш риёзат чекишни, саъй-гаиратни талао этади.
Адибнинг образли ифодасига кура, илм бамисоли бодом-
255
нинг ичидаги магиз. Уни кулга киритиш учун ме\нат
Килиш, чакиб пучошдан ажратиб олиш керак.
Авлонийнинг виждон ^акидаги фикр-муло^азалари \ам
диккатга сазовор. Унингча, виждон—акут ва тафаккур ме-
зони. Умуман олганда, бунда ёндошиш виждоннинг а\амия-
тини ва мо\иятини тугри тушунишга ёрдам беради. Лекин
унда бироз конкретлик етишмайди, Виждон тарозисининг
«акл ва \икматга мувофик» ишларга «му\аббат» куйдириб,
«кабо\ат ва ёмон» ишлардан «нафрат» эттириши аслида
тугри тушунтириш. Бирок унинг туфилик даражаеи яхши
ёки ёмон деб номланадиган муайян *одисага ниебатан
кулланилгандагина конкретлашади. Адибнинг «яхши» ва
«ёмон» тушунчаларини англашида эса маълум мав^умлик
йук эмас. У буларни талкин килганда, купинча, аклга му­
вофик келадиган, мувофик келмайдиган деган принцип-
дан келиб чикади.
«Агар а\мок одам булса, уз тугишган биродарингни *ам
севмаслигинг мумкин, лекин Ватанни, у кандай булма-
син, севмаслик мумкин эмас. Аммо бу мух>аббат унинг мав­
жуд а^волидан бир умр мамнунлик булиб колмаслиги, бал­
ки уни мукаммаллаштиришга чанкок интилишдан иборат
булмоги лозим», — деган эди донишмандлардан бири.
ВАТАН ТУЙ РУС И энг инсоний, энг муътабар туйгу-
лардан бири. Ватанни шунчаки севиш мумкин эмас. Унинг
дарди била яшамок, унинг бахтидан кувонмок, У билан
фахрланмок керак. Ватан Онадек мукаддас. Уни кадрлаш,
эъзозлаш, унинг шодлик ва кувончига шерик булиш, FaM -
\асратини ба\ам куриш фарзанднинг бурчи. Авлоний Ва­
тан ва унинг олдидаги бурчни шундай тушунади.
Фарзандлар \ам \ар хил булади. Онанинг бахтига ше­
рик булиб, бахтсизлигида ёлгиз ташлаб кетувчи фарзанд­
лар топилади. Ватаннинг \ам фусункор табиатини, 6 o f -
рогларини хуш курадиган, лекин ташвиш ва гамларини
уйламайдиган фарзандлари йук эмас. Ватанни, у кандай
булмасин, севиш керак.
«Биз, туркистонликлар, уз ватанимизни жонимиздан
ортик суйдигимиз каби, араблар Арабистонларини, кум-
лик, иссик чулларини, эскимулар Шимол тарафларини,
энг совук кор ва музлик ерларини бошка ерлардан зиёда
суярлар. Агар суймасалар эди, \авоси яхши, тириклик осон
ерларга уз ватанларини ташлаб, \ижрат килурлар эди. Бо-
боларимиз «Кии 1и юртида султон булгунча, уз юртипгда
чуггон бул», — демишлар».
256
. Муаллиф уз фикрини хилма-хил мисоллар билан асос-
лашга харакат килади. Масалан, у шундай тамсилни кел-
тиради. Айрим кишилар уз ховли-жойларини, мол-мулк-
ларини сотиб, Маккага зиёратга боришади. Хатто шулар-
нинг хам аксари яна уз ватанларига кайтиб келадилар.
«Бунинг сабаби, яъни буларни тортуб кетургон кувват уз
ватанлари тупрокларининг мехру мухаббатидур...», дейди.
Шоирнинг «Мактаб гулистони» (Т., 1 91 6 ) га кирган
шеърларида бу фикрлар давом эттирилган.
«Сенинг исминг бу дунёда мукаддасдур,
Хар ким сенинг кадринг билмас — ак/ж пастдур»,—
деб бошланар эди ундаги «Ватан» шеъри. «Хижрон сузи»-
да эса она-юртнинг куркам, бой ва улугвор манзараси
чизилади.
Бас, шундай экан, унинг учун жонларни фидо этмок
керакдир:
Ватан, ватан дея жоним танимдан улса равон,
Банго на гам колур, авлодима ую ватаним.
Fy6 op(r)a дунса таним, йук вужуди зери вахм,
Чароки, уз ватаним хокидур гуру кафаним.
ТИЛга, маданиятга мухаббат эса хар бир кишининг халк-
ига булган мухаббатидир; «Хар бир миллатнинг дунёда бор­
лигини курсатадургон ойнаи хаёти тил ва адабиётидир»,
— ёзади адиб.
Суз — ноёб гавхардир. Унинг шарафи бенихоя. Хар кан-
дай кимматбахо гавхар унинг олдида садаф хам була ол-
майди:
Суз гухарига эрур онча шараф,
Ким була олмас анга гавхар садаф.
Алишер Навоийнинг «Хайрат ул-аброр»ида суз таъри-
фига багишланган боб шу сатрлар билан бошланади1.
Буюк мутафаккир суз кулратига юксак бахо берди, хил­
ма-хил тамсил ва тадбирлар билан уни кукларга кутарди,
тилни пулат ханжарга, сузни унга кадалган инжуларга киёс
килди. Еки мана бу мукоясаларга эътибор килинг: Масих
(Исонинг лакаби) яхши суз билан улганни тирилтиргани
учун «жонбахш» лакаби ни олди. Суз Хал илни утга ташлатди.
Энди бошка бир мисол, Сиз гунча огизлик, шакарлаб
дилбар билан биргасиз. Унинг алвон ёно^ари юрагингиз-

1А. Навоий. Хамса. УзФА нашриётн. Т.. I960. З^-бст.


17—К-9215 257
га ут солади. Лекин шу сулим дилбарнинг огзидан бирор
садо чикмаслигини тасаввур килиб куринг-чи?!
Сурат ила булса ма^и осмон,
Сурати девор хрмон, ул *амон.
М. Ю. Лермонтовнинг:
У дилбар жанубнинг ки зтн боласи,
Сурган хаёл каби гузалдир гоят,
деб бошланадиган бир шеъри бор. Унда баркамол со\иб-
жамол \акида ran кетади. Хассос шоир гузалликни уйгун-
ликда куради. Унингча, \ар жи^атдан мукаммал дилбарги-
на гузалликда мумтоздир.
Ким изо\ килибди хусн нимаси:
Келишган кукракми, хушбичим комат?
Ё шаэую кузларми? Лекин гохр биз,
Буларнинг \еч бирин \у°н демаймиз.
Суз билмас лабларни мумкинмас севмак;
Оташсиз нигох, у — \идсиз бир чечак!
Ажиб $Ьсшашлик. Баркамол инсон тушунчаси тамом бош-
ка му^ит ва даврда яшаган икки буюк шоирда деярли бир
хил тал кин килиняпти. Иккинчи томондан эса, бунга ажаб-
ланмаслик керак, чунки умуминсоний гоялар давр ва му-
\ит билан чекланиб колмайди. Табиийки, суз му\им ва ке-
ракли маънони англатгандагина маълум а^амият касб эта­
ди. Мутафаккир адиблар масаланинг бужи^атини \еч качон
диккатдан четда колдирмаганлар. Хатто суз таърифи хакида
ran юритганларида \ ш унинг муайян яхши *амда фойда-
ли мазмун англатишини кузда тутганлар.
Авлоний сузнинг инсон кадр-кимматини белгилаш-
даги ролига умуминсоний карашлардан келиб чикиб ба^о
берди. Сузнинг маъносига алохида диккат килди. Тил ва
суз одоби \акидаги умуминсоний фикрларни давом эттир-
ди: «...суз инсон нинг даража ва камол ини, илм ва фазли-
ни улчаб курсатдургон тарозудир. Акл со^иблари киши­
нинг дилидаги фикр ва ниятини, илм ва кувватини, каяр
ва кимматини сузлаган сузидан билурлар...»
«Агар суз акл ва \икматга мувофик булуб, узига ёки
эшитувчига бир фойда чикадургон булмаса, асаларилар ора­
сида гунгиллаб юрган ковокари каби курук гуигилламок,
факат бош огригидан бошка бир нарса эмасдир. Бошимизга
келадургон каттик кулфатларнинг купи юмшок тилимиз-
258
дан келадур. Шунинг учун «куп уйла, оз суйла» демиш-
лар».
Инсонни безайдиган сифатлар куп. Чинакам инсон ял-
ковлик ва дангасаликни узига номус деб билади. Ёшлиги-
дан илм-маърифатга, ^унар ва санъатга ме\р куяди. Ме\-
натнинг айби йук;- Кора ишчи билан олимнинг за^мати
куринишдагина \ар хил. Уларнинг иккиси \ш ме*нат. Ме*-
нат билан кун кечириш эса буюк саодат. Аксинча, «... бу —
кумурчилик, бу — темирчилик — мента муносиб иш эмас,
деб дангасалик килуб, ишсиз юрса, зур айб, гайратсиз-
ликдур...»
Инсон моддий неъматларни яратишдан ташкари, улар­
нинг кадрига *ам ета билмоги даркор. Булар узаро жуда
як,ин, бири иккинчисидан келиб чикадиган тушунчалар-
дир. Кимки бир парча нонни ме*нат билан топса, унинг
Кадрига ^ам етади. Авлоний уларнинг ^аммасини иктисод
маф^уми билан беради. Унингча, «иктисод деб пул ва мол
каби неъматларнинг кадрини билмакни айтилур. Мол к,ад-
рини билувчи кишилар уринсиз ерга бир тийин сарф кил-
мас, урни келганда сумни аямас. Саховатнинг зидди ба-
хиллик улдиги каби иктисоднинг зидди исрофдир...»
Чопар ^аётини та\ликага куйиб TOFy тошлар, кир ва
чуллар ошади. Хабарни етказади. Чопар олиб келган хабар,
э^тимол, мудхиш булиши мумкин. Шунда \ам акл эгалари
уни улдирмайдилар. Чунки у ^акикатни етказади. Авлоний
«Хакконият» деб аталган бобда юкоридаги мисолни ибрат
Килиб келтирди. Ростлик ва тугри сузликни инсоннинг энг
инсоний сифатларидан бири деб билди.
«Х А ККО Н И ЯТ деб ишда тугрилик, сузда ростликни
айтилур. Инсон бустони саломатга, гулзори саодатга
\акконият йул и ила чикар. Инсониятнинг илдизи улан
ра\мдиллик, \акшунослик, одиллик каби энг яхши си-
фатларнинг онос и ^аккониятдур»...
Бу нукта жадидларимизнинг дунёкарашини белгилаш-
да му\им а\амиятга эга. Исмоилбек Гаспринский 1885 йилда
эълон килган «Оврупо маданиятига бир назари мувозана»
(«Оврупо маданиятига бир бетарафона караш») рисоласи-
да Оврупо мадаииятининг энг катта айби унда *акконият
йуклигидир, деб ёзган эди.
Афсуски, жадидларимизнинг купчилиги айникса илк
боскичда, масаланинг мана шу жи^атларини камрокуйла-
дилар.
ХАЁ, И Ф ФАТ уйлаб чикарилган тушунчалар эмас. У аср­
лар буйи инсон тушунчаси билан биргаликда шаклланган.
259
Инсон одобини хаё ва иффатсиз тасаввур килиш кийин.
Авлоний хаё деганда «ишда, сузда адабни риоя килмок»ни
тушунади, уни инсонийликнинг мухим белгиси деб била-
ди,
Хамма нарсанинг маълум бир меъёри бор, албатта. Ин-
соний викорни суиистеъмол килиш кишини такаббурликка
олиб келиб куяди. Хаддан ошган юмшок кунгиллик—хапим-
лик кишини хор килади. Камтарлик эса хокисорликка эл-
тади. Бу ерда хам шакл ва мазмун мутаносиблигининг те-
мир конуни узига хос холда намоён булади. Чинакам ин-
сонлик викори кишида олимлик, фозиллик ва юксак одоб
жамлангандагина намоён булади. Иккинчи томондан эса,
хар бир хулкдаги меъёрни хис килиш, уз феъл-атвори,
хатти-харакатининг инсоният конунларига монанд були­
шига эришишнинг узи юксак ахлок ва фозиллик белгиси-
дир.
Авлоний хулкхакида шунчаки гапириб куя колмай, унга
конкрет ёндашишга харакат килади. Адибнинг диккат мар-
казида хамиша умуминсонийлик мезони туради. Бу мезон
ислом ий ахлокка суянади ва у ки шил ар ни шу пайтга кадар
ота-боболаримиз тарбиясига хизмат килиб келган турмуш
коидалари билан бомайди.
Шундай тушунчалар борки, уларнинг номини эшитга-
нингиздаёк борлигингизни илик ва ёкимли хислар чулгаб
олади. Агар улар булмаганда хаёт зулматдан, тирикчилик
вахшиёна кун утказмокдан иборат булиб коларди. Мухаб-
бат, садокат, хайрихохлик, олижаноблик кабилар хаётга
нур, умрга мазмун бахш этади. Инсоннинг шарафли мав-
кеида буларнинг урн и алохида.
МУХАББАТнинг камрови кенг. Ватанга мухаббат, халк-
ка мухаббат, дустга мухаббат, ёрга мухаббат... Лекин унинг
мазмунида бир нарса жуда аник- Мухаббат кимгадир, ни-
магадир чанкок бир интилиш. Уни узининг жон-тани деб
билиш, бутун борлигини унга бахшида этиш туйгуси би­
лан ёниш. Уни бахтиёр ва шодон этмокка булган буюк
иштиёк. У сахрони бустонга айлантира олади, тошдан гул
ундиради. Авлоний «Мухаббат» деб номланган бобни шун­
дай сатрлар билан бошланди:
«Мухаббат деб бир нарсани суймакни айтилур. Дунёдаги
инсонлар мехр ва мухаббат соясинда яшарлар. Хар бир ишни
мухаббат оркасидан ишларлар. Мухаббатсиз кишилар хеч
бир ишни ишламакга гайрат ва жасорат килолмас, дунё
неъматидан лаззат ололмас. Агар бир шогирд илм ва муаллим-
ни суймаса, иштахо ила укумаса, максудга етолмас. Ер юзида-
ги инсонларни урушма-талошмаларга ковушдиргон, сий-
260
наларини душман yKUFa нишона килдуррон нарса дин ва
миллатларининг, ватан ва давлатларининг му\аббатидур.
Кишини(нг) кеча ва кундуз тиндурмасдан кул каби ме*-
нат ва машаккатларига кукрак беруб ишлатадургон нарса
ватан ва бола-чакаларининг ме^ру му^аббати эмасми?»
Кмшиларни яхшиликка ундаш, ёмонликдан кайтариш,
дунёдаги бор инсонларга эзгулик истаги билан яшаш чи­
накам олижанобликдир. Одамлар умр буйи бир-бирлари
билан алокада буладилар, узаро ёрдамга, *амкорликка
\ожат сезадилар. Шундай экан, хайрихо^лик, олижаноб-
лик инсон ^аётида катта а^амият касб этади.
Кишилар феъл-атворларига, орзу-интилишларига кура
бир-бирларига я^инлашадилар ёхуд узок^ашадилар. Яхши-
лик дустликни вужудга келтиради. Агар бу дустлик маслак
ва манфаатлар бирлиги асосига курилса, бени^оя муста*-
кам ва самарали булади. Умрни хуш ва мазмунли утказиш
учун бундай дустлик жуда керак.
«МУН ИСЛИ К деб \ар ким уз тенги, маслакдошини
топуб, улфат булмакни айтилур. Дунёнинг лаззати содик
дустлар ила су^бат цилмакдан иборат», — деб ёзади Авло­
ний.
Дустлик дейилганда \амиша садокат кузда тутилади. Не-
гаки, бу тушунчалар бир-бирига бени^оя якин. Адиб садо-
к,атни шундай таърифлайди:
«САДОКДТ бир файзи маънавийдурки, у файздан *ис-
сасини опмак \ар бир кишининг мукаддас вазифасидур...»
Энди улур Навоийнинг бундан беш юз йил илгари ёзил­
ган «Хайрат ул-аброр»идаги сатрларни эслайлик:
\ар киш ига етса фалакдин раме,
Булмаса \амдарди анинг \амдами.
Рози лабин тиккон ипин сукмаса,
Харнеки кунглида эрур тукмаса.
Дард ёциб шуълаи нобудини,
Чархдин уткаргай анинг дудини.
T hfh бало куксини чок айлагай,
Дард ани бир дамда \алок айлагай...
Бас, кишига умр хуши ёр эмиш,
Умр деган ёри вафодор эмиш1.

1Д. Навоий. Хамса, УзФА нашристн. Т.. I960, 81-бет.


261
Демак, Д У С Т Л И К, биринчи навбатда, ^амдардлик,
\амкорлик, \амдастлик. Дустлик уз вафоси, садокати би­
лан муста\кам. Навоий буни ^айратомуз тамсиллар билан
берган эди. Масалан, вафосиз ёр — зиёсиз шам; зиёсиз
шам — муз сумалак каби.
Инсон учун ёлгизлик энг o f h p жазо. Суккабош \еч качон
бахтиёр булган эмас. Ахир бир кулдан качон садо ч иклан?
Ёлгиз кишининг \аёти гамдангина иборат. Ток кишининг
маишат уйи вайрон — бутун бир уйни ягона устун кутариб
турганини ким курган? Бургутнингбир каноти синса, канча
тез учмасин, \аёти ла^задан ошмайди. Буюк мутафаккир
мана шундай киёсларда дустликнинг *аётий асосларини
аник ва тиник деталлар билан курсатиб берган эди.
У болаларни узаро дуст, *амкор ва \амдаст булишга чор-
лар экан, дунёда хиёнат ва сохталик деган гаплар \ам бор-
лигини маълум килади. Улардан \азар этишни тайинлай-
ди.
«Илми ахлок юзасидан чин дуст ва ёри содик ила улфат
килмак лозимдур. Чунки баъзи касалларнинг юкиши булго-
нига ухшаш нодон ва а\мок кишиларнннг урфу одатлари
ва ёмон хулкларининг таъсири, сирояти юкиши мукар-
рардур. Баъзи дуст суратида куринмиш иккиюзлама, му-
нофикдушманлар \ам куп булурлар. Шунинг учун *ар бир
кишига синамасдан, билмасдан дустлик килмак, сир айт-
мак зур аклсизликдур. Чин дуст булган киши бошингга
кулфат ва кайгу келган вактларида сан билан баробар кай-
гурур, хотирангдаги кайгунгни булушуб олур. Сирингни
ноа\ил ва нодон кишиларга айтмас, айбингни оркангдан
сузламасдан юзингга айтур. Шодлик вактингда сан билан
баробар шодланур. Ёлгон дуст сандан бир фойда умидида
ёки уз бошига келган зарарни кайтармак учун мунофико-
на дустлик килур. Сирингни ноа^ил кишиларга сузлаб,
кадру эътиборингни поймол килур. Бундай кишиларга дуст
булмакдин дустсиз (утмок) яхширокдур».
«Туркий гулистон...» да «Ёмон хулклар» деб номланган
булим бор. Унда кишиларга хос 18 кусур \акида ran кетади.
Буларнинг \аммасини жамлайдиган булсак, асосан бир нар-
сага — жа\олатга келиб богланади. Муаллиф наздида улар­
нинг аксарияти учун хос булган хусусиятжо\илликдир. Шу
боисдан адиб танкид титни асосан жахрлатга каратади. Уни
инсониятучун энг катта иллат деб билади. Fa3a6 , шаковат,
бузуклик — сафо\ат, \амокат, ялковлик — атолат, хасис-
лик — хасосат, танпарварлик — ра\оват, такаббурлик —
анонийят, чакимчилик — намимат, гийбат, куркоклик —
262
жибонат, хасад, ёлгончилик — кизб, нифок, тамаъ каби
иллатлар куп имча шундан келиб ч икади.
ЖАХОЛАТ, содда килиб айтганда, илмсизлик, нодон-
ликдир. Ундай киши фикрлашдан, мушохададан махрум
булади. У моддий жихатдан канчалик бой, сарватдор булма-
син, маънавий томондан шуичаликтубан ва кашшок- Мух-
тожлик — мусибат, бирок жо\иллик мусибати ундан дах-
шатлирокдир. Авлоний жахолатни коралар экан, у \акда
айтилган купгина маълум ва машхур фикрларни мисол
Килиб келтиради: *
Сукрот хаким: «Дунёда энг хазар килинадурган иллат
жахлдур. Мен жохилга ачинганимдек курга ачинмайман,
зероки жохилнинг уз ихтиёри ила килгон \аракати аъмо-
нинг ихтиёрсиз килгон харакатидан менинг назаримда ху-
нук», — демиш.
Афлотун хаким: «Жохилнинг яхши нияти фозилнинг
хусуматидан зарарлирокдур. Инсон энг юкишлик бир ка-
салдан саланган каби жохилдан хазар килмак лозимдур»,
— демиш.
Адиб бу фикрларнинг маъносини чакишга, ундан ху-
лоса чикаришга, авлодларни жахолат ва нодонлик балола-
ридан куткармок учун «жон борича,» «куч еткунча» «чо-
лишмок»ка чорлайди: «Жахолатнинг хам икки тури бор,
— дейди муаллиф. — Бири—жахли басит, иккинчиси жах-
ли мураккаб». Биринчиси у кадар дахшатли эмас. Улар бир
нарсани билмасалар, билмасликларини эътироф килади-
лар. Унинг давоси у кадар кийин эмас: билиш ва урганиш-
га астойдил кунт килинса, масала хал булади. Иккинчиси
— ёмон. Улар бир нарсани билмайдилар ва бунга икрор
Хам булмайдилар. Уларни халк «узи билармон» деб атайди.
Хамокат хам худди шунинг бир куриниши. У акд ва маъ­
рифат камлигидан хосил буладиган энг ёмон хулклардан.
У жахолатдан ёмонрок- Чунки жохилда биргина нодонлик
бор. Ахмокда эса неча акдлини алдайдиган ёлгон-яшик
сузлар бор. Уларни хеч бир ишда на акдий, на накдий да-
лиллар билан кундириб булади. Дархакикат, бу давоси муш-
кул булган иллатдир!
Лекин давосиз дард йук. Унинг ягона дармони акл ва
фикр. Инсон узини кулга олиб, нафсини жиловлаб ён-ат-
рофига ибрат назари билан бокса, саъй-гайрат килса, ун­
да и халос була олади. Авлоний мана шундай оптимистик
хулосага келади.
Fa3 a6 иисондаги табиий туйгу, «махсус бир кувваи му-
дофаа». У ана шу туйгу оркали уз номусини четдан келади-
263
гаи зарар ва халокатдан саклайди. Лекин уни жабр ва зулм
тарикида ишлатмокдан эхтиёт булиши лозим. Нафс Fypy-
ридан пайдо буладиган бу.хол инсонни аламли азобларга
гирифтор килиши мумкинки, у худди шу нуктада жахолат
тимсолига аила нади.
Адиб газабни физиологик-психологик асосларда курса-
тиб беришга харакат килади: «... шиддат ва хароратминг
таъсири вужуддаги конни бузуб, харакат килдуруб, димо-
Fnra \ужум килуб, аклни паришон килур-да, кишини(нг)
ихтиёрини кулдан олур. Бу сояда узини ёхуд бошка киши-
ни \асрат ва надоматга дучор килур».
Авлоний хар бир холатда \ам окилона иш тутишга ча-
Киради.
Д АН ГАСАЛИ К, ЯЛК.О ВЛИ К — кишилар бахтини ши-
кастловчи катта офат. Бахт учун эса курашмок, Райрат ва
шижоат билан «чолишмок» керак. Табиийки, харакат ва
мехнатнинг самараси бирданига куриниб куя колмайди.
Лекин инсон саъй-^аракатда, сабот ва матонатда завк-шавк
билан давом этмокдан бир дам булсин чекинмаслиги ло­
зим. Улар, албатта, самара курсатади. Ахир дарахт хам турт-
беш йиллик мехнатдан сунггина хосилга киради-ку! Шо-
гирд-чи? Саводини чикариш, илмини маълум жойга етка-
зиш ва маънавий саодат факат райратли ва мехнаткаш
кишигагина насиб этади. Ибн Сино айтганидек, гайратсиз
киши тирик уликдир. ^ликлар эса тириклар орасида эмас,
тупрок орасидадир. Ха, Белинский айтмокчи, «Яшамок
фааон йил еб-ичмок, мансаб ва пул учуй солишмок, буш
вактларда эса, мудраб пашша куримок ва картавозлик кил-
мокдан иборат эмас. Бундай \аёт хар кандай улимдан хам
ёмон, бундай одам эса хар кандай хайвондан хам тубан-
дир... Яшамок бу хис этмок ва фикрламок, изтироб чек-
мок ва рохат килмокдир. Булардан бошка хар кандай хаёт
улимдир. Бизнинг туйру ва тафаккуримиз канчалик катта
мазмунни камраб олса, изтироб ва рохатланиш кобилия-
тимиз канчалик кучли ва теран булса, демакки, биз шу
кадар куп яшаймиз. Бундай хаётнинг лахзаси майда-чуйда
ишлару, икки пуллик максадлар билан рухсиз мудраб утка-
зилган юз йилдан ахамиятлирокдир»1.
Китобдаги дангасалик ва ялковликни кор^шовчи «Ато-
лат» ва «Раховат» бобларида умрни ана шундай мазмунли
Килишга интилиш кераклиги хакида ran кетади.

1В. Г. Белинский. Адабий орзулар. FaiJjvp FyjiOM номидаги Адабиет


ва саиъат иашристи. Т., 1977. 97-бст.
264
Хасисликни хеч ким алкаб тилга олган эмас. Халкогса-
ки ижодида бу хакдаги хажвиялар сон-саноксиз. Ёзма ада­
биётда \ам улар истаганча топилади. Фирдавсийнинг буюк
«Шохнома»сида Бера\ам номли бир персонаж бор. У мех-
монни уйга киритмайди. Киритганда хам — «Бу дунёнинг
ишлари шунака, биров овкат ейди, иккинчиси эса томо­
ша цилади», — дейди-да, очликдан зурга турган мехмон
олдида овкатланишга гушиб кетади. У мехмон эса шох Бах-
ром эди. Шундан Мукимийнингзикна гумаштасига кадар
уларнинг канчадан-канча тимсоллари яратилди. Сахийлик
ва бахиллик мукоясаси адабиётнинг доимий масалалари-
дан бири булиб колди. Мана шу анъаналар рухида тарбия
топган Авлоний хасисликни жуда содда, аник ифода ва
деталлар ёрдамида укувчига етказишга уринди.
Ипак кУртининг такдирини куз олдингизга келтиринг.
У пилла ичида уралиб, хаётини махв этади. К,анчалар ма-
шаккат билан хосил булган ипак бошкаларга насиб этади.
Умрини мол-дунё хирси билан утказган инсонлар такди-
ри хам худди шундай, дейди адиб.
Шундай бир иллат бор, темирдаги зангга ухшайди. Занг
темирни еб ишдан чикаргандек, у хам калбни изтиробга
солади, сунг барбод этади. Бу адоватдир. Бу дарахтдан фа-
Кат хусумат мевалари етишади. Окил инсонлар уни вакти-
да кесиб ташлаб, мехр, дустлик новдаларини улайдилар
ва ундан мухаббат, улфат мевасини олишга муваффак була-
дилар. Авлоний кишининг нафсонияти билан богликхолда
пайдо буладиган адоватни шундай тушунтирган ва ундан
Хазар килиш га чакирган эди.
Муаллиф намимат — чакимчилик, гийбат, хасад, кизб,
нифок — иккиюзламалик хакида алохида-алохида тухта-
лади ва уларнинг инсонлар хаётидаги зарарини атрофлича
курсатиб беришга харакат килади.
Рийбатчи ва чакимчи кишиларни Авлоний бузокбоши-
га ^хшатади. Бузокбоши дарахт илдизини кемириб курит-
гани каби чакимчи ва гийбатчилар хам кишилар уртасида-
ги мехр-мухаббатни емирадилар. Донишмандлардан бири
айтганидек, «мол ва ашё угриларидан кура купрок одам­
лар орасидан дустлик, улфат, мухаббатни угирлайдиган
одамлардан сакланмок лозим».
Авлоний РИЙБАТчилик ва унинг окибатини шундай
тахлил этади. «Инсон бошка гунохларни(нг) нафснинг лаз-
зати учун ки^адур. Аммо гийбат сохиби лаззат урнига уз бо­
шига ёки бир бошка кишининг бошига бало хозирлайдур.
265
Чунки суз боруб, рийбат кили нм иш кишининг кулогига
етар. Иазаб кони \аракатга кирар. Рийбатчидан уч олмак
фурсатини пойлар. Шундай килуб, тй б ат соясида икки
мусулмон орасига зур душманлик тушар. Охири улумгача
боруб тиралур. Шул тарика гийбатдан тугулгон адоват чузул-
мокга оид булуб, душманлик зураюб, уз ароларидаги ху-
сусий жанжаллар-ла азиз умрларини уздируб, умумий халк
фойдаси учун ишланадургон миллий ишлардан ма\рум
булмакларира сабаб булурлар».
Ахлок илмининг алломалари \асад \акида роят диккат-
га сазовор фикрлар билдирганлар. Авлоний шулардан ха-
рактерлиларини китобида келтиради, хасад ва унинг зара-
рини курсатишда улардан унумли фойдалаиади, изохлай-
ди. Жумладан, уларнинг бири \асадни оташга ухшатган
экан: «Оташ узидан-узи ёнуб кул булгони каби хусудлар-
. нинг жасади \асад ути ила эруб ма^в ва барбод б^лур».
Сукротдан эса куйидаги ran келтирилади: «Хасадчи
киши бир он ва бир замон ро>;ат ва фарогат юзини курмас.
Дунёда канча ме\нат ва мусибат булса, барчаси ул бечора-
ни ураб олмишдур».
Арастунинг фикри \ам жуда ибратли: «Дунёда \амма-
дан ^осиднинг юки огирдур, чунки ул бечора бутун дунё-
даги шод ва масрур одамларнинг кайгуларини уз устига
юклаб юрийдур».
Асарнинг ширали тили, келтирилган хилма-хил макол-
^икматлар, равон, таъсирчан услуб уни уша даврдаги купгина
таълим ий-ахлокий асарлардан ажратибтуради. У, айтиш мум-
кинки, узига хос бадиий асар хамдир. Авлоний дорини асал-
га кушиб беморга егизган табибга ухшайди. Узининг ахлок
ва таълим, борлик ва жамият хакидаги кимматли фикрлари-
ни укувчига нафис ва гузал либосда такдим килади. Баъзан
\айратомуз образли иборалар, чиройли лирик, эпик парча-
лар келтириб, китобхонга эстетик завкхам етказади. Ундаги
ибратли, мазмундор, айни пайтда ихчам \икоялар кигоб-
хоннинг хотирасида узоксакланиб колади. Бу ерда биз шу­
лардан. факат биттасини келтириш билан чекланамиз. Бу
«Назари ибрат» бобидаги «Лукмон ва Кур» \икоясидир: «Бир
кур \азрати Лукмоннинг олдиларига келуб, агар кузимни
очсангиз, ман сизга кул булурман, демиш. Хаким курни(нг)
маърифат со^иби эканини билуб, «Жоним, кузйнгни парда-
сини очмок мумкин, лекин назари ибратни очмок кулимдан
келмайдур», демишлар. Кур: «Е, Лукмон! Сизнинг шу>фа-
тингиз факат парда очмокдан иборат булса, сизни \акиМ
266
демай, табиб демак лозим экан», — деб \азрати Лук-мон-
нинг ибрат кузини очмишдир».
Шарк адабиётида ахлок ва одоб фавкулодда катта урин
эгаллайди. «Адабиёт» мафхумининг узи хам одоб сузига бо-
риб такдлиши бежиз эмас. Шаркда бу мавзуга тукинмаган
шеър а\пини топиш кийин. Ёзма адабиётимизнинг бирин­
чи йирик намунаси «Кутадгу билиг» урта асрнинг ахлок
Комуси эди. Алишер Навоийнинг бу масалага канчалар эъти-
бор берганлиги хаммага маълум. Шаркда ахлок илмининг
буюк алломалари етишиб чикдилар. Саъдий Шерозий шун­
дай буюк рутбага мушарраф булганлардан эди. У узининг
«Гулистон» ва «Бустон» асарлари билан бадиий ижодда янги
бир йул очиб берди...
Авлоний уз асарини яратишда Шайх Саъдий изидан бор­
ди. Китобнинг «Туркий Гулистон ёхуд ахлок» деб номлан-
ганлиги бежиз эмас. Авлоний буни китобнинг 1917 йилги
иккинчи нашрига ёзган сунг сузида алохида таъкидлаб
курсатади. У шундай ёзади: «Туркистон мактабларида уз
шевамизда ёзилмиш мукаммал «Ахлок» китобининг йукли-
ги афроди миллатнинг шундай бир асарга ташна ва мух-
тож эканлиги, узум муаллимлар жумласидан улдугимдан,
манга хам очик маълум улди. Шунинг учун куп вактлар
тажриба сунгидан адиби мухтарам Шайх Саъдий усулинда
ёзмакни, гарчи огир иш булса хам, узимга мукаддас бир
вазифа адо киларок ва бу камчиликни ародин кутармакни
муносиб курдим».
Адабиётшунослар хакли эътироф этганларидек, эски
узбек мактабларида асосий дарсликлардан бири сифатида
УКитилиб келган «Гулистон» форс классикасининг энг
куркам, энг «баржастас'и» эди. Унга эргашиб ёзилган асар­
лар куп булди. Абдурахмон Жомийнинг машхур «Бахорис-
тон»и, Муиниддин Жувайний ва Ибн Камолпошшонинг
«Нигористон», Мажидиддин Хавофийнинг «Гулистон»и
\ам мана шу буюк обидага узига хос назира, узига хос
жавоб, шогирднинг устозга таъзими эди. Авлоний устоз-
дан биргина «усул»ни олмади, унинг юксак инсонпарвар-
лик ру\и билан тулик шеъриятидан хам озик олди. Улар­
нинг айримларими таржима килиб асарига киритди.
Саъдий билан Авлоний орасини 600 йилдан ортикрок
вакт ажратиб туради. Урта асрнинг буюк гуманисти билан
X X асрдан нафас олган Авлонийнинг карашларида, туй-
руларида анчагина фарк бор, албатта.
Авлоний ахлоктуррисида «Гулистон»га ухшаш бир асар
ёзар экан, шу ба\онада замонасииинг мухим, дардли маса-
267
лаларини хам асарга гоят усталик билан сингдириб кета
олди. Булар хукуксизлик, мустамлакачилик асоратлари би­
лан боглик туткунлик ва тургунлик эди. Дин — диёнат-
нинг, миллат — миллиятнингбузилиши эди. Адибни халк-
нинг ночор, гариб.турмуши чукур уйга солади:
Хар кун улурам шомгача ман FaMra гирифтор,
Хар шаб ёнурам оташа парвона каби зор.
Хеч кимса эмас бу мани ахволима вокиф,
Ман хастаяму миллатим улмиш нега бемор?
Асарнинг илк сахифасида келтирилган бу туртлик унга
бемалол эпиграф була олади. Шоир хар бир ахлокий ту-
шунчани талк^ин килар экан, уни бевосита уз даври маса-
лалари билан боЕпайди ва китобга уша замон нафасини
олиб киришга муваффак булади. Масалан, асарда «Тарбия-
нинг замони» деган кием бор. Унда тарбиянинг уйда,
сунгрок мактаб-мадрасада олиб борилиши хакида гап ке-
таркан, бундай ишга имконсиз халкнинг огир моддий ти-
рикчилиги ачиниш билан кайд килинган. «Максади пул,
маслаги шухрат, юкори мактабларда укимаган, «усули таъ­
лим» курмаган муаллимлар», «матлаблари ош, максадла-
ри чопон, дарслари беимтихон, ислох якинидан юрмаган
мударрислар» уткир хажв остита олинади. Ёки «Тамаъ» бо­
бида замонасида «тамаъ нони бирла корин туйгузадургон
кишиларнинг хисоби йук^игини ошкор этади. Яна бир
уринда эса мустамлака Туркистонидаги эрксизлик, чоризм
тазйики, мехнаткашнинг машаккатли тирикчилиги хакида
суз очади: «Биз осиёликлар, хусусан туркистонликлар,
думба сотуб, чандир чайнаймиз, каймокберуб, сут оший-
миз, нон урнига кесак тишлаймиз».
Авлоний адолатни, хар бир миллатнинг озод ва бахтли
булиш ХУКУКИНИ дунёнинг асоси деб билди, бировга «жабр
Килувчининг ёкаси хеч качон жазо кулидан кутула олмас»
лигини айтди. Зулмни коралар экан, «Мазлумнинг охидан
уткур нарса йук:
Хазар кил охидан, афгонидан у мазлуми(нг)
Бир ох бирла солур бошингга бутун аросат»,
дея, «кувватсизлар» гамини к^тариб чикди.
«Туркий Гулистон» асримиз бошларидаги педагогик
фикр тараккиётидагина эмас, балки умуман бу давр ижти-
моий-эстетик тафаккур ривожида хам сезиларли из кол-
дирди. Унинг бу асарда бошлаб куйган жуда куп фикрлари
шеър иятида давом этди.
268
МАЪРИФАТПАРВАР Ш ОИР

Авлонийнинг муаллимлик фаолияти, таълим-тарбия га


оид фикрлари жадидчиликнинг му^им бир каноти амалий
маърифатчиликнинг йуналиши ва хусусиятларини белги-
лашга ёрдам берса, шеърияти XX аср узбек миллий шеъ-
рининг майдонга келиши ва тарихий такомилини тайин
этишда кимматли материаллар берди.
Авлоний «1894 йилдан бошлаб шеър ёзишга тутинган»
булса-да, у шеърлар бизгача етиб келмаган. Унинг Октябр
инкилобигача булган поэтик мероси, асосан, «Адабиёт»
номли 6 кисмдан иборат шеърий тупламларида жамланган.
Уларнинг \ар бири 1909—1917 йиллар оралигида ало^ида-
ало\ида бир неча маротаба нашр килинган. Шунингдек,
уша давр вактли матбуоти са^ифаларида *ам шоир шеър-
ларини куплаб учратамиз. Бу шеърларнинг деярли *амма-
си мазкур тупламларга киритилган. Аксарияти шоирнинг
1905 йилдан кейинги ижодига мансуб булиб, миллий-иж-
тимоий характердадир. Бунинг сабаби шундаки, 1905 йил­
дан кейин шеъриятнинг уз масалалари пайдо булди. Ватан
ва Миллат дардини англашга уриниш сезила бошлади. Ав-
лонийда шундай шиорнамо сатрларга дуч келамиз:
Аё эй со\иби урфон! Ватан богинда фарёд эт,
От и.5 ташла ародин эски одатларни барбод эт.
Маориф-ла фунун та^силина кил ра^намолиг сан,
Корон гуда колан миллатни нури илма иршод эт.
Ватан ме^ри агар булса — дилингда ишк савдоси,
Отил нури маорифга, узингни мисли Фар^од эт!...
Тошкентлик адиб Мирму\син Шерму.\амедовда эса
Куйидаги мисраларни учратамиз:
Эй гузал ма\буб — фан, килма юзинг биздан ни^он,
Барчамиз ошиклигимиз санга эъпон айладук1.
Миллатнинг равнаки эмас, яшаши учунок илм керак.
Усиз \озирги шароитда тириклик мумкин эмас. Демак, уни
эгаллаш лозим. Бу мухим фикр анъанавий ифодаланмокда.
Маърифатга му^аббат эълон килинмокда. Самаркандлик
шоир Сиддикий-Ажзий ёзади:

1 «Туркистон Ш1ЛОЯТМППИГ газети». 1913. 98-соп.


269
Парирулар паришон зулфмтек хотир паришонам,
Паришонам, недан хотир паришонлик-ла хайронам,
Недан овора дашти рамда нолон кездуким билмам,
Магар Мажнуни Лайлойи, нишоти базми урфонам,
Гирифтори саводу хатту холу сафхаи дардам,
Асири кулфату ранжу балоу доги хирмонам1.
Дархакикат, уларнингуй-фикрини гул-булбул ташбехи
эмас, ма\бубасини aFcp йулдан урган ошик кечинмалари
\ам эмас, аср бошидаги афтодахол Туркистоннинг аянчли
Кисмати, йилдан-йил эмас, кундан-кун аждодлар хотира-
сини, узлигини унутиб, тарихдан узилиб бораётган авлод
банд килди. Улар хукуксиз халк бахтли була олмаслигини
англадилар. Худди шу сабабли Сиддикий-Ажзий узи нинг
«хуштабъ»лик билан ёзилган ишкий шеъриятидан воз кеч-
ди, уларни куйдириб ташлади2. Авлонийнинг 90-йилларда
ёзилган, эхтимолки ишкий характерда булган шеърлари-
нинг бизгача сакланмай колганлиги сабаби шундандир.
Бундай \ол факат бизнинг адабиётимизда эмас, балки
бошка халклар адабиётида хам учрайди. Масалан, Панама-
да мустакиллик учун кураш авж олган 60-йилларда Моде­
сто Мохиконинг:
Ортик куйламасман ишк-мухаббатни,
Илохий шеърларга бормайди кулим.
Ватанда эрк ва бахт булмагунича,
Ашувламиз битта: Хурлик ё улим!3
шеъри жанговар шиорга айланиб кетган экан.
Авлоний эрк ва озодликни хар нарсадан баланд тутар-
кан, унга олиб борадиган бирдан-бир йул деб илм-маъри-
фатни билди. Ш у сабаб Ватани, халки учун заррача ман-
фаат етказишни уйлаган киши ни маърифатга даъват этди.
Илм-фанни эгаллашга озгина булсин халакитбериши мум­
кин булган хар кандай тартиблар, шу жумладан эски
укитиш усули кескин таикид килинди. Илм-маърифат,
айникеа, Оврупо маданияти ил\ом билан тарриб этилди.

1 Сндднкий. Айпул адаб. Самарканд, 1916, 21-бет.


: Каранг: Турсуикул (Рахим Хотим) Сндднкий тугриснда муло\аза-
лар, «Маориф па Укитгучи* ж.. 1928. 3-сон.
1 Песни Панамы. Изд. иностр. лит.. М., 1963. 38-бст (таржима бнз-
11НКИ — />. К).
270
Лекин бу ерда бир нарсани хисобга олиш керак. Русия
Туркистонни забт этар экан, узини улканинг пушти пано-
хидек тутди. У гуё бу ерга маданият олиб келгандек эди.
ЮртдагИ/Жа\олат, зулм, узаро жанжал ва низолар руслар-
нинг сиёсий хукмронликларигагина эмас, махаллий халк-
нинг ич-ичига кириб, маънавиятини хам эгаллашларига
йул очди. Мустамлака хукумати давлат идора усулида, фан-
маданиятда кескин илгари силжиган Русия ва Оврупо хаёти-
ни ибрат-андоза килиб курсатишга зур берди. Булар, акса-
рият, миллатнинг утмиши ва асрий анъаналарига карама-
Карши куйиб борилди. Буларнинг \аммаси миллатни ичдан
емириш, узлигини йукотиш, пировард-окибатда руслаш-
тиришга каратилганини дастлабига энг пешкадам зиёли-
ларимиз хам пайкай олмадилар. Фуркат хам бундан мус-
тасно эмас. Шуларни кузда тутиб, А.З. Валидий ёзади: «Кос-
мополитларимизча, улканинг кашф этилиши маданият
учун буюк галабадир. Уларга кура русларнинг куплаб кучиб
келиши натижасида Туркистонда маданий тараккиёт ин-
кишофи таъмин этилганмиш. Улкадаги кайси кавмнинг ва
тилнинг урнига у келяпти, бу улар учун а\амиятсиз. Ин-
сонларнинг саодати миллатлардан бирининг бошкалари-
ни ютиб ёхуд атрофида ушлаб, бир андозага солиши би­
лан амалга ошмайди; айникса Урта Осиё кавмларининг
уртадан сурилиб, улар урнига Русия ва Хитойнинг хукм-
рон булиши миллионларча ерли ахолининг асрларча изти-
роб чекишларига олиб келадики, бу улка тарихининг энг
кора ва энг бахтсиз сахифаларини ташкил этган булур эди»*.
Шунинг учун «Оврупо маданияти» тушунчаси ва унга
муносабат ижодкорларимизда бир хил эмас. Бунинг мум-
тоз намунасини, юкорида к^фсатганимиздек, Исмоилбек
Гаспринский берган эди. Фитрат эса 1920 йилда кахрамо-
ни тилидан шундай дейди:
«Мен хар нарсани Овруподан ургандим. Мен Оврупо-
нинг фазилатини инкор этмаям. Оврупонинг буюк фази-
лати кучсизларни алдаб, конларини ичмакдир...»2
Авлонийда хам «маданият вахшийлари» деган ибора бор.
«Маданият» сузининг «вахшийлик» билан ёнма-ён куйили-
ши ушбу масалага ёндашишда унинг Фитрат билан бир

1А. 3. Валидий Тугой. Бугунт турк эли Туркистон ва якин тарихи.


I -жилд, 2-иашри, Истаибул. 1981. 586-бст.
* Абдурауф Фитрат. Чин севиш. Т.. 1996. 44—46-бстлар.
271
позицияда турганини курсатади. Бу, албатта, жа.\оний поли­
са булган илгор рус маданиятидан воз кечиш дегани эмас.
Уни сиёсий максадларга хизмат килдирилганини аиглаш,
холос.
Дар\акикат, маърифатчилик ва ижтимоий мавзу Авло­
ний шеъриятида марказий урин эгаллайди. Шоир илм-фан-
нинг фазилатларини завку шавк билан куйлаиди. «Мак­
таб», «маориф», «илм», «фан» каби тушунчалар шоир шеър-
ларида эзгуликнинг бетимсол рамзи, образи даражасига
к\п-арилади, «жа\олат» ва «нодонлик» эса зулмат ва ёвуз-
лик тимсоли сифатида тал кин килинади.
Аёлл^р а^воли х^миша жамиятдаги эркинлик даража-
сининг мезонларидан булиб келган. Бу масалани Авлоний
кандай та\пил килган?
Илму д^шш яхши зийнатдур хотин-киз а^ина,
Куй кадам илм уйина, тумору маржонни унут.
Унинг мактабида кизлар \ам болалар билам ёнма-ён ути-
рибтахсил оладилар. «Туркистон вилоятининг газети» 1910
йил сонларидан бирида уша йили 23 майда Авлоний мак­
табида «бир неча уламолар, шогирдларнинг оталари» ва
куплаб томошабинлар хузурида булиб $пгган имти^он \акида
тухталиб, «бир ёш шогирд — кизнинг уз акли ва тарбияси
билан хаммани \айратга солганини хабар килган эди»1.
Маърифатнинг а\амияти миллат, жамият тарбиясида
бемислдир. Уни амалга ошириш асосан зиёлилар, бирин­
чи навбатда, олиму муаллимлар, шоиру санъаткорлар зим-
масидадир. Агар миллат \ак~ХУКУКини йукотган, асрий илму
маърифатидан узокдаштирилган, узлигини унутаёзган бир
*олга тушиб, жамият маънавиятидан махрум даражага ет-
ган булса, зиёли зиммасидаги иш ун, балки юз карра огир-
рокаир.
Адабиётнингтасвир объекти — \аёт, унинг долзарб ма-
салалари. Унда ,\аётнинг барча кирралари — шиддаткор
тулкинларидан майин мавжпаригача, нурли о\англаридан
гамгин нидоларигача, тантанавор дамларидан фожиали да-
кикаларигача тасвир этилмот керак. Улар инсон ру^ида
катрадаги куёшдек жамулжам. Адабиёт мана шу ру^нинг
таржимони булмоги лозим.
Авлоний «Адабиёт...» шеърий тупламининг 3-жузига:
Кдпамим корасидур ого\ достонимдан,
\азин кайгум эшитинг у таржумонимдан, —

‘ «Туркистон вилоятининг газети», 1910. 39-сон.


272
деган сатрларни эпиграф килк5 келтирган эди. Шоир уз
шеърларининг мазмунига ишора кдпмокда. Замонки хаксиз-
лик асосига курилган, атроф зулмат ва кабохатдаи иборат
экан, у шодон була олмайди. Буни у 1909 йилдаёк «Адаби­
ёт. ..»нинг I -жузидаги сузбошида таъкидлаб курсатган,
«шеърга \арис» халк,ига «хасрат ва надоматлар»ни айтишга
бел бомаган, тасодифмаски, узига «Хижрон» тахаллуси-
ни танлаган эди.
Авлоний шеърларини укир экансиз, куз олдингизда
XX аср бошидаги Туркистон манзаралари гавдаланади.
Шоир унга юксакдан, дунё халклари хаётида юз бераётган
узгаришлар, Овруподаги тараккиёт нуктаи назаридан разм
солади, тараккиёт асридаги Туркистоннинг рангсиз, жон-
сиз хаётидан лавхалар чизади. Бу лавхалардан аста-секин
Туркистоннинг яхлит манзараси хосил булади. Дилни ди-
микти'рувчи бу сулгин ранг бора-бора шоирда жуда таби-
ий эхтирослар пуртанасига айланади: «Хонумони хароб»,
«бойкушларга хамдам» Ватан, «Сахни жонлик жаноза бир-
лан тулгон», «мадфун зиндалар»дан иборат «буюк мазор»
шаънига аччик сатрлар ёгилади. Бу тирик уликлар — Тур­
кистоннинг бу кунги нокобил авлодларидир. Унинг ахво-
лига ер хам, осмон хам йиглайди. У хам факир, хам хакир.
Бир тарафдан жахолат, иккинчи томондан хорлик. Шу
ахволда у «баданидан доимо кон олдиради» — мустамла-
качилик жафосини тортади.
Маризинг бир тарафдан, бир тарафдан хорсан — миллат,
Бадандан доимо кон олдурар беморсан — миллат.
У на «тили», на «кулоги» булмаган сурати девор. Бу муд-
Хиш хол шоирни ларзага солади. Бутун вужуди билан унинг
«куз очиб» дунёга разм солишини, «уйгон»ишини истайди:
Кузинг оч, ётма, гафлатдан усон, миллат, усон миллат!
Топар сан бирла авлодинг омон миллат, омон миллат! —
деб хайкиради шоир.
Мухими шундаки, шеърдаги миллий хасрат нидолари
ижтимоий оханг билан хамовоз жаранглайди. Шоир бу «буюк
мазор»нинг кимларгадир «6 o f h жинон» — жаннат гулшани
эканлигини билади. Ха; у хаммага хам бирдай «аламзор»
эмас. Унинг «фарогати» хам бор. Лекин уни «хукамо»гина
куради. Унинг «гунчалари» хам куп, бирок уни «хукамо»-
гина теради. Аммо бизда кани уша «хукамо?» «Фукаро»-
нинг насибаси эса гул нинг тикани («хор»)дир. Шутуфай-
ли у оёк остида — «хоки мазаллат»да. Бу «манзар» шоирга
18—К-9215 273
«ма\шар» азобини беради. Шоир унга хар назар ташлаган-
да, «бафи кабоб» булади. Аммо у — Она! Шоир унга фарзанд-
ки, унинг дардидан изтиробга тушади. Уз навбатида она хам
уз фарзандинингтарбияси ва такдири учун бурчли;
Эй модарим, чужукдаринг ифлос, безиё,
Остингдан устинг улди биза тар(и)ка фукаро.
Сандин умид шулмиди, жондан азиз оно?!
Авлоний 1912 йилда босилиб чиккан шеърларидан би-
рини «Дунё фожеасиндан» деб номлаган эди. Шоир унда
инсонлар дунёсида инсонча хаёт йукдигини каламга олди.
Бе\уда тукилаётган конлар, инсоннинг хайвонча хам кад­
ри колмагани, «бечора-ю ожизлар», «афтода етимлар» бо-
шидаги «жабру ситамлар», «хак пастда колуб, нохак пул
бирла кувваттоп»иши, униигча, бу фожианингбир кури-
нишидур. Бас, у «гам уйи»дир. Рамхоиа эса «барбод
бул»моги лозим.
Авлоний хокимлар ва тобеълар — «кучлилар» ва «куч-
сизлар» уртасидаги муносабатларга эътибор берди. Бу му-
носабатларда инсон номига муносиб белги топа олмади.
Аксинча, улар йирткич хайвонларнинг зури ожизини ма\в
этнш асосига курилган к>ж кечириштарзини эсгату^ширещи.
Лекин йирткич хайвон билан «инсон — дарранда» орасида
фаркбор. Бу фарк шундаки, «инсон — дарранда» — сузлай-
диган, фикрлайдиган йирткичдир. У инсоф ва виждондан
лоф уради. Дустлик, биродарлик \акида соатлаб ваъз >^кий
олади. Эгнидан такво либоси тушмайди. Бу биргина Туркис­
тонга хос \ол эма'с. У хамма ерда мавжуд. Шоир бундай
\олни ракиб миллат ичида эмас, миллатлар орасида \ам
куради. Масалан, мамлакатлар уртасида булиб турадиган
урушлар шунинг бир куриниши, деб \исоблайди. Бирок
«Бу кунда маданий миллатлар урушларини тижорат ва са-
ноатга айландурдилар, — деб ёзган эди адиб, — ва бу соя-
да бир-бирларига галаба ва ракобат кила бошладилар. Сехр-
гарлик ва жодугарлик ила эмас, тижорат ва саноатгирлик
ила чолишкон Ёврупо Африко ва Осиёни узига асир ва
мусаххар килмокдадур». Замоннинг ранги узгарди, холос.
Мохияти уша-уша. «Кучлик» миллатлар — «жахон Жай-
хунлари» «кучсиз»ларини уз комига торгмокда. Шоир шу-
ларга «туъмаи тайёр» булишдан огох килмокчи. Шунинг
учун хам у миллатнинг хаёт-мамот масаласи хал булаётга-
нини, унинг «явмулхисоб» каршисида турганини таъкид-
лайди. Хуш, шоир буларнинг олдини олиш, инсонларнинг
274
инсонларча \аёт кечиришини таъмин килиш, жумладан,
Туркистонни озод ва бахтиёр этиш учун нимани таклиф
Килади?
Аввало шуни айтиш керакки, шоир, гарчи одамлар му-
носабатида ёввойи табиатнинг шафкатсиз конунларига хос
хусусиятлар курса-да, уларнинг бир кунмас-бир кун ме\-
ру му^аббатга айланишига, Туркистоннинг эса озод ва обод
булишига астойдил ишонади.
Гарчи ман маъюсу пургам миллатим а\волидан,
К,атъ уммид айламам, таъмин истикболидан,
деб бошланар эди шоирнинг «Истикболдан орзуларим»
шеъри.
К,илур токай жафосин, бизга \ам дилдор улур олам,
Тулуб мезду вафоси, кузгалуб гамхор улур олам,
Мурувватсизлигиндан жиркануб, безор улур олам,
Ба\ори маърифат уйготса, хушгуфтор улур олам,
Усуб рай^они шафкат, мушк ила тотор улур олам,
Дил им, гам чекма куб, бир кун келур, бедор улур олам,
Чикиб булбуллари ча\-ча\ килур, гулзор улур олам.
Келур улфат, адоват уртадин калкур, кетар бир кун,
Каро кунлар кетуб, урнига равшанлик етар бир кун,
Адолат богида гулкой и тарбият битар бир кун,
Очиб рунча да\онии, шодлиг из\ор этар бир кун,
Улур олам гулистон, кайгу-кулфатлар ётар бир кун,
Гулоби хуррият атри мусаффосини отар бир кун,
Дилим, FaM чекма куб, бир кун келур, бедор улур олам,
Чикиб булбуллари ча\-ча\ килур, гулзор улур олам... —
деб ёзади яна бир шеърида.
Сунгги байт истикбол орзуси билан тулик мазкур му-
самманнинг \ар бандини якунлагандек такрорланиб кела­
ди. Бу шеър 1912 йилда босилиб чиккан. Шоир инсонлар
уртасида ме\ру му^аббат, дустлик карор топишига, адолат
ва \акикат тантана килишига, ёрур кунлар келишига ишонч
билдирмокда. Хатто озодлик — хуррият замони \акида орзу
килмокда. Лекин габиийки^^улар уз-узидан содир булмайди.
Шоир буни яхши тушунади. Худди шу шеър — мусамман-
нинг узида \ам бунга ишора бор. Шоир гапни илм-маъри-
фатдан бошлайди. Ундан куп нарса умид килади. Хатто уни
салкам нурли \аётга олиб борувчи бирдан-бир йул деб
\исоблайди. Шеърда илгари сурилган бу фикр маълум ман-
тикка таянади, албатта. Жумладан, усиз кенг халкнинг уз
275
ХУКУКИ Н Ианглай олиши мумкин эмаслиги табиий эди.
Шоир улкадаги ыодонликни крралар экан, шу масалага
алохида эътибор беради:
Хукук(н)инг нулдигин идрок килмас, жисмимиз бежон,—
деган сатрни учратамиз шеърда.
Буни тахминан истикбол учун курашдаги иккинчи бос-
Кич деб \исоблаш мумкин. Сиддикий-Ажзий хам узининг
«Миръоти ибрат» достонида бу масалага кенг урин ажрат-
ган эди1. Лекин булар билан хам \еч иш битмайди:
Абае бир гоясиз дунёи дундан яхшилик кутмак,
Керак бир маслаку бир гояу идёлни тутмак,
Биза бир йулии ушлаб, нури максуда бориб етмак...
Бунинг учун эса халк уз хак-\укукини англаган були-
ши, нима учун курашаётганини аник, билиши ва у йулнинг
тугрилигига ишонч хосил килиши лозим.
Авлоний 1914 йилда босилган «Мухотабим калам» («К,а-
ламга хитобим») шеърида каламга хитобан «ожизлара им-
дод к,ил»ишини «миллат хонадонини тоза таъмир ила бу-
нёд эт»ишини угинади. Дикк^т килсангиз, бу ерда гап кай-
тадан куриб, янгитдан бунёд этиш устида кетяпти.
Биринчи Жахон уруши ва унинг асоратлари мавзуи хам
Авлоний ижодидан кенг урин олган. Шоир бу мудхиш фа-
локатнинг юзага келиш сабабларини тахлил килади, унинг
мазмун-мохиятини белгилашга уринади. Унингча, бош са-
баб ракобат, булинган дунёни булиб олишга уриниш, «ола-
ма хокимлиг», дагдагаси эди.
1916 йилнинг 25 июлида ок подшонинг Туркисто
ахолисидан 250 минг кишини фронтга кора ишга олиш
хакидаги Фармони эълон килинди. Аскарликка эмас, кора
ишга — мардикорликка. Бунда ишончсизликдан ташкари
тахкир хам бор эди. Унинг устига буни суиистеъмол килиш,
порахурлик, зуравонлик авж олди. Норозилик пайдо булди.
К,онли тукнашувлар юз берди. 1916 йилнинг июлида бутун
Туркистоини галаёнлар коплади...
Йигитларни фронтга жунатиш мавзуида адабиётимизда
унга якин шеърий туплам майдонга келган. Авлонийнинг
«Мардикорлар ашувласи» китоби хам шулар сирасидан. Халк
кушиклари йулида ёзилган бу шеърлар гоят дардли, гам-

1 Каранг: Сиддикий. Миръоти ибрат, Самарканд, 1914 йил.


276
гин. Уларда осойишта хаётни чайкатиб, инсонлар такди-
рини алгов-далров килиб юборган урушга, унинг хайбара-
каллачиларига пинхоний газаб яширинган. Шоир уз шеър-
лари билан узбек мардикорлик поэзияси деган ходисанинг
майдонга келишида хисса куша олди. Афсуски, Абдулла
Авлонийнинг 1916 йил, айникса 1917 йил икки инкилоб
оралиридаги поэтик ижоди хакида жуда кам маълумотга
эгамиз. Умуман олганда унинг бу йилларда к и з р и н и ж о д и й
фаолият — театр, матбаа ишлари билан шуруллангани маъ­
лум. Шунингдек, драмалар ёзгани, газета чикаргани, «Ада­
биёт», «Туркий Гулистон...» каби китобларнинг кайта,
тулдирилган нашрларини амалга оширганидан хабардор-
миз. Лекин булар билан бирга ижодкор бу йиллари кизрин
ижод билан \ам шурулланган булиши керак. Биз, хозирча
унинг факат вактли матбуот сахифаларида, шунингдек,
алохида китоб холида босилиб чиккан шеърлари буйича
фикр юритмокаамиз. Эхтимол, келажакда дустлари, хам-
касблари кулида сакланиб колган янги материаллар топи-
лар ва Авлоний поэтик мероси тулик жамланиб, унинг
шоир сифатида босиб утган йулини кенг ва аник, барча
тафсилотлари билан кузатиш ва урганиш имкони турилар.
Хозирча, унинг 1917 йил санаси билан босилиб чиккан
2 шеъри маълум. Улардан бири «Кугулдик», иккинчиси
«Ётма» деб номланган. Шеърларнинг номиданок айтилмок-
чи булган ran англашилиб турибди. Шоир Феврал вокеа­
ларини мустабид чор хукумати, «бадкирдор Романов»,
«думдор Распутин»лар зулмидан кутулгани билан муборак-
бод этади. Хакикатан хам самодержавиенинг ардарилиши
улкан ходиса эди. Олдинда вазифаларнинг энг мухими ва
асосийси — миллий, мустакил Туркистонни барпо этиш,
Хокимиятни уз эгаларига олиб бериш турарди. Шоир буни
тушунади ва «миллати нажиб»ни, «райрат килиши»га, «хур
йул»ни махкам ушлаб, барча зулмлардан халос булишга
чакиради.
Инкилобий вокеалар Авлонийга таъсир этмай колмади.
У энди истикболни факатгина маърифат, илм-фан оркали
Кулга киритиш мумкин эмаслигини англади, эрк ва ХУР-
риятга етмокнинг йули битта — бирлашиш, миллий де-
мократик кучларни бирлаштириш деган хулосага келди. Шу
умидда рус инкилобий харакатчилиги, советлар билан хам
богланди. Афсуски, социалистик «идёл» деганлари сароб
эканлигини, советлар нули ок империянинг мохияти узгар-
маган «кизил» шакли эканлигини дафъатан англай олмади.
Шеъриятда эса янги гоя ва тимсоллар учун янги шакл
ва ифодалар излади. Эскиларига янги мазмун сингдирди,
277
му^им ижтимоий масапалардан ба\с очувчи купгина шеър-
ларини бармок, вазнида ёзди. Бармокни халкогзаки ижо-
дидан ёзма адабиёгга олиб утди. Бармокдаги ил к шеърла-
рини халк кушикларига мослаб ёзди.
Бу кушиклар шоир ташкил килган «Турон» («Туркис­
тон») труппаси иштирокчилари ижросида го\ спектакл-
ларга сингдириб юборилар, го\ антрактларда ижро эти-
лар, го* миллий концерт дастурларига кистирилар эди.
Авлонийнинг «Оила мунозараси», «Шоир ила туги» каби
бир катор шеърлари мунозара характерида ёзилган. Маса­
лан, «Шоир ила тути» шеърини олайлик. Шеър Шоир би­
лан Тути уртасидаги диалогдан иборат. Асарнинг мазмуни
куйидагича: «Шоир жа\онгашта Тутидан дунёда булаётган
узгаришлар, бошка мамлакатлар, элатларнинг а,\воли
\акида сурайди. Тути Туркистон халки *али гафлатда экан-
лигини, илм, маданият эгаллаш учун, \аётда узининг
^акикий урнини топиш учун кузгалмаганини айтиб, «шо-
ири ширин сухан»га «надомат» айтади.
Мумтоз адабиётимизда минг йиллардан бери ишланиб
келган гул, булбул, ёр, агёр, май, чарх (дунё) каби образ-
лар Авлоний ижодида бошкача о^анг, бошкача мазмун касб
этди.
Беихтиёр хор (тикан) мустамлакачи истибдодини, баг­
ри кон гул эса жафокаш Туркистонни эслатади. Шоир
шеърлари орасида «Садойи булбул», «Хижрони булбул»,
«Фи гон и булбул» каби шеърлар бор. Булар \ ш аксарият
лолларда гул (маъшука) ишкида ёниб уртанаётган ошик
эмас. У куп уринларда мазлум Туркистонга карата: «Уй-
гон!» — деб бонг ураётган лирик кахрамон — шоир обра­
зин и ифодалайди.
Кунуб гул шо\ига булбул дер: «Эй инсонлар, инсонлар!
Килурсиз тобакай гофил ётиб афгонлар, инсонлар».
(«Садойи булбул» шеъридан)
Жа\он ботни гулзоринда фарёд этди бир булбул,
Утурди нагмазоринда гулин ёд этди бир булбул.
Куруб гул яфрошни \ажридан дод этди бир булбул,
Висоли ёр учун юз нав\а иншод этди бир булбул...
(«Фигони булбул» шеъридан)
Бу уринда «Хижрони булбул» шеъри диккатга сазовор.
Шеърнинг мазмуни куйидагича: булбул — шоир гули —
миллати \ажрида кечаю кундуз фигон чекади. Бугун умри-
278
ни унга багишлайди. Лекин булбул гулзорда 6 o f 6 o h кулига
тушиб, кафасга ташланади. У энди кафасда «Гул!» деб фар-
ёд килади. Золим «кафаеи» унга озор беради. Таажжуб! Унинг
«фарёд»ини \еч ким тингламайди, \еч ким унга «рахм»
Килмайди. «Гул» хажрида унинг йулдоши факатгина «гам»
булиб кол ади...
Кейинги парчада гул образи хам бор. Булбул гулини ёд
этяпти. У учун изтироб чекяпти. Кафае — замон. Миллат­
нинг «кар»лиги, хеч кимнинг эътибор килмаслиги милли-
ят туйгусининг сунганлигидир.
Кеча-кундуз кафасда, ох гул, деб айлаюр фарёд,
Омон бермас анго золим кафае озор улур булбул.
Таажжуб, рахм килмас, етмаюр фарёдина \еч ким,
Бу Хижронлигда доим гам билан гамхор улур булбул.
Авлоний \ар бир шеърга сарлавха куяди. Бу ундаги кай-
фият ва мазмунни ифодалашдан ташкари шоир лирикаси-
нинг умумий йуналишини белгилайди. Мана, уларнинг ай-
римларига эътибор килайлик: «Эй, жахолат нори бирла
ёнди жисми покимиз», «Хакикат улсун бу хаёл», «Окма
куз ёшим», «Керакму ё керакмасму?», «Ох багри коним»,
«Фалак бизни нелар килди?», «Гуфтори гам», «Жигарсуз»,
«Дунё фожиасиндан», «Хасратлик холларимиз», «Гирдо-
би гамдин бир пуртана», «Ралат», «Истикболимиз учун
бир жигарсуз», «Истикболдан орзуларим» ва хоказо.
Авлоний сузга катта эътибор беради. Унинг м>пьжиза-
вий кучини яхши билади. Дархакикат, замона хаммани уй-
готадиган, барчани ларзага солиб, олга ундайдиган сузлар-
ни купрок талаб этар эди.
«Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» туплами жузлари хам
удум буйича Оллох мадхи («хамд») ва пайгамбаримиз си-
фатлари васфи («наът») билан бошланади. Бирок уларнинг
барчаси охир-окибаг миллат гамига келиб богланади. Шоир
Оллохга илтижо килар экан, миллатнинг таназзулидан
«нифок, бугз, хурофот»дан дод солади, Расул и акрамдан
умматининг «бемор, хам гариб холи»га мукаддас рухидан
мадад тилайди.
Абдулла Авлоний татар, озарбайжон, усмонли кардош-
лари билан якиндан алока боглади. Улардан куп нарса урган-
ди, ургатди. Бу узаро хамкорлик ижоди ва фаолиятида ёр-
Кин излар колдирди. Шоир машхур озарбайжон куйчиси
Мухаммад Ходидан илхом олиб, унга назиралар битди. Гохо
бу таъсир, тамоман эргашиш, гоя ва оорп а ина эмас, ифода
воситалари измида хам колиш даражаси!ача етиб боради-
279
ки, шоирнинг замондоши Муминжон М у\аммаджонов бир
маколасида бунга шамаъ килган эди1.
Авлонийнинг 10-йилларда ёзган «Пинак» (1915), «Ад-
вокатлик осонми?» (1916) драматик асарлари2 да шеърия-
тидаги гоя ва фикрлар давом этди. Жа\олат ва зулматга
ботган Туркистоннинг чиркин манзаралари кулгили лавха-
ларда са^нада намой иш килинди. Чунончи, «Пинак»да гай-
рат ва шижоатлари билан дунёни ларзага солган, кунчи-
кардан кунботишгача юрт сураган буюк боболарнинг за-
лолатга ботган авлодлари кукнори ва киморбозлар \аёти
оркали фош этилади... «Адвокатлик осонми?!»нинг мазму-
ни куйидагича: «Давронбек Русияда етти йил укийди ва
Туркистонга адвокат булиб кайтади. Лекин шу утган вакт
ичида унинг турмушида бирор узгариш булмапти. Халк^али
хам илму маърифатдан йирок, фукаролик коидалари, дав­
лат конунлари, хукукий тартиблардан бехабардирлар. Ш у
сабабли улар бахтсиздирлар. Давронбек шундай уйлайди
ва кулидан келганча уларга ёрдам бермокчи булади.
Масалан, Худойберди чол тирикчиликнинг огирлиги-
дан отасидан колган икки таноб ернинг ярмини олиб,
ердан фойдаланиб турганда, билимсизлиги, олди-сотди-
нинг тартиб-коидаларидан бехабарлиги окибатида «чув
тушади». Маълум муддатда кайтараман, деб тил хат бериб
олган пулни «бепарволик килиб» кайтармайди. Ундан фой-
даланган бой тезлик билан ерни узига хатлаб олиш чора-
сини куради.
Бахтсиз Ме)финиса хола ун беш йилдан бери киморбоз
эри кулида «утга ёкилиб, тошга чакилади». Хуллас, \ам-
маёк гурбат».
Адибнинг «Биз ва Сиз» асари, номланишидан курина-
ётганидек, турмушга икки хил ёндашишни ифода этади. Унда
жа\олат мавзуи билан ёнма-ён му\аббат \ш берилади. Унинг
марказида Оврупода ун йил укиб «янги \аёг», «янги тур-
муш» хакидаги жушкин орзулар билан кайтган Камолнинг
такдири туради. У «чуруб, билжираб кетгои эски турмуш»-
ни тузатмокчи. Унинг бутун фикри-зикри шу билан банд. У

1 Каранг: Бизда миллий шоирлар, «Садойи Фаргона» г.. 1914, 96—


99-сонлар.
- Авлоний «Таржимаи \ол»ида турт театр китоби езганинн маълум
килади. Шахсий архнвда «турт театр китоби»нинг автографи — айрим
кучирнлган иусхалари сакланнб колган. Шундан учтаси («Адвокатлик
осонми?!*, «Пинак», «Биз ва Сиз») 1979 й. эълон килинди. А. Авлоний,
Тошкенттонги, 300—373 бетлар. Туртиичиси «Пуртуголия инклоби" 1998
йилда Авлоний асарларннмнг 2 жилдлигида. (Каранг: 2 жилд. Т.. Маъ-
навият. 187—214-бстлар).
280
укимишли Марямни севади. Унин: севгиси \ ж , айтиш мум-
кинки, гоявий-маънавий якинлик асосига курилган. Би­
рок, «эски турмуш» кучлари устун келади. Камол ва Марям
Халок буладилар. Авлоний жуда мухим бир масалани, ин-
соннинг бахти ва турмушини асар марказига куяди ва жид-
дий ижтимоий зиддиятни кескин вазиятларда очиб беришга
уринади.

ИНКИЛОБД АН УМ ИД КИ Л И Б

Феврал инкилобидан сунг вокеалар кизгин ва шиддатли


кечди. Муиавваркори ва Авлоний «Турон» заминида 9 март-
да «Шуройи ислом» жамиятини туздилар.
Лекин бир томондан, кетма-кет келган кургокчилик ва
унинг натижаси уларок очлик, кахатлик, иккинчи томон­
дан сиёсий бекарорлик Умумрусияда булганидек Туркис-
тонда хам вазиятни кескинлаштирди. Рус социалистлари
вазиятни кулга олиш максадида советлар тузишга кириш-
дилар. 31 март (12 апрел)да Тошкентда советларнинг 1-улка
съезди иш бошлади. Улка ишчи ва солдат депутатлари со-
вети тузилди. Туркистон мусулмонлари хам караб турма-
дилар. 4(16) апрелда улка мусулмонларининг 1 -курултойи
чакирилди. Ушбу вокеаларнингжонли гувохи А. 3. Валидий
советлар съезди худудий мухторият фикрини илгари сур-
ганини маълум килади. Бу гоя Англия Хиндистонидаги каби
Тошкентда руслар ва мусулмонларнинг икки мустакил
хокимиятини урнатишни ва шу оркали рус хокимиятини
ерли мусулмонларнинг нуфуз устунлигидан куримокни
кузда тутар эди. Бунга махаллий зиёлиларимизнинг бир
Кисми (М. Чукаев, Т. Норбутабеков, П. Пулатхонов, И.
Шохиахмедов) дастлабига рози хам буладилар. Аслида бу
озчиликнинг к^пчилик устидан хукмронлигини таъмин
этувчи инглиз мустамлакачилиги конунларининг сал узгар-
ган шакли эди. Буни пешкааам зиёлиларимиз моддама-
модда курсатиб берганларидан сунггина мусулмонларимиз
фикри узгаради. Бу хол кадетлар ва эсерларни шошириб
куяди: эсерлар махаллий халкнинг рагбатини козониш учун
кадетлар ва социал демократларга карши борадилар ва
мусулмонларнинг барча масалада тенгхукуклигини крта-
риб чикадилар. Съезд купчилик овоз билан бу фикрни маъ-
Куллайди. Бунга кура Туркистоннинг булажак парламенти
(«Улка мажлиси») улкадаги барча миллатлардан тенгасос-
ларда сайланмоги керак эди.
Мусулмонлар курултойида А. 3. Валидий маъруза кила­
ди. Туркистоннинг к у р и л а ж а к илора усули хакида суз юри-
281
тиб, федерал мухторият гоясиии илгари суради. Бу гояни
купчилик OFnp олади. Кузга куринган зиёлиларимиз —
М. Чукаев, И. Шохиахмедов, «Вакт» мухаррири К. Бакир,
козонли машхур С. Максудийлар карши чикадилар. Му­
навваркори бетараф колади. Бехбудий ва А. 3. Валидийги-
на федерал мухторият гоясини каттиктуриб химоя кила-
дилар. Бехбудий хаяжонли нутк сузлайди. Бу нутк КУрул-
тойнинг федерал мухторият карорини кабул килишда хал
этувчи рол уйнайди.
1 (13) — 11(23) майда Москвада Умумрусия мусулмон­
лар курултойи булиб утди. Бунда хам федерал мухторият
масаласи курилди. Туркистондан Убайдулла Хужаев уни
химоя килиб сузга чикай. Москва курултойи хам ушбу рояни
маъкул топди. Туркистондан У. Хужаев, А. 3. Валидий, Аб-
духолик угли Куконбой, Рахмонберди угли Мулла Камо-
лиддин, Уринбой урли Мулла Султон — жами 7 киши
Умумрусия Мусулмон Марказий Шуросига сайландилар.
Мухториятчилик авж олди. Миллий шуролар купайиб борди.
Тошкентда «Мусулмон депутатларининг Марказий Шуро-
си» (раиси Мустафо Чукаев), Оренбургда Бошкирдистон
шуроси, Крзогистон шуроси, К,озондаги Ички Русия ва
Сибирия мусулмонлари шуроси бунга ёркин мисол эди.
Айникса, Туркистон ва козок, бошкирд шуроларининг
карашлари бир-бирига р о я т я к и н э д и . Русларнинг «пан­
туркизм» дея айюханнос солишлари хавфигина уларни
бирлашиб кетишидан сакутаб т>'рарди.
Сиёсий партиялар жонланди. Махмудхужа Бехбудий хали
Хам кадетлар (коиституцион демократлар) партияси га хай-
рихохлик билдирарди. Бу борада у ёлшз эмас эди. «Алаш
урда» асосчиси машхур Алихон Букейхонов хам унга хам-
фикр эди. Татар инкилобчи адиби Олимжон Иброхимов,
унга эргашган узбек журналисти Мирмухсии Шермухаме-
дов расман эсерлар партиясига кирган эдилар. А. 3. Вали­
дий аъзол ик билетинигина олмаган эди.
Улка мусулмонларининг сенгябр бошида булиб утган
3-курултойи хокимиятни советларга беришга карши чик-
ди. 18(30) сентябрдаги советларнинг И улка съезди эса хоки­
миятни беришни талаб килди.
Авлонийнинг «Турон» жамияти хам бу вокеалар таъ-
сирларидан четда колмади. Унинг фаолларидан Низомид­
дин Хужаев социал-демократлар билан якинлашди. Сунгрок
Озарл^пйжондан Мехмед Амин Афандизода келиб кушил-
гач, жамият «Турк федералист» фиркасига айланиб борди.
282
Айни пайтда очлик, ка\атлик юз берди. Еттисувдаги ма-
\аллий халкнинг сер\осил ерларини рус му^ожирларига
тортиб олиб бериш, каршилик курсатганларни йук килиш
давом этди. Пировард-окибатда «Шуройи исломия»дан аж-
ралиб чиккан «Уламо» кадетлар, монархистлар билан то-
пишди. Уларни подшопарастлик ва эски шариатни ушлаш
гоялари бирлаштирди. Бирок уламочилар замонавий илм-
дан узок эдилар. Шу сабабли жилов кадетлар, эсерлар кули-
да эди. Иккинчи томондан, большевиклар ма\аллий зиё-
лиларнинг бир кисмига йул топгач, мавкелари ошиб бор­
ди. Айни пайтда, мардикорларнинг кайтиб келиши билан
мусулмон ишчи депутатлари советлари \ам майдонга кела
бошлади.
Авлонийнинг советларга ва улар оркали большевикларга
якинлашиши 1917 йилнинг июнига тугри келади. Жумла­
дан, 6 июнда Тошкент ишчи ва солдат депутатлари совети
карорига кура, «Эски ша*ар озик-овкат комиссияси аъзо-
си», 20 ноябрдан эса «Русиянинг бошка вилоят ва губер-
няларига Сирдарё вилоятидан юбориладиган энг зарур
озик-овкат ма\сулотларини ушлаб колиш ва Эски шахар
озик-овкат комитетига маълум килиш хуКУКИ билан назо-
рат этувчи вакил» килиб тайинланади.
Шундан бир хафта кейин Куконда Туркистом мухтори­
яти эълон килинди. Юрагида Ватан ва Миллат туй гуси кол­
ган \ар бир туркистонлик уни катта кувонч билан кутиб
олди. Унга багишланган унлаб шеърлар пайдо булди. Авло­
нийнинг калбидан кандай кечинмалар кечди экан? Аф­
суски, мухторият большевиклар томонидан инкилобга
хиёнат сифатида ба\оланиб, конга ботирилиши ва Авло­
нийнинг уша пайтлари уни бостиришни амалга оширган
Тошкент советида расмий хизматда булганлиги, адибнинг
мазкур масалага дойр бирор ёзма кайд колдирмаганлиги
бу борада аник фикр юритишга имкон бермайди. Лекин
Ватан истиклолини ,\ар нарсадан мукаддас тутган Авло­
нийнинг Туркистон мухториятини дил-дилдан олкишлаб,
йук килинганида кайгурганига шуб\а йук-
Авлоний 1917 йилда укитувчилик ишлари билан шу-
рулланишга Хам имкон топди. Шоирнинг архивида саклан-
ган паспортида унинг шу йили 31 июн ва 3 август кунлари
Козонда «Болгар» ме\монхонасида яшаганлиги кайд килин-
ган. Июнда нима муносабат билан боргани номаълум, ле­
кин I августда Козонда Бутунрусия мусулмон укитувчила-
рининг II съезди очилган ва Авлоний унга вакил эди. Шоир
1917 йилда ма\аллий муаллимлар уртасида сиёсий ишлар
283
олиб борувчи «Укитувчилар союзи»ни тузган эди. 1918 йилда
эса Коммунистик партия сафига лъзо булиб кирди. Улка
советига сайланди. Тошкент партия ташкилоти, шахар иж-
роия комитетида масъул вазифаларда ишлади. «УлугТуркис­
тон» газетасининг 4918 йил сонларидан бирида босилган
расмий хабардан Авлонийни уша йили Эски шахар иж-
роия комитети раиси лавозимида ишлагани маълум була­
ди. 17—29 декабрда булиб утган Туркистон Коммунистик
партиясининг II съезди Авлонийни Марказий Комитетга
аъзо килиб сайлади. 1919 йилнинг апрелида Туркистон Мар­
казий Ижроия Комитетига сайланди. «Иштирокиюн» га-
зетасини юзага чикарувчи, хам мухаррири булиб ишлади.
1919 йилнинг июнида Авлоний РС Ф С Р хукуматинин
топшириги билан Афгонистонга боради. 1919 йилнинг 28
сентябридан 1920 йилнинг 20 июлигача Хиротда бош кон­
сул булиб туради. Афгон сафари Авлонийдаги большевик-
лар хукуматига булган шубхани кучайтириб юборди. Узла-
рини \акикатчи деб жар солган рус большевикларининг
собицчор генералларидан мутл ако колишмаслигига амин
булди. «Ох, на инсоният, на баробарлик, на социалист-
лик, на миллат тафрик килмайдургон интернационалист-
лар дунё юзинда топилармукин? — ёзади «Афгон саёхати»
хотираларида. — Балки бордур, топилур, лекин вужуди
анконинг тухумидек камёб эканлишн Афгонистон сафа-
рига чикгонда аникбилдим. Афгонистонга чикгон беш \айъ-
ати ваколанинг ичида биргина мусулмон ман улдигимдан
\ар бир огир мехнатлар, хар бир кулфат ва азиятлар мени
устимга юкланди... Урток Бровин1 Афгон туфрогига утган-
дан сунг узини(нг) женерол чор ноил эълон килмиш эди»2.
Авлоний 1920 йилда соглиги ёмонлашгани туфайли Аф-
гонистондан чакириб олинади ва Туркбюрони.нг маданият
булимига бошлик килиб тайинланадп. Шу даврда «Касаба-
чилик харакати» журналининг мухаррири, «К^изил байрок»
газетасининг тахрир хайъати аъзоси сифатида хам иш олиб
боради.
1921 йилдан маориф сохасига утади. Уша йили Тош­
кентдаги Улка билим юртида, 1923 йилда Тошкент хотин-
кизлар билим юртида мудир, 1924 йилда В. И. Ленин ном-
ли харбий мактабда укитувчилик килади.

1 Н. 3. Бровин — РС Ф С Р нинг Афгонистонга юборган хайъати в


коласи бошлиги.
- А. Авлоний. Афгон саё\ати. кулсзма. 64-бет.
284
1925—1930 йилларда Урта Осиё коммунистик универ­
ситета (C A K y )L Урта Осиё Кишлок хужалиги мактабида
(С А ВК С Х Ш ), Урта Осиё Давлат университетида (САГУ)
даре беради. Педагогика факультетининг тил ва адабиёт
кафедраси профессори, сунг мудири булиб ишлайди.
Сунгги пайтларгача Авлонийнинг Октябрдан кейин ёз­
ган асарларидан «Иштирокиюн» газетасида эълон килин-
ган «Кизил байрок» (1918 йил, 64-сон), «Очлар холин-
дан» (1919 йил, 91-сон), «Фиркамиз олойларина» (1918
йил, 81-сон), «Гузал бахор» (1919 йил, 32-сон), «Изчи-
ларга тортик» (1919 йил, 100-сон), «Жамиятга аралашма-
ган дангаса тилидан» (1919 йил, 70-сон), «Рамлик соат-
да»1 (1919 йил, 69-сон), «Суз замони дагил, иш замони»
(J919 йил, 104-сон), «Хуррият марши» (1919 йил, 110-
сон), «К,изил матбуот» («Туркистон» газетаси, 1924 йил,
294-сон), «Куклам келди» («Касабачилик харакати», 1921
йил, 5-сон, 15— 16-бетлар) каби шеърлари ва бир нечта
^икоя хамда маколалари маълум эди, холос. 60-йилларда
унинг уша йиллари ёзилган талай кулёзма шеърлари бор-
лиги маълум б^лди ва улардан айрим парчалар А. Бобохо-
нов ва М. Махсумовларнинг «Абдулла Авлоний. Педагогик
фаолияти»2 китобчасида ва ушбу сатрлар муаллифинииг
баъзи маколаларида келтирилди. Сунг уларнинг катта кис-
ми адибнинг 1979 йилда чоп этилган «Тошкент тонги»
тупламига киритилди.
Авлонийнинг шахеий архивида «Португалия инкилоби»3
номли бир драматик асари бор. У адибнинг бошка асарла­
ридан ажралиб гуради. 5 парда, 10 куринишли бу асарни
муаллиф фожиа (трагедия) деб атаса-да, мазмунига кура
у ка^рамонлик драмасига якин. Кулёзма муковасига «1921
йил 23 январда ёзилди» деб куйилган. 20-йилларда адабиё-
тимизда «жа,\он революцияси» деган гап кенг таркалган
пайт эди. Шу жихатдаи буни \ам шу йилларда ёзилган деб
тахмин килиш мумкин.

1 Кулсзмада «Хафалик соатда».


2 А. Бобохонов, М. Махсумов. А. Аплоний. Педагогик фаолияти,
«Укитувчи* нашриёти. Т.. 1966 йил.
* Драмапипг 2 кулезма пусхаси сацланган. 1-да тузатишлар куп, са-
\ифалар 45-бстгача рацамлаигаи. 2-си анча мукаммал. Сарпии когоздан
текис дасталаниб дафтар килнпгаи. 1921 йили кучирилгап. Муковада
Туркглавлитнииг 8. 10. 24 санаси билан 962-ракамли рухеат му.\ри бор.
Чамаеи, у ушанда нашрга танерланган па номаълум сабабларга кура
босилмай цолгаи.
285
Асар 20-йилларда са\нага куйилган.
Бир-икки o f h 3 ran драманинг мазмуни \акида. .
1910 йилнинг 5 октябрига утар кечаси Португалияда
Англиянинг тазйикидан, монархияиинг зулмидан токати
ток, булган халк, кузголон кутаради. Унга республикачилар
бош буладилар. Уларни армия кисмлари ^амда \арбий-ден-
гиз флоти кучлари кувватлаб чикади. Лиссабонда бутун халк
оёкка туради. Кирол Мануэл кочиб кетади. Шохлик туга-
тилиб, Португалия Республика деб эълон килинади. Брога
вактли ^укумат бошлиги этиб тайинланади.
«Португалия инкилоби» драмаси заминида мана шу кон-
креттарихий вокеа ётади. Республикачилар ва шохпараст-
лар уртасидаги шиддатли кураш—асарнинг бош конфлик­
т а Асосий персонажлар Долкориё, Брога, Гарсио, Диф-
роролар тарихий шахслар булиб, улар бир максад йулида
— Португалияда шох^икни тугатиб, Республика урнатиш
учун курашадилар ва галаба козонадилар. Асар инкилоб-
чиларнинг «Марсельеза» садолари остида сахнада кизил
байрок к^ариб келиши билан тугайди. Куриняптики, Пор-
тугалиядаги сиёсий озодлик ва мустакиллик йулида булган
кузголон билан Туркистондаги кузголишлар уртасида маъ­
лум муштараклик бор. Асар бадиий жи\атдан анча буш.
Авлоний кулёзмалари орасида яна бир тугалланмаган
пьеса бор. У «Икки севги» деб номланган1. Икки парда-
лик фожиа шаклида мулжалланган бу драма 1908 йилги
Туркияда булиб утган ёш турклар инкилоби га багишлан­
ган. У ерда асар ка?фамони Нозимбекнинг икки му\абба-
ти — хуррият ва ёрга му^аббати ^акида ran кетади. Но-
зимбек — «Итги^од ва тараккий» жамиятининг аъзоси.
Кеч тунда унга эртага булади ган *ал килувчи кузголон
*акида хабар келади. Шу пайт хотини Холидахоним ки­
риб колади. Хурриятчиларнинг ша^арда килаётган ишла-
ридан суз очади. Нозимбек ич-ичидан Холидахоним нинг
хайрихохлигидан мамнун булса-да, эртанги кузголон
хакидаги мактубни ундан бекитади. Унинг хатарлик бу
ишга аралашишини истамайди. Бирок уни бу йулдан кай-
тарол масли гига ишонч хосил килгач, мактубни курса-
тишга мажбур булади. Эр-хотин фарзандлар такдири
\акида узок ортишадилар. Лекин уларнинг гражданлик

1М. Рахмонов уни «Икки му\аббат» деб берган (Узбек тсатри тари-
хн. Т.. 1968. 333-бет). Авлонпн архивилагн тугалланмаган кулёзма нус-
хада у ««Икки севги» деб номланган.
286
гуйгулари \амма нарсадан устун келади. Улар кураш ва
улимни афзал биладил ар.
Иккинчи пардада Нозимбекнинг жангда ярадор були-
ши хикоя килинади. Вокеа ярадор Нозимбекнинг Холида-
хоним \алокати \акидаги хабарни эшитган жойда узила-
ди.
Аеарда Холидахоним анча фаол таевирланган. Бу Но­
зимбекнинг «Айби йук,, жоним! Хуррият эрлардан купрок
хотунларга керак эканлигин билганингдан еуйлаюреан»1
деган сузлари билан далиллангандай булади. У Нозимбекни
адолат ва озодлик учун курашга ундайди. Масалан, унга
Карата: «Хуррият урдуси Истанбули мух;осара килмишлар.
Сиз на учун бегам утурасиз? Оё, бу гариб миллатни(нг)
асоратдан куткармок сизнинг вазифа эмасми?!... Бу золим
истибдодпарастлари йикмокучун ка^рамон \уррият урду-
сига кумаклашмок лозим эмасми?!» (3-бет), — дейди. Ин-
Килобни \ар нарсадан мукаддас билади. Уни эрларнинг
иши деб утирмайди. Хатто, «агар ,\уррият йулинда улсам,
баним учун энг саодатлу улумдир. Агарда бирорта муста-
бидлардан улдурсам, уз вазифамни адо килгон булурман»
(4-бет), деб ^исоблайди.
Парча шуни курсатадики, Авлоний бу асарида персо-
нажларнинг ру^ий дунёсига алох^ида эътибор берган. Маса­
лан, улар инкилобни шунчаки бир ка\рамонликка восита
деб тушунмайдилар. Нозимбек унинг \аёт-мамот масаласи
эканлигиии, унинг ,\ар ла^заси та\лика ва хатар билан тула
булиб, курбонсиз кулга кирмаяжагини яхши х,ис килади:
0 \, бу хуррият э*сон истар,
И нкил об

кайда кезар, кон истар.
Халка-\алка сочина \ар кишини айлар асир,
Юзини ру\ина куймокга кизил кон истар.
Кимки курди юзини, токат эта олмайди,
К-ена2 васлу диидорина курбон истар.
У ила бир ма\ваши дилдор эрур ^уррият,
Хажри-да, васли-да х;ижрон истар.

(2-бет.)

1Абдулла Авлоний. Икки ссвги. (Икки параалик фожиа). кулсзма.


4-бст.
: кп. яиа демокчи.
287
У хурриятнинг мазмун-мохияти, уни душманлардан
химоя килиш, асраб-авайлаш хакида хам уйлайди. «Хурри-
ятни курмок ва кулга олмокосон бир шайдур. Лекин кулда
ушлаб турмок, бу маккор махбубни агёрдан, душмандан
кулда сакламок нихоятда кийиндур» ( I -бет).
Ёш турклар инкилоби галаба билан тугаган булса-да,
мамлакат ва халк кисматини енгиллатиш йулида бирор жид-
дий узгариш ясай олмади. Бирок бу ходисанинг халк мил­
лий онги тараккиётида изсиз кетмагани аник, албатта.
Хуш, Авлонийнинг мана шундай инкилобга мурожаат
килишининг сабаби нимада?
Аввало, шуни айтиш керакки, у ёш турклар инкилоби-
нинг мазмун-мохиятини англаб етган эмас. Бу инкилоб Тур-
кияда дастлабки пайтларда халкнинг барча катламлари то­
монидан умумхалк инкилоби сифатида кутиб олинган ва
олкишлаган эди*. Масалан, ТавфикФикрат «Миллат шарки-
си»ни ёзиб, уни:
Миллат йулидур, хак йулидур тутдигимиз йул,
Эй хак, яша! Эй севгили миллат, яша, вор ул! —
деб куйлади. «Дуган гунаша», «Фердо» каби шеърларини ёзди.
Деярли хамма шоирлар ва адиблар унга багишлаб асарлар
ёздилар. Унинг тор, чекланган, кенг халк манфаатларига
зид мохияти сунфок аён булди.
Турк адабиётидан яхшигина хабардор Авлоний уша илк
таассуротлар таъсирида унга хайрихох булган булиши мум­
кин. Лекин бизнингча, «Икки севги»га кул урилишида ёш
турклар инкилобининг мазмун-мохияти у кадар мухим рол
уйнаган эмас. Авлоний учун энг мухими инкилобий мавзу
булган. Оммани ижтимоий-сиёсий уйготиш, инкилобий кай-
фиятни тайёрлаш, маслак ва унинг йулидаги фидойилик
булган. Иккиичидан, тил, урф-удум, эътикод ва турмуш
тарзидаги якинлик мавзу ва масаланинг кенг оммага етиб
боришини енгиллаштиради. Муаллиф шуни \ам хисобга ол-
ган. Бу ^ам Авлонийнинг юкорида айтилган, «максадимиз
зохирда театру булса хам ботинда Туркистон ёшларини сиё­
сий жихатдан бирлаштирув ва инкилобга хозирлов эди»,
деган гапларига яна бир далил булиб хизмат килади ва унинг
инкилобий фаолиятига мос тушади.
Шоирнинг инкилобий тунтаришлар давридаги фаолияти
канчалар тахликали кечган булса, ижоди хам шу кадар му-

' Каранг: В. С. Гарбузова. Поэты Турции первой четверти X X века,


Изл-во ЛГУ, Леиииград. 1975. 5-бет.
288
раккаб, зиддиятли булди. У, бир томондан инкилобга катта
умид билан карали, уз истеъдодини унинг хизмагига куйди.
Иккинчи томондан, унинг узгаришларидан кдноатланмади.
TyFpuporn, юртнинг иктисодий талон килинаётганлигини,
ма,\алли.й халкка \еч кандай *УКУК берилмаганлиги, асрий
тартиб-удумлар, миллий анъаналар оёкости булаётганини,
дин-диёнат емирилаётганини куриб изтиробга тушди:
Хар сонияда узга алам, узга жафодур кураман,
Хар соат ичинда неча бинг дард-аламдур кураман.
Хар кеча тиларсан улажак, эртаси равшан,
Ул кундузи кечунда батартоза фанодур кураман.
Хар кун бошинга турфа бало тоши ёгилгай,
Хар гушада булсанг-да, кудурат-ла казодур кураман.
Дсрларки ойинг яр(и)си каро, ярмиси равшан,
Уттуз куни хам бизга букун коп-кародур кураман.
Дерларки киёмат улажак жумъа кунида,
Байрам кунимиз ма\шари ва\м рузи жазодур кураман.
Хижрон, утадур \асрат ила ою йилимиз,
Хар аср биза бир туда FaM о^-наводур кураман*.
Инкилоб бахт, фарогат олиб келмоги, зулмнинг илдизи
киркллиб, адолат гуллари баркурмоги лозим эди-ку! Нега
бундай булди? На\отки, «Инкилобни да^олар тайёрлайди-
лар, мутаассиблар амалга оширадилар, муттахрмлар ро\ати-
ни курадилар» деган Бисмарк яна \ак булиб чикса?!
«Шонли инкилоб»нинг миллатлар бошига, биринчи нав-
батда, руснинг узига канча офат келтирганига оид янги-
янги ^жжатлар, материаллар чикмокда. Машхур Достоевс­
кий бундам юз йилча олдин социализм деган гоя юз милли­
он руснинг бошига етиши мумкинлигини айтган экан.
Солженицин бир интервюсида 1917 Йилгача булган ката-
гонлар мисолида буни ,\исоблаб чикариб берган эди2.
Лекин «шонли инкилоб» йиллари, унинг фожиали
окибатлари жуда кам кишининг хаёлига келди. Деярли \амма
инкилобнингтантанавор о\англарига маету мустафикэди,
ихтиёрсиз у билан баравар капам ташларди.

1 «Иштирокию11»г.. 1919, 13 феврал, 69-сон.


: Каранг: «Комсомольская правда». 1991. 4 июн.
19— К-9215 289
Авлоний куплаб шаркия машклар хам ёзди. Шаркиячи-
лик инкилоб йилларида жуда кенг туе олган. Сабаблари маъ­
лум: оммага рух бериш лозим эди. Авлоний уша йиллари
«Хуррият марши», «К,изил таёкчилар марши», «Толиби илм
марши» каби бир неча маршлар яратган. Шоир «Хуррият
марши» шеърида Туркистонни хуррият билан табрик этади,
уни хур булиб яшашга, бир булиб яшашга ундайди:
Ушбу «Хуррият»нинг шонли эмаслиги ва Туркистонни-
ки булмаганлиги унга хали маълум эмас.
Авлоний 17-йилдан кейин яна 17 йил яшаган булса-да,
ижодда хам, фаолиятда хам инкилобдан илгаригидек серха-
ракат булган эмас. Хатто бирорта хам адабий-бадиий китоб
ёхуд туплами босилмагани хам буни курсатиб турибди. Тугри,
«Набил», «Индамас», «Шухрат», «Тангрицули», «Сурайё»,
«Чол», «Аб», «Чегабой», «Абдулхак» каби имзолар билан
га'зёта-журналларда, айн иксаТ*«Муштум»да куплаб хажвия-
шеърлар, кулги хикоялар бостириб турди. Лекин катта, жид-
дий ишлар цилмади. Аммо шеърларида кочириклар, таггап-
лар купайиб борди. Масалан, «Муштум»нинг 1923 йил 15-
сонида босилган «Бир мунофиктилидан» шеърига эътибор
беринг:
Мен бир шундай кишидурким, хеч кимса
Сен ямон деб хеч шикоят килмаган.
Мен бир шундай уста кишидурманким,
Кимса менинг килар ишим билмаган.
Халк кош ида диндор булуб дин лофин
Уруб, тинмай, «Дин, Дин!» дея сузлайман.
Агар бирор жадид афтлик учраса,
Маорифдан сузлаб уни алдайман.
Чунки мени хеч бир кимса билмайдир,
Мен кимдирман — сира-сира сезмайдир.
Аёгимга махеи-ковуш кийганман,
Устимга-да кенг бир чопон илганман.
Ёлгизгина ичдан кийган камзулим,
Калта этиб, мийикни-да кирганман.
Ха-ха-ха-ха! К^андай алдаб юраман,
Узим кимман? Уни узим биламан.
Менга колса бирдир ёшу кариси,
Яхши-ёмон оламдаги бариси.
Ёлгуз менга керак эрур шу корним.
Будур менинг кеча-кундуз тилагим.
Шу корним-чун хар ишни-да ишларман,
Истар эсам, халким ни-да согарман.
290
Ким у? Оддий бир мунофикми ёки инкилоб иродасини
букиб, интилишларини жиловлаб, уз окимига аодариб, су-
риб олиб кетаётган узбек зиёлисинингтавба-тазаррусими?
Бизнингча, бу ердаги иккиюзламачилик у кадар жун эмас.
Уни шунчаки «киши феълидаги бир цусур-да», деб >пгиб
кетиб булмас. У атайин яратилган кусур. Муаллиф бир ки­
шини эмас, бутун зиёлини букаламунга айлантириб куйган
инкилобни, шуро хукуматини нишонга оляпти.
Авлонийнинг инкилобдан кейинги «фаолиятсиз»лигининг
шу хил теран сабаблари бор.
Жулкунбой 1923 йилдаги «Олти йиллик базм»да саф-
дошларига х;азил ёзаркан, Авлоний ,\акида «Бир мах,ал гарм-
сел тегиб, кутилмаган жойда кора косов булиб колди. Хозирда
учок ковлашдан боиикага ярамайдир»1, дейдики, бу гапнинг
юкоридагига ухшаш изо^лари бор.
Абдулла А б л о н и й н и бутунлай адабиётдан чикиб кетди
деб булмас. Унинг 20-йиллардаги \аракатчиликда, ёш калам
а^лларини вояга етказишда, уларга ижод сирларини урга-
тишда фаол иштирок этгани купчиликка маълум. Адабиётга
5оиа йиллари кириб келган атокли шоиримиз Миртемир «Ёш
ленинчи» газетаси кошида Тошкент ёш пролетар ёзувчила-
ри семинари иш юритгани ^акида гапириб, машгулотларда
Абдулла Авлоний тез-тез иштирок этиб турганини хотирла-
ган эди2.
Адиб истеъдодли ёш ^амкасабаларига йул-йурик курсат-
ди. «Шеърда зур майорат курсатган»3Хамид Олимжон, «икти-
дорли шоир лам ёзувчи»4 Рафур Рулом, «таникли шоир»5
Уйгун \акида матбуотда фикрлар билдирди.
Форс, рус, озарбайжон, араб тилларини дурустгина бил-
ган, Шарк ва Fap6 маданияти классиклари билан яхшигина
таниш булган Авлоний 20-йилларда самарали илмий ишлар
*ам олиб борди. 1930 йилда САГУ педагогика факультети-
нинг тил билими кафедраси буйича профессор булиб тас-
дикпангани бежиз эмас. Илмий ходимлар секциясида, Уздав-
нашрда, Республика терминология комитетида, Давлат ил­
мий советида масъул вазифаларда ишлади.

1 «Муштум*. 1927. 4-сон.


2 Каранг: «Узбек тили ва адабиёти» ж., 1973, 6-сон. 44-бст.
•' Каранг: Проф. А. Авлоний. Алабнёт хрсстоматияси. Т., 1933. 378-
бет.
4 Шу асар. 376-бет.
5 LUy асар. 377-бет.
291
1933 йил V II синф учун укиш хрестоматиясй тузиб нашр
этгирди. Унда 20—30-йиллардаги унлаб узбек адиблари хамда
рус, Оврупо адабиётининг катор вакиллари хакида биогра­
фик маълумотлар келтирилган, уларнинг машхур асарлари-
дан намуналар берилган эди.
Авлоний 1927 йилда «Мехнат кахрамони» унвони билан
такаирланди. 1930 йилда унга «Узбекистон халк маорифи
зарбдори» фахрий унвони берилди.
Абдулла Авлоний 1934 йил 25 августда вафот этди.

М У Х А М М А Д Ш А Р И Ф С У Ф И ЗО Д А
7 (1 8 8 0 - 1937)
Узбек истон Ижтимоий Шуролар жум\урияти 1926 йил
27 феврал 35-сон Фармони билан Хамзага «Узбекистан халк
ёзувчиси», Суфизодага «Узбекистон халк шоири» фахрий
унвонини берди.
Дархакикат, Суфизода XX аср бошларидаги ижодий фао­
лияти билан халкимизнинг миллий ва ижтимоий уйгони-
шига салмокли хисса кушган, 20-йиллардаги шеърлари би­
лан эса янги узбек поэзиясини яратишда самарали хизмат
килган шоирларимиздандир. Айни пайтда, у маърифатпар-
вар, мураббий сифатида \ам маориф ва маданиятимиз та-
рихида салмокли уринга эга. У унинчи йиллардаёкянги усул-
даги мактаб очиб, болаларга даре берган, илм-маърифатни
кенг халк орасига ёйишга жонбозлик курсатган кишил ар-
дан эди. Бинобарин, Суфизода хакида ran кетганда унинг
истеъдоди ва фаолияти га хос булган мана шу икки жихатни
— ижодкорлиги ва мураббийлигини таъкидлаш лозим була­
ди. У худди мана шу жи\атлари билан X IX аернинг охири,
XX аср бошидаги узбек маданиятининг Исхокхои Ибрат,
Сиддикий-Ажзий, Абдулла Авлоний хамда Хамза Хаким-
зода Ниёзий каби вакиллари билан бир сафда туради. Суфи­
зода уз карашларини бевосита хаётга татбик этишга бел
боглаган фидойилар даврасига мансуб.
Унинг асарлари Биринчи жахон уруши арафасида ва 20-
йилларда огиздан-огизга утиб, кенг халк оммаси калбидан
муста\кам урин олган. Унинг номи билан боглик хикоялар
кекса китобхонлар, адабиёт мухлислари орасида халигача
мавзу булиб келади.
Суфизода шеърларидаи намуналар 30-йиллардаёк мактаб
дарсликларига киритилгаи. Масалан, Абдулла Авлоний 1933
йили нашр эгтирган урта мактабларнинг VII синфи учун
292
тузган «Адабиёт хрестоматияси»да Суфизодага махсус урин
ажратган. Жумладан, шоирнинг «Маданий макиёнлар» шеъ-
рини «Пролетар диктатураси даври адабиёти» намунаси си­
фатида берган эди. Умуман олганда эса, СУФизода ижоди
хакида ёзилган маколалар 20-йилларда хам учрайди. Маса­
лан, Лутфулла Олимий 1925 йилда у *акда макола ёзган.
J^34Ji[Puma эса Миён Бузрук Солисов «Суфизода ва унинг.
^жоди» дегащоитбналрп эттирди. 1935 йильшнГ291швари.-.
да Суфизоданинг тугилганига^бУрил тулиши муносабати
билан юбилей утказилган ва 200 дан ортик шеъри нашр
этиш учун тупланган эди... Бирок насиб килмади. Шоир ката-
FOH курбони б^лди.
Унинг иккинчи ижодий умри 60-йиллардан бошланди.
1968_йилда адабиётшунос Тулкин Расуловнинг ташаббуси
билан Суфизода шеърларининТТжр кисми кичик китобча
булиб босилиб чикди1. Уша йили «Узбек совет адабиёти та-
рихи»нинг биринчи жилдида шу муаллифнингшоир хакида­
ги маколаси нашр этилди хамда унда Суфизоданинг адабиёти-
миз ва маданиятимиз тарихидаги урни хакида фикр юри-
тилди2.
Мухаммадшариф Суфизода 1880 йилда Чустда хунар-
манд оиласида тугилди. Отаси Эгамберди Суфи пичокчилик
билан шугулланган экан. Онаси Зайнаб холанинг саъйи-гай-
рати эвазига Мухаммадшариф ё~н!^шниси Манзура отин
кулида савод чикаради, сунг эса махалласидаги эски мак­
табда таълТгм олади. Булажак шоирнинг адабиётга кунгил
куйишида газални дид билан укувчи бу хушовоз аёлнинг
таъсири катга булган.
Суфизода адабиёт даргохига 90-йилларда, яъни Муки-
мий узининг машхур сатиралари билан бадиий ижодда де-
мократик йуналишии тайин этган, Фуркат маърифатпар-
варлик рухидаги шеърлари билан бу давр адабиётининг му-
Хим бир хусусиятини белгилаб берган пайтларда кириб келди.
Табиийки, унинг дастлабки шеърлари мана шу икки катта
санъаткорнинг фусункор мисралари таъсирида вужудга кел­
ди. «Fy6opn дарду алам», «Упай» каби лирик газаплари, «Да-
канинг», «Бедананг» каби хажвиялари, маърифат хакидаги
Катор шеърлари унинг демократик адабиёт остонасига ки-
ришида узига хос йулланма булди. Шунингдек, 1893—98
йилларда Куконда яшаб, Мукимий тугарагида фаол катма-

1 Суфизода. Тароиалар. Т., 1968.


2 Каранг: Узбек совет адабиёти тарихи.- ЧЧ+. Т., 1968. 319-бет.
шиши шоир дунёкарашининг шаклланишида, бадиий ма\о-
ратининг усишида узига хос мактаб вазифасини бажарди.
Жуда киск^а муддат ичида оддий пичокчи Эгамберди Суфи-
нинг угли Му\аммадшариф «Ва\ший», «Суфизода» тахал-
луслари билан б ^ н Фаргона водийсида шу>фаттопдиГЛе:Г
кин ижтимоий тузум ^омийларини шарманда килувчи за-
х,арли \ажвиялари шоир бошига катта ташвиш олиб келди.
Уни «да\рий» деб эълон килдилар. Унга «беадаб», «бадасл»
деган тавки лаънат босдилар. Булар \ам етмади, уни катл
этишни лозим топдилар.
Шоир кочишга ва натижада 1900—1913 йилларда она
диёридан узокда дарбадар \аёт кечиришга мажбур булди. Урта
Осиёнинг бутун ша\арларини кезиб чикди. Тифлис^Боку-
. да. Аоабистон. Хиндистон. Туркияда булдиГ Бирок шоир
каерда булмасин, барибир она диёрига кайтишдан умид уз-
мади. У уз шеърлари билан Кавказ ва Оренбург матбуотида,
Тошкентда чикадиган «Туркистон вилоятининг газети», «Са­
дойи Туркистон» газеталарида фаол катнашиб турди. Нихрят,
1913 йилнинг охирларида Чустга кайтиб, янги усулдаги мак­
таб очди. Табиатан дангал, тиксуз, \атто бир оз чапанифеъл
булган шоир мактаби тепасига шундай деб ёздириб куйган
экан: «Мен ул буёкчиманки, мактаб хумида ранг бериб,
кора чаппаларини ун икки ойда оккиламан»1.
Дар\акикат, гуво^лик берувчи кишилардан олинган маъ-
лумотларга Караганда бу мактаб уша пайтларда шах,арда дунё-
вий билим ургатувчи бирдан-бир илм учоги булган. Унинг
мактабида она тили, жугрофия, ^андаса (геометрия) каби
фанлар укитилган.
Камарсадада \ам бу мактабдан ташкарй етим болалар учун
«Дорулайтом» (Етимлар уйи) ва катталар учун кечки курс-
Тшро^ади2. Лекин бу мактаблартездаёпиб куйилади. «Тур­
кистон вилоятининг газети»нинг 1914 йил 1 январ сонида
Куйидаги хабар босилиб чикканди: «Чует ша\арида бир мулла
шоир усули жадид мактаб очган экан. Чует а^олилари ани(нг)
ахлоки бузук деб мактабни таркатиб, узини Чустдин \ай-
даб юборган эканлар».
Орадан куп утмай, «Туркистон вилоятининг газети»да
шоирнинг:

1 Каранг: Расулов Т. Шомр Суфизода \ацида (Суфизода. «Таропа-


лар* китобмда). Т.. 1968. 6-бст.
: Суфизода. Тароналар. Т.. 1968, 7-бст.
294
Муаллимни кувиб, мактабни ёпган чустилар бизлар,
Бериб пора, приставларни топтан чустилар бизлар, —
деб бошланадиган, уткир киноя ва цочирикларга гула булган
шеъри босилиб чикди. Унда Суфизода мактаб ёпилиши во-
кеасини КУРУК кайд килибгина куя колмади, балки масала-
ни чукуррокта\лил килди. Мактаб ба^онасида, Чует мисо-
лида, умуман, Туркистон микёсида фикр юргизиб, у ерда­
ги токат килиб булмайдиган турмуш манзараларини чизиб
берди:
Дуо килсин дедик, кизларни сотдик оксоколларга,
Ва лекин килгучи оламни вайрон чустилар, бизлар.
Куринг инсофни, пулсиз камбагал, киркёшида буйдок,
Д а т бир чорасиз, ,\ар ерда сарсон чустилар, бизлар.
Калова сотса, тенг ярмин олурмиз бева занлардан,
Худони эрка абди, \ар бири хон чустилар, бизлар.
Есин туклар, эшик олдида турсин телмуриб очлар,
Шу одатни чикарган хуб пурдон чустилар, бизлар.
Шеър ^укумат вакилларини ларзага солди. Шоирга нис-
батан таъкиб ва тазйиклар бошланди. Уни камадилар, оёгидан
судраб сазойи килдилар. Уламолар: «Ва\ший» учун боккол
мол сотмасун, сартарош сочини олмасун, чойхона ва йи-
гинлар уни тагжойдан ма)фум килсунлар», — деб фатво бер-
дилар. Окибатда шоир яна уз ватанидан бош олиб чикиб
кетишга мажбур булди. Лекин у узи танлаган йулдан,
х,акикатни халкка етказишдан иборат булган маслак — эъти-
коддан качон кайтмади. Масалан, мана бу гапни уз фик-
рининг \аклигига астойдил ишонган, уз маслагига садокат-
ни \амма нарсадан азизтутган, адолат тантанасига заррача
шуб\а килмаган кишигина айта олади:
Кувди мени жо\иллар ушандог ватанимдан,
Лекин кува олмас суханимни да^анимдан.
Дар\акикат, Суфизода адабиётга ижтимоий дард билан
ёниб кирган шоирлардан эди. У узининг биринчи шеърла­
ридаёк ижтимоий ^аётдаги теигеизли к ва но^акликка, жа-
\олат ва нодонликка карши исён кутарганлардандир.
Суфизода дастлаб уз замондошлари, сафдошлари синга­
ри маърифатпарвар шоир сифатида ганилди. Унинг озарбай-
жои адиблари Жалил Мамадкулизода, Алиакбар Собир би-^
лан якиидан таШшуви дунёкарашининг шаклланишига ката
ёрдам берди. 1905 йилдан кейин шоир ижоди янги боскичга
295
кутарилди. Унинг бу давр шеъриятида миллий туйгулар пай­
до булди.
Шоир туткун ва туррун улкада шеъриятнинг уткир р о я в и й
КУрол була олишини чу кур \ис этади ва уз к а л а м и н и мус­
такиллик, эркинлик йулида курашга сафарбар килади. У уз
шеърларидан бирида:
К^адрдоним к^лам» мардона булрил, вакти хизматдур,
Агар мендин кейин колсанг, либосинг сийму зардандур,
деб ёзган эди. Дар^акикат, унинг калами \ш фаолияти син-
гари \акикатгуй ва курашчан эди.
Шоирнинг 10-йиллардаги шеърияти марказида зулматга
чулганган Ватан ташвишлари туради:
Ватан \олиндан утру кузларим сакфинда кон оглар,
На ёлриз кузларим, мажру\улан жисмимда жон оглар.
Ёзуколий ватан уксиз каби бир щла душмушким,
Агар та\рир эдарсан, хомаи муъжиз баён оглар.
Шоир жафокаш эл а\волига разм ташлайди. Умри чури-
лик билан утаётган маъсума кизлар, шурпешона оналар, эшик
олдидатермулибтурган очлар шоирни изтиробга солади. Шул
боис уларнинг инсонийлик \ак-\УКУКини \имоя килиб чи­
кади ва уз замондошига каратади:
Кулингдан келса, ётган камбагални тур, деб уйготгил,
Караб кур: шоху баргу мева асли бир шажардандур,
деб хитоб килади.
Маиа, шоир фикрини банд этган муаммолар. Унинг *узур-
\аловатини йукотиб, унга тинчлик бермаган уйлар.
Суфизодани купрокбади\агуй шоир дейишади. Дар^а-
кикат, унинг турли муносабат билан куча деворларига,
дарвозалар тепасига, чойхоналар эшигига дафъатан ёзиб
колдирган шеърлари *алигача халк Уртасида еакланиб ке­
лади. Гарчи унинг 1917 йилга кадар ёзган шеърлари жуда
кам еакланиб колган булса-да, улардан шоирнинг етук ба-
диий ма^оратини илгаб олиш кийин эмас. Яна бир томони
борки, шоир шеърлари конкрет адресга эга. Баъзиларини
у, \атто аник иомини айтиб, сарлав\ага \ам чикарган. Ма-
салаи, юкорида тилга олинган сунгги шеър «Чует козиси
Аббосхон \ожиму\аммад углига жавоб» деб номланган.
Бу шеърлар кескин ба\с асосига курилган. Мавзуси —
адолат ва хаки кат.
2%
Туркистонда Октябр тунтариши юз берганида шоир чет
элларда кувгинда эди. Масалан, у бир муддат Хиндистонда
булади. У ерда \ам укитувчилик килади, бирок бу ерда \ам
инглиз полицияси таъкибига дуч келади. Натижада у ердан
кетиб, Афгонистонга утади. Афгоиистонда у каллапазга шо-
гирд тушади ва карвонсаройларда яшаб, кун кечиради. Нима
булади-ю, афгон газети «С ирож ул-ахбор»да илм-урфон
\акидаги 3—4 форсий шеърТП5осили67амир Хабибуллохон-
нинг назарига тушади. Хабибуллохон уни кабул килиб, мак­
таб очишга рухеат беради. О м о н у л л о х о н тахтга утиргач, ма­
ориф вазирлигига ишга олинади.
19]^Ш1ДДяАф£0-НКС10и делегацияси таркибида уз юрги-
га келади. Афгон давлат арбоблари каторида улка га келган
шоир Аф/он \укуматининг Тошкентдаги вакили >^зурига_
кириб: «Уз юртимизда яшашга имконият булмаган чомарда
ва огир кунларимизда юртингизда ишлашга имкон бердила-
рингиз. Бунга ташаккур из\ор этаман... Буни арз этмак бир­
ла омонатларингизни топшираман», —деб мурожаат килади
ва уз юрт ида колади.
Шоир биографиясини махсус урганган Т. Расуловнинг
берган маълумотига кура, Суфизода узтугилган ша\ри Чуст-
га бориб, маориф ширкатлари тузган. Идора пештокига эса:
«Жа\он савдогари — каллобларга бунда йул йукдир, кули
кадок, товони ёрук, эски чопонлар, хуш келибсизлар!...» —
деб ёздириб куйган экан.
Бирок У, куп утмай, она Туркистоннинг озодлиги хом-
хаёл эканлигини англаб етди ва бундан каттик изтиробга
тушди.
Суфизода 1937 йилда 57 ёшида \алок булди1.

мискин
(1880-1937)
Уз ^аёти давомида юзлаб шеърлар ёзган, лекин бирорта
шеъри халк капбида сакланиб колмаган шоирлар куп булган.
Аммо шундай шоирлар \ам борки, уларнинг ёзган шеърла-
рини йигиштириб келса, э\тимол 30—40 дан ошмас, бирок
улардан уч-турттасини, халкапбатта билади.
Мулла К^ушок Мискин шундай шоирлардан.
Сиз «Тошкент ироп1»ни эшитгансиз, албатта. Машхур
«Сарахбори ирок»нинг нолакор о\ангига ни,\оятда уйгун
туш гаи э\тирос тула сатрларини эсга олинг:
ч*f
Каранг. бу \акда: УзАС. 1993 п., 23 июл.
297
Манам Мажнуни ишк, дустларки, бир Лайлони изларман,
Жамоли гул, сочи сунбул, кузи ша\лони изларман.
Ажаб биртийра дилдурман, камар сиймони изларман,
Мани ишкИда зор этган кади зебони изларман,
Ушандог офати жон, шухи бепарвони изларман.
Асири гул юзидурман, жа^он гулзорини найлай,
Анга кун глум ни олдурдим, булак дилдорини найлай,
Деюрга сирри ма>фам йук, бу гам из\орини найлай,
Маломат килса килсун эл, алар гуфторини найлай,
Кечуб ман ору номусдан ушал барнони изларман.
Бу Мискиниинг энг маш\ур шеърларидан бири — «Из­
ларман». Унинг бошка бир талай газал ва мухаммаслари *ам
борки, улар бугунги кунда х;ам \офизу хонандаларимиз то­
монидан севиб куйлаб келинади. Масалан, «Бизни ташлаб
Кайга кетди ул каро кошим менинг» газали ёки:
Курдим хатингиз зебо санамлар,
Кдглимга эркан ёзган ракамлар,
Бера\м айлаб бизга ситамлар,
Ра^м айламайсиз коши каламлар, —
деган банд билан бошланадиган, сузлари х;ар макомда учиб-
куниб турадиган мураббаъсини олинг. Умуман, Мискин халки-
миз хотирасида, биринчи навбатда, му^аббат куйчиси, газал-
хон шоир сифатида колган. Узига хокисорлик билан «Мис­
кин» тахаллусини танлаган бу шоирнинг шеърияти кулами,
аслида анча кенг. У факатгина ишкий газалхон шоиргина
эмас, замонасининг му^им ижтимоий-сиёсий масалалари-
дан \ш четда турмаган, уларга акс-садо берган. Ватан ва
Миллатнинг озодпик \акидаги орзуларини англай олган шоир
\ш эди.
Мискин 1880 йилда Тошкентдаги машхур Чорсу мах;ал-
ласида тугилди. Унинг асл исми Руломхалил1эди. Отаси Тош-
му^аммад а_ка темирчилик, N'ITTxhагарлик билан шугуллан^
4 Тан.90-йилларнинг бошида Тошмухдммад ака вафот этади.
Иуломхалил синглиси Каромат билан бокувчисиз колади.
Онаси икки болага соябон излаб тешиккопкалик бир ки-
шига турмушга чикишга мажбур булади. Энди угайлик,

1 «Кушок» ясб мап оепша к\>ш бармош булганлиги сабабли ата


гаиини накух киладилар. Шоирнинг таржимаи \оли \акнда маълумот
. берувчн асосий манба М умиижон -Тош ки 1111 и11 г «Тош ке н.т. шо ирла ри
тазкираендмр (каранг: кулёзма. 95— 114-бстлар).
1— ----------- —------ 298
уксизлик бошланади. Орадан бир оз утгач, Девонбеги ма-
\алласидатурувчи тогаси Хошим нонвой Руломхалилни уз
тарбиясига олади. Руломхалил тогасининг Расул исмли ёл-
FH3 угли билан Баландмасжиддаги мактабдор домлада савод
чикаради. Сунг бир муддат Чорсудаги «Кукалдош» мадраса-
сидаукийди. " .....
<<К£калдош>>да 90-йилларда муайян давра карор топган
эди. 1890 йилда Фуркат унинг иккинчи каватидаги кунгай
бет ^ужраларидан бирида туккиз ойча истикомат килган. Бу
ерда маш\ур Мукимий *ам куп булган, 1899 йилнингёзи-
даги Тошкент сафари пайтида бир муддат яшаган *ам Мис-
кин мана шу ерда, *али Фуркат шеърларини жаранги кет-
маган «Кукалдош»да мударрис Акмалхон домлада тахсил
курди. Мукимий даврасига мушарраф булди. Унинг сухба-
тини тинглади, шеърларини уз огзидан эшитди. Табиийки,
булар ёш талабада учмас таассурот колдирди. У шеър ёза
бошлади. Унинг илк шеърлари Мукимий, Камий каби устоз
шоирлартаъсирида майдонга келди1. Шоирлик калами Шав­
кат, Хислат каби \амсабоктенгдошлари, истеъдодли шоир-
лар даврасида чархланиб борди. Бу даврада Тошкентнинг
машхур хонанда-ю созандалари \ам иштирок этардилар.
Жумладан, доврукли Мулла Туйчи Тошмух;амедов уларга
\омийлик киларди. Асримиз бошларидаги жуда куп баёз ва
тупламларда улар \амкорлигининг самараси сифатида май­
донга келган унлаб шеърларни учратамиз.
Мискин шу тарика адабиётимизга шоир сифатида кириб
келди. Дарвоке, замондошлари унинг бадихагуй шоир булга-
нини кайд этадилар2. Унинг дастлабки шеърлари х;амма бош-
ловчи шоирларники сингари сир-синоатга тула му,\аббат
\акида, висол кувончлари, хижрон изтироблари хакида эди.
Лекин куп утмай, унинг шеъриятига замон садолари келиб
кирди. Жумладан, у 1907 йилда Абдулла Авлоний томони­
дан чикарилган, халкимизнинг миллий-ижтимоий уйгони-
шида катта хизмат килган «Шу\рат» газетасини шеър билан
кувватлаб, \имоя килиб чиккан эди. Чунончи шоир ушбу
шеърида ширинзабон, хушбаён «Шухрат»ни мадх этар экан,
гапни миллатпарварликка буради. Унингча, «марди замона»
деб миллатга жонини берган кишини айтмоккерак. «Шух­
рат» \озирда шундай ишни килмокда.

1 Муминжои-Тошкни Мискиига Камий бсвосига мураббнйлик ва


муаллимлик килганимп ёзади (каранг: цулёзма, 97-бст).
2 Каранг: Муминжон-Тошкин. Курсатилгаи китоб. 99-бет.
299
Чунки:
Миллат ишиFa доим ул турфа мехрибони,
Миллат йулида парво килмас, тукулса кони,
Миллат сузи ни сузлар шаккарфишон забоии,
Миллатни ошкоро айлар, неки нихони,
Ёрон, укунглар олуб, рохат бу жона «Шухрат».
Сунгрок «Садойи Туркистон» газетасида маърифатчилик
билан йугрилган катор шеърлар эълон килди. Кенг халк ом-
масини асрий жахолатдан уйгонишга чакирди. Халкимизга
эрк ва озодлик рухини сингдириш, уларни хак~*УКУК учун
курашга уйготишда уз хиссасини кушди.
Мискиннинг бизгача сакланган шеърлари орасида авто­
биографик характердагилари хам бор. Муминжон Мухам-
маджонов «Тошкент шоирлари»да Мискиннинг босиб утган
хаётидан айрим лавхалар келтиради ва баъзи шеърларининг
ёзилиш тарихини хикоя килади. Жумладан, унинг тогаси
уйида кечирган йиллари хакида шу нарса маълум буладики,
Хошим новвой ёлгиз углини баландмасжидлик Нориниса
исмли гузал бир кизга уйлантириб куйган. Бирокёлжз угил
— Расул 1897 йилда хасталаниб вафот этади. Хошим новвой
каттиккайгуради, сунг Мулла К^ушокни фарзанд килиб олади
ва Норинисага уйлантириб куяди. Девонбеги махалласида
бокколлик дукони очиб беради. Бирок улар фарзанд курмай-
дилар, югурмаган жойлари колмайди. Фарзандсизлик хар
иккисини каттик кайгуга солади. Нихоят Мулла К^ушок Но-
ринисанинг розилиги билан 1920—21 йилларда Тухтабуви
исмли бир кизга уйланади. Кетма-кет Султонмурод, Му-
хаммаджон, Ахмаджон деган уч утл куради. Лекин Сул­
тон мурод беш ёшида вафот этади. Шоирнинг «Йукотган-
ман» шеъри мана шу йукотишдан юзага келади.
Мискин 1917 йил Февралини кувонч билан кутиб олди.
Бирок Октябр ва унинг окибатлари шоирни кайгуга солди.
20-йилларда биз уни Тошкентдаги Илич заводида слесар-
электрик, тайёр асбобларни йигувчи, кейинрок шахар то-
заликни саклаш булимидатиббий назоратчи булиб ишлага-
нини курамиз. Умрининг сунгги йилларида Хадрадаги маш-
хур 8-дорихонада кассирлик килгаи. Шоир 30-йилларнинг
урталарида фалажга мубтало булади. «Отам хаста ётганлари-
да мен учинчи синфда укирдим, —деб хотирлаган эди шоир­
нинг ^ли мархум Мухаммаджон Кушоков. — Кушнимиз
болаларига эргашиб, олдинрок машк килганим туфайли
укишга кирмасданок харфларни танир ва китобни \и>«ока-
300
лай олардим. Кейинчалик айрим шеърларини менга айтиб
туриб ёздирадиган булдилар...1
Мискин 1937 йилда вафотэтди. Унинг бизгача саьутаниб
Колган шеърлари жуда оз. Гарчи унинг девон тартиб кил-
ганлиги, \атто икки девони булганлиги тахмин килинса-
да, улар бизгача етиб келган эмас. М. К,ушоков девонлар-
нингбири 1925 йилгача матбуотда босилган шеърларидан
тузилганлиги ва 200 са^ифадан ортикрок булганлигини,
иккинчиси эса, 160—170 са\ифадан ташкил топиб, шоир
умрининг сунгги ун йиллигини уз ичига олганини маълум
Килган эди. Бирок иккала девоннинг *ам такаири номаъ-
лум.
Шоир шеърлари шу пайтга кадар тупланган, урганилган
эмас. У ^акда 60—70 йилларда айрим хотиралар (3. Толипова,
Дустимни эслаб, «Тошкент окшоми» г., 1967 йил, 28 июль;
Мушкин. Устозни эслаб, «Фан ва турмуш» ж., 1971 йил, 7-
сон; М. Кушоков. Отам хусусида, шу журнал, шу сон), ва
маколалар (Б. Насриддинов. Разалхон, «Узбекистан мадани-
яти» г., 1971, 24-сентябр)ни ^исобга олмаганда, махсус бир
иш килинган эмас. ----------------- 3--------- ■
.^1973 йилда Тошкент университети (хрзирги УзМУ)нинг
узбек адабиёти кафедраси битирувчиси Хуррам Саломов ка-__
минанииг ра,\барл игида «Мулла К^ушок Мискиннинг \аёти
ва ижоди» деган мавзуда диплом иши ёзган эди. Еш тадки-
котчи биринчи булиб шоир \аёти ва ижоди \акидаги маъ-
лумот-материалларни йигиб тартибга солди, ,\аёт ва ижод
йулини имкони доирасида ёритиб, асарларини та\пил дои-
расига киритди. Авлодлари, шошрдлари, мухлисларидан, уни
якиндан билган, тан Иган кишилардан хотиралар ёзиб олди.
Баёзлар, журнал ва газеталардан, хонандалар репертуарла-
ридан бОдан ортикшеърини йигди. Шулардан 30 га якини-
ни ишига илова килди. Бирок, У даврдаги шароит шоир
ижодини кенгрокурганиш, айникса, таргиб-ташвикэтиш-
га йул бермасди. Бу ,\аракатларнинг узи \ам айрим ёшлар-
нинг гайрат ва фидойилиги билан амалга ошганини таъкид-
лрмок керак.
L 1982 йилда эса А. Жалолов_«Асрлар нидоси» тупламида
Мискиннинг 9 шеърини эълон килди. Булардан бештаси («Ай-
рилиб», «Менинг», «Булса бас», «Этма», «К^аёндур?») анъа-
навий-ишкий мавзуда, иккитаси («Жа\он ичра», «Кдпур»)
шуро мавзуида ёзилган газаллардир. Колган иккитаси маш-

1 KjLipaur: оФан на турмуш» ж.. 1971. 7-сои.


301
ХУР «Изларман» («Манам, Мажнуни ишк...») мухаммаси ва
«Курдим хатингни зебо санамлар» мураббаъсидир1.
Мискиннинг сакланиб долган шеърлари унинг уз кала-
мига, уз овозига эга булган, адабиётимиз тарихида сезилар-
ли из колдирган истеъдод эканлигини курсатибтурибди. Бу
эса унинг ижодини урганишни ва холис бахолашни талаб
этади.
ХИСЛАТ
(1880-1945)
«Хислат» тахаллуси билан шухрат топган Саййид Хайба-
туллохужа Саййид Орифхужа угли хам жадидчилик даври­
да етишган. Мискин сингари асосан анъанавий ишкий шеъ-
рият билан шугулланган булса-да, давр ходисалари таъсири
туфайли хаётдаги узгаришларга, хусусан, янгиланаётган ада-
биётга рагбат билдирган шоирлардан. Матбуотда у хакда ма­
колалар 60-ииллардан.кузга-ташланади. Хислат ижоди буйи-
ча самарали ишлаган филология фанлари доктори, профес-
сор Абдулхамид Жалолов булди. Шоир вафотидан кейинги
дастлабки илмий макола хам унинг каламига мансуб эди2.
Сунг «Таржимаи хол»ини нашрга тайёрлади3. 1971 йилда эса,
__^Еаза^а^?1^иГ6стида бир туркум танланган асарларини
чоп эттирди. Номзодлик5, докторлик6диссергацияларида кенг
урин ажратди. Шоирнинг адабий портретини яратди7. 80-йил-
ларнинг охиридан алохида асарлари нашр этила бошлади.
1998 йилда «Юлдузча» нашриёти шоирнинг Убайд Законий-
дан килган шеърий «Мушук ва сичкон киссаси»8ни айрим
узгартиришлар билан босиб чикарди. 1992 йилда «Нур» наш­
риёти Урфон Отажон сузбошиси билан «Тухфаи Хислат»ни
кайта чоп этди9.

1 Каранг: Асрлар иидоеи, Т., 1982, 325—333-бстлар.


2 А. Жалолов. Хислат. «Узбек тили ва адабиети» ж., 1968, 1-сон.
3 Каранг: шу журнал, 1969. 4-сон.
4 Хислат. Разаллар. T v 3vbmи ва сузбоши муаллифи А. Жалолов, Т..
1971.
5А. Жалолов. Просветительско-демократическая узбекская литера­
тура 1905-1917 гг. Т., 1972, АКД.
г‘ А. Жалолов Узбек маърифатпарварлик адабиётининг рнвожла-
ннш жараённ (X IX аср охирп — XX аср бошлари), ДДА, Т., 1994.
А. Жалолов. Озодликни улуглаб. Т.. Ф АН , 1987.
4 Убайд Законий. Мушук ила сичкон киссаси. Хислат таржимаси,
Т.. 1988. и;
4 Тучфап Хислат. Т.. 1992.
302
Хмслат таржимаи ролини ёритишда му\им манбалардан
бири Муминжон-Тошкиннинг «Тошкент шоирлари» тазки-
раси булиб турибдй1. --------
Саййид Хайбатуллохужа Тошкентнинг машхур эшонзо-
даларидаи булиб, Эски ша,\арнинг Чорсу мавзеида 1880
йилда турилган2. Ота-боболари, айн икса, она томон бобоси
Ма^мудхон ва бувиси Шамсиойимнинг эл ичидаги мав-
кеъ-мартабалари жуда баланд булган. Уларнинг узлари \ам
укимишли, маърифатли кишилар булганлар. Хайбатулло шу
дарго\да тарбия топди. 14—15 ёшларидан шеър машк килди.
16 ёшларида «Кукалдош» мадрасасига укишга кирди. Эшон-
хон кори кулида тахсил олди. Бирок осуда кунлар узок да­
вом этмади. Отаси Саййидорифхужа каландарсифат одам
булиб, оила таъминоти Ма^мудхонлар измида эди. Мах;муд-
хон ва Шамсиойим вафотэтиб, назр-ниёзлар тухтагач, ти-
рикчилик орирлашиб колди. Унинг устига чор ^укумати 1898
йилги Дукчи эшон вокеасидан кейин каландарликни таъ-
киб этди. К,ийин кунлар бошланди. Хайбатулло укишни таш-
лаб, дастлаб себзорлик Крдирх)Ька деган устага, сунг кургон-
тегилик уста Солига шогирд тушади, дурадгорлик, фонус-
чиликни урганади. Айни пайтда каламини \ам кулдан
К у й м а й д и . Камийга шогирд тушади. Бедилхонлик даврала-
рида катнашади. Тошкентнинг маш>ОФ бедилхонлари Исо-
му^аммад Гулшан (1840—1903), Мира,\мад Мирий (1833—
1916), Холикул Азко (1870—1936), «Барокхон» мадрасаси
мударриси Алоуддин Фунуний (1861 —1932), Султонму^ам-
мад Рожбий (1835—1898)лар су\батида булади. Камий уни
Юсуф Сарёмий (1845/46—1912), Му\йи Хукандий (?—1911),
Саида^мад Васлий (1870—1925), Тошхужа Асирий (1864—
1916) каби эътиборли шоирлар билан таништиради. 1908
йиллардан бошлаб таржима (хусусан, форс шеъриятидан)
билан шурулланади. Убайд Законийнинг «Гурба ва Муш»
(«Мушук ва Сичкон»)ини (1903—04), Фирдавсий «Шо*но-
ма»сига киритилган кадим форс достонларидан «Достони
Барзуи шер» (1911)ни узбекчага угириб, бостириб чикаради.
Бир катор баёзларга («Баёзи янги», Т., 1911) котиблик кила­
ди. Умар Бокийнинг «Фар.\оду Ширин» (1906), «Лайлову

1 Каранг: Муминжон-Тошкин. Тошкент шоирлари... 119— 170-бст-


лар.
Муминжон-Тошкин унинг таваллуд санаспнн 1882 йил деб курса-
тадн (каранг: курсатилгаи асар. 119-бет).
Мажнун» насрий асарларини нашргатайёрлайди, «\адяи Хис­
лат» (1910), «Армугони Хислат» (1912), «Тухфаи Хислат»,
«CaBFOTn Хислат» (1914) каби баёз (антология)лар тузиб
чоп эттиради. Чорсуда китоб дукони очиб, китоб савдоси
билан шугулланади1.
«Армугони Хислат»нинг сузбошисида амалга оширган
ишлари ,\акида хисобот бериб, ёзади:
Тутунгиз сомеъ бу сузга гушни
Ки аввал чоп килдим «Гурба Муш»ни.
Яна хам киссаи «Фарходу Ширин»,
Хамага маълум онинг шахридур Чин.
Утуб бир неча фурсатлар, аё ёр,
Ки килдим «Хадяи Хислат»ни тайёр...
Онинг оркасидан бир «Лайли Мажнуи»
Ки килдим киссасин чоп, куп ютуб хун2.
Муминжон-Тошкин «Шоир Хислатнинг ёзган асарла­
ри» руйхатида 12 номни келтиради. Булар орасида «К^уён»,
«Нон ва халво», «Ахмад полвон», Низомийнинг «Лайли ва
Мажнун»и таржимаси тадкикотчилар томонидан кам тилга
олинган булиб, аниклаштиришни талаб килади. «Нон ва
халво» форсийдан таржима булиши керак. «Ахмад полвон»
ни А. Жалолов шу номдаги тошкентлик машхур полвонга
багишланган манзума деб хабар беради. XX аср бошида Ахмад
полвон деган бир пахлавой утгани маълум. Абдулла Тукай-
нинг асарларида у цирк артисти пахлавон Крраахмад тарзи-
да учрайди. Эхтимол булар бир кишидир. «Нон ва хапво»ни
Хислатнинг узи таржимаи холида арабча ва форсча хикоя-
лар туплами эканлиги, шеър билан таржима килганини ха­
бар беради3. Низомийнинг «Лайли ва Мажнун»и таржимаси-
ни умринингохирларида кулга олган. Муминжон-Тошкин
хабарига Караганда, таржимада у билан Н. Охундий хам иш­
тирок этганлар.
Хислатнинг нашр этган 4 баёзи уз даврининг калам эга-
ларидан 81 кишининг 230 шеърини уз ичига камраб олади.
Улар орасида энг машхури «Армугони Хислат» булиб, муал-

1 Маълумотлар учун каранг: А. Жалолов. Озодликни ул\тлаб. Т..


Ф А Н , 1987. 12—16-бет.
1 Армутони Хислат. Т.. Орифжонов литогр.. 1912. S-6.
Муминжон-Тошкин маълумотпга Караганда бу асар шайх Ба.\оуд-
дин Омилин,томонидан ёзилган (каранг: Тошкент шонрлари.... IV.
Шоир Хислатнинг езган асарлари. 130-бет).
304
лифнингузи таъкидлаганидек, 6 шоирнинг 118 шеъри жой
олган, шундан 48 таси Хислатнинг узиникидир1. Машхур
\офиз Мулла Туйчи Тошмух,амедов таклифи билан тузил-
ган ва унинг сарф-харажати билан майдонга келган «Арму-
f o h h Хислат», асосан ашувла килиб айтиладиган лирик шеъ-

рлардан ташкил топган булиб, *ар биринингтепасига «Сав-


ти макоми ва охкамги» ёзиб куйилган эди. Бир вактлар,
Навоий замонасида Султон Хусайн Бойкаро курсатмаси би­
лан Хусрав Дех,лавий девони китобат килиниб, *ар бир шеъри
тепасига вазни курсатиб куйилган и маълум.
Хислат \ш айрим замондошлари сингари завки баланд,
бади\агуй шоир булган. Йул-йулакай, турли муносабат би­
лан айтган ва халк тилига тушиб кетган байту мисралари
бунга далил.
Шоирни якиндан билган Муминжон-Тошкин уни «Йугон
гавдали, йулбарсдек кучли бир одам эди» деб таърифлайди.
Айни пайтда хиёл чапанирок, макганчокрокбулганини х;ам
кайд этади. Турмуш ташвишлари уни уз измига солди. 1912
йилда кетма-кет икки фарзандининг вафотэтиши ижодида
ма^зунликни кучайтирди:
Тушуб бошимга дустлар доги фарзанд,
Кузумга ончунон тор улди Тошканд.
Бор эрди бир кизим оти Маловат,
Эди ме\рин или жонимга пайванд.
Жа\ондин килди рих^ат турт ёшида,
Йук эрди асрида бир анга монанд.
Хусусан, бор эди бир дона углум,
Оти Нисбатхон эрди, сузлари канд.
Кириб эрдики туртдин бешга ного*,
Кизамуг дарди бирла булди дардманд.
Давосин билмадилар дардини \еч.
Табибларни олиб келдимки \ар чанд.
Ётиб ёстукда ун бир кун гапурмай,
Бу \ам кетти жа\ондин, эй хирадманд.
Бу икки булбулимдин айрилиб ман,
Юрай кандогжа^он богида хурсанд...
деган сатрларни укиймиз бир марсия-газалида.
Шоир 10-йилларда молдий му\тожликда яшади. Калам
оркасидан кун куриш кийин эди. Унинг 1916 йилда ёзган

1 Карим г, шу цулсзма, 170-6.

20— К-9215 305


«Куп ЙИЛ КИ ЛД И М шоирлик,
Хеч булмадим бир пуллик.
Асли касбимни килдим,
Х,ам сум келди, \ам червон» —
мутойибасида \акикат йук, эмас эди.
20-йилларда эски зиёлиларга, айникеа, эшон ва ру\о-
нийларга карши кураш авж олган пайтлари \ам шоирга осон
булмади. Хислат калам-кргозини йигиштириб куйиб, турли
завод-фабрикаларда ишчи булиб ишлади. «... 4 йил Сель-
маш» заводининг, 4 йил «Ёгочсозлик» заводининг, 4 йил
босмахона ва 3 йил «Пойафзал» фабрикасининг курилишла-
рида дурадгор булиб ишлади»1, — деб ёзади А. Жалолов.
Шоир уруш бошланиб, оммавий катагонлар бир оз бо-
силгандан сунггина калига калам олди. Бунда \ам купрок
таржима билан шугулланди. Бирок, куп утмай, 1945 йил­
нинг 7 июнида нафас кисма касали билан вафот этди.
Хислат \ам купрок ишкий шеърлари билан шу\раттоп­
ган шоир. Унинг «Найларам», «Эй нигорим, бу на савдо
айладинг?» «Хажрингда эй ёр, корим фигондур», «Кандок
килай?», «Кечкурун» каби унлаб шеърлари \али-*ануз хрфиз-
ларимизтомонидан севиб куйлаб келинади. Шоирнинг
«Эрди аёгларимга куб тангу тор кафшим,
Сикти-ю килди охир юрмокга зор кафшим» —
матлаъли \азил-мутойиба шеъри замондошларининг куплаб
мухаммасларига асос булган. 1912 йилда чоп этилган «Пах-
тадан»2мухаммаси мустамлака даври иктисодий муносабат-
ларининг жамиятга таъсирини кузатиш нуктаи назаридан
му*им. «Нажмиддин» номли текинхур, бошкалар \исобига
кун курувчи, айни пайтда игводан бушамайдиган нопок
замондоши \акидаги *ажвияси3шоирнинг \ажвий ма\ора-
тига дал ил була олади.
Хислат кундалик вокеаларга аралашиб боришга, \аётда-
ги узгаришларни англашга урииган шоирлардан эди. Маса­
лан, у улкада юз очаётган вактли матбуотга жуда катта умид
билан каранди. Унинг кенг халкни дунё янгиликпари билан
таништириб боришда, миллатнинг кундалик э^тиёжларини

1 А. Жалолов. Озодликни улумаб, Т.. ФАН. 1987. 47-бст.


2 Армугопи Хислат. Т., Орифжопов лптогр., 1912, 215—217-бст-
лар.
? Караиг бу \акла. А.. Жалолов. Озодликпп улумаб. Т.. ФАН.
1987, 27-бст.
мухокама этишда, таълим-тарбия, илм-маориф ишларида
буюк восита була олишини яхши англайди. Унинг «Садойи
Туркистон» нашри муносабати билан ёзган «Тарихи Хис-
лат»1шеъри ва унга «Туркистон садоси» сузларини тарих
моддаси килиб олиши буни курсатиб турибди.
Хислат шеърияти мумтоз адабиётимизнинг янги давр ада­
биёти билан богланишларини ургаиишда кизикарли мате-
риаллар бера олади.

TAB АЛЛО
(1883-1937)

Шоир Таваллонинг исми шарифи Тулаган Хужамёров


булиб, XX аср бошида Тошкентда етишган, халкуртасида
катта шухрат козонган истеъдодлардан.
Ойбек «Болалик» асарида шундай ёзган эди.
«Айвонда мук тушиб,^аваллонинг шеърларини укишга
киришаман. Укийман, диккат билан берилиб, узокукий-
ман... Шеърлар рангдор, жонли, тили узига хос, равон...»
Булажак шоир 1883 йилда Кукча да\асида Оби Назир
махалласида узиггГт^ГХ^амё^^^янбоев оиласида дунёга '
келди2. Эски мактабда савод чикарди. «Бекларбеги» мадраса-
сида, ^ус^хузем мактабида укиди. Мол савдоси билан шу-
гулланадиган Хужамёр аканинг Авлиёота, Пржевальск ша-
Харлари билан якин алокалари бор эди. 17 ёшлик Тулаган
1900 йилда отасининг маслахати билан Пржевальск шахри-
"ТчГбориб, Усмонбек Соли^конбоев деган кишининг кулида
иш юритувчи (приказчик) булиб ишлай бошлади3.у_1909
йилда Хужамёр ака вафот этади. Куп >пгмай, Тулаган Тош-
кентга кайтади. Ша\ар савдо ширкатларидан бирида иш юри-
тувчилик кила бошлайди. Зухра исмли кизга уйланади. Рах-

1 Сабзазор. туплам (ношир ва тупловчи Мунавваркори), Т., 1914,


9—10-бетлар.
2 Шонрпинг таржимаи холнни срнтииша, хусусан, \ает саналари-
ни аниклашда унинг Республика М ХХ архивида 32592-ракам остида
саманаётган «Тулаган Хужамёров нши* (119 са\ифа) матсриаллари-
дан фондаланилди.
? Тавалло 10-йилларда \ам у ёкларга тез-тез бориб турган. «Садойи
Туркистон-* газстасининг 1914 пил дскабр сонларида унинг шу йил 12
ноябрда савдо ишлари билан Аплиё-ота, Олмаота. Ёрканд тарафларга
сафар килгани. 20 декабрда Тукмоцда булгани \акида хабарлар берил-
DHI. . ..
307
бар, Санобар деган икки киз, Максуд, Махмуд номли ynin-
лар куради. 10-йиллардаи вактли матбуотда «Тавалло» тахал-
луси билан шеър ва маколалари босила бошлайди. 1914 йил
30 августда Муиавваркори, Авлоний, М. Подшохужаев,
Хусанхужа Дадах\ока угли (ёзувчи Саид А^маднинг отаси),
^~Саидабдулло Саидкарим угли Саидазимбоев, Комилбек
Норбеков'(жами 12 киши)лар билан биргаликда Тошкентда
I «Нашриёт» ширкатини тузиб, китоб чикаришни йулга куяди-
ларЛ9Г5йилда эса Авлонийларташаббуси билан тузилган
«Турон» жамиятида фаолият курсата бошлайди. Лекин асл
касби савдо ишларидан узилиб кетмайди. 1917 йил вокеала-
рига кадар мазкур со\ада мунтазам ишлайди. Адибнинг «Жи-
ноий иши»да сакпанган «Ме\нат дафтарчаси»га разм сола-
миз. Ижодий со\адан бошка \амма иш билан шугулланган.
Ички ишлардан маъмурий-хужалик курилишигача бор. Чу-
нончи, 1918—19 йилларда Тошкентнинг дастлаб Эски ша-
\ар, сунг Янги ша,\ар ижроия кумиталарига аъзо булган.
1919 йилда партияга кирган. Чекага хизматга олинган ва
1922 йилгача Республика коллегия аъзоси булган. 1922—23
йилларда ушбу ташкилотнинг Эски ша,\ар ижроия кумита-
си аъзоси, шикоятлар бюроси аъзоси, Фаргона ревтрибунал__
аъзоси вазифаларини бажарган. 1924 йилдан ички ишлар ва
давлат му\офазаси тизимидан узокпашади, касаба.уюшма-
сига утади. Ташсоюз бошкармаси аъзоси, 1925—26 йилларда
эса Тошкент саноат бирлашмаси Кустпромсоюз (Хунарманд-
чилик саноати касаба уюшмаси) раиси булиб ишлайди. 1927__
__йил 23 октябрда_\юлиявий камомад айби билан партй?щан
уч йр'илт1б7'5Гйил камокка \укм кил инади, бирок^[928 иил-
нинг П яиварида, чамаси, айби исботланмагаилиги сабаб-
ли, озод этилади. Шу йил курук мевалар омборида таржи­
мон булиб \ам ишлаган экан. Йил охиридан 1930 йилнинг
апрелигача КООПстрахсоюз (Ширкатлар сугурта уюшма-
си)да инструктор, Нонмарказ инструктори (1930), Шир­
катлар уюшмаси нозири (1930) вазифаларини бажаради. 1931
йилнинг 15 декабрида аризасига кура ишдаи бушатилгамт—
Хомашё ва савдо сектори нозири вазифасига утказилган. 1933
йил I январдан Союззаготхлопок (Иттифок пахта тайёр-
лаш) идораси ихтиёрига юборилган; 1933 йил 22 ноябр —
Узпромстроп (Узбекистон саноат курил иши) трестида назо-
ратчи-инструктор; 1934 йил 15 апрел: аризасига кура ишдан
бушатилган. 1935 йил 2е) январ — «Красний утилшик» («Ки­
зил фойдаманд») артелида инструктор. 1935 йил 25 май:
•аризасига кура бушатилган. ...
308
«Жиноий иш»даги «Анкета маълумотлари»дан. Ташки
кури ниш и: урта буй, буй и I метру 56 см, кузи — куй куз,
сочи — кора. Дарвокеъ, «Жиноий иш» материалларида «айб-
ланувчи»нииг яна бир жи^ати махсус таъкидланган: кера-
гича нотик.
А 937_Й1И 14 августда Тавалло «аксилинкилобий» «Турон»,
«Шуройи ислом», «Иттиходи тараккий», «Миллий игти-
\од», «Миллий истиклол»ташкилотларинингаъзоси», «Мил-
лионернинг угли», «шеърларида миллатчилик гояларини
илгари сурган»ликда айбланиб, камокка олинади1.
Камокка олинганда оилада беш киши булган: узи — 54
ёшда, хотини — Зухра Миёрова — 40 ёшда, урли Максуд
Миёров — 16ёшда, кизи^Санобар Миёрова — 11ёшда2. 1913
йилда тутлган Ра\бар исмли кизи 1936 йилда турмушга
чиккан булиб, Бухорода я шар эди.
Агентура материалларидан: «Т. X. миллий республикани
мустамлака» деб айтди. Купчилик орасида «Узбек халки уза-
ро нифок ва куркоклик оркасидан хор-зор, кизилларга тут-
куи булди. Сабр косаси бир кун тулади ва халк совет *уку-
матига карши кузгалишга мажбур булади. Агар мен инки-
лобни шундай кунларга олиб келишини билсам эди, бутун
вужудим билан унга карши курашар эдим»3, деди.
Тулаган Хужамёровнинг тергов ишлари тезлашиб кетди.
Узбекистон ички ишлар халк комиссари муовини Леонов
имзолаган «Айблов хулосаси» 1937 йил 9_сентябрда 25 кун-
да тайёр булди. Унда Таваллонинг 1919 йилда Осипов кузго-
лонига «катнашгани»гача <<тасдиклатиб»олийди ва бир катор
«айб»лар билан учлик \укмига ,\авола этилди.
Шу йилнинг_19 октябрида НКВД кошидаги учлик маж-
лисида Тавалло отиб улдиришга хукм килинади. Хукм шу
йил 10 ноябрда ижро этилади. Адабиётшунослик асарларида
эса унинг вафот йилини 1939 деб курсатиб келардик. Адиб
1968 йид_ 18_октябрда окпанди4. V/
■^ПГаваллонинг 1968 йилда Бухородаги кизи Расулова_Ра\-_
барнинг ДХК, идораларига ёзган хатлари мазмунидан англа-
шилишича, бу йилга келиб, шоир оиласидан ундан бошка
\еч ким колмаган5.

1 Узбскпстон Рсспубликаеи Миллим Хавфсизлик хизмати архиви.


32592-ракамли «иш», 15-бст.
1 Уша ерда, I S-бет.
? ^ша ерда. 12-бет.
4 Уша ерда, IIS -бет
5 Уша ерда. 29-бет.
309
Тавалло асарларининг кбайта нашри ва у х^акдаги маълу-
мотларнинг берилиши \ам 1968 йилгатугри келади. Маркум
М. Зокирий ва атокли адабиётшуиос — танкддчи О. LUapa-
фиддиновлариинг райрат ва ташаббуси билан дунёга келган
ва «зарарли китоб» сифатида дар^ол йигиштириб олинган
«Тирик сатрлар»дагИ шоир ижодидан намуналар бу борадаги
дастлабки кдцамлардан эди1. Унинг ягона шеърий туплами
«Равнакул ислом» ало\ида \олда 1993 йилдагина нашр килин­
ди2.
Бугун бу ном ни фацат бизда эмас, четда *ам биладилар3.
Таваллонинг ижодкор сифатида шаклланишида Тошкент
адабий му^итининг роли катта булди. Унга сайрамлик шоир
JQcyc^Caj^eMHй устозлик килди. Тахаллусни \ам унга Юсуф
Сарёмий берган. ~ ~
Таваллонинг шеър ва маколалари 10-йиллардан бошлаб
матбуотда куринади. Шоирнинг 1916 йилда «Равнакул ис-
лом» номи билан чоп этилган шеърий туплами унинг *аёт-
лик даврида босилган битга-ю битта китобидир. Маколала­
ри тупланган эмас. 20-йилларда «Муштум» \ажвий журна-
лининг фаолларидан эди. Мазкур журнал са^ифаларида
„«Марзава» имзоси билан унлаб \ажвий шеърлари чоп этил­
ган, улар \ам йирилган, урганилган эмас.
Шоир ижодини ба\олашда асосий манба «Ралзнакул ис­
лом» булиб турибди. Туплам \ажман унча катта эмасГТО
тача шеър киритилган. Номи уша йиллар учун кенг раем
булган номлардан. Туркчилик, исломчилик ру\ида. Вазн ва
о^анг анъанавий — арузда. Бирок мазмун тамом янги. Тур-
кистонни коплаган жа\олат ва нодонлик, туткунлик ва тур-
рунлик *акида. Унинг \ам бошка ривожланган, тараккий
топган миллатлар каторида фаровон ва бахтли яшашга булган
^акки-^ку^и туррисида.
Шоир, биринчи навбатда, замон \одисаларидан ил,\ом
ва таъсир олади. Купгина шеърлари \аётдаги конкрет янги-
ликлар, узгаришлар \акида. Шунингдек, унинг сунгги давр
турк^татар, озарбайжон шоирларининг шеърлари билан *ам

1 М. Зокирий Таваллонинг таваллуд — вафот санасини 1872— 1939 деб


курсатган.
2 Тавалло. Равиацул ислом. Нашрга тайерловчи ва сУзбоши муал-
лифи Б. Крсимов. Т., ФАН . 1993, 72-бет.
• Гсрмапиядагн Бамберг университети туркологии булимида 1997—
98 йилларда Таваллонинг «Равнакул ислом»и ихтисослик ссмииари
швзуи килиб олинганн маълум.
310
яхшитаниш эканлиги билинади. Чунончи, 1913 йилда Аб­
дулла Ту кай вафотидан катти к кайгуради. Матбуотдачи ка-
дйГ «Шеърларидан куп ба^рапар о л г о н л и р и » н и , турмуши *ам
Тукайнинг «таржимаи щпига ни^оятда ухшаб кетганлиги»-
ни (у етим усган эди) ёзади. «Тотор кардошларимиз-
нинг машхур шоири мар)^ум Абдулла Афанди Тукаевнинг
шеъриыа тазмин» номи билан унинг «Жумла фикдим кеча-
кундуз Сизга оид миллатим», — деб бошланадиган шеърига
назирасини эълон килади. Мар>^ум шоирнинг маслаку муд-
даосини, жумладан миллат йулида жонини фидо этмокни
узи учун мукаддас бурч ^исоблайди. «Миллат», «Миллият»
тушунчаларига Авлоний ва Таваллоларга кадар шеърияти-
мизда бунчалик1<уТГэ:ьтибор бёрилган эмас эди. Хусусан,
Таваллода \ар бир шеър миллат, унинг шу кундаги а\воли,
жа\он \амжамиятида тутган урни, тарихи ватакаирига ке­
либ богланган. Шоир жахоннинг, чунончи Оврупо ва Аме­
рика халкларининг тараккиёт асридаги \аётига назар таш-
лайди. Бир томонда илм-фан, техника янгиликпарини тур-
мушга жорий этиб, огирини енгил, ^аётини фаровон
Килаётган миллатлар, иккинчи томонда, Одам Атодан ке-
лаётган, аллакачон эскириб ишдан чиккан ишлаб чикариш
усули ва воситаларига маркам ёпишиб, дунёда шуни сунгги
муъжизадек ушлаб олган Туркистон. Шоир *ар иккисини
мукояса килади. Бу мукояса, *ажвий мазмун ташийди, ал­
батта. Масалан, шундай шеърларидан бири «Ёвруполилар
хунари бирлак_бизларни(нг) ^унарларимизнинг фарки» деб
сарлавхдланган. Шеър бошдан-охиригача кесатик-кочирик-
лар, исте\зо асосига курилган. Шоир шеърни \а.тто уз мил-
латига эмас, «Ёврупо а\лига» мурожаат билан бошлайди.
Уларни ба>;сга, мусоба^ага чорлайди. Шу аснода «занбурак»
— «сопкон», «афтомобил» — «хуканд арба», «айрипилон» —
«варварак», «зобут»-«товар» — «буйра-бордон» мукоясалари
оддий мазах-кулгидан вазиятга фожеий мазмун берувчи за-
\арли исте\зога айланади. Ёки «Ибрат богида» шеърини олай-
лик. Шоир истиро\ат бошда сайр этаркан, икки хил манза-
рани куради. Шу маънода ушбу «томоша 6 o f » аслида ибрат
боридир. Ана, бир гуру\ «чаман булбуллари» богда «товус»
каби «хиром» килмокдалар, «ёз фасли ок баданларига» «ок
кийимлар» кийган, «искамейкаларда «ро\ат килиб» дам ол-
мокдалар. Бу инсоннинг уз инсоний шаънини кадрламоги-
дир. Энди, иккинчи манзарага кузташланг. Йул устидатупла-
ниб, каргалардек кункайиб олган кишилар. Ана, бирови
кафшининг лойи билан искамейкага чузилган. Ё булмаса,
ёз фасли булишига карамай, пахталикни ташламасдан елка»-.
ЗМ
га ёгини ч икариб юрган, уч кабат камзулни устидан саккиз
Кулоч белбог бомаб олган миллатдошларимизии айтмайсиз-
ми?! Нега бировлар озода кийиниб, чиройли булиб, хузур-
\аловат билан юрганда биз «пайпогимиз судраб» куча чан-
гитиб юрамиз. Ана яна бири келяпти, иштонни тизадан
юкори кутариб олган, кукрак очик. Семиз корни, жундор
кукрагини куз-куз килиб келяпти. Унинг учун дунёда шун-
дан буюк мартаба йук- B o f 6 o h («садовник») йукол («уб-
райс!») деб тугри булса, (томошабогга ма^аллий халк, ки­
риб, урис тураларнинг \аловатини бузиши мумкин эмас-
да), «гасподин»дан бошка суз айта олмай, чулдираб коламиз.
Узокда бирорта «мундир кийган солдат» куринса, куяве-
ринг, бокка кирмасдан куённи урамиз. Крровул-поровул
к>фсак-ку, худо урди, кучама-куча ошамиз. Уйга келганда
эса юраги тогмиз.
Мантикан шундай хулоса чикади: намотки бу уша дов-
руги жахрн Туркистон? Намотки бу шурин г куррурлар дунё-
га канчадан-канча да\оларни етказиб берган, Амир Темур-
дай жа\оний зотлари билан ярим жа\онга эгалик килган,
инсониятга инсонларча яшашдан сабок берган, асрлар даво-
мида куч-кудрат, акл-шижоат тимсоли булиб келган юрт-
нинг фарзандларидирлар.
Аслида, шоир демокчи булган гап *ам шу.
Тавалло Ватан мавзуига ало^ида эътибор беради. Шеър-
ларидан бири *атто «Суюкли Ватан хакинда» деб аталган.
Унинг шеърларида «Турон» («Курасиз Турон эли, Карсда
мусулмонлардир...» «Ердам этмак куни етди сиза Турон
а\ли...» — «К,арс мамлакатида фалокатзада мусулмон кар-
дошлар \акида» шеъридан; «Деюр астагфирулло, даъфатан
шундогму Туронлиг» — «Уёнмаз эрса миллат» шеъридан;
«Еш-кари кадрини бил, Турон элин ме\монидур...» — «Му-
хаммаси Тавалло бар газали Мавлавий Юсуф Сарёмий» шеъ­
ридан), «Туркистон» («Ба^ора дунди Туркистон, очилди
рунчалар хандон...» — «Наврузлик \акинда» шеъридан;
«Шунча Туркистон элинда нодон а\ли куб вале...» — «Халк-
Fa фойдаси тегмаганлар \акинда» шеъридан; «Бу Туркистон
элидин тобмадим икрор, йух, йух, йух» — «Жа\он айвони-
дан...» шеъридан) атамалари, табиийки куп учрайди. Айни
пайтда унда «Мовароунна\р» калимаси \ам бор. Жумладан
юкорида номи тилга олинган «Суюкли Ватан \акиида» шеъри
«Мовароуннахрдур тарихда бизларга Ватан» сатри билан бош-
ланади. Бу жуфофий атамалар бир-бирига у кадар зид эмас.
Бири хиёл кенгрок, бири торрок, фарки шунда холос. И к-
кинчидан, дастлабки байтнинг узиданок унинг кадр-ким-
мати хакидаги гап уртага тушади; «Арзигай бизлар санга
хизматда булсак жону таи» — деб ёзади шоир ва «Ватан»га
«жоиу тан»ни крфия килади. Ватан кадри хакидаги бутаъ-
рифий фикр, мисрама-мисра, байтма-байттараккий топиб
боради ва газал мактаида «Кеч гунохини Таваллони, Ватан,
эзгу Ватан. Билди аслинг, килди васфинг, бу ватандандур
бадан», деб тугалланади. Бошкача айтганда, Ватан ва унинг
сархадлари бизнинг баданимиз каби тану жонимизга туташ-
дир. Ватанга дахл танга дахлдир. Шу кадар якин у. Учинчи-
дан, Ватан улик жисм эмас, жонлик тандир, ва ушбу туп-
рокда яшовчи хар бир ватандош танига пайваста булмоги
лозим.
Нима учун шоир мактаъда Ватандан гунохини кечмокни
‘сурамокда?!
Матлаъда хар бир ватан фарзандининг унинг олдидаги
бурчини белгилаб берган эди. Сунгида узр сураяпти. Чунки
шоир узини унга муносиб хизмат кила олмадим, деб хисоб-
лайди. Унингча, биринчи вазифа миллатни уйготмокэди,
— у, иншоолох, уйгонди («уйкудан бош кутарди»). Навбат-
даги иш миллатни тарбияламок ва уни Ватан богининг бул-
були макомига кутармок, уни баркамол килиб тарбияламок
ва юртнинг чинакам эгаси макомини олиб бермокэди. «За-
f o h » («каргалар»)ни хижолатга солиб, богдан жунатиш —
мустамлакачилардан халос булмок эди. Афсуски, буларни
амалга ошириб булмаётир. Шоир узрининг сабаби шунда.
Лекин у мутлако ишонади; «Бундокча кунлар бор экан»
дейдиган вакт, албатта келади. Бу шоир тасаллисининг бош
сабабидир.
Замонасининг жуда куп шоирлари каби Тавалло шеърла-
рида \ам кенг уринни Миллат ва Ватан ига хизмат хисси ва
шу муносабат билан уз-узига хисоб эгаллайди. Унинг шеър-
ларидаы бири «Уз виждон-вужудима хитоб» деб номланган.
Мухаммас шакпида езилган ушбу шеърнинг хар банди «Чик
ичимдан, жоним эй, сан м^нга \амдамлашмасанг>> сатри билан
я1^нл1шад11ГЖбнга хитоб \ар банднинг якунловчиси булган-
лигидан унгача шоир уз вужудининг хар бир аъзосига шарт
куйиб ч икади. Бу шартлар Ватан ва Миллат манфаати йули-
даги хизматларга каратилгандир. Чунончи, миллатга ёрдам-
лашмаган, унинг огирини енгил килмаган кулнинг «пул
тут»ишга х^ККИ йук. миллат гамини емаган дил «хушнуд»
булмаслиги керак. Бу гамдан ёш тукмаган кузнинг очилма-
гани яхши. Миллатга суянчик була олмаган акл ва фикр-
313
нинг боридан fiyFH. Миллат гамидан бошка сузни сузлайди-
ган тил лол булга ни маъкулрок ва хоказо.
Тавалло халкхаётини руй-рост курсатишда шеър, шоир
зиммасига катта масъулият юклайли. Чунончи, «Каламга
хитоб» шеърида унинг «\асрату анду\»дан, «ме\нат»дан ёзи-
шини», «туфи ёз»ишини талаб килади. Унингча, каламнинг
вазифаси вижонни уйготмокдир. Шоирлик бир умр уйгок
виждон билан яшамокдир. Халк, ватан хаётидаги \ар бир
ташвишу кувончдан чакмокдек ёнмок- Унинг биргина КУР°-
ли бор. У \ам булса ^акикат суз. Ундан чекиниш каламга
\ам, виждонга хам хиёнатдир.
Шеърият — бу кураш. Узининг омонат-фарогати эмас,
купнинг нафи, манфаати учун адолат ва адолатсизлик, ях-
шилик ва ёмонлик, эзгулик ва ёвузлик уртасидаги кураш.
Бас, шундай экан:
Кел Тавалло, бул мусаввир, ол каламни кулра сан,
Чек фронтлар сувратин, курсун хама наккошлар.
Шоир «хакикат суз»ни, дилбанд диёри дардларини ай-
тиш билан кифояланмайди. Уни тузатишга диккатни кара-
тади («Камчиликни назму тахрири Тавалло килмасанг, Кел
бу кун манзур эмас, ёзма булак ашъор хеч» — «Хеч» радиф-
ли шеъридан). Иккинчи бир шеърида эса, узини миллат­
нинг «отхонасида хизмат эт»ишга, «миллатнинг щалШЕШ^—
ни тоз'аяаш’га сафарбар килади («Томошабог хусусида»).
Бундай \ол адабиётимиздаи лгари курил маган.
Шоирнинг севимли мавзуларидан бири хуррият эди. У
инсон эркини хар нарсадан устун куйди. УнйТТгталкинида-
ги эркнинг маъноси р о я т кенг. Бу эрк сиёсий, иктисодий
мустакилликдан тортиб нафсга, хузур-халоватга, куллик-
дан озод булишгача уз ичига камраб олди. У хотин-кизлар
хурриятига кенг эътибор берди. Масалан, «К,ариндош^а хам- ...
шираладимяз_мазлума кизлар тилиндан» шеърида кйзлар
оталарига мурожаат килишиб, уларни хам укитишни, улар-
га хам инсоний муносабатда булишни сурайдилар. Бугина
эмас, шеърда тенг никох хакида суз очилади.
Шоирнинг бир катор шеърлари давр янгиликлари вокеа-
лари хакида. Масалан, «Ойна» (мухаррири Бехбудий) жур-
налининг (1913), «Садойи Туркистон» (мухаррири Убайдул-
лохон Агатуллахужаев) газетасининг (1914) чикишлари
Исмоилбек. вафоти _(1914)., Каре (Туркия)даги зилзила
(1914), айникса, Биринчи жа\он уруши ва у билан боглик
ходисалар Тавалло диккатидан чегда колган эмас. Узбек
театрининг майдонга келиш вокеаларига багишланган бир
эмас, турт шеъри бор. Шулардаы бири бевосита илк узбек
театри томошаси 1914 йил 27 февралда Тошкентдаги «Ко­
лизей» театрида Авлоний труппаси томонидан Бе\будий-
нинг«Дадаркуш»_драмаси куйилишига багишланган. Шунда
машхур маърифатчи Муиавваркори Абдурашидхоновтеатр
*акида нутк сузлаган эди. Шеър \ам шу вокеани \икоя
Кил ишдан, «Ч ук мунаввар этди оламм_М унавваркорим из»
деб бошланар эди. Иккинчиси, эса бу вокеани, яъни театр-
нинг пайдо булишининг а^амиятини таъкидлаб курсатди.
Шоир, фикрича, ёшларнинг театр уйнаши, миллатнинг э^аёт
асари куринганидан — тириклигидан нишонадир, «тарак-
Кийнинг хабари»дир.
Таваллонинг «Равнакумслом» даги шеърлари эски шеър
тизимимиз — арузда ёзилган. Лекин ундаги ру\ ва мазмун
янги. Шоир бармокка 20-йилларда \ажвияларида мурожаат
килди ва 20-йиллар узбек *ажвий шеъриятининг эсда кола-
диган намуналарини яратди. Бирок совет даврида ёзилган
шеърларини на гоявий, на бадиий жи^атдан 10-йиллардаги
шеърларига киёслаб булмайди. Улар енгил-елпи ёзилгандек,
кунгли тулиб турган кишининг исте,\зосидек таассурот кол­
диради.
Бунинг сабаби, бизнингча иккита;
1. Ижтимоий. Шоир камбагалпарварлик шиорлари билан
узига огдирибГолган большевиклар сиёсатининг гайриахло-
кий ва гайриинсоний мо^иятини тобора англаб боради. Мил­
лат ва Ватан нинг тубсиз гирдобга кетаётганидан, \алокат-
нинг мукаррарлигидан, нажотнинг йуклигидан изтироб
чекади. Шуро идораларида, *атто унинг *укук-му\0фаза-
сида ишлаётганидан кийналади. Кунглини борлигича оча ол-
майди.
2. Шахсий. Гуво\ MJ<JKycaH6oeB маълумотига кура, тах-
минан 1931 йилда ^ли Махмуд вафотэтади. Бу нарса шоир-
га каттиктаъсир килади, ичкиликка берилади. Хуллас, Та­
валло \аётининг сунгги 20 йили жуда куп замондошлари-
ники каби изтиробли, лекин деярли самарасиз кечди.
Лекин у купрок адабиётимиз тарихида 10-йиллардаги
миллатни эрк ва адолатга уйготган жушкин э\гиросли шеър­
лари билан колди. Бу шеърлар янги узбек шеъриятининг
майдонга келишида му,\им бирбоскич булиб тарихга кирди.
Хусусан^ ЧулгГоТГшеъриятининг юзага чикишида маънавий
—омиллардан булди. Ойбекнинг шоир шеърларини ало\ида бир
шсамимиятбилан эсга олиши сабаби шунда.
315
ХО Ж И М УИН
( 1883 - 1942)

Хожи Муин Миллий уйгониш даври Самарканд адабий


му\итининг самарали ижод этган истеъдодли вакилидир.
Исми шарифи Хожи Муин ибн Шукрулла булиб, «Ме\-
рий» адабий тахаллусидир. 1883 йилнинг 19 мартида Самар­
канд ша\рининг Ру^обод мавзеида дунёга келган. 1890 йил­
да онаси, 1895 йилда отаси Шукрулла вафот этиб, бобоси
Мирсаид Му\аммадшариф кулидатарбия топган. Эски мак-
табда савод чикарган. Мадрасада Саида^мад Васлийдан араб
на^в (синтаксис)ини урганган. Умуман форс, турк, озартил-
ларида эркин сузлаша олиш ва ёзиш сало\иятига эга булган.
Рус тилини, Оврупо маданиятини мустакил узлаштирган.
1901 йилдан укитувч ил ик фаолияти бошланади. Бехбудий,
Сиддикий-Ажзий, Шакурийлар таъсирида фикри узгариб,
1903 йилда уз ма\алласида «усули жадид» мактаби очган.
Ушбу мактаб учун 1908 йилда «Рахнамои савод» номи би­
лан алифбо нашр эттирган. 1913 йилдан Бе\будийнинг «Са­
марканд» газетасида ва «Ойна» журналида ишлай бошлайди.
Ижодкор ва ташкилотчи сифатида Бехбудий ни нг рагбат ва
хурматини козонади. Масалан, 1914 йилда Бе\будий «Ойна»
ишлари билан Кавказ-Истанбул-Бейрут-Кр\ира-Истанбул-
Берлин сафарига чиккан ида журналнинг масъул мудирлй-
гига самаркандликтаникли зиёли Саидризо Ализода (1887—
1945) ни, муваккат му\аррирликка эса Хожи Муинни тав-
сия этиб, хукумат рухсатини олган эди. Хожи Муин, айни
пайтда, мактабдан \ам узилиб кетмади. Аксинча, маърифат-
чиликнинг амалий ишини \ам маркам тутди. 1914 йилда
«Тарбият» номи билан уз уйида хусусий «усули жадид» мак­
таби очди. Хожи Муин 10-йиллардан бошлаб узбек ва то­
жик тилидаги шеър ва маколалари билан матбуотда курина
бошлайди. 1914 йилда «Гулдастаи адабиёт» шеърий туплами
босилиб чикади. Нусратулла Кудратулла билан биргаликда
«Туй» пьесасини эълон килади. Сунг 1916 йилда кстма-кет
«Эски мактаб — янги мактаб», «Мазлума хотин», «Кукно-
ри» са\на асарлари дунё юзини куради. Киска муддатда улка­
нинг бир катор шахарларида куйилади. «Мазлума хотин»ни
самаркандлик таникли педагог, хаваскор археолог В. Вят-
кин рус тилига таржима килади. 1916 йилда Хожи Муин
куплар катори мардикорликка олиниб, уша йили 2 ноябрда
таникли маърифатчи Абдулкодир Шакурий ва шоир Фах-
рилднн Рожий билан биргаликда фронт оркасидаги кора
316
ишларга юборилади. Жумладан, у Минск губернясининг
Новоборисов ша)фи якинидаги урмонларда дарахт йикитиш,
ёгоч тайёрлаш, хандакдар казиш каби ишлар билан шурул-
ланади. 1917 йилнинг майида Феврал узгариши берган им-
конияттуфайли она юртига кайтади ва севган касби матбуот
ишларига шунгиб кетади. Абдурауф Фитрат билан бирга
«Хуррият» газетасида ишлайди. 1918 йилнинг 11 июнида
«Ме^наткашлар товуши» газетасини йулга куяди ва унда
масъул му\аррир булиб ишлайди. Унинг ташаббуси билан
ушбу газетага илова сифатида 1920 йилнинг 1 январидан
«Таёк» номли кулги журнали таъсис этилади. Самарканддан
С. Айний ва Саидризо Ализода, Тошкентдан Иози Юнус,
Намангандан Рафик, Муминий журналнинг фаоллари эди­
лар. 1922 йилдан «Зарафшон» газетасинингта>фир \айъатида
ишлайди. 1924 йилнинг 1 июнида ушбу газетага кушимча
булиб чиккан, самаркандлик хажвчи ёшларнинг бутун бир
авлодини тарбиялаб етказган «Машраб» кулги журналига асос
солади. 1926 йилда «Овози тожик» газетасига адабий ходим
ва мусахди* булиб утади, унинг кошида чика бошлаган «Мул­
ла Мушфикий» ^ажвий журналида масъул котиб вазифаси-
ни бажаради. Айни пайтда севган иши укитувчиликни \ш
давом эттиради. Саводсизликни тугатиш учун кураш йилла-
рида «Укитрувчи» (1925), Тожикистон халк маорифи ко-
миссарлигинингтопширирига кура Исматулла Ра,\матулла-
зода билан \амкорликда тожикча «Ра^бари бесаводон» (1925)
номли алифболар тузади. Бирок, шу орада адибнинг муса*-
\и\лик фаолияти билан борликбир нохуш вокеа юз бера-
ди-ю, тиниб-тинчимас ижодкор такдирини алгов-далгов
Килиб юборади. Вокеа шундай эди: «Овози тожик» газетаси
1929 йилнинг 24 апрел сонида Шуролар ,\укумати конуний
байрам тусини берган 1-май арафасида Марказкум томони­
дан юборилган байрамолди чакирикларини русчадан тожик-
чага угириб бераётганида «Долой социал-империалистов, да
здравствует Коммунистический интернационал!» матни тар-
жимасида «да здравствует» («зинда бод») эътиборсизликту-
файли тушиб колади-ю, «нест бод коммуниста байналми-
лали» (Йуколсин коммунистик интернацонал) булиб чикиб
кетади. Замон огир эди. Жа^он тарихида «совет кишиси» де­
ган янги гайриилмий бир тип яратишни максад килиб ол­
ган Шуро >^кумати «Ким кимни енгади?», деб аталган анъ-
анавий ба,\сда ютиб чиккан ва \ар кандай миллийликка
Карши муросасиз кураш бошланган эди. Шусабаб, «Овози
тожик»даги техник хагога сиёсий туе берплади. Муса.\\и\
317
Хожи Муин ва таржимон Саидризо Ализода аксилшуро-
вийликда айбланадилар. ГПУ ходими Грабовский \ар икки-
сини сурок, килади. Масала Республика ОГПУ коллегияси
Кошидаги махсус кенгашда курилади. Аслида Шуро хукума-
ти Бе^будийнинг якин маслакдоши, шогирди Хожи Муин
билан 1923 йилдан кизикиб келгани маълум. Буни архив
хужжатлари тасдикпайди. Чунончи, худди шу йилдан эъти-
боран у махсус назорат остига олинган. 1927 йилда ГПУ уни
«ёзувчи» лакаби билан ёлламокчи булади. Махфий булим
катта вакили Т. Грабовский к у й и д а г и 3 масала буйича маъ-
лумот бериб туришни талаб килади: 1. «Овози тожик» та\-
ририятидаги а^вол. 2. Узбек-тожик масаласи. 3. Миллий \apa-
кат тарихи. Бир карашда беозордек туюлган бу топширик-
ларнинг оркасида яширин гаразли максадлар, чунончи,
тубжой икки миллатни бир-бирига кайраб, \ар иккисини
хукмрон миллатга мутеъликда ушлаб туришдек чиркин сиё­
сат борлигини англаб етган Хожи Муин Грабовскийнинг
айтганларини килмайди, белгиланган учрашувларга келмай-
ди, телефонограммаларига жавоб бермайди. Табиийки, маз­
кур ташкилот буни уз обрусига берилган жуда катта зарба
\исоблайди. Шундай бир вактда газетада кетган хато уларга
жуда кул келади. Грабовский сал илгарирок Хожи Муин-
нинг 1923 йилдан килиб келаётган «айб»лари, жумладан,
Тошкентдаги «Муиавваркори билан якинлиги», Бе\будий
\акида «Маориф курбонлари» номли «миллатчилик пьеса-
си»ни ёзгани, партиядан «агайин» чикиб кетгани, танкидчи
«Вадуд Ма\мудни ишдан олишга каршилик курсатгани»,
турк «миллатчилари» асарларини укишга мойиллиги, уму­
ман «мафкурасига кура миллатчи шовинист» эканлиги хакида
ГПУнинг махфий булими Поповга билдирги ёзган эди. Хул-
лас, Хожи Муин уша йилнинг узида олис Сибирнинг Ка­
лек округ Пугачан районига сургун килинади. Адиб уз вата-
нига 1932 йилда кайтиб келади. Узбекистон давлат нашриё-
тининг тожик булимида адабий ходим ва таржимон булиб
ишлайди. 1934—37 йилларда «Кизил юлдуз» номли *арбий
газетада хизмат килди. Унинг корректорлиги яна бахтсиз-
лик олиб келди. «Отишга хукум килинган халк душмани
Муралов» деганнинг фамилияси шу йилларнинг доврукли
давлат арбоби Молотов билан алмашиб кетади. Хожи Муин-
ни бу ишни онгли килганликда айблайдилар, «аксилшуро-
вий таргибот билан шугуллангани», «жосусликбузгунчилик
фаолияти», «инглиз разведкасига хизмат килганлиги» учун
у 10 йилга *укм килинади ва 1942 йилнинг 21 июлида
318
Перм областининг Соликамск ша\рида вафот этади. Адиб
1963 йилда окланди.
Зариф Башир «26 йиллик хизмат ка>фамони» («Зараф-
шои» г., 1927 й., 19 май) маколасида Хожи Муиннинг
1917 йилга кадар ундан ортик газета-журналда фаол кат-
нашгани, ёзган 11 китобидан унтаси босилиб чикканини
кайд этади. Муаллифнинг узи «Ижодий таржимаи \олим»
(1937) рисоласида 1907—37 йиллар давомида 23 хил газета
ва журналда адабий, илмий ва ижтимоий мавзуларда 200
макола, 400 турли хабарлар, 1500 га якин узбекча ва то-
жикча шеърлари босилганини хабар килади, асарларининг
тула руйхатини келтиради. Маълум булишича, унинг бир
катор драмалари (чунончи, маш^ур «Маориф курбонлари»
\амда «Жувонбозлик курбонлари», «Бой ила хизматкор»,
«Кози ила муаллим»), шеърий асарлари («Шеърлар тупла­
ми» — 1400 мисра, «Эски ва бирмунча янги шеърлар тела­
ми» — 1500 мисра), «Алфози мутародифа» (арабча-форсча-
туркча-узбекча лугат), «Узбекча маколлар», «Тожикча ма-
Коллар», «Таржимаи а^вол» (маколалар туплами), «Танкидий
мактублар», «Алифболар таърихчаси» китоблари нашр этил-
май колиб кетган. «Бехбудийнинг таржимаи холига оид ма-
териаллар», «Тааддутоти завжот» («Куп хотин олиш»), «Хо-
тираларим» каби тугалланмай колган асарлари, туркча
«Хулосаи кавсоиди форсий»нинг форсча, «Бухоро саё^ати»
(Фитрат)нинг узбекча таржималари, «Чакирилмаган кунок»
\икояси \ам чоп этилмаган асарлари сирасига киради. Бу
асарларнингайримлари йуколган.
Юкоридагилар Хожи Муиннинг журналист, шоир, дра­
матург, таржимон сифатида адабиётимиз ва маданиятимиз
тарихида маълум мавкега эга эканлигини курсатиб турибди.
Гап асарларининг сонидагина эмас. Унинг Бе\будий, Му­
навваркори, Фитрат, Крдирий, Чулпон билан якин алока-
лари, ,\амкорлик килганлиги бунга далил. 1915 йилда бош-
лангич мактабларнинг 3-синфи учун замондош Туркистон
шоирлари шеърларидан тузган «Янги адабиёт» мажмуасида
Каримбек Камий, Сиддикий-Ажзий, Садриддин Айний,
Абдурауф Фитрат, Тошхужа Асирий, Саидахмад Васлий каби
куплаб таникли шоирлар билан бир каторда Ба\ромбек Тар­
жимон, Манзум Бухорий, Мирзо Сирож Бухорий, Мухам­
мад Амин Рафлатий, сингари янги номлар \ам жой олган
эди.
Бевосита Хожи Муиннинг уз шеърий иктидорига кела-
диган булсак, шундай бир фактни келтириш мумкин. Замо-
насининг машхур шоирларидан Каримбек Камий унинг бир
шеърига мухаммас боглаган. У «Мухаммаси Камий Тошкан-
дий бар эътирофи Мехрий» деб номланган. Шеърнингдаст-
лабки бандини келтирамиз:
Солди беилмл ик хатоларга,
Боралук илм учун Хитоларга.
Еткарур илм муддаоларга,
Эй, на булди бизим садоларга,
Чикмаюр арздин самоларга.
Банднинг сунгги 2 мисраси — Хожи Муин газалининг
матлаидаги узаро кофияланиб келган «садо» — «само» сузла-
рига эътибор килинг. Садо — товуш. Само — осмон. Само
сузида тинглаш маъноси хам бор. Демак, хар икки суз шак-
лу оханги эмас, маъно-мазмунига кура хам якин, арзу само
(ер ва осмон) хам гохо жуфт отлар сифатида ишлатилади.
Иккинчидан, маъно жихатидан узаро зид. Нихояттажнис
(«арз») сифатида арз этиш, шикоят килиш маъноларини
хам беради. Шу жихатдан, «арзу само»да ер-осмондан таш-
кари шикоят тинглаш маънолари хам жойлашган. Булар уз
навбатида Туркистондаги илм-фанга иштиёк — интилиш-
нинг сустлигини етказиб айтишга имкон берган. Шу бирги-
на мисолнинг узи хам Хожи Муин-Мехрийнинг шоир си-
фатидаги истеъдодини бир кадар тасаввур килиш га ёрдам
беради. Афсуски, унинг ижодий мероси шу пайтгача урга-
нилмаганидек, шеърлари хам тупланган, текширилган эмас.
Хожи Муин журналист сифатида юзлаб маколалар кол-
дирди. Уларнинг камрови кенг: оддий хабардан адабий-био-
график очерккача, лукмадан долзарб ижтимоий-сиёсий муам-
моларни кутариб чиккан мунозарагача бор. Ва айтиш керак-
ки, буларнин!* маълум кисми халигача уз ахамиятини саклаб
келади. Масалан, унинг Бехбудий хакидаги маколаларини
олинг. 1919 йилнинг мартида Бехбудий Шуролар Русиясида
большевизм га карши кураш олиб бораётган мухолиф гу-
рухларнинг рахбарлари каторида хорижга отланиб, «асро-
рангиз» бир суратда «гойиб булган и»да «Мехнаткашлар то-
вуши» газетасининг 1919 йил 23 апрелида биринчи булиб
бонг урган Хожи Муин эди. Сунг у машхур мсти мол ку-
рашчиси такдири хакидаги хар бир факт ва маьлумотни йи-
f h 6, расмий-норасмий ташкилот-идораларнингфикр ва нук­
таи назарнни солиштириб сиичиклаб урганиб борди, укз'в-
чиларни хабардор килиб турди. Масалан, «Мехнаткашлар
товуши» газетасининг 1919 йил 30 иоябр сонида Истанбул-
320
да укиётган самаркандлик Темурхон деган талабанинг маъ-
лумотларини эълон килди ва уларии шархдади. 1921 йилда
эса «Муфти Ма,\мудхужа \азратларининг кандай ша^ид
булгонлиги ва онинг томонидан ёзилгон васиятнома»ни бос-
дирди. Сунг бу жужжат «Инкилоб» журналининг 1922 йил
январ сонида кайта эълон килинди. Ни\оят, «Зарафшон»
газетасининг 1923 йил 25 март сонида унинг машхур адиб
\аёти ва фаолиятини биринчи маротаба кенг ва атрофлича
ёритган «Ма\мудхужа Бехбудий» биографик очерки май-
донга келди ва у мазкур мавзу буйича асосий манбалардан
булиб турибди. Хожи Муин — драматургиинг Бехбудий об-
разини илк бор са\нага олиб чиккан «Маориф курбонлари»
(1925) асари садокатли шогирднинг чукур изланишлари ва
уз устозига му\аббатидан тугилган эди.
Хожи Муин драматург сифатида 7драма ёзди. «Маориф
Курбонлари» шулардан биттаси. Гарчи у нашр этилган булмаса-
да, са^нада бир неча бор куйилган. Мазмуни — Бе^будий-
нинг шериклари билан кулга олиниб, \ибс килиниши,
камокхона, нозир билан су^батлар, васият, катл вокеалари
уша давр матбуоти оркали етиб келган. Улардан Бехбудий
*аёти ва ижодини ёритишда фойдаланиб келинади.
Муаллифнинг узи хабар берган «Жувонбозлик курбон­
лари», «Бой ила хизматкор», «Кози ила муаллим» пьесала-
ри сакданган эмас. Крлганлари: «Туй» (Нусратулла Кудра-
тулла угли билан \амкорликда), «Эски мактаб — янги мак­
таб», «Мазлума хотин», «Кукнори» уз даврида нашр килинган.
Театршунос Ш. Ризаев 1997 йилда уларни узининг «Жадид
драмаси» тадкикотига илова сифатида чоп этди.
Туй «можаро»си узбек жамиятида юз йилдан ортикрок
даврдан буён му^окама килинади. Унинг адабиётимизга ки­
риб келганига \ам юз йилдан ошди. Мукимийнинг «Туйи бу
борадаги илк тажрибалардан эди. Атокпи шоир туй ба^она-
сида табиатимиздаги икки кусур — мактанчокдик ва ялток-
ликни нишонга олган эди.
Узбек са\на адабиётидаги илк тажриба эса, Хожи Муин
Нусратулла Кудратулла-Миллий билан биргаликда ёзган
«Туй» пьесаси булди. К^иска мазмуни шундай: бир бой туй
килмокчи. Шунинг масла\ати буляпти. Туй — хатна туйи.
Бой туй ба^онасида узини элга бир курсатиб олмокчи. Унга
доврук, овоза керак. Масла\атчиларнинг*ам хар бирида уз
фикр-карашидан, манфаатидан келиб чикадиган ният бор.
Океокол бойнинг овозаси чикишини истайди. Бир чеккаси
унга \ш тегади. Домла уламо-ю муллабачалар туйдан КУРУК
21 — К-9215 321
Колмаса, дейди. Хангоматалаб Бобо хатибга колса, махалла
йиттларини йигиб, майхурлик базми килишдан яхшиси
йук. Улокчи Эшназар фикрича, купкарисиз туй туй эмас.
Бойнинг жураси Хидирбой эса Бухоро, Тошкент, Фаргона-
дан «тилигром билан» 5—6 «паричехра жувон» чакиртириш-
ни орзу килади. Хар кимга узиники тугри. Маслахатга кел-
ганлардан биргина Хожи бобо хажга боришда Истанбулда
курган исрофлардан холи, ихчам замонавий туйни айтиб
берганида, биринчи булиб, туй эгасининг узи уларни «дунё-
ни фа\мига бормаслик»да айблайди. Хуллас, базмлик, жу-
вонлик, улоклик, тун-тузгулик, жами 15 минг сумлик туй
булади. Базм пичоклашиш, улок4 кишининг отдан йики-
либ улиши билан тугайди. Бойнинг узи эса, «бонка» тулов-
ларини вакгида тулай олмай синади, ховли-жойи хатлаб
алинади.
«Эски мактаб — янги мактаб»даги тасвир икки бир-би-
ридан кескин фарк килувчи укув тизимини узаро солишти-
риш асосига курилган. Муаллиф, маълум максадларни кузда
тутган \олда бу икки мактабни икки кутб шаклида курса-
тишга уринади, рангларни куюк беради. Масалан, Эски мак­
таб манзарасини олинг: коронги хона, йиртик курпача, аса-
бий домла. Болалар хас-похол усгида. Булар етмагандек, домла
нихоятда тамагир ва улгудек зикна. Ухитит ва тарбия усули
факат калтак. Кейинги пайтда «усули жадид» дегани чикди-ю,
домланингтинчи бузилди. Болаларнинг чуш кам. Хаммаси
«ус\гли жадид»га кетиб коляпти. Тушум камаймокда. Домла-
нингташвиши — шу, колгани билан иши йук- Болалар-чи?
Бола \амма ерда бола. Райрати ичига сигмайди, ут-олов,
факат уни тугри йулга бошлаш керак.
Уч пардали драманинг бутун бир пардаси кадим ва жа-
дид ба\сига багишланган. Комилбой фикрича, хозирда яша-
мок учун илм ва хунар керак. Дин ва Х У К У К Н И , иктисоду
сиёсатни шулар билангина таъмин этмок мумкин. Буларга
эса мактаб — маориф оркалигина эришмок мумкин. Эски
мактаблардан умид йук- Нажот «усули жадид»дадир. Чунки
«мураббийси жохил булган миллатнинг одам каторига кир-
моп! хеч мумкин эмас». Комилбой шуларни уйлаб, махалла
мактабдори мулла Очилдидан мактабини ислох кнлишни
сураГши. Табиийки, у бунга рози булмайди. Масалага домла-
имом, элликбоши аралашадилар. Гап «усули жадид»нинг
шарънй-ношаръийлигига келиб такалади. Комилбой далил
талаб килади. Кдцимчилар эсанкираб коладилар. Комилбой
уларни имтихонга таклиф этади. Янги мактабдаги озода-
лик, хоиаларнинг ёруглиги, парта ва ёзув тахгалари, девор-
322
га осилган хариталар, болаларнинг одоб ва билими, дин ва
дунё илмини пухта эгаллаганликпари, муаллим ва укувчи
муносабатлари домла-имомнинг фикрини тамом узгартириб
юборади. У энди бугунлай жадидлар тарафига утади. Ш у та­
рифа янги мактаб тараккиёт тамали, эски мактаб жа\олапг,
нодонлик, ахлоксизлик рамзи сифатида талкин килинади.
Драма янги мактабнинг эътироф ва икрори, тараккийпар-
варлар шаънига олкиш ва дуолар билан якун топади.
Бир пардали кулгу — «Кукнори»нинг катнашувчилари,
асосан, Бобо Шароф, Шо^мусо, Уктам. Вокеа кукнорихо-
нада булиб >пгади. Чиркин бир манзара. Гап \ам асосан беда-
на ва кукнор устида. Бугун Уктам одатдагидан кечикиб ке­
лади. Беданабозорга, ундан носга утган экан. Носфуруш ёш,
чиройлигина бола экан, кунгли кетибди. Бирок биров би­
лан урисча гаплашганини куриб, ихлоси кайтибди, «ко-
фир» эмиш. Гап «урисча» укийдиган болаларга, ундан «хар
пудратидан минг сум фойда олаётган Узок пудратчига*, «урис
бонкаси»га кучади. Улар хайр-баракани унутган «\иилакор
бойлар»дан зорланадилар. Мусулмончиликни рукач к*1лади-
лар. Холбуки, уларнинг \аёттарзи, фикр-карашлари даъво-
ларига мутла ко зид.
«Мазлума хотин»да масала бошкачарок- У — фожиа. Кд-
ламга олинган вокеа куйидагича: Узокбой деган бир кассоб
ёш хотин олмокчи, уйида Тансукой деган гулдай хотинн,
Бахриддинкул номли 14 ёшли угли бор. Лекин ковун ковундан
ранг олади деганларидек, даврадошларини куриб, кунгли
ёш хотинга кетган Узокбой Эшон бобога юрагинн очади.
Ён-атрофдаги кизларни хаёлдан утказадилар. Номзодтанла-
нади. Лекин бошка муаммо уртага тушади: хотинини кдндан
кундиради? Эшон бобо йул курсатади: — «Санга хизмат
учун бир чури оламан», — дейсиз. — «Сани яхши курганнм-
дан бу ишни киламан», — дейсиз.
— Бу хийлаларга рози булмаса-чи?
— Дук уриб куркитасиз, сиёсат киласиз.
Узокбойга, дар,\акикат, ,\ар иккисини ишлатишга тугри
келади ва ни\оят Суярой деган ёш кизга уГ1ланади. Сунг
кундошлик можаролари бошланади ва у Тансукойнингулн-
ми билан якун топади.
Асарда жадидчилик гояси, аввало, муаллифнингтасвир-
ланган вокеага ва персоиажлар хатти-\аракатига нисбатан
тутган позициясида равшан акс этган. Крлаверса, угли Ба-
\оиддинкул ва унинг муаллими билан боглик ало.\ида бир
сюжет чизнги бор. Ба\оиддинкул жадид мактабида укинли.
Бола бетоб булиб, 2—3 кун мактабга бормай куйган ила.
323
уни йуклаб келган муаллим Эшон бобо билан Узокбойнинг
«ёш хотин танлови» можароси устидан чикади ва «су\бати
хос»га аралашади. Унингча, шариат, умуман олганда буни
рад этмайди. Лекин унга, аввало, зарурат ва э^тиёж були­
ши лозим. Иккинчидан, энг му\ими, улар орасида адолат
билан муомала килинмоги керак.
Хотин-кизларнинг огир турмуши, эрк-озодлиги масала­
си купрок мутаассиблик билан изо\ланувчи турт девор ичи-
даги оилавий можаролар танкиди жадид адабиётида, хусу­
сан са\на асарларида кенг ишланган эди. Буни XX аср бо­
шида ижод этган деярли х>арбир драматургда топиш мумкин.

С И РО Ж И Д Ц И Н С И Д КИ Й
( 1884- 1934)

Атокпи адибимиз Ойбек «Улуг йул» романида уни шун­


дай таништирган эди: «Шоир Сидкий махсум Искандар1
дан. Камбагал оилада тугилиб усган, каттикчиликда кийна-
либ укиган, кейин мадрасага жойлашган. Куп хору зорлик
билан мадрасани тугатган, Искандарга кайтмасдан ша^арда
Колган. Назмда хийла каломи >пгкир, пишик, \озиржавоб
шоир эди. Урта буйли, мулойим ифодали, юзлари бури-
шик, факирона кийинган, хушфеъл, хушмуомала киши эди».
Сирожиддин Сидкий 1884 йилда тугилди. Отас;. Мирзо-
\идохун «охунд» деб номланишидан укимишли кишклардан
булган. Шоир уз «падари бузруквор»ининг «камдастрок»,
«бечора^олрок» булганлигидан «хидматкорларга ош тошиб,
оту y n o F бокиб» py3FOp тебратганини маълум килади.
Э\тимолки, отасининг якиндан ёрдами билан 6 ёшлари-
да Сирожиддиннинг саводи чикади. Хати равон булиб, киска
муддатда шериклари орасидан кузга ташланиб колади.
1903 йилда укишни давом эттириш ниятида Тошкентга
келади. Кесаккургон ма\алласидаги Мадрасаи Ра^матулло*-
да 111ому\иддин охунд купила араб тили сарф (морфоло­
гия) у на\в (синтаксис)ини урганади. Хаттотликка му^аббат
куйиб, замонасининг машхур килкалами Тошкентнинг Ар-

1 Искандар Тошкентнинг шимоли-шаркида Чирчик дарёси буйида


жойлашган кишлоклардаи бири. Шоирнинг узи таржимаи \оли («Холоти
Сидций-»)да тугилган кишлотнм «Хаидаклик;» деб курсатади. «Хан-
дакушк» схуд «Хондайлик» Искандардан хиёл тепарокда, \ар икки киш-
лоц бир-бири билан деярли туташиб кетган.
324
папоя махалласида истикомат килувчи Мухаммад Шохму-
род котиб (1850— 1922)га шогирд тушади.
Сунгрок Фаргона водийсига бориб, «машхури даврон»
Мирза \ошим Хужандийдан сулс, таълик, РУКьа, ёкутий,
убайдий, лохурий каби хатларни урганади ва унинг «тар-
бияи мушфиконаси, мархамати падаронаси сояи химояси-
да... гурбат юртида» шухрат козонади. Айни пайтда шеър машк
Килабошлади. Таржима билан шугулланди. Кекса маориф-
чи, шоир ва журналист Муминжон Мухаммаджонов ( 1883—
1964) узининг «Тошкентлик ва Тошкентда булган узбек
шоирларининг таржимаи холлари» кулёзмасида маълум кдпи-
шича, табиатан гоят закий булган бу шоир Мулла Кушок
Мискин (1880—1937) билан жуда инок эди. Улар биргалик­
да «Кукалдош» мадрасаси'да Акмалхон домладан даре ол-
ганлар. Сунг Сидкий «Бекларбеги»да Абдулмаликхожи охунд-
да укиган. «Кукалдош»да Сидкий ва Мискинлар билан айни
бир вактда шоир Хислат (1882—1945) хам укиган. Сидкий
уз таржимаи холида Хислатнинг номини апохида эхтиром
билан тилга олади, ундан шеър илмини.урганганини айтади.
Сидкийнинг шоир сифатида шаклланишида Каримбек Ка-
мий (1865—1922) нинг хизмати катта булди. «Бекларбеги»
мадрасаси хужрасида факирона хаёт кечирган, Тошкентда­
ги машхур 7 бедилхондан бири сифатида эътироф этилган
бу нозиктаъб шонр куплаб ёшларга устозлик килган. Гох
«Кукалдош»да, гох «Бекларбеги»да шеърхонликлар тез-тез
булиб турган. «Бекпарбеги»дан мулла Тулаган-Тавалло (1883—
1937), Муминжон-Тошкин, «Кукалдош»дан Сидкий, Мис­
кин, Хислатлар бу мушоараларнингфаоллари эдклар.
Бу сухбатларда шеър илми билан боглик гаплар хам уртага
тушар эди. Сидкий «авзон» (аруз вазни кузда тутилади),
«сажъ» (кофияли наср), «кофия» кабиларни мана шу адабий
давраларда урганганини айтади ва юкоридагилар билан бир
Каторда Разанфар, Мунис, Хаёлий, Иффат Бошстоний,
Ризоий Андижоний, машхур Мухйи Хукандий, Саидахмад
Васлий Самаркандий, Рурбатий Туркистоний, Абдулкодир
Кошгарий каби «фусахо рузгор ва адиби балогат шиор»2лар

1 Сидкий уз таржимаи \олнда «шогирди самимий» сифатида тилга


оладигаи таникли биограф, шаркшунос, мар\ум Абдулла Носирий
маълумотига кура, шонр Кукалдош мадрасасининг унг кднотн бирин-
чн к<шатндагн \ужралардан бирида яшагап.
: Сирожиддин махдум Сидкий. Иктисоб. Кулсзма. Уз Ф А Ш И , 7629—
11. 40а-бет.
325
номини тилга олади. Уларга улфат булуб, риштаи мухаббат-
ларига мехр аёшн банд этганини, алардан анча касби мао­
риф килганини ёзади. Сидкийнинг илк шеърлари, шуб\а
йук,ки, ишкий шеърлар эди ва буларни (2 шеър китоби) у
«Шавкат» тахаллуси билан ёзди («Тухфаи Шавкат», Т., 1913;
«Савготи Шавкат», Т., 1914), шу номда нашр эттирди. Бир
катор шеърларига «Шеван» («нола», «фигон») тахаллусини
куйди. Лекин сунгрок барча асарларини «Сидкий» тахаллу­
си билан чоп этди. Хатто эски газапларини хам тахрир килиб,
«Сидкий»га узгартирган, девонининг номини «Девони Сид­
кий»1атаган эди.
Шоирнинг узи'табиатан мехнаткаш, хунар ва касб урга-
нишга мойил ва мохир бир киши эди. У хушхатликдан таш-
кари тош йуниб, унга турли ишлов бериш, хат ёзиш, турли
безаклартушириш, суратлар ишлаш, мухр «казиш»ни урнига
Куйган. Хозирдаги хусусий ва давлат кутубхоналарида у
кучирган унлаб хушхат девонлар, баёз, рисолалар каторида
тайёрланган куплаб мухрлари нусхалари, тошлавхалар ва
Туйчи хофиз, Тавалло суратлари сакланиб келади.
Буларгина эмас, у хуштак ясаш, куш овлаш, куш бо-
кишга хам уста булган. Асалари боккан. Унга дойр замона­
вий китобларни укиб урганган. Узи айтмокчи, арининг «захри
омизиши»ни «ахли миннатнинг шахди омизишидан яхши-
рок» курган.
Сидкийдан сурат колган эмас. Чамаси, у суратга тушма-
ган. Шоирнинг 1984 йилги «Навбахор» тупламига чизилган
сурат кариндошларинингсузига караб ишланган. Уни якин-
дан бнлган Лазиз Азиззода суратни курибок: «Ким бу? Йук»
бу Сидкий эмас», — деган эди. Замондошлари хотирлаши-
ча, у хушсурат булган эмас. Л. Азиззода айтишича, курим-
сиз, хатго бурни пучукэди. Лекин калби гоят гузал эди.
У ёзади: «Акл ва фикр ахволи томошасидан канча зиёда
таъсирли булса, гузал хат бирла ёзилгон маколани укигув-
чи фахм эгаси яна у маколани хусни хатдан орий бир ёзув
бирла укугон холдаги хусни таъсири ни, албатта топа ол-
майдур». Шу тарика шоир фикрнинг тасвири хакида гап
очади ва унинг хам гузал булиши лозимлигига диккатни
Каратади.

•1 Муаллиф уз тахаллусини тула берганида «Сидкий Хандакдиций*


деб. иисба билан беради. Биз халк орасида кенг ишлатиладиган па
оммалашиб кстган «Хоидайлпк** «Хоидайлиций» шаклинп крлдирднк.
326
Адабиётга ошикона шеърлар, ишкий газаллар билан ки­
риб келган шоир уз \аёти давомида куплаб асарлар ёзди. Бу
асарлар жанрига кура \ам, мазмун йуналишига, максад-мо-
Киятига кура \ам хилма-хил эди. Шоир бадиий ижодга ба-
диий лаззатгина оладиган бир гузаллик тимсоли деб кара-
мади. Уни хаёт ва кураш учун восита хам деб билди. Шунинг
учун \ажвиёт шоир ижодидан кенг урин олди.
У «Холоти Сидкий» да ёзади: «Адабиёт ва ошикона газа-
ли куб булса хам, аксар табъи ^ажвиётга мойил булуб, Ни­
колай йулига сув сепконларга ва хутом' дунёга сотилгон
муфти маожин2ларига куввати борича каршу харакот вазур
монеъият курсатур эди».
Дар\акикат, Сидкий табиатан тиксуз, хозиржавоб, хакта-
лаб, адолатсизлик билан сира чикиша олмайдиган, айник-
са, текинхурлик, тамагирлик ва порахурликни, каллоблик-
ни инсонликка буюк офат билувчи гоят покиза виждон
эгаси эди. У бунинг жабрини хам курди.
Чунончи, унинг 1984 йилда «Навбахор» тупламида эълон
Килинган асарлари орасида Ункургон козиси хакида бир
вокеий ^икояси бор. Мазкур шеърий \икояда жохил вабан-
ги бир эшоннинг юрагига кози булиш гулгуласи тушиб,
муридларини йип1б, пора билан унга эришгани, шариат
ишларини поймол килгани, порахурлик, ^акеизликка ри-
вож берган и \акида ran кетади ва мисол сифатида шариат
пешвосининг фаолиятидан бир лавха келтирилади: бир оксо-
Кол бир дехконнинг устидан арз килиб келади. Куч ва тез-
ликда ягона-ю ёлгиз айгири бор экан, фалон дехкон кир-
чанги, кутир байталини \айдаб куйган экан. У шу билан
Кушилибди ва бу хам шу кундан кутир булибди. Аслида бу
гирт ёлгон булиб, дехконни чув тушириш учун килинган
найранг эди. Дехконни топиб келадилар ва уриб-сукиб, уттиз
сумлик кирчангини байтал эгасига саксон сумга утказади-
лар. Де\кон каттик кайгуради. Сойлик кишлогида бир пок
эътикод, иймони мустахкам, айни пайтда фозил, шариат
ра\намоси булиб келган бир киши бор эди. Шунга масла-
\атга боради. У можарони тинглаб булгач, йук, сен айбдор
эмассан, шариатда бировга касд билан зиён етказгандагина
айбдор саналади. >£олбуки иккалангизнинг отингиз \ам
«буш», \айдоклик экан, дейди ва кизикчиликка олиб, сен
аксинча, бориб, Козидан байталингнинг ма\рини талаб кил.

1 Уткинчи.
: Пасткаш.
327
чунки у Уша купи окрокдпнинг отига «хакикий хотун булиб-
ди», — дея кушиб куяди.
Сидкий ушбу вокеани олимнинг уз тилидан эшитгани-
ни маълум килади. Хуллас, бу вокеани шоир ёзиб, эълон
килиб юборади-ю боши балога колади. «Бу сузларим барча­
та куёш каби фош булгоч, — ёзади шоир, — ул золим
банги кози узи каби золим ва мустабидларни ёллаб, мен
камбагални Сибирияга сургун («авок») ва турма ичра тур-
рун килмокра анча чолишти. Мавлоно Фирдавсий Султон
Махмуд Розийни хажв килиб, Туе шахрига кочкондек ул
золим амалдин колрунча мен хам Фарроналарда кочиб юр-
дим ва икки йилча умрумни кечурдим. 1329 еанаи хижрияда
Киш хавоеинда токи ул золим тахтдин тобутра тортилди,
мен хам уз ватаним дару деворира ортилдим. Ва биргина
хакикат изхори учун шунчалик ташвиш чектим».
Дархакикат, шоирнинг Андижонда туриб Тошкентга —
Камий, Вуелатга йуллаган шеърлари, «Баёзи Хазиний»дан
жой олган «Юз минг осафки, чарх мани килди беватан» деб
бошланадиган, муаллифнингузи «шикастахолу магаеул-бол
Шеваннинг Андижондин Тошкандга фирок шиддатидин, иш-
тиёк ва мухаббатидин шерикларига ёзгон мусаддаеи ашъори-
диндур» дея изохбериши бежиз эмас.
Бу шуролар замонида янада кучайди.
Шоир хар кандай холда хам руйирост айтишни куймади.
Бу эса янги замон амалдорларига хам ёкавермасди. «Шул
жихатдин, — давом этади шоир, — барчалари Сидки ига
мумкин кадар кулфат бермокга жозим эрдилар. Сидкий халк-
ни(нг) харчанд маориф ишларига киздируб борса хам, ле­
кин хукузни кулогига дунбура ва танбур черткондек булуб,
они сузига бирор киши кулокосмагай эрдилар...»
Шу туфайли:
«Фалактийги ситам чекмиш, хама фазл ахлини кирмиш,
Жахолат ахпига фазл ахлининг урнуни топшурмиш,
Фалак бедодидин мен не учун минг доллар килмай,
Кл мендек фазл элининг шохини сахрода синдурмиш»
дея хулоса килади. Инкилобдан олдин тинимсиз ижод кил-
гани, унлаб шеърий, насрий асарлар, хажвиялар, таржима-
лар ёзиб нашр эттиргани холда совет даврида дурустрокбир
асар ёзмаганлигини куйидагича изохлайди:
«Барчага машхурдирки, хар бир мол харидор бирла ри-
вож топдиги каби суз хам харидор куплуги бирлан ва та-
лабгор жушиши илан тараккий этар. Суз харидори улмагон-
328
дурки, хозирги асримизда кадимги шоирларимизнинг, ам-
солини курмайдурмиз. Атобеклар, Ширвоншохлар, Авранг-
зеблар, Хусайн Бойкаролар булмаеалар эрди, матбуотдунё-
синда «Куллиёти Шайх Саъдий», «Хамсаи Низомий», «Кул-
лиёти Бедил», «Хафт авранги Жомий» каби китобларни,
албатта, \еч ким курмас эрди...
Бечора Сидкийнинг оз шеър айтмогига боис суз харидо-
рининг йуклиридур».
Шоирнинг оилавий хаёти хам рохатда кечган эмас. Урил-
лари Фатхулкарим ва Омонуллоларнинг кетма-кет вафоти
Сидкийнинг каддини тамом букиб куйди.
Сидкий J934 йили узи тугилиб усган кишлокда Парвез-
тепа мавзеида вафот этди.
Унинг асарларини садокатли шогирди Абдулла Носиров
УзФА Шаркшунослик институтининг кулёзмалар фондига
келтириб толширди. 1984 йилда адабий жамоатчилик шоир
таваллудининг 100 йиллигини, 1994 йилда ПО йиллигини
нишонлади. 1984 йилда салкам 70 йиллик танаффусдан кейин
адиб асарлари алохида бир китоб холида нашр этилди'. 1996
йили унинг ижоди хакида махсус диссертация ёкланди2. Бу­
гунги кунда унинг ижоди хакида катор маколалар, рисола-
лар ёзилган. Айникса, XX аср боши Тошкент адабий мухи-
тини ва шу жумладан Сидкий ижодини Урганган филоло­
гия фанлари доктори А. Жалоловнинг номини алохида кайд
этиш керак. Шуларга карамай, шоир асарларини туплаш ва
янги узбек адабиёти контекстида бахолаш масаласи олдинда
турибди.
Сидкий серкирра, сермахсул ижодкор.
Араб, форс тилларини яхши билган шоир таржима би­
лан хам жиддий шугулланган. Масалан, у машхур «Минг
бир кеча»ни, Саъдий Шерозийиинг «Бустон»ини, унлаб
Хикоя ва латифаларни таржима килган.
Узбекистон Фанлар академияси Шаркшунослик инсти-
тути кулёзмалар фондида Сидкийнинг 20 дан ортик номда
босма ва кулёзма китоблари сакланиб келади. Буларнинг катта
Кисмини, шубхасиз, шоирнинг оригинал асарлари ташкил

1Сидкий Хондайлнкий. Навбахор. Разаллар. Достон. Хикоятлар. Кайд-


лар. Т., F. Гулом помидаги Адабиёт ва сапъат нашристи, 1984, 248-
бст.
2 Р. Жав\арова. Сирожиддпн Сидкий Хандайлпкийиипг адабий
мероси. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учуй
езилган диссертация. Т.. 1996.
329
килади. Унинг юздаи ортик, газалини уз ичига олган кулёз-
ма девонидаги шеърлар истеъдодли лирик шоир булганли-
гини курсатади. 10-йилларда босилган «Баёзи Хазиний»,
«Баёзи Му^алло», «Армугони Хислат» каби купгинатуплам-
ларда Сидкийнинг «Шавкат», «Шеван» тахаллуслари билан
ёзган унлаб шеърлари ва ^ажвиялари бор.
Шоирнинг лирик шеърлари шуни курсатадики, у мум-
тоз адабиёти миздаги \аётий, инсоний му^аббат, одамийлик
сингари энг яхши анъаналарни давом эттиради. У буюк На-
воийга ало,\ида ихлос ва му^аббат билан карайди. Лекин XX
асрнинг шоири булганлигидан унга демократик ру\, маъ-
рифатпарварлик карашлари *ар нарсадан якин туради. Бу
\ол уни Мукимий ва Фуркат изидан боришга ундайди.
Буни шоирнинг зо\иран ижтимоий \аёт билан кам ало-
кадордек туюлган, аслида турмуш билан теран богланиб кет-
ган анъанавий лирик шеърларида х;ам ошкор эътироф ни-
шонаси — иктибос ва мухаммасларида \ам куриш мумкин.
Сидкий классик поэтикадан, бой анъанага эга шеърияти-
мизнинг сир-синоатидан \ам яхшигина хабардор. У уз «Тар­
жимаи ^ол»ида шеър илми билан махсус шугулланганини
хабар килган эди.
Шоир поэтик меросининг салмокли киемини ^ажвиёт
ва ижтимоий-сиёсий шеърлар ташкил этади. Хажвий асар-
ларининг аксарияти вокеий ва деярли хаммаси порахур кози-
лар, тамагир, товламачи амалдорлар, риёкор ру\онийлар
хакида, ижтимоий-сиёсий шеърлари эса даврнинг мухим
вокеаларига багишланган. Масалан, «Му^ораба» шеъри Би­
ринчи жа\он уруши ,\акида. Шоир унинг оддий халк боши­
га келтирган фожиаларидан суз очади, очлик ва талонда
колган ме\наткаш ёнида туриб, «Му\ораба» \айбаракалла-
чиларини лаънатлайди.
- Мардикорлик вокеаларига багишлаб «Рабо(т)чилар на-
мойиши» (1917) асарини яратди. «Рангимиз синук, холи-
миз забун, булди гам била кадимиз дуто» деган сатрлар бор
эди унда. Шоир «кимматчилик»дан, «хамма элни токати ток»
булганидан, «эл уйига гам сели» тулганидан суз очган эди.
Унда она диёридан юлиб олинган мардикорларнинг юрт,
эл, ёр хажридаги изтироблари, нихоясиз согинч хислари
бор эди.
1917 йил Феврал инкилобидан кейин жахон жамоатчи-
лигининг, туркистонлик тараккийпарвар мусулмонларнинг
каттикталаби билан мардикорлар уз юртларига кайта бош-
ззо
ладилар. Сидкий 1917 йил 19 мартда босилиб чиккан «Ра-
бо(т)чилар келиши» асарини шу вокеага багишлади.
Шоир уларни «ра,\барим», «нек ахтарим» (бахт юлду-
зим) деб тилга олади.
«Тоза хуррият» китобида (у 1917 йил 24 мартда босил­
ган) Николайнинг тахтдан агдарилишини чин дилдан, ба­
ланд рухбилан олкишлайди. Лекин, айни пайтда, хали ол-
динда ишлар жуда куп эканлигини, балки чинакам озодлик
Хали келмаганини яхши англайди, поэтик синтаксисда
«Булди!» эмас, «Булсун!»ни ёхуд «Булса!»ни танлайди:
Булгай не ажаб булса бу кунлар аро хосил,
Хар максаду хар матлабу хар кому хар омол, —
деб, «бу кунлар»нинг «максад ва матлаб»га йул очишига
умид килади. Янгича карашлар билан чиккан «ёшлар»га дик-
Катни жалб этади. Уларнинг уругчилик, махаллийчилик ни-
золаридан, айирмаларидан холи, умумтурк, умуммиллаттуй-
гулари билан тулиб-тошган элпарвар, юртпарвар авлод экан­
лигини таъкидлайди:
Тугушгондин зиёда барча элга мехрибон ёшлар.
(«Яшасун, ёшлар!»)
Шоир миллий, диний туйгуси баланд фидойи авлодга
умид кузини тикади...
1916—17 йилларда ёзилиб, тезкорлик билан босилиб чик­
кан бу асарлар халкимиз миллий онгидаги узгаришларни
кузатишда, мустакиллик ва унинг учун кураш гоясининг
адабиётга кириб келиши тадрижини белгилашда мухим
ахамиятга эга. Шу жихатдан, Сидкийнинг 1917 йил марти-
да жуда киска муддатда ёзилиб, жуда тез босилиб чиккан
«Русия инкилоби» достони мавзу ва максадига кура адабиё­
тимиз тарихининг диккатга сазовор ходисаларидан бири. У
Русия инкилобий вокеаларини кенг эпик планда тасвир этув-
чи дастлабки асар. Мумтоз адабиёт билан шугулланувчи ай-
рим мутахассислар анъанавий Шарк шеъриятини, шужум-
ладан узбек поэзиясини бир кадар торрок, масалан, ишкий,
дидактик, фалсафий оханглардагина куришга мойил булиб,
ижтимоиёт ва сиёсатдан узок тутадилар. Бу унчалик тугри
эмас. XX аср боши узбек адабиёти, хусусан, Сидкий ва унинг
мазкур достони бунга очик далил. Асар нихоятда мухим
булганлиги учун у хакяа кенгроктухтаймиз.
Достон хажми салмокли — 48 бетдан иборат булиб, 1502
сатрни ташкил килади. Шундан 72 сатри «Гуфтори андар
331
хамешаги», «Шуройи исломия...» боби (30—32 бетлар) форс-
тожик тилида ёзилган. Асарнинг асосий матни (1430 сатр)
узбек тилида.
Достон мукдддима ва хулоса («Иттифокзамони»)дан таш-
кари хажми турлича булган 13 бобдан ташкил топган. Му-
каддима ва хулоса хам достондаги вокеалар билан бевосита
бирлашиб кетган. Шу сабабли уларни хам боблар каторига
кушиш мумкин.
Асарнинг бошланишида маълум анъанавийлик бор. Буни
сарлавха («Сабаби назми инкилоб») хам таъкидлаб турибди.
Умуман, шоирнинг ижтимоий-эстетик карашларини белги-
лашда унинг ахамияти катта. Мукаддимада шундай мисра-
лар бор:
Ки эски хукумат замони аро
Йук эрди бу хил журъат этмак манго.
>yiap асрида журъат этсам агар,
Ёпар эрдилар турмага сарбасар.
Чуруткой эдилар вужудим, бале,
Узулгой эди тору пудум, бале.
Феврал инкилоби халкимиз учун мустабидликдан мус-
такилликка томон кескин бурил иш эди.
Февралдаги инкилобий вокеалар тасвири, асосан, би­
ринчи бобда берилган. Хажман бирмунча салмокли (214 мпе­
ра) булган бу боб тугридан-тугри 23 февралдан — ьлкилоб-
нинг биринчи куни тасвиридан бошланади. Шоир уни «ба-
ногох кузголди» деб хабар беради. Сунг галаёнга келган
элнинг а\воли хатти-\аракатлари тасвирига утади.
Вокеалар асарда кунма-кун берилади. Хар бир куннинг
энг му\им х о д и с а л а р и тилга олиниб, якунланади. 23 фев­
ралдаги халойикнинг «можаро»сини Сидкий мамлакатни
ларзага келтирган очлик, вайронагарчиликдан куради.
Инсоний кадрини талаб килиб чиккан гунохеиз киши-
ларнинг укка тутилиши, тукилган бехисоб конлар шоирда
гамгин кайфият уйготади:
Фалак узра изланди сонсиз сурон,
Дер эрдингиз йикилди магар осмон.
Булуб неча нинг рузгори каро,
Ажал илкида булди умри адо.
Ярадорлар булди басе бехисоб,
Йилондек ётар эрдилар лечу тоб,
332
Булуб хоку хун бирла огушталар,
'Улуктин кутарилди куп пушталар.
Саросар халойикка етти жафо,
Магар ёщи кукдин аларга бало.
. Балоеки, й^ктур давоси анинг,
Халойик булуб мубталоси анинг,
Чидолмай мунга йиглаб эл хой, *ой,
Дер эрдики, «Ра^м айлагил, эй, Худой!»
Кейинги вокеалар «Таврически ном урда копусинда»
булиб утади. Чор министрлари «Прутопупуф»1, «Добро-
волский»2, «Макореф»3, «Сухумлинеф»4, «князь Шаховс-
кий»ларнинг кулга олиниб камалиши, Николай 2-нинг
тахтдан тушиши, уз урнига укаси Михаил Александро­
вич ни куй иши, у эса тахтни кабул этмаганлиги вокеала-
ри берилади,
«Макбул курбонлар» бобида шоир Русия озодлик кура-
ши тарихига назар ташлайди. Бу курашнинг узокдан бош-
ланганига ва у хамма замонларда шиддатли тукнашувлар,
х;аёт-мамот жанглари асосида борганлигига алохида эътибор
беради:
Хуррият олинмади курбонсизин,
Ки тарихларнингсузидур чунин,—
деб ёзади шоир, рус инкилобий тарихи сах;ифаларини 1772
йилдаги Пугачёв кузголони («ихтилол»)дан бошлайди. Шоир
инкилобнингсабабларини мустамлакалардаги миллий зулм
билан боглайди ва узи жуда яхши билган, узига \ар жихат-
дан якин булган 1916 йилдаги Туркистон вокеаларини ми-
сол килиб келтиради. Муаллиф фикрича, Туркистондаги
Кузголишларга асосий сабаб — нохаклик ва зулмнинг ку-
чайиши булди. Чор ?^укумати бу ерда истилочилик, талон-
чили к сиёсатини юргизди:

1 А. Д. Протопопов — дастлаб Дума раисининг уримбосари. 1916 .


йилдан Ички ишлар министрм. 27 феврал кунн кочиб бскинган, 28
феврал кечкурун соат 11 да кинимини узгартирнб «Таврия» еаройига
келган ва таслим булган. Диктаторлиги билан маш\ур.
-
’ Н. А. Доброволский — 1916 йилнинг декабридан юстиция министри.
* А. А. Макаров — Ички ишлар (1912), юстиция (1916) министри
булгай.
* В. А. Сухомлине в 1909— 1915 йилларда харбий министр булган.
1912 йилда Туркистонга \ам келган эди.
333
Босиб зур м у л к у М О Л И Н олиб,
Узин окчасидек ёнига солиб.
Худди шундай шароитда подшох улка ахлини мардикор-
ликка олиш хакдца фармон берди. Аввало, шоир мардикор-
ликка олишнинг узини «На бор эрди фармон аро му\лати,
на бор эрди анда хаки-хидмати», лея гайри конунийлик деб
билади.
Унинг устига бу конунсиз ишнинг узи хам конунсиз
амалга оширилади:
На фармонда бор мардикорга адад,
На одамни хозирламокликка хад.
Бу хол «соддадил» халкни «афтодадил» килди. Авжи хосил
урим-йигими пайтида халойик мотамсаро колди. К^ул ти-
рикчиликка бормади. Окибатда иктисод огирлашди. Лекин
«жабр-зулм» халойик калбига жаеорат солди.
Ни\оят:
Муеибат булуб барчага хукмрон,
Халойикни кунглида тузди пулон.
Шу тарика «ислом эли» «хурриятчилар сонига» келиб
кушилди.
Достоннинг «Макбул курбонлар» боби шуни курсатади-
ки, Сидкий чор самодержавиесинингхалокатини ижтимоий
асослардан келиб чикиб курсатишга харакат килади. Чунон­
чи, чор хукумати сиёсатининг зулм ва нохаклик асосига
курилганини марказий объект килиб олади ва буни Русия
озодлик харакати, шу жумладан, 1916 йилдаги Туркистон
Кузголонлари мисолида исботлашга уринади.
«Русия инкилоби»нинг кейинги боби «Распутин ила мах-
луъ» (собик) подшох хоним» деб аталган. 52 сатрли бу бобда
подшо саройининг ички томони — парда оркасидаги ишлар
асосий объект килиб олинган. Шоир фикрича, чор тузуми
ич-ичидан зил кетган, чириб булган эди. Бу унинг ахло-
Кий-маънавий инкирозида хам яккол намоён булди. Бутун
Русия ихлос билан эгилган подшонингхос хонадонида шун-
док ишлар рун бериб турган экан, бошка мансабдорларнинг
ички хаётидан нима кутиш мумкин? Ахлокан шу кадар ту-
банлашиб кетган, бутун империями шох хотинининг шах-
вагга булган майли бошкарган салтанат яшашга хакли ва
кодирми?
Мазкур бобда Сидкий шу хил саволларни уртага куйган
ва унга жавоб берган эди.
334
Кейинги бобларда Туркистондаги зулм ва зуравонлик-
ларнинг конкрет лавхалари каламга олинади. Таъкидлаш
керакки, шоир чоризм даврида махаллий халкка етказил-
ган зиён-за\матлар орасида дин ва шариат «заволи»га ало­
хида эътибор беради. Масалан, боблардан бири «Дин душ-
мани миейунерлар фиркасининг а\воли бад(аъ)моли» деб
аталган. Унда Н. П. Остроумов (1846—1930) ва унинг кир-
дикорлари хакида гап кетади. Чор хукумати олиб борган
руслаштириш сиёсати, дин ва шариатга килинган тажовуз
каттиктанкид остига олинади. Шоир фикрича, бу ишлар
Хам хаммаси «пулон» асосида булган эди, инкилобгина бу-
ларга бархам берди. Дехкон нима экса, шуни уради. Бино-
барин, бу жихатдан хам инкилоб конуний. Шоирнинг ху-
лосаси — шундай.
«Тафрикалар кутарилуви» бобида хам инкилоб арафаси-
да Туркистонда бир кадар кенг ёйилган ва улкадаги асосий
суннийлик мазхабига тугри келмаган «бобийлик», «бахоий-
лик» ва шу сингари окимлар чор хукумати сиёсатинингокиба-
ти сифатида тал кин килинади ва автобиографик характер-
даги бир вокеа мисолида рад этилади1. Кизи™ шундаки,
шоир буни хам «пулон» асосида килинди деб тушунтиради.
«Хоин, золим, карокчи эски амалдорлардан фарёди та-
заллум» — достондаги энг йирик боб. У 314 сатрдан ташкил
топган булиб, инкилобни майдонга келтирган омиллар тал-
Кинини маълум даражада якунлайди. Мазкур бобда шоир
Туркистондаги миллий ва ижтимоий зулмни узи курган ва
билган конкрет вокеалар асосида курсатишга харакат кила­
ди.
Дастлаб гап яна хаддидан ошган миллий зулмнинг уму­
мий таърифидан бошланади! Унда шундай сатрлар бор:
Аёг остида айлади поймол,
Нечукким ётар мол тагида похол.
Сунг булар конкретлаштирилади. Масалан: чор мансаб-
дорларининг ружуъ килган нарсаси порахурлик эди. У шила
узбек амалдорлари хам колишмас эдилар. «Пристофу минг-
боши-ю оксокол»нинг хаммасига хос булган хусусият («хи-
сол») шу эди. Улар «беш-ун сум»га кунмасдилар. Бу зулмми-
зулм. Улар шу йул билан мол-давлат купайтирдилар, кошо-

1 Шу йиллари хплма-хил акила парастли к окимларм Русия мусул­


монлари орасига таркатилиб. моддий к\'вватлаб кслинган. Улардап
«Ва\обиилик» ва «Таймия» \акнда Ризо Фахриддин ксскнн тапкидий
маколалар ёзган (каранг. «Шуро-» ж., 190S. 1911. 13-сонлар).
335
налар курдилар. Улар элни хонавайрон килдилар, узлари \ т
хонавайрон булсин. Улар элни гадо килдилар — узлари \ т
эшикларда гадо булсин!
Куюб битсун онларни х;ам хонаси,
Алардан куюб битди эл хонаси.
Бизнинг бирла булсин баробар алар,
Эшикларда булсун гадолар алар.
Шоир собик маъмурларнинг порахурлиги, узбошимча-
лиги хакида талай хаётий мисоллар келтиради. Масалан, те-
мир йул вокзалида билет олиш вокеаси билан боглик бир
эпизод берилган. «Ного\, билет керак булиб колди, дейди
шоир. Махкамага (билет кассаси кузда тутилади) бордим.
Кулимда гувохнома (чамаси, билетнинг микдори, маршру­
та ва унга рухеат хакидаги когоз). Бири олиб укиди, бир
сумни олди-да, эртага келишимни айтди. Миннатдор булиб
кайтдим. Тонг отди. Ваъдасининг вакти етганида хурсанд
булиб махкамага югурдим. Лекин мендан пул олган киши
йукэди. Излабтопаолмадим. Бошкасига мурожаат килдим.
Яна уша ахвол кайтарилди. Бир сумни бериб уйга кайтдим.
Эртаси эса кечаги одамни топиш мумкин булмади. Учинчи-
сига ялинишга тугри келди. Бор можарони айтдим. Гардани-
ни кашлаб, бош-оёгимга разм солди. Сунг эса, соколини
тутамлаганча, «бу ишлар жуда огир иш», «хусусан билет
олиш» деб муддаога шамаъ килди. Иложсиз яна бир сум
бердим. Бу хам одатдагидай эртага келишимни тайинлади.
Паришон уйга кайтдим. Эртасига эса... «жойи куб юкори,
бир рус мирзо сори» элтдилар. У «кошини чекти-да», мени
олиб борган кишига пул беришим кераклигини айтди. Яна
бир; сум чикариб, нихоят, беш кун деганда билет олишга
муваффакбулдим. Менга пуллар эмас, ситам амал килади».
Холбуки, бу «зулм элин энг кичик ишлари» деб изохлайди
шоир:
Мана, зулм элин энг кичик ишлари,
Эрур доимо буйла килмишлари.
Мазкур вокеанинг талкини хам, шу муносабат билан
билдирилган фикрлар ва киёслари хам эътиборга лойик-
LLioWp ундан хулоса чикаришни, уни бахолашни бизнинг
хукмимизга хавола килади. Лекин куйидаги шарх ва мушо-
хадалар билан:
Бу иш зулмму ё адолатмудур?
Ва ё угирлик, ё хиёнатмудур?!
Бу ишларни денгиз: хиёнат, бале!
336
Угурлукда бордур жасорат, бале!
Угурлук килурлар далероналар,
Бу йулда бериб жонни мардоналар.
Вале пора олмокхуноса иши,
Хуноса деманг, балки расво иши.
Гарчи Сидкий Феврал инкилобини кучок очиб карши
олган булса-да, унинг натижалари куп-да шоирни каноат-
лантиравермайди. Асарда унинг орзулари билан мавжуд ша-
роит, идеал ва хаёт уртасида тез-тез кузга ташланиб туради-
ган зидликни пайкаш кийин эмас. Шоир Феврал инкило­
бини узгаришнинг бошланиши эканлигини таъкидлаб
тургандек булади. Масалан, у асарнинг дастлабки боблари-
даёк килиниши керак булган ишлар хакида шундай ёзган
эди:
Тараккий йулинда килинг жон фидо,
Ки булсун бу кун жумла хожат раво.
Очинг кузни гафлатдан, эй мусулмон,
Ки, ётманг касолат, атолат билан.
Имому муаллим, зиёли бори,
Керак боксалар ушбу ишлар сори...
Мунингдек замонда ХУКУК исташинг,
ХУКУК истамокга тузук катнашинг.
Бунинг учун шоир «бир тан», «бир жон» булиб, «ХУКУК
исташ»га, мустакилликни кулга олишга чорлайди. Бу борада
Кизгин иш олиб бораётган «Шуройи исломия» жамиятига
алохида боб багишлайди. Унга таргиб ва ташвик килади. Дос­
тон Феврал инкилобидан кейинги шароитжиддий ва атроф-
лича тахлил этилган, ютуклар ва вазифалар узига хос бир
усулда курсатиб берилган, барчани бирликка, хамжихатлик-
ка чорловчи «Иттифокзамони» боби билан якунланади.
Бу гоя шоирнинг Руломия матбаасида ]918 йилнинг 18
январида алохида варака холида босилиб чиккан «Умиди
иттифок» таржиъбандида давом этади. Агар биз шу пайтлари
рус истилосидан кейинги мустакил давлатчилигммиз наму-
наси Туркистон мухторияти тузилганини ва уни йукотишга
Совет хукумати катта-катта кучлар ташлаганини кузда тут-
сак, асарнинг ахамияти бир кадар ойдинлашади. Асар хам-
мамизга маълум сабаблар билан диккатдан четда келди1. Шеър
шундай бошланади:
1 Бу \акда каранг: Сидкий Хондайликий. Умиди иттифок (нашрга
тапсрловчи ва макола муаллифи Р. Жав.\арова) — «Узбек тили ва ада-
биёти» ж.. Т.. 1995, 2-сом.
22— К-9215 337
Эмди бизларра бу кун роятда \уррият керак!
Пок кунгул, соф дил бирла тузу к ният керак.
Айламайлук буридек тишлашца дандонларни тез
Ша\р омонлик булса шояд, баски, амният керак.
Бирлашайлук, ишлашайлук бас, булуб кулу каноат,
Бу фалонидур дебон, деманг сало^ият керак.
Барча ислом ах*ли бирдурмиз сало\ият аро,
Демагаймиз бу замонда бизга зиддият керак.
Жон кулори бирла англангким, ман айларман нидо,
Бу нидони о\ким, англарга мардият керак.
Бизлара лозимдур эмди, эй мусулмон, иттифок!
Филмасал жисм улса бирлик, гуйиё жон иттифок!
Таржиъбанднингтаржиъ байти кишиларни такрор ва так-
рор бирликка чорлаш билан асарнинг етакчи р о я с и н и таъ-
кидлаб туради:
Бизлара лозимдур эмди, эй мусулмон, иттифок!
Филмасал жисм улса бирлик, гуйиё жон иттифок!
Шоир олис тарих мисолида узаро низо ва жанжаллар-
нинг Ватан ва Миллат такдиридаги фожиали окибатларини
курсатиб беради. Миллатнинг \аёт-мамоти \ал булаётган
шундай масъул бир пайтда «Иттифок,»нинг сув ва ^аводек
зарур эканлиги \акида бонг уради. Аслида бу гоя улмасдир.
У мамлакатимиз истиклолини кулга киритган бугунги кун-
да \ам долзарб булиб турибди.
Сидкий насрий асарлар \ам ёзди. «Тазкираи Имоми
Аъзам», «Сад иршоди мулла Сидкий Хондайликий», «Ме-
зони шариат», «Зарбулмасали Сидкий» анъанавий насрда
ёзилган. Шунингдек, у «Хикояи латифа», «Банфом ва мали-
каи Гуландом», «Минг бир кеча», «Ажойиб ул-махлукот»,
«Уррм ва кози» каби бир катор насрий асарларни таржима
Килди.
Унингтаржималари орасида эълон килинмаганлари *ам
куп. «\олоти Сидкий»да огир инкилоб йилларида са\оба-
ларнинг жанглари \акида ёзилган бир китобни «Шавкатус
салом таржимаи «Футу\ал-Шом» номи билан таржима кил-
ганини ва умуман «уч адад буюк асарлари» «Хафо пардасида
Колган»ини ёзган эди.
Адиб насрий меросининг салмокли кисмини диний-ах-
локий асарлар ташкил килади. Сидкийнинг 1914 йилда чоп
этилган «Тазкираи Имоми Аъзам» асари шундайлардан.. Ис­
лом оламида Имоми Аъзам номи билан машхур булган, сун-
ний «Ханафия» маз^абининг асосчиси Абу Ханифа ан-Нуъ-
338
мон ибн Собит (699/700—767) хасида бир канча ёднома-
лар, тазкиралар, манокиблар майдонга келган, сон-санок-
сиз ривоятлар сакланиб колган.
Жахон адабиётшунослигида ан(>иё ва авлиёлар хаётини
бадиий акс эттиришии урганувчи «агиография» деган мах-
сус со^а бор. Афсуски, бу бизнинг а^дабиётшунослигимизда
йулга куйилган эмас. Чунки унга салкам динни таргиб килиш
сифатида караб келганмиз ва шу сабабдан радэтганмиз. \ол-
буки, утмиш адабий меросимиздат манокиблар, ривоят­
лар, турли рисола, меърожиома, киёматномалар бу соха-
нинг бизда гояттараккий килганинм к$фсатади.
Васлий Самаркандийнинг «Ал-калом ул-афхом фи ма-
нокиб ул-Имоми Аъзам» китобига хаттотлик килган Сид-
Кий кейинчалик узи хам махсус бир асар хозирлади. Имоми
Аъзам хакидаги ривоятларни тупладл, уларни кайта ишла-
ди. Таъбидаы утказди. Бир ипга тизиб, нашр этди. Бу асар шу
кунга кадар кайта нашр булмаган ва илмий тахлил этилма-
ган.
«Тазкираи Имоми Аъзам» Шарк м умтоз адабиётида маъ­
лум ва машхур булган насрий киссалардан таркиб топган.
Уларнинг марказида турувчи, «Имоми Аъзам» («Буюк
имом») мартабасига мушарраф булган бу кишининг асл исми
Нуъмон бинни Собит, кунияси Абу Ханифа. Куфа шахрида
форсийнасаб хонадонда дунёга келган. Куфани араблар фат\
этганларида бобоси асир олиниб, бу ерга келтирилган.
Нуъмоннинг отаси Собит тугилган гтайтда бу хонадон эр-
кинликка чиккан эди.
Ёзма манбаларда Нуъмон бинни Собитнингдунёга кели­
ши хакшха тапайгина ривоятлар мавжуд. Уларнинг купчили-
гида Собит арикда окиб келган олмани тутиб егани, биров-
нинг хаки деб эгасини рози килиш у'чун арик ёкалаб бо­
риб, богбоига учрагани ва кизини никохига олгани хикоя
килинади.
Бу ривоятлар жузъий фарклар билан турли вариантларда
учрайди. Сидкий вариантида Абу Ханнфанинг отаси каш-
шок бир дехкон тарзида тасвирланади. .Абу Ханифа хаётини
илмий тадкикэтган манбалар Собитнинг шойи савдоси би­
лан шугулланганидан гувохлик берадилар1. Бу факт хает
Хакикати билан бадиий хакикат ущасидаги муносаоатни
белгилайди.
• Каранг: Боголюбов А. С. Этико-прзвопые воззрении Абу
ан-Нуъмаиа. . Палестинским сборник», вы"- 19— 82. 119.6ст
и культуры на Ближнем Востоке- китобнЛ3* «Наука* Л- •
339
Бадиий кат уша лавхада илгари сурилган гояни асос-
лашга хизмат килдирилади. Бу лавха Абу Ханифанинг отаси
ва онасининг топишуви, узининг дунёга келиши вокеаси
билан борпикхолдатасвирланган.
«Тазкираи Имоми Аъзам» китоби Имоми Аъзам кисса-
сидан ташкари «1\иёматнома», «Розномаи Мусо алайхисса-
лом», «Меърожнома», «Васиятнома», «Одоб ул-муслимин»,
«Еру кук халк булгони», «Хотун олмокяик фазилати» ва
Хоказо кисмлардан иборат. Бу кисмларда хам дин ва пайгам-
барлар тарихига оид ривоятларга кенг урин берилган.
«К,иёматнома»да Расулуллохбошликчорёрларнинг киёмат
куни пайгамбар умматларининг гамида курсатажак жонбоз-
ликлари тасвирланган. Улар уз халоватларидан кечиб, бор
райратлари билан бошкаларнинг гунохлари учун тортажак
азобларини енгиллаштириш йулида харакат киладилар. Ай-
никса, Расулуллохнинг-кизлари Фотиманингуз шахсий алам-
лари билан фирон чекиб оталари хузурига борганида, бутун
уммат манфаати учун бу гиналарни унутиши лозимлигини
дархол англаб етиши нихоятда ибратлидир.
Расулуллохбу киссада Худой таолонинг дусти ва уммат-
ларини шафоат килувчи бир зот сифатида намоён булади-
лар.
Китобнинг «Розномаи Мусо алайхиссалом» кисми бош-
Ка киссалардан алохида ажралиб туради. Унда хазрати Мусо-
нинг Тур торида Алл ох висолига воеил булиши хакидаги
машхур вокеа каламга олинган. Худой таоло Мусо алайхис-
саломни Тур торига чорлаб, уни кизикгирган саволларга
жавоб беради. Бу сухбат чогида к>ппгина диний ва дунёвий
масалаларга ойдинлик киритилади. Ушбу киемни Худой тао­
ло томонидан Мусогагина эмас, балки хукмдорларга, од-
дий бандаларга берилган «Йурикнома» деб кабул килиш
жоиздир. Сухбатда иймон ва эътикод мустахкамлиги нинг
асл мохияти тамомила инсон манфаатига буйсундирилган-
лигини курамиз.
Расулуллохнинг меърожга чиккан кечалари хакида ри- .
воятлар купгина китобларда учрайди. Сидкий асарида хам
«Меърожнома» номи билан айни шу мавзудаги ривоятлар
берилган. «Меърожнома» «Розномаи Мусо алайхиссалом»
киссасини эслатади.
Расули Акрам Мухаммад алайхиссаломнинг меърожга
чикиш киссалари жуда куп ривоятларда зикр килинган
булса-да, адиб Сидкий каламида узгача жозиба касб этди.
340
Сидкийнинг «Мезони шариат» («Шариаттарозуси») асари
1915 йилда Тошкентда чоп этилган ва 1917 йилда кайта
нашр килинган. 1992 йилда Махмуд касаний томонидан бу
асар учинчи марта нашр этилиб, дунё юзини курди. Сидкий
шариат мезонларини оммабоп килиб берди, кулай дастур
шаклига келтирди. «Сабаби таълиф» (китобнингёзилиш са­
баби) кисмида зикр этганидек, «Эътикодга далолат килгу-
лук ва дин заруриётини билгулук паришон ва чочук ибо-
ратларни муътабар китоблардин... бошокчиликтарийки бир­
ла» бир жойга туплади.
«Мезони шариат» «Китоб ул-иймон», «Китоб ут-та^о-
рат», «Китоб ус-салот», «Китоб уз-закот», «Китоб ус-савм»,
«Китоб ул-\аж» деган боблардан иборат. Уларнинг курили-
ши куйидагича: *ар бирига мавзу юзасидан тушунча бери-
лади, с$гагулар билан богликамалий холатлар келтирилади.
Буларнинг барчаси савол-жавоб тарзида, турли бадиий ифо-
далар оркали баён этилади.
«Сад иршоди Мулло Сидкий Хондайликий» («Мулло
Сидкий Хондайликийнинг юз наси^ати» — УзФАШИ кулёз-
малар фондида № Р 7629—111 раками остида сакланади)
Шаркда кенгтаркалган, халкдонолиги намунаси панд-угит-
лар, маколлар, \икматли сузлар куринишидаги кайдлардан
иборат. Бу угитларнинг купчилик кисми умумий гоя жи\а-
тидан утмиш донишмандларининг \икматлари билан \амо-
>;анг.
«Холоти Сидкий». Бу асар Абу Рай^он Беруний номида-
ги Шаркшунослик институтининг кулёзмалар фондида Р-
7629 раками остида сакланади. Мумтоз адабиётимизда тар­
жимаи \ол характеридаги асарлар ёзиш анъанаси кадимдан
маълум. Бундай асарлар манокиб, ,\олот, а^волотдеб аталиб
келинган. Алишер Навоийнинг «Хамсат ул-мута^аййирин»,
«Холоти Па\лавон Му\аммад», «Холоти Саид Хасан Арда-
шер», Бобурнинг «Бобурнома», Фуркатнинг «Хукандлик
шоир Зокиржон Фуркатнинг а\волоти» шу хилдаги асар-
лардан булиб, бу рисолалар одатда насрда битилган.
Сидкий *ам шу жанрда калам тебратиб, 1924 йили «Холоти
Сидкий»ни ёзди ва уни «Иктисоб» асарига етти бет *ажмда
илова килди. Бирокохирги са\ифа остида пойгирнинг мав-
жудлиги колган варакларнингтушиб кслганини билдиради.
Бу кусур асарнинг тула \ажми \акида катьий бир фикр
айта олишимизга имкон бермайди.
«Холот» шоирнинг уша пайтгача булган таржимаи ,\оли-
ни, адабий фаолиягини уз калами билан ёритгани учун
341
ишончли манба сифатида илмий, тарихий, маърифий жи-
хатдан бенихоя мухимдир. Сидкий ижодига у ёки бу муно-
сабат билан мурожаат килган купгина тадкикотчиларимиз
асосий маълумотларни шу манбадан олганлар. «Холот» була-
жак шоирнинг ёш пайтида Тошкентга келгани-ю, билими
ва дунёкарашииинг, ижоди ва фаолиятининг кирралариии
очишда Сидкийнинг шахе ва шоир сифатида усишини ку-
затишда мислсиз манба \исобланади. Сидкий уз хаётини ёзар
экан, турмуш шароитини \еч бир яширмайди. Хамма нар-
сани борича ифода этишга интилган. Бу асар оркали биз
шоир мулокотда булган, сухбат курган зиёлилар, замонаси-
нинг машхур хаттотлари ва шоирлари, таникли мударрис-
лари хакида маълумотоламиз. Давр маданий хаёти хакидаги
тасаввуримиз кенгаяди.
Шоирнинг кишлогига кайтиб кетганидан кейинги хаёти-
ни ёритувчи маълумотларни факат шу асардан ола оламиз.
«Холот»даги бадиий ифода, сифатлашлар, кесатиш, киноя
каби иборалар уни наср намунаси деб карашга асос беради.
Асардаги барча маълумотлар учинчи шахе тилидан берила-
ди.
Иншо санъатининг гузал намуналаридан бири «Зарбул-
масали Сидкий»нинг муаллиф дастхати УзФА Абу Райхон
Беруний номидаги Шаркшунослик институти фондида
№ 7631 раками остида сакланади. Оддий мактаб дафтари
варакларига асосан кизил ва баъзи ерлари кора сиёх билан
ислох килинган эски узбек ёзувида битилган. Асар беш юз-
дан ортик макол, матал ва халк наклларига куйилган савол
ва уларга тугри, киноя хамда кесатик маъноларидаги изох
ёки жавоблардан иборат. «Зарбулмасали Сидкий» 1932 йил­
да ёзилган ва шу вактгача хеч каерда нашр килинмаган, у
хакда маълумот хам берилмаган.
Узбек адабиёти тарихида «Зарбулмасал» яратиш анъанаеи
Мухаммадшариф Гулханий (X V III—XIX), Нозил Хужандий
(1788—1876), Сулаймонкул Рожий (1871 —1924) кабилар
ижодида кузатилади. Бу муаллифлар уз дидактик карашла-
рини, давр ижтимоий масалаларига муносабатларини ифо-
далашда турли бадиий-эстетик принциплардан фойдаланиш-
ган: Гулханий халк маколлари, хикматли сузлари, матал,
масал ва ривоятларни ягона бир киссага бирлаштириб, назм
ва наср аралаш яхлит асар яратган булса, Рожий уларнинг
барчасини маснавийгажойлайди. Сирожиддин Сидкий «Зар­
булмасал» и эса бошдан охиригача савол-жавобга асослан-
ган.
342
Сидкий насрий асарларининг мавзу кулами кенг ва ранг-
баранг. Юксак ахлок мезонлари ва илм-маърифатга даъват
Сидкийнинг шеъриятидаги каби насрида хам узак гоялар-
дан хисобланади. Сидкий илм ва илм сохибларини эъзозлаш
керакпигини асарларида такрор ва такрор уктиради. Шу би­
лан бирга адиб уз рисолаларида инсоний фазилатлар, акл ва
билим эгаси булган гузал хулк-одобли аёл сиймосини хам
чизишга харакат килади. «Эр бирла хотунларнинг баёнида»
деб аталган бобда аёлнинг жамиятдаги урнини, уларнинг
иззатга лойик эканлигини шариат конунлари асосида ту-
шунтириб беришга харакат килади.
«Он хазрат айдилар: Хар ким хотунини иззат килса, ани
Аллохтаоло иззат килур... Хотунларнинг эранлардан беш
Хакки бор турур. Аввал улки, хотунига иш буюрса, уй ичи-
да буюргай. Иккинчи, шариат ва тахорат ва гусл ва намоз
ва руза ва иймон ва ислом — ушбу нимарсаларни ва онча
яхши амалларни ургаткай. Учунчи, халол таом бергай. Туртун-
чи, зулм килмагай. Бешинчи, яхши сузлар билан кунглини
хурсанд кил гай».
Айни пайтда, аёлларнинг хам оила ва жамият олдидаги
бурчи ва масъулияти чиройли ривоятлар билан далилланади.
Уйлаймизки, юкоридаги далиллар Сидкий Хондайликий-
нинг жадидчиликдаги урнини белгилаш учун етарли асос
була олади.

М И РМ У Л Л А Ш Е Р М У Х А М Е Д О В
(1886-1923)
Мирмулла Шермухамедов биринчи узбек театр тан-
Кидчиси. Теагршунос М. Рахмонов у хакда тухталиб, «Хам-
занинг гоявий ва ижодий дусти эди»1деб ёзади. Мирмул­
ла бадиий ижод билан хам шугулланган, шеърлар ёзган.
Хикоялари билан адабиёт мухлислари диккатини тортган
булса-да. купрок театр танкидчиси сифатида шухрат топ­
тан эди.
Мирмулла 1886 йилда Тошкентнинг Махсидузлик ма-
халласида дунёга келди. Эски Жувадаги «Бекларбеги» мад-
расасининг кунгай тарафидаги торгина кучанинг карама-
карши бетида жойлашган бу ховли 20-йилларнинг жуда куп
зиёлилари хотираларида тилга олишши. Мирмулла вафотига

1 М. Рахмонов. Хамза па узбек тсатри. Уздавпашр, Т.. 1959,


220-бет.
343
босилиб чик^ан (1923 йили) таъзияда унинг «жуда фаХир
оилада дунёга келган»лиги айтилади. Узун буй, алпкомат
Шерму\аммад аканинг го\бозорда ^аммоллик, го\ Келесда
чорикорлик билан тирикчилик утказганини ва ошр кора
ме\нат остида ёш улиб кетганини накл киладилар. Мирмул-
ла эски мактабда, сунг рус-тузем мактабида укиди. Бирок
отаси вафоти, «йуксуллик» укишга имкон бермади. Кора
ме\натга тушиб кетди. Оилани бокиш, укалари Мирму\-
син, Мирмуслим, синглиси Муборакни укитиш унинг зим-
масида колди. Аср бошидаги газеталарни куздан кечирсан-
гиз, айрим тараккийпарвар, узига тук кишиларнннг Мир-
муллага укаларини укитиш учун иона туплаб беришгани
\акидаги хабарларни учратасиз. Хуллас, Шерму\аммад ака­
нинг оиласидаги турттала фарзанд \ам маърифат ва мадани­
ят кишилари булиб етишдилар. Мирму^син Шерму\амедов
(1895—1929) таникли журналист, ёзувчи, Мирмуслим Шер-
му^амедов (1899—1939) партия-давлат ходими, Узбекистан
К П М К бюроси ва УзССР М И К аъзоси булди. Такдири та­
никли шоир Элбек (1893—1939) билан боманган кенжа
сйнгил Муборак матбуотда маколалари билан фаол ишти­
рок этган, калами равон журналист кизлардан эди.
Тирикчилик ва укалари ташвиши туфайли укишни
мулжалга етказа олмаган Мирмулла камини мутолаа билан
тулдиришга уринди. Замондошларидан Лазиз Азиззода унинг
рус тили билан бир каторда французчадан \ т хабардор булга-
нини, Ма^сидузликдаги каталакдеккина уйи тепасига кунди-
рилган торги на болахонасида Вольтер, Руссо китоблари ни
курганини хотирлайди. Мирмулланинг матбуотда дастлаб
качон ва нимаси билан курингани *акида бир нарса дейиш
Кийин, албатта. Матбуот кайдларидан унинг «революциядан
олдин маколалар, \икоялар, шеърлар» ёзиб тургани маълум
булади. Дар^акикат, айрим шеърларини «Садойи Туркис­
тон» (1914, 4 апрел) газетасида, «Сабзазор» (Т., 1914) тупла-
мида, маколаларини «Туркистон вилоятининг газети» са\и-
фаларида (1906—1917) учратиш мумкин. Уларнинг мавзуи
уша давр учун гоят му\им булган «миллий ва маданий уй-
гониш» \акида, маърифатчилик \акида.
Олиб ибрат, сен эй миллат, \ама обод ме\натдан,
Качон куз очмага гайрат килурсан хоби гафлагдан!
деб бошланади бир шеъри.
Садо айлаб. нидо килгил, замон, албатта, уйгонсин!
деган сатрга дуч келамиз яна бир уринда.
Мирмулла унинчи йилларнингохирида унлаб хикоялар,
адабий-танкидий маколалар эълон килди. Афсуски, улим
уни жуда барвакт олиб кетди. У 1923 йилнинг 24 сентябрида
Хаётдан куз юмди. Сафдошлари унинг кабри тепасида: «Сенинг
колдирган дардинг билан дардлашамиз, эл тараккийси, эл
маорифи устида кайгурган кайгуларингдан ажралмаймиз.
Хасрат-армонингни сенинг кутганингча адо киламиз», деб
суз бердилар.
. 1918 йилнинг ёзида у Хамза билан танишган эди. Театр
санъатини чукУР \ис этиши туфайли жуда киска муддат ичида
у профессионал театр танкидчиси сифатида танилди. 20-йил-
лар театр танкидчилигида жуда мухим ахамият касб этган
«Шодлик кечаси», «Шарк сахнасида уч спектакл», «Фронт
хафтаси муносабати-ла», «Хуррият кахрамони», «Захарли
Хаёт», «Бахтсиз келин», «Иффат курбони», «Бой ила хизмат-
чи», «Хур-хур» каби мазмундор маколалари бунга далил.
Хамза спектаклларининг миллий маданиятимиз, адабиё-
тимиз тараккиётидаги роли ва урнини юксак бахолар эди.
Шу сабабли у бутун диккатини Хамзанинг драматик асар-
лари тахлили ва таргибига каратди. Аммо ёш театримизнинг
ижодий ютукпарини кура олмаган гурухлар Хамза асарла-
рига ва уларни са\налаштирувчиларга карши хужум бошла-
дилар. Бу хужумлар асоссиз булишига карамай, театр ишига
салбий таъсир курсатди. Айрим истеъдодли артистлар сахна-
ни бутунлай ташлаб кетдилар. Баъзилари эса, бошка труп-
паларга бориб кушилдилар. Театр ахволи мушкуллашди. Ана
шундай кийин пайтда Мирмулла ёрдамга келди. Хужумлар-
га жавобан Хамза асарларини одил ва холис. узи айтгани-
дек, «бетарафона» тахлил этиб, уларнинг соф адабий-эсте­
тик ахамиятини курсатиб берди. Ёш узбек театрини «янги
тирикликка киргани» билан кутлади. Хамза хакида: «Захар-
ланган турмушнинг кора сахифаларини тасвирлашда калам-
14и устагина юритган драматургии табрик этмасдан утол-
маймиз» деб ёзди.
Театр Мирмуллани Маннон Уйгур билан боглади. Унинг
труппаси фаолиятига багишлаб куплаб маколапар ёзди. Унга
улуг санъаткордеб карали. Драматурглик, режиссёрлик, актёр-
лик махоратига юксак бахо берди. «Хакикатда Туркистон
улкасида, ерли халк ичида «артист» номини кутармокка урток
Уйгурнигина буюк бир хакки бор», деб ёзди. Мунаккид
Уйг>'рии «артистлик илми»ни пухта эгаллаган, «хар бир хара-
катда узини курсатиб, сахнада гараз вужуд эта оладиган»
345
санъаткор сифатида ба\олайди ва уни Шаркда илк бор Отелло
ролини уйнаган машхур озарбайжон актёри Хусайн Араб-
линскийга тенглаштиради.
Мирмулла театр хакидаги маколалари билан узбек театр
танкидчилигимизга асос солди. Унинг маколалари узининг
теранлиги, дадиллиги, мухими, одил ва хакконийлиги би­
лан замондошлариникидан кескин фарк килади. Чунки уша
даврдаги купчилик танкидчилар спектакллар тахлилида асар
ва артистларнинг харакатлари хакида «дуруст», «уртача»,
«ёмон», «зарарсиз» каби умумий фикрлар билан чеклани-
шар, драманинг for ва бадииятига дахл килмас эдилар.
Мирмулла эса кайси асарни текширмасин, аввало унинг
матни поэтикасини — бадиий асар сифатидаги кимматини
аниклайди. Ундан сунггина ижросига тухтайди. Драмадаги
хар бир персонаж уз тили ва характерларига эга булиши
шарт эканлигини таъкидлаб: «Хамза афанди асарда курина-
дигон кахрамонларга f o h t диккат ила суз ва характерлар
берган», деб ёзади.
Мирмулла сахнадаги артистларнинг хатти-харакатлари,
юриш-туришлари мутлако табиий булиши, кахрамон мав-
кеи ва рухий холатига мос келиши зарурлигини алохида
уктиради. Шу жихатдан, у узбек театр танкидчилигида сах-
на асарини психологик жихатдан хам тахлил килиш тамойи-
лини бошлаб берган мунаккиддир.
Мирмулла адабий танкидда изчил ва холис, ?ша давр
танкидчилиги уринли таъкидлаганидек, «унинг интикод кузи
FOHTTyFpn ва одилона курар эди». «Туркистон» газетаси 1923
йилда ёзганидек, Мирмулланингтанкиди натижасида «куп
яроксиз пьесалар сахнамиздан тушди, лаёкатсиз, артист но-
минй олиб юрганлар сахна теварагидан йуколмокка бошла-
ди».
Мирмулла хикоячилик билан хам шугулланди. Шеърла-
рида халкни озодликка, маърифатга ундаган булса, хикоя-
ларида «кун чикиш йилларининг нурли замони»ни орзу кил­
ди. Унинг шуро мавзуида ёзган хикоялари хам йук эмас.
Лекин реал вокеликдан орзу ва хаёл купрок эди. Мисол
сифатида «Коммунизм чечаклари», «Турмуш куринишла-
ри», «Бу кун байрам эди» каби хикоялари ни курсатиш мум­
кин. Уларнинг номлариёк мазмунини таъкидлаб турибди. Бу
ерда бир нарсани хисобга олмок керак. Умри факирлик би­
лан кечган муаллифнинг мазкур даврга келиб, деярли бу­
тун ахолиси кашшокбир холатга тушган Туркистон манза-
раларини акс эттирган катор хикояларини ташки бир-икки
346
белгисига караб, совет мавзуида ёзилган деб бахолаб юбо-
риш хеч гап эмас. Аслида у ерда масала анча чукуррок- Шу
жихатдан республика партия ва хукуматинингоргани «Тур-
кистон» газетасининг 1924 йил 7 ноябр байрами сонидаги
«Замонига, вактига муносиб киска-киска синфий, инкило-
бий хикоялар ёзишда ёш узбек адиби мархум Мирмулло
кузга куриладур. «Иштирокиюн», «Кизил байрок» хам «Ёш
Шарк» газеталаридаги хикоялари бунга шохид. Бу адибнинг
Хикоялари айникса рухонийларга хам бойларга душманлик,
йуксул ва кашшокларга, мазлумларга дустлик ва мархамат
рухи билан сугорилгондур. Хикоялари санъаткорона ёзил-
гон хам унинг кучи уса боргон. Унинг хикоялари вокеий,
яъни хозирги турмушдан олингон...» деган эътирофларида-
ги «синфий», «инкилобий», «душманлик рухи» каби бахо
берувчи нукталарига бир оз танкидий ёндошиш керак була­
ди. Масалан, «Иштирокиюн» газетасининг 1920 йил 7 но­
ябр сонида босилиб чиккан «Бу кун байрам эди» хикоясида
шундай вокеа тасвир этилган эди: Эрта тонгдан тиимай ёгаёт-
ган кор ок капалак каби булиб, парча-парча чузилиб, ерга
тушади. Огир ме\нат каддини эрта букиб куйган Охунжон
хаёлга толади. Йукчилик, эски турмушнинг кийин-кистов-
лари уни ишчилар орасига, кураш майдонига етаклаб кел­
ди: «Русия мамлакатида инкилоб... Хар ерда озодлик учун
кураш, бой ила хизматчилар орасида катъий тортишувлар,
сармоя занжиридан кутулиш учун узаро урушлар борадур...»
Бирок Охунжон ака касал, тамом ,\олдан тойган. Куз­
ни нг узун бир кечаси у бир туш курибди: одам боласининг
турмуш и бутунлай узгарган эмиш. Кишилар кон-кардош.
Жаннатдек фаровон бир гулбогда яшайдилар.
Туш турмушга уланиб кетгандай булади:
«Кучалардан эшитилган сирли товушга кузин очди. Тонг
ёругон эди. Туриб урнига ултирди. Вужудида енгиллик, юра-
гида шодлик сезди. Ёш коммунистлар фиркаси комитети-
нинг раислитга сайлангон бизнинг Охун аканинг кичик
угли Юсуф:
— Отажон, бугун байрам, сизни табрик киламан... —
деди.
Бугун байрам эди»:
Хикоя шундай тугалланган эди.
Иккинчи бир хикояси — «Коммунизм чечаклари»нинг
мавзуи \ам юкоридагига якин. Унда ишчи Ориф ва унинг
оиласи такдири хакида гап кетади. Чунончи унинг машак*
катли турмуш га тоб беролмай вафог этиши, болаларининг
347
такдири хакида безовта уйлари хикоя килинади. Ofhp и ш -
дан чарчаб уйга кайтган Ориф ака узини касал сезади. Оч-
лик, ночорлик. Аксига олиб уч кунлик ёмгирдам сунг том-
дан Утган «чакка» дан утиришга жой йук Окшомга бориб
касалнинг ахволи огирлашди. Кеча узайгандан узаяди. Тонг
отмайди. Очлик азоби, бикиндаги «хала» изтироби кучай-
гандан кучаяди. Нихоят, огриклар хам, сезгилар хам тиниб
колди. «Ажал» париси астагина елкасига кунгандек булди.
Ного\«эски сандик» панасида ярим оч-ярим тукётган утли
Алижон билан кизи Рахимага кузташлади. Буларнинг хаёти
усиз кандай кечар экан? Сунг эса хотини Кариманинг ва­
лима ва КУРКУВ тула нигохига дуч келди...
Ёзувчи хикояни давом эттириб, мархум Ориф ишчи-
нинг болапари Алижон ва Рахимани янги замоннинг — «кел-
гусининг сулмайтургон чечаклари» сифатида курсатишга
харакат килади. Бирок утмишнинг «янги замон»га усиб утган
хакикати хикоя посангисини босиб туради, «чечак»ларнинг
«сулмайтургон» колишита кишини ишонтирмайди. Бу йулнинг
олиб борадиган манзили нотайинлигича колаверади.
«Турмуш куринишлари» хикоясида узбек аёлининг так­
дири эрксиз киз Карима тимсолида тасвирланади.
Мирмулла хикоялари бадиий жихатдан бирмунча бакув-
ват. Адиб драматизм ва психологизм тасвирига кенг урин
берди, персонажлар хатти-харакатини атрофлича далиллаш-
га \аракат килди. Унинг хикояларида табиат тасвирлари хам
персонажлар рухига хамоханг, мос эди.
«Туркистон» газетасидаги юкорида тилга олинган мако-
лада Мирмулла хикояларининг етакчи рухи тугри белги-
ланган. Бу тушкунлик рухи. Бу рухундаги хар кандай «ин-
килоб», «коммунизм» билан богликтушунчалардаги баланд-
парвозликларни рад этади. Уларнинг ясама ва сунъийлигини
таъкидлаб туради. Тугри, бу рухнинг пайдо булишида унинг
мамлакатида уз хукмронлигини урнатаётган янги хокимият-
га — шуроларга ишончсизлигидан ташкари шахсий хаёти,
хусусан бутун умр мухтожликда яшагани, огир турмуш ту-
файли сил касалига мубтало булгани, нихоят якка-ю ёлгиз
фарзандидан ажралгани хам таъсир курсатган.
Умуман олганда, 20-йиллар матбуоти «Мирмулла чин
адабиётчи ва маданият кишиси эканлигини курсатди, у узи-
нингадиб ва танкидчи булишига ишонган бир киши эди»,
деганида мутлако хак эди. «Туркистон» газетаси 1924 йил 24
сентябр сонида Мирмулла вафотинииг йиллигига багиш-
ланган бир маколада эса куйидаги самимий сатрлар билан
348
юз минглаб замондошлари фикрини билдирган эди: «Замо-
на тез айланадир, кечагина куз олдимизда тирик турган ва
матбуотимизда узи билан бирга дардлашиб, элга маънавий
озикбериб турган бир адибимизнингбугун куз олдимиздан
кетганига бир йил булибди. Бизга минглаб Мирмуллалар
керак булиб турган бир замонда бизнинг ёлтз биргина Мир-
мулламиздан ажралганимизга бир йил туладир...»
Мирмулла кабиларга эхтиёж хозирда, мустакиллик йил-
ларида \ам жуда катта. Унинг Ватанни озод ва обод килиш,
авлодларни комил ва бахтли куриш истаги мамлакат такди-
рини уйлаган бугунги хар бир узбекнинг уй-фикрларини
банд килиб турибди. Мирмулла хаёти ва ижоди хакида маъ-
лумот у кадар куп эмас. Юкорида номи зикр этилган М.
Рахмонов китобларида Хамза муносабати билан айрим кайд-
ларгина учрайди. Филология фанлари номзоди Суннатилла
Ахмедовнинг «Биринчи узбек театр танкидчиси»1номли бир
рисоласи бор. Булар етарли эмас, албатта. Узбек театри тан-
Кидчилигининг шаклланиш жараёнини урганишда, янги давр
узбек хикоячилигининг илк боскичларини тадкик этишда
Мирмулла ижодий мероси мухим ва кизикарли материаллар
бера олади.

А БД У РА У Ф Ф И Т РА Т
(1886-1938)
Урта Осиё жадидчилик харакатининг машхур вакилла-
ридан, янги узбек адабиётининг асосчиларидан, драматург,
носир, шоир, забардаст олим Абдурауф Фитрат 1886 йилда
Бухоро шахрида тугилган. Оиласи хакидаги маълумотлар у
кадар куп эмас. Отаси Абдурахимбой саррофлик килган,
укимишли, дунёнинг баланд-пастидан хабардор киши булиб,
савдо ишлари билан шурулланган. Туркия, Эрон, Кашкарга
тез-тез бориб турганлиги маълум. Онасининготи Бибижон
(тула номи Настарин, кискарок шакли Настарбиби2) булиб,
тахминан 1866—67 йилларда тугилган. Угли Абдурауф хибс-
га олинган 1937 йилда у хаёт эди (хужжатларда 70 ёшларда
эканлиги кайд килинган). Оилада Абдурауфдан ташкари яна

1 С. Ахмедов. Биринчи ^збск театр танкидчиси. Т., 1977 й.


J Тин икпи фитратшунос Болтабосв Мустафбибн деб курсатади
(каранг: бу \акда Абдурауф Фитрат, Танланган асарлар, 2 жилдлик,
1-жилд, Т., «Маънавият», 2000, 5-бет).
349
икки фарзанд — укаси Абдурахмон ва синглиси Махбуба
бор эди. 20-йилларнинг фаолларидан булган, го\о шеър хам
машк киладиган Махбуба Рахим кизининг номи укувчи-
ларга бир кадар таниш. Абдурахмоннинг эса 10-йилларда
Когон босмахонасида харф терувчи булиб ишлаганини ха­
бар киладилар.
Абдурауф дастлаб уз даврининг эски мактабларидан би-
рида, сунг машхур «Мир Араб» мадрасасида укиди. Замон-
дошларининг маълумот беришича, у Бухорода 18 ёшларига
кадар укиди. Сунг хаж килди. Туркия, Хиндистон, Арабис-
тонда булди. «Тазкират уш-шуаро» (1903—1904) муаллифи
Неъматулла Мухтарам уни «Хожи мулла Абдурауф» деб та-
ништиради. Шунингдек, у Марказий Русиянинг Москва,
Петербург шахарларига хам саёхат килди. 1909 йилда хам-
шахарлари ака-ука Усмонхужа ва Атохужа Пулатхужаевлар
хамда Мазхар махзум Бурхон махзум угли ва Мукимбек
билан Истанбулга укишга кетади. 37-йилдаги суд-тергов
маълумотларига Караганда, Фитрат Истанбулда 1909—1913
йиллари «Дорилмуаллимин»да укиган1.Талаба хамшахарлари
иштирокида «Бухоро таъмими (умумий) маориф» жамияти-
ни тузган. Чамаси, у бухороликпарнинг узаро моддий-маъ-
навий хамкорлик уюшмаси вазифасини бажарган. «Ёш турк-
лар инкилоби» муносабати билан кизгин сиёсий курашга
FapK булган Туркия мухити Фитратга каттиктаъсир курсатди.
У сиёсатга шунгиди, бадиий ижодга зур берди.
1909 йилда «Мунозара» («Хиндистонда бир фаранги ила
бухороли мударриснинг бир неча масалалар хам усули жа­
дида хусусида килгон мунозараси») асари Истанбулда чоп
этилди. 1911 йилда «Сайха» шеърий туплами, 1912 йилда
«Сайёх хинди» («Баёноти сайёхи хинди») босилиб чикди.
1913 йилда Фитрат Бухорога маориф ва маданий-ижти
моий курилиш хакидаги янги гоялар билан кайтиб келди.
Бирок буларни мутаассиблик авж олган Бухорода амалга
оширишга йул йук эди. Шу сабабли Шахрисабз ва Каркида
янги мактаблар очиш билан шугулланди. Киска муддатда
Бухоро жадидчилик харакатининг етакчи вакилларидан би-
рига айланди. Бирок, куп утмай, 1915 йилдаёк Бухоро жа-

1 Бу борада хилма-хилликдар бор. Айрим тад^икотларда Ис-


танбул университстида укиган и айтилади. Баъзилар «Муаллимлар гим-
назияси‘>да. яна бирлари «Воизии» мадрасасида та\сил курганини маъ­
лум циладилар. Лекин \еч бирида манба келтирилган эмас. Каранг. бу
\акда: юкоридаги манба. 6—7-бетлар.
350
дидларининг уз орасида хам ажралиш юз берди. Четда укиб
келган .ёшларни \аракатнинг маориф ва маданият билан чек-
ланувчи максади хам, биргина маориф ва матбуот, мусул-
монларни инсофга чакирув оркали унга эришишни кузлов-
чи воситалари хам каноатлантирмай куйди. Улар соликлар-
ни камайтириш, дсхконларнинг ахволини яхшилаш,
амалдорларнинг узбошимчалигини чеклаб куйиш каби сиё-
сий талаблар билан чикишни таклиф килдилар. Бу нуктаи
назар жадидларга хайрихохжуда куп ёшларга маъкул булди.
Шу тарика, жадидларнинг узи «эски» ва «янги»га — унг ва
сулга ажралди. Унгга Абдувохид Бурхонов, сулга Фитрат бош
булиб колдилар. Фитратнинг бу карашлари унинг шу давр-
ларда яратилган ва XX аср боши узбек публицистикаси-
нинг, драмачилигинииг нодир намуналаридаи булиб колган
«Рахбари нажот» (1915), «Оила» (1915), «Бегижон» (1916),
«Мавлуди шариф» (1916), «Або Муслим» каби асарларида
акс этган эди. Айни пайтда Фитрат янги мактаблар учун
дарсликлар хам ёзди. «Мухтасар ислом тарихи» (1915}, Самар­
канд, «УкУ» (1917, Боку) китоблари бунгадалил. «Уку»нинг
биринчи булак эканлиги кузда тутилса, муаллифнинг бу
ишга катта режа билан киришгани маълум булади. Афсуски,
мазкур асарларнинг баъзилари хозирда йук- У хакдаги маъ-
лумотлар, фикр-мулохазаларгина етиб келган. Лекин бу асар­
ларнинг деярли хаммаси уз даврида жуда юксак бахоланган.
Масалан, бу китобларнинг юзага чикишида шахсан моддий
ёрдам курсатган. Ф. Хужаев «Бегижон»ни «мавжуд тузумни
каттиктанкид килган, унинг барча камчиликларини аёвсиз
очиб ташлаган, амирликнинг чирик системасини фош кдпиб
берган» китоблар каторига киритади.
1917 йил Феврал инкилобидан сунг Бухоро жадидлари-
нинг сул каноти — ёшлар ташаббуси билан янги марказ
т>'зилди. «Ёш бухоролилар» инкилобий партияси ташкил топ-
ди. Унинг Марказий Кумитаси тузилди. Абдулвохид Бурхо­
нов — раис, Фитрат — саркотиб, Усмонхужаев — хазиначи.
Ф. Хужаев ва яна беш киши аъзо килиб сайланди. Янги
партия Муваккат Хукуматгатабриктелеграммаси ва Русия —
Бухоро муносабатларидан келиб чикиб. амирни ислохотга
мажбур этишни сураб Мурожаатнома кабул килди.
Харакатлар беиз кетмади. Амир ён берди. Ислохот ваъда
килди. Айрим амалдорлар узгартирилди. Мамлакатни «шаръи
шариф» билан бошкариш, соликларни гартибга солиш, «фой-
Дс1ли илм ва фанларни ривожлантириш», «турмадагиларни
Камокдан бушатиш» хакида 1917 йилнинг 7 апрел куни
351
«Фармони Олий» эълон килинди. Маросимда Самарканд та-
раккийпарварларидан машхур Ма^мудхужа Бехбудий кат-
нашди. Исло\от билан табрик этди. Ёш бухороликлар Фар-
монни намойиш билан кутиб олишга карор килдилар. Хиё-
бонда куп минг кишилик митинг утказилди. Намойиш амир
саройи олдига — Регистонга йул олди. Суллик, сонсиз кизил
байрокдару майда миллат саналган эроний, яхудий, лез-
гинларнинг намойишдаги фаоллиги мутаассиб мусулмон-
ларни газабга миндирди. Амир собикчор ^укуматининг Бу-
хородаги вакиллари Миллер ва Шульга масла\ати билан
бундан фойдаланди. Карши *ужумга >пгди.
Асосий кучларни сакдаб колиш, Туркистондан мадад олиш
керакдди. Фитрат икки киши билан Тошкентга йул олди.
Бухорода колганлар яширин ишлашга утдилар. Ёш бухоро­
ликлар партиясининг Мухиддин Мансуров бош янги Мар­
казий Кумитаси тузилиб, амир билан музокара олиб бора-
диган булди. Музокара муваффакиятсизтугади.
Мана шундай кунларнинг бирида Петроградда Октябр
^одисалари булиб утди. Бу вокеанинг Бухорога качон ва
кандай етиб келганлиги \акида бир нарса дейиш кийин.
Лекин шуниси аникки, у февралчалик таъсир курсатмади.
Ф. Хужаев «Бизнинг ташкилотимиз аввалига тушунмади»,
«Муваккат э^кумат агдариб ташланганлиги тугрисидаги
хабарни эшитган ёш бухороликлар дастлаб саросимага ту-
шиб колдилар» деб ёзади ва буни асослашга харакат кила­
ди. Шуни *исобга олиш керакки, бу фикрларнинг ^аммаси
унинг Бухоро инкилобига дойр китобининг иккинчи наш-
ридан олинган. Бу нашр эса Октябрнинг обрусига путур
етказувчи )^ар кандай фикр кувгинга учраб, карашлар
якинлаштирилаётган, катагон колипига туширилаётган 30-
йилларда амалга ошпан.
Фитратнинг \ам Октябрга муносабати уша йиллар мат-
буотида акс этиб колган. Масалан, самаркандлик жадидлар
томонидан 1917 йилнинг 15 апрелидан бошлаб «Хуррият»1
газетаси чикади. Унга дастлаб Мардонкул Шо\му\аммадзо-
да деган киши му^аррирлик килган. Бе\будий, Сиддикий-

1 Чулпон Фитратнинг бир катор э\тиросли шеърлари шу газетада


чоп этилганини хабар килади. Эндигина адабиётга кириб ксластган
истеъдодли шоир билан номи четларда маш\ур адиб орасидаги \ам-
корлик *ам шу газетадан бошланган. Фитрат Чулпон юборган шсър-
ларнн куллаб-кувиатлайди, уларга юксак ба\о .бериб, ушбу газетада
босиб чикарадн.
352
Ажзий каби танmyiи адпблар шеър ва макрлалари билан
к^атнашганлар. Хожи Муин тахрир \айъатида ишлаган. 27-
сонидан то охирги 87-сонигача (1918 йил) газетада Абду­
рауф Фитрат му\аррирлик вазифасини бажарган. Мана шу
газетанинг 1917 йил 48-сонида (7 ноябр) «Хабарлар* рук-
нида 25 октябрда Кишки Саройнинг эгалланиши ва Мувак­
кат Хукуматнинг камокка олиниши муносабати билан Фит-
ратнииг «Русияда янги бир бало бош кутарди — болынавик
балоси!» деган кайдига дуч келамиз. Шоир сунгрок бу вокеа­
ни «юрт кайгуси» сифатида ба^олади.
Дар\акикат, 1917 йил Фитрат учун кувонч ва аламга
тула йил булди. Ок подшонинг кулаши унга тобеъ Бухоро
ва Туркистонда \ам эркинлик, мустакиллик томон йул оч-
гандек эди. Бирок, маълум булдики, уни кулга олиш, эгал-
лаш керак экан. Сунг эса ушлаб туриш. Бунинг учун фар-
зандлар керак. Узлигини англаган, эсли, хушли ва фидойи.
Адибнинг «Хуррият» са^ифаларидаги туркум маколалари,
бадиалари шу \акда.
«Эй, улуг Турон, арслонлар улкаси! Сен га не булди? —
хитоб килади у. — Дунёни «ур\о»лари билан титратган
йулбарс юракли болаларинг кани? Нечун товушлари чик-
майдур?... Нечун чекиндилар? Нечун кетдилар? Кураш май-
донларин узгаларга нечун куйдилар?» (1917 йил 28 июл).
Бошка бир маколасида эса «шарафи таланган, номус-
эътибори, имон-виждони оёкости булган», «юрти, улоги,
учоги» ёт кулларга тушган авлод номидан буюк бобокалон
Темурга пано* излаб боради (31 октябр).
Айни пайтда миллий мустакил давлат тузиш гояси Тур­
кистон матбуотида кизгин му\окама килиниб борди.
Вокеалар шиддат билан давом этди. Петрограддаги Ок­
тябр узгаришидан куп >пгмай, 1ноябрда Тошкентда рус боль-
шевиклари \окимиятни кулга олдилар. 15—22 ноябрда Улка
Советларининг II1съезди булиб утди. Съезд 15 кишидан ибо­
рат Улка олий \окимияти Туркистон ХКС ни сайлади. 7
большевик, 8 «сул» эсердан иборат 15 кишининг хаммаси
европаликлар эди. Бошкача айтганда, Туркистондаги янги
совет хукумати рус большевик-эсер, тугрироги, эсер-боль­
шевик \укумати эди. Шу тарика, 1917 йил 15 ноябрда Ле­
нин ва Сталин имзо чеккан «Русия халкдари хукукдари
декларацияси»даги «Миллатларнингуз такдирларини узла-
ри белгилаш хукуки», «барча миллий ва миллий-диний им-
тиёзлар ва чеклашларни ман этиш» хакидаги баёнот бир
четда колиб кетди. Туркистоннинг 98 фоизиии ташкил этувчи
23— К-9215 353
10 млн. мусулмонларнинг хохиш-иродаси билан ,\еч ким
хисоблашмади. Аксинча, «мусулмонларни улка олий инки­
лобий органига киритиш» «номатлуб» топилди.
Мана шундай бир шароитда 26 ноябрда Куконда Улка
мусулмонларинингфавкулодда IV курултойи очилди. Унда
улканинг турли шахарларидан 203 вакил иштирокэтди. Му-
\ими шундаки, йигин миллий ва диний чеклашлардан холи
булди. Хайъатга сайланганлар орасида европаликлар \ам бор
эди. 27 ноябр кок ярим кечада курултой тарихий карор кабул
Килади. Туркистон мухторияти тузилади. Унинг демократик
(хатго ута демократик) асосларда тузилганини шундан хам
билса буладики, умумулка ахолисининг атиги 2 фоизини
ташкил этган европаликларга 54 кишилик халк бошкаруви
кенгашининг учдан бир кисми (18 урин) ажратилган эди.
Фитрат Туркистон мухториятини сунгсиз мехр билан кар­
ши олди. У эълон килинган 27 ноябр тунини «миллий лай-
латул кадримиз» деб атади.
Мухторият Тошкентда акс-садо берди. Шахарда хайри-
хо\лик намой иши булиб утди. Бухорода эса ёш бухоролик-
ларнинг амир билан бахси давом этарди. Кураш гоят кес-
кинлашган эди. Ёш бухороликлар кучларини кайта сафлаб
чикдилар. 11 кишилик янги Марказий Кумита тузилди.
Партиянинг ислохот хакидаги дастурига эхтиёж сезилди. Усиз
иш юрмай колди.
Ислохотлар лойихасини тузиш ноябрнинг сунгги кунла-
ридан бирида Фитратга топширилди. Роса икки ой утгач,
Фитрат лойихани Марказий Кумитага такдим этади ва у
бир оз тузатишлар билан кабул килинади.
Аввало, унда амирликни сакпаш факат машрутиятга —
конституцион маърифатли монархия га айлантириш асос
килиб олинган эди. Иккинчидан, катта эътибор дехкончи-
лик ва кишлокхужалик масалаларига каратилди. Хайдала-
диган ерлар уч гурухга — вакф ерларга, хусусий ва давлат
ерлари (амлок, хирож)га булинади. Вакф ерларини бошкар-
мок учун алохида вакф назорати ташкил этиш, уларнинг
ишини маориф ва илм-фаннинг равнакини таъминлайди-
ган шаклда кайта тузиш; катта ер эгаларининг ерларига со-
линадиган соликларни купайтириш; экилган ва экилмаган
ерларга солинадигаи солик микдорини бараварлаштириш ва
шу оркали ердан унумли фойдаланишга йул очиш ва X- к.
Муаллиф хатто Бухорода кишлок хужалик банки таш­
кил этиш ва унинг булимларини вилоятларда купайтириб,
шулар оркали дехконларни судхурлар чангалидан куткариш,
354
уларга четдан кишлок хужалик машиналари олиб келиш,
фойдаланишни йулга куйиш каби масалаларни уртагаташ-
лаган эди. Булар устидан таъсис этилажак ер ишлари нози-
ри назорат урнатиши лозим эди.
Харбий молиявий ишпарга хам эътибор берилди.
Харбий бурчни бажариш \амма учун мажбурий були­
ши, 22 ёшга етган, врачлар томонидан сомом ва ярокли
топилган хар бир йигит 2 йил хизмат килиши шарт килиб
Куйилди. Уларнинг моддий таъминотига, таълим-тарбияси-
ни ошириб бориши лозимлигига, умуман бу со\ада евро-
пача тартиб-усулларни куллашга диккатни каратилди. Хар­
бий ишларнинг хаммаси нозирликда марказлаштирилиши
лозим булиб, бундай нозирликларнинг адади 10 тага етар
эди.
Лойиханинг энг мухим нукталаридан бири адлия ишла-
рининг шариат конунлари асосида белгиланиши эди. Адлия
нозири айни вактда козикалон булиб хам хисобланарди.
Табиийки, лойиханинг энг жиддий камчилиги жумху-
рият гоясининг йуклиги, парламентаризмни четлаб утилга-
ни эди. Лекин жуда куп жихатларининг халк хаётини ях-
шилаш йулида хизмат килишига шубха йук эди. «Бундан
ташкари, —деб ёзади Ф.Хужаев, — у динбузарлар деб тункал-
ган айбни ёш бухороликлар устидан олиб ташлади».
Фитратнинг дин ва шариатга бу кадар эътибор бериши
унинг инкилобдан кейин ёзган бир катор асарларида атеизм-
ни куришга мойил булган айрим тадкикотчиларимизнинг
нохак эканликларини таъкидлайди. Дарвоке, унинг 1917
йилда чиккан «Тарихи ислом» асари хам бунга шохид.
20 февралда Туркистон мухторияти конга ботирилди ва
у «К^укон вокеаси» номи билан тарихга кирди. Мартда Бухо-
рода содир булган «Колесов вокеаси» кухна Бухоронинг
«кадимчи» ва «жадидчи»си орасида утиб булмас чох казди.
Ота билан болани, амирлик ва ёшларни бир-бирига хундор
душман га айлантирди. Амир киргин ясади. Ёш бухоролик-
ларнинг омон колган кисми Самарканд ва Тошкентда жон
саклади. Фитрат Тошкентда панохтопди, 1918—19 йилларда
шу ерда яшади.
Сиёсий ишлардан узоклашиб, маданият-маънавият би­
лан шугулланди. Шу йили дастлаб Хадрадаги мактабда, май-
июн ойларидан Туркистон мусулмон дорилфунуни кошида
ташкил топган дорилмуаллиминда тил ва адабиётдан даре
берди.
355
Фитрат ва Чулпон биринчи маротаба Тошкентда 1919
йилнинг бошида учрашдилар.
; Фитрат 1919—20 йилларда Афгонистоннинг Тошкентда-
ги элчихонасида таржимонлик келади. Тошкентдаги энг катта
хизматлардан бири «Чигатой гурунги»ни йулга куйгани булди.
Маданиятимиз тарихида алохида уринга эга, утмиш меро-
симизни урганиш ва улардан халкни бахраманд этиш, ав-
лодларни аждодларнингулмас рухияти билан боглашда бе-
ни\оя катта хизмат килган бу жамият, афсуски, халига кадар
етарли урганилган эмас.
«Чигатой гурунги» 1918 йилнинг охири 1919 йилнинг
бошларида юзага чикди. Ва таъкидлаш лозимки, у аллака-
ёкдан келган эмас, шу ерда ташкил топган. Иккинчидан,
кандайдир нолегал ёхуд норасмий эмас, мутлако конуний,
шу ер хукуматининг — ТАССР нинг «сипориши» (ижоза-
ти) билан тузилган гашкилот. Гарчи фаолияти мазмуни хукм-
рон мафкура максадига зид булса-да, шу жойдаги Иштиро-
киюн фиркаси — ТКП мусулмон бюросининг Туркистон
халкпари маданий меросини туплаш ва урганиш хакидаги
топширигини бажарган. Нихоят у — маданий-адабий таш-
килотэди. Йуналишига кура, ислохотчиликни кузда тутар-
ди. Фитрат маданиятимиз тараккиётининг бир овоздан тан
олинган энг юксак чуккиси Навоий даврини куп жихатдан
ибрат килиб олди. «Жамият»ини хам хозирги узбек халки-
нинг XV асрдаги номи билан атади.
Жамиятнинг номланишида хам, унинг уз олдига куйган
макеад-вазифасида хам, узок йиллар укувчилар миясига
куйиб келинганидек, утмишни кандайдир илохийлашти-
риш, айникса уни кайсидир бошка миллатнинг маданияти-
га зид куйиш йук эди. Миллат уз кадр-кимматиии, тарих-
такдирини англаётган — уйгонаётган пайтэди. Уйгониш ота-
онани, эл-юртни танишдан, узликни англашдан, уз тарихи,
маданияти билан ифтихор эта олишдан бошланарди. Хак-
ХУКУК масалалари бундан кейинги гапларэди.
Чулпон жамиятнинг фаол аъзолари сифатида куйидаги
кишиларни курсатади: Фитрат, Кдюм Рамазонов, Шорасул
Зуннун, Элбек, Шокиржон Рахимий, Яулом Зафарий, Мир­
мулла Шермухамедов, Fo3n Юнусов, Чулпон, Боту, Сан-
жар Сиддиков, Манной Рамзий, Уйгур.
Жамият фаолиятида тил масалалари алохида урин тутди.
«Дунёнинг энг бой. энг бахтсиз бир тили кайси тилдир,
биласизми?»—савол куйган эди Фитрат «Тилимиз» мако-
356
ласида, ва — «Туркча!» деб жавоб берган \амда уз фикри-
ни атрофлича исбот килиб курсатган эди. Шокиржон Ра-
Химий ва Кдюм Рамаз,он билан хаммуаллифликда 1918
йилда «Она тили (дарслик)» китобини нашр эттирди. 1919
йилда «Битим йуллари» деган укув кулланмасини чоп эт­
тирди. «Битим йуллари» имло, тугрироги, чузгилар — ун-
лилар имлоси хакида эди. «Чигатой гурунги» кошида мах­
сус имло тудаси иш олиб борди. Жамият шу йили тил—
имло масалаларига багишланган конференция уюштирди.
Унда Фитратнинг узи маъруза килди. Тилни миллатнинг
шаъни-шарафи, ор-номуси деб билди. Уни куз корачиги.-
дай саклашга, бойитиш, тараккий килдиришга диккатни
Харатди. Айни пайтда она тилини чет сузлар хисобига эмас,
аксинча, купрок уз имкониятлари хисобига бойитиш ва
тараккий килдиришни илгари сурди. Шунингдек туркий
тиллар учун сингармонизм ходисаси хос эканлигини айт-
ди. Шарк адабиётининг узгача тараккиёти хакида фикр
юритди. Буларнинг хаммаси бир колипга, хусусан марк­
сизм андозаларига тушавермаслигини ёзди. «Чигатой»чилар
адабий тил, унинг иазарий-амалий масалалари билан шу-
гулландилар. Утмишга, хусусан Чигатой адабиётиса катта
ихлос билан караган холда халктилига, халкона ифодага,
миллий заминга алохида эътибор берилди. Масалан, шеър-
даги хижо — бармокнинг асли эски туркий вазн эканли­
гини илмий асослаб, амалий намойиш этдилар. «Бармок
вазнида шеърни бошлаб Чулпон ёздими, мен ёздимми —
эсимда йук, факат шуниси аникки, бармок вазнини наза-
рий жихатдан ёклаб чиккан биринчи узбек миллатчиси мен
эдим», — деб ёзади Фитрат 1936 йилда.
«Чигатой»чилар миллатнинг хаёт ва истикболи учун 50
йил давомида узилиб колган тарих билан миллий-маданий
уланиш шарт эканлигини теран хис килдилар. Шунинг учун
миллий мактабларга алохида эътибор бердилар.
Бирок, 20-йилларнинг иккинчи ярмидан бундай хара-
катларга сиёсий бахо бериш бошланди.
1920 йил 9 апрелда «Тонг» журналининг 1-сони босма-
дан чикди. У Тошкентда тузилган Бухоро коммунистлар
фиркасининг нашриёт шуъбаси сифатида майдонга келди.
Журналнинг ташаббускори ва мухаррири Фитрат, тахрир
хайъати эса Боту билан Элбекдан иборат эди. Шиори «Яша-
син илмий, адабий, ижтимоий узгарнш! Мия узгармагунча,
бошка узгаришлар негиз тутмас! Яшасин Шарк кутулиши!»
357
Журналда Фитратдан Чулпону Жулкунбойгача — «Чира­
той гурунги»нингакгивидан пассивигача иштирок этди. Бирок,
у 1920 йилнинг 15 майида 3-сони чикиб тухтаб колди. Шунга
карамасдан, катга иш килиб кетди. «Бу журнал тил ва имло
масаласи га жуда катта ахамият берди ва бу йулда яхшигина
ишлади», — деб ёзди Зиё Саид ва — «туркчанинг тугалли-
гини, имломизнингуйгунлигини курсатганлигиии, «Чига­
той гурунги»нинг йигинларини, «имло йусинларини тупла-
мок учун сайланган «Имло тудаси»нинг ишлари»ни кенг
ёритиб борганини, тилнингтозалигига, софлигига эътиборни
каратганини алохида таъкидлади1.
Фитрат уз хаётининг Тошкент даврида, яъни 1918—20
йилларда «Угузхон», «Чин севиш», «Хинд ихтилолчилари»
каби асарларини яратди. Туркистон мухториятинингфожиа-
ли тугатилиши муносабати билан ёзилган ва адибнинг сунгсиз
изтиробларини ифода этган бир пардали «Темур саганаси»
асари хам шудаврда, фожиали 1918 йилда майдонга келган.
Афсуски, унинг тула нусхаси йук* Турли муносабат билан
кучириб олинган парчаларигинасакланиб колган. «Угузхон»,
мутахассислар фикрича, босилган эмас. Унинг устига такди-
ри номаълум. «Чин севиш» (1920), «Хинд ихтилолчилари»
(1923) Хиндистон халкларининг озодлик, мустакиллик учун
олиб борган кураши хакида. Аслида бу Туркистон вокеала-
рининг хорижга кучириб тасвир этилиши эди. Шунга кура,
бу асарлар уз даври учун бенихоя долзарб эди.
1920 йил сентябр вокеаларидан куп утмай, Фитрат Бу-
хорога келади. Эхтимол, бунда Ф. Х>Ькаевнинг хизмати бор-
дир. Чунки уларнинг бир-бирларига хурмат ва ихлоси жуда
баланд булган. Фитрат Ф. Хужаевнинг дид ва савиясини,
сиёсатчилик иктидорини юксак кадрлар, у хам уз навбати-
да адибнинг ноёб истеъдодини баланд тутар эди. Хуллас,
Фитрат 1920 йилнинг охирларида Ф. Хужаев бош Бухоро
хукуматининг аъзоси эди. Партия га эса, 1919 йилда Тош-
кентдалигида >птан. Уша йили июнда булиб утган БКП 1
съездида М К га аъзо булган. Сунгрок Бухорода пайти БКП
М К Сиёсий бюроси аъзоси килиб сайлаАди. 1921 йилдан
Халк маорифи нозири, яна бир йил утгач, хорижия нози-
ри, халк хужалиги йигилишининг раиси, жумхурият М И К
уринбосари, халк нозирлари шуросининг муовини, хуку-
мат план ва смета ташкилий хайъатининг раиси, БХШ Ж

1 Зиё Саид. Танланган асарлар. Т., 1974, 81—82-бетлар.


358
Ме\нат кенгашининг Президиум аъзоси вазифаларини олиб
борди. Жумхурият ижтимоий-маданий хаёти нинг хамма ма-
салаларида фаол иштирок этди. Хусусан, унинг гайрат ва
ташаббуси билан 1921 йилда Бухорода Шарк мусика макта­
би очилади. Мактабга Домла Халим Ибодов, Шохназар
Шахобов, Бобокул Файзуллаев каби машхур хофизу ма-
комшуносларни туплайди. Уз уйини (собик Дзержинский 8,
хозирда бузилиб кетган) шу мактабга беради, узи мутасад-
дилик килади. Фитрат ва Ф. Хужаев ташаббуси билан замо­
навий кадрлар тайёрлаш йулга куйилади. 60 дан ортик ёш
Германияга укишга юборилади. Фитрат бош халкмаорифи
нозирлиги 1920 йилнинг 30 октябрида Бухоро инкилоби
тарихи ни ёзиш хакида карор кабул килади. 1922 йил 14
сентябрда эса Жумхурият Марказий ижроия кумитаси Бу­
хорода дорилфунун очиш хакидаги тарихий карорини эълон
килди. Бухоро илмий жамияти тузилди. Фан ва маданият
тарихига оид нодир кулёзмалар туплана бошлади. Тадкикот
ишлари йулга куйилди. Жамиятнинг «Анжумани тарих»
шуъбаси киска муддатда «Бухоро арки тарихи» кулёзмасини
тайёрлади. 1921 йил мартдан Бухоро жумхуриятида турк
(узбек) тили давлат тили деб эълон килинди. Давлат театри
тузилди (1921). Тошкентдан Маннон Уйгур, Чулпон такпиф
Килинди. Вакф ишларини бошкаришга эса Муиавваркори
Абдурашидхонов жалб этилди. Ёш жумхурият жуда киска
муддатда Туркия, Эрон, Афгонистон билан дустлик, хам­
корлик муносабатларини йулга куйди. Германия ва Озар-
байжон уз ваколатхоналарини очди. Бу ишларнингбарчаси,
биринчи навбатда, Фитратнинг ва унинг сафдоши Ф. Хужа-
евнинг акли ва гайрати билан бошланган эди. Бирок, жум-
ХУриятнинг эркинлик, мустакиллик йулидаги бу харакат-
лари марказнинг Туркистондаги ноиби — Турккомиссияга
ёкмади. 1923 йил 12 июнда РКП (б) М К Сиёсий бюроси
«Бухоро масаласи»ни курди. Жумхуриятнинг давлат хоки­
миятини янада «демократлаштириш ва активлаштириш»
тугрисида карор кабул килди. Кдрорга Сталиннинг Бухоро
Нозирлар шуросинингтаркиби хакидаги «Бухоро хукумати
номи остида иш кураётганларнингхалк ва совет хукуматига
хеч бир алокадорлиги йуку>деган фикри асос килиб олинди.
Бухоро жумхуриятида хокимиятга бойлар, савдогарлар тор-
тилган, бирорта хам дехкон йук, унинг устига хаммаёк
кариндошчилик деган айб куйилди. Шу йил 23 июнда
РКП(б) МК котиби Я. Э. Рудзутак иштирокида БКП М К
359
нинг Пленуми утказилди. Бухоро хукуматининг 5 аъзоси —
Аминов, Отахужаев, Сатторхужаев, Екубзодалар каторида
Фитрат хам партиядан учирилиб, ишдан олинли. 24 июнда
утган Бухоро Жумхурияти М И К нинг II сессияси эса, Фит-
ратни «Бухородан чикармокРа» карор берди1.
1923—24 йилларда Фитрат Москвадаги собик Лазарев
номидаги жонли Шарктиллари (1921 йилдан Шаркшунос-
лик илмий тадкикот) институтида ишлади, илмий иш би­
лан шугулланди. Санкт-Петербург давлат университетининг
Шарк факультетида шаркхалкдари тили, адабиёти, мада-
ниятидан маърузалар укиди, профессорликка сайланди.
Айни пайтда «Абулфайзхон» (М., 1924), «Шайтоннинг
тангрига исёни» (Т., 1924), «Арслон» (С. —Т., 1926) каби
катор драматик асарлари, «Бедил» (М., 1923; Т., 1924) ил-
мий-оммавий очерки, «Узбек тили коидалари» тугрисида
бир тажриба: Сарф (1-китоб), На\в (2-китоб)» (1925), «Сар-
фи забони тожик» (С., 1925), «Адабиёт коидалари» (С. —Т.,
1926) каби дарслик-кулланмалари босилди.
Фитрат Узбекистонга 1925 йилнинг охирларида кайтиб
келди. Марказий Русия мухити унинг шуро хукумати хакида­
ги карашларини янада мустахкамлади. У миллатларни, шу
жумладан Туркистон халкдарини асрий ва аслий манбалар-
дан узиб, советлар мафкураси асосида руслаштириш орка-
га кайтмас жараён эканлигини англаб ета бошлади. Ижти-
моий мухитдан узини тортди. Халк маорифи кумиссариа-
тига, САГУ га ишга таклиф килдилар, бормади. 1926
йилнинг январидаги укитувчилар курултойига катнашма-
ди. Турли-туман йигинлардан узини олиб коча бошлади. Бу
эса, уз навбатида даврининг мухим шахсияти хисобланган
Фитратга карши кураш кампаниялари бошланишига олиб
келди. Пировард-окибатда 1926 йилнинг 14—19 майида
булиб утган мафкура масалаларига багишланган УзКП М К
нинг III Пленумида Фитрат борасида катта мунозара булиб
утди. Файзулла Хужаев суз га чикиб, Бухородаги йигин­
лардан бирида адиб шаънига номуносиб гаплар айтилиб,
асарларини такиклашгача фикрлар билдираётганини таас-
суф билан маълум килади. Бурнашев ва Одилий деган ки-
шилар Ф. Хужаевни жадидпарастликда айблайдилар. Маса-

1 А. Икромов вазиятни юмшатиш учун упп И. В. Сталии билан


учраштирганинп аитадн (каранг: УзКП М К III Пленуми стенограф и к
\исоботи, УзКП П ТИ А , 17-фонд. 27-канд. 2-нш).
360
лага А. Икромов аралашади. Жадидларнинг фаолиятини Ок-
тябрдан олдинги ва ксйинги даврларга ажратиб, Фитрат ва
Мунавваркориларнинг шу йилларда чоп этилган асарлари-
да аксилшуровийлик куради. Ф. Хужаев кайтадан суз олиб,
Фитрат асарларида зараркунандалик курмаслигини айтади.
Республика маориф комиссари Р. Иногомов Ф. Хужаевни
\имоя килиб чикади. Эски зиёлиларга Озарбайжондаги син­
гари хужум булаётганини айтади, А. Икромов яна суз ола­
ди. Фитратнинг хатти-харакатларини «шурога карши уруш
эълон килиш» деб атайди. «Шайтоннинг тангрига исёни»
асарини «бизга карши ёзилган асар», умуман «Фитрат РКП
(б) М К сиёсатига карши», у «мени жазолайверинг, мен
Сизнинг ифлос хукуматингизда, Сизнинг партиянгизда
ишлашни хохламайман!» демокда», — дейди1.
Шуларга карамасдан, Фитрат 1927 йилда саркотиб А.
Икромов таклифи билан пойтахт Самаркандда янги ташкил
топган Олий педагогика институти (хозирги СамДУ)да иш
бошлади. 1927 йилда Боку дорилфунуни профессори маш-
X.VP Б. Чупонзода хам ушбу даргохга таклиф килиниб, даре
берганлиги маълум. Барча мураккабликларига карамай, 20-
йиллар, хусусан 2-ярми, Фитрат илмий фаолиятида мухим
ва самарали йиллар булди. У уз ахамиятини бугунги кунгача
й^котмай келаётган «Энг эски туркий адабиёт намуналари»
(матн, тадкикот, изохлар, С. —Т., 1927), «Узбек адабиёти
намуналари» (матн, тадкикот, изохлар, С. —Т., 1919), «Шарк
шахмати» (С. —Т., 1928), «Узбек классик мусикаси ва унинг
тарихи» (С. —Т., 1927), «Форс шоири Умар Хайём» (С. —Т.,
1929) каби куплаб тадкикотлар эълон килди. Матбуотда кан-
чадан-канча маколалар бостирди. Бу асарлари билан янги
узбек фан-маданиятининг бир катор йуналишларига йул
солди. Хусусан, Туркистон халкларининг бой ва кадим ма-
даний меросини хар томонлама, изчил ва мунтазам, айни
пайтда, чукур илмий урганишни бошлаб берди. Минг йил­
лар оша ёнма-ён яшаб келган узбек-тожикнинг адабий-ма-
даний меросидаги муштарак жихатларга диккатни каратди.
Узбек адабиётининг манба-маншаъларини аниклаб берди,
тарихий тараккиётини ёритди. Адабий окимлар, мактаблар,
уларнинг вакилларини урганди. Даврида шухрати оламга
ёйилиб, замонлар утиши билан тарих катларида унутилиб

1 Юкорида курсатилган манба: УзКП М К IV Пленум» стсиографик


\нсоботи...
361
долган >'нлаб шоирларнинг меросини излаб топди, кайта
кашф этди. Афросиёб — Алп Эр Тунга марсиясидан Ясса-
вийгача, Юсуф Хос Хожибдан Турди, Машраб, Умархон-
гача, замондошлари Элбеку Чулпонгача ёзди. Янги узбек
адабиётшунослиги илминингтамал тошини куйди. «Адабиёт
Коидалари» (1926) ва сунгрок ёзган «Аруз хакида» (1936)
китоблари билан буюк Навоийлар юксак боскичга олиб чик-
кан узбек адабий эстетик тафаккурини янги давр тушунча-
лари билан бойитди, давом эттирди ва адабиёт назарияси
буйича \ам замонасининг етук мутахассиси сифатида эъти­
бор ва эътироф козонди.
Фитрат уз драмалари билан узбек драматургияси риво-
жида буюк рол уйнади. «Чин севиш» ва «Хинд ихтилолчи-
лари» асарларида Хиндистон халкларинингозодлик ва мус-
такдллик учун инглиз мустамлакачиларига карши олиб бор-
ган муросасиз курашлари оркали Туркистон халкларининг
туганмас дардларини ифодаэтади. «Чин севиш»даги Карим-
бахш бир вактлар Оврупони мактарди. Энди эса йук, фик-
ри узгарган: «Оврупода билим бор, лекин инсоф йук- Ов-
рупонинг билими коплоннингтиши, TMpHOFH каби бир нар-
садир. Кучсизларии йиртиб, емак тугрисида куп иш
курмишдир», — дейди хотини Фотимахоним билан сухбат-
да. Ва унинг эътирозига жавобан: «Оврупо ишларини урган-
мак албатта керакдир. Оврупода укимок, овруполикларни
инсофли, адолатли деб мактамок учун эмас, улардан узи-
мизни сакламок, тишли-тирнокли булиш учун керакдир»,
дейди. Айни пайтда бу билимларнинг «Кишилик дунёси-
нинг юксалиши ва тинчлиги йулида ишлатиш кулай»лиги-
ни таъкидлайди. «Хинд ихтилолчилари»даги инглиз Мар-
линг Хиндистон ахолисининг турли дин-эътикодга, мас-
лак-мазхабга мансублигидан, улар орасидаги
жанжал-низолардан усталик билан фойдаланади. Бир-бири>
га караб куйиб, четдан кузатади, «инглиз улусининг Хинд-
га келганликлари хиндлиларни етиштирмак, маданий кил­
мак» учун эди, — дейди Мавлонга. — Биз келмасдан бурун
Хиндистон дин жанжаллари, корин-курсок урушлари би­
лан тулгон эди... шул бузукликпарни тузатдик. Маданий
яшамок йулларини курсатдук...» Энди инглизлар «адолат
билан олган»... «адолат билан саклаган Хиндистонни уз эга-
ларига яна адолат билан топширмокчи»лар. Лекин кимга топ-
ширсалар экан? Хиндгами, мусулмонгами?! Хиндлар яша­
мок йулларини билиб олдилар, лекин «Хиндистон мадания-
тининг туб эгаси мусулмонлар эдилар. Шу паллада хам
362
Хиндистонда энг яхши тайёрланган улус мусулмон улуси-
дир...» Лекин улар Хиндистонда купчилик эмас. Унинг ус-
тига «Хиндулар, секхийлар, маъжуслар бирлашиб, хуку-
матни уз кулларига олмокчи булсалар, нима киламиз?»—
деб хам куяди. Олмонлар-чи? Балки бутилакни улар билди-
ришга хам улгурганлар дея кунгулларига гулув хам солиб
Куяди.
Игвогар шу тарифа Хиндистоннинг икки буюк миллати
Хиндулар ва мусулмонлар уртасига адоват уругини сепади.
Хар икки асардаги инглиз-хинд муносабатлари уша давр-
нинг хар кандай туркистонлик укувчи кузи олдида мутлако
рус-узбек муносабатларини гавдалантирар эди. Муаллифнинг
максади хам шу эди. Хар икки асарнинг номи хам шунга
каратилган. Масалан, чин севги Ватан севгисидир. Чинакам
мухаббат уни озод килмокдир каби. Хар икки асар, айник-
са, «Чин севиш» замондошлар томонидан юксак бахоланади.
Чулпон у хакда «Узбек сахнаси улуг ва улуглиги када^ юк­
сак хам гузал бир томоша курди» деб ёзди. В. Махмуд «Узбек
сахнасида шу кунгача уйналиб келган пьесаларнингэнг куч-
лиси, энг буюги» деб бахолади.
«Абулфайзхон» адабиётимизда тарихий мавзуда ёзилган
биринчи драмадир. Унда тасвир этилган вокеалар билан Фит­
рат замонаси уртасида маълум якинлик бор. Аштархонийлар
сулоласининг сунгги вакили булиб тарихга кирган Абул­
файзхон хукмронлиги даврида (X V III аср) салтанатда ман-
гитлар сулоласининг нуфузи бенихоя ортиб, хон кугирчокка
айланиб колди. Кушхокимиятчилик иккиюзламачиликка йул
очди. Зулм ва хиёнат авж олди. Хар икки тарих хам халки-
миз хаётидаги энг масъулиятли, энг хаяжонли вокеаларга
тула эди. Фарки шу эдики, бири янги турмуш байроги ос-
тида, иккинчиси янги сулола химояси йулида кечди. Хар
иккиси хам жамиятнинг барча катламларини узига жалб эт-
ган ва энг мухими хар иккиси хам куч га, зуравонликка
таянган эди. Бундай дамларда инсон табиатидаги эзгулик
билан ёвузлик юзага калкиб чикади. Фитрат шуларни илгай
олди. «Подшолик кон билан сугорилатургон бир огоч (да-
рахт)» эканлигини, «кон окиб турмагон ерда бу огочнинг
Куриб колиши аник»лигини курсатиб бера олди.
Кичик драматик достон «Шайтоннинг тангрига исёни»
Октябрнинг окибатларини, йуксулликни илохийлаштириш
фожиасини узига хос йусинда ифодалаб берган бир асардир.
Одам йукдан бор килинди. (Шаркда пролетариат йук эди.)
Халифа деб эълон килинди. Унга чексиз хУКУК^ерилди. Ле-
363
кин унга \еч ким итоат этмади. Охир-окибатда дунё ярат-
ганнингамри билан азалга кайтди. А. Икромовнингасарни
«бизга», «РКП(б) М К сиёсатига карши ёзилган асар» деб
бахолаши бежиз эмас эди.
«Арслон» кишлокхаёти вокеаларига багишланган булиб,
совет даври узгаришларига нисбатан бир кадар муросасоз-
лик билан ёзилган драма. Дехкон йигит Арслонни бой арзи-
маган бахона билан уз домига илинтириб олади. Арслон ат-
рофидаги хаксизликларни куриб чидай олмайди, жабрдий-
даларга ёрдам бераман, деб туйга йигиб куйган пулидан
ажралади. Дусти Ботур учун уртага тушиб камалади. Хам-
Кишлокдари унинг ховли-жойини сотиб, куткариб олади-
лар. Хуллас, у камокдан кайтиб келганида севган кизини
бой хотинликка олган, энди жони узилган онаси Турсун-
бибининг эса иягини боглар эдилар. Асар Арслоннинг бой-
дан уч олиш вокеалари билан якунланади.
Фитрат ижодий меросининг мухим кисмини унинг пуб-
лицистик асарлари ташкил килади. У уз хаёти давомида юз-
лаб жанговар маколалар, унлаб ижтимоий кескир рисолалар
яратди. Биргина Туркистон матбуоти эмас, Афганистан, Хин­
дистон, Туркия, Кавказ, Волгабуйи матбуотида фаол иш-
тирок этди. Унинг илк рисолалари («Мунозара», «Баёноти
сайёхи хинди», «Оила» каби) форс тилида ёзилган ва кута-
риб чиккан мавзу-масапасига кура деярли хар бири бир вокеа
сифатида кабул килинган эди. Масалан, Фитратнинг илк
асари драматик публицистикага мойил «Мунозара» замона-
нинг зайли билан тарихий тараккиётнинг икки погонасида
туриб колган, дин ва дунё, жамият ва маърифат хакидаги
икки хил куз карашга эга булган икки кишининг — «жа­
дид» ва «кадим»нинг бахси асосига курилган эди.
Асар (1911 йилда Хожи Муин уни узбек тилида «Туркис­
тон вилоятининг газети»да Бехбудий сунг сузи билан чоп
этди)нинг тула номи «Хиндистонда бир фаранги ила бухо-
роли бир мударриснинг бир неча масалалар хам усули жади-
да хусусида килрон мунозараси» эди. Муаллиф нуктаи наза­
ри фаранги тилидан ифодаланган булиб, у факат Бухоро-
нинг эмас, бутун ислом дунёсини таназзул ва бухрони
сабабларини тахлил килади. Мударрис киёфасида «таракки­
ёт ва маданият эшикларини Мухаммад умматларининг юзи-
га ёпган», «илми низом» тахсилини харом деб фатво бер­
ган, кудратли ва уюшгаи умматни «шиа, сунний, зайдий,
вахобий номи билан фирка-фирка килиб, бир-бирига душ­
ман килиб куйган», бугун эса уни жадид ва кадимга булиб.
364
ут билан сувга айлантирган, «Куръони карим амрларини
шахватпараст хавойи нафси учун барбод этган» миллат хоин-
лари» гимсолини гавдалантиришга уринади. Усули жадид мак-
табини дин ва иймонни, Ватан ва Миллатни сакутаб кол-
мокнинг бирдан-бир йули деб курсатади. Мухими шундаки,
муаллиф бугунги Оврупо цивилизациясининг манбаи Шарк
эканлигини, илм, ахлокнинг, давлат ва жамиятни бошка-
рувнинг асл андозалари ислом маданиятидан олиниб, та­
раккий эттирилганини, унинг асл эгалари эса, уз мулкла-
рини тамом унутиб, овруполиларга мухтож колганини фа-
ранги тилидан рад килиб булмайдиган далиллар билан
исботлаб беради. «Мунозара» номланишидан куриниб турга-
нидек, икки кишининг бахси асосига курилган, жанрига
кура анънавий мунозаранинг насрий куриниши, икки киши
иштирокидаги узига хос драмадир. Мударрис ва фаранги
Карашлари бир-биридан ер ва осмон кадар узок- Бахе мав-
зуи — даврнингдолзарб муаммоларидан усули жадидага му­
носабат. Бош гоя — чинакам эътикодни улуглаш, хурофот-
ни коралаш. Акп ва билимни, унинг самараси булган тарак-
Киёт ва фаровонликни \имоя килиш. Шу муносабат билан у
маш\ур усмонли инкилобчилари Анварбек ва Ниёзийбек-
ларнинг Эрон хурриятчилари Сатторхон ва Бокирхонлар-
нинг «уз миллатининг саодат ва осой иш и» учун фидокор-
ликларини, «Русиядаги хакикий инсонлар»дан «дохий ва
файласуф Тулстуй»нинг «саодати башар» йулидаги хизмат-
ларини ибрат килиб курсатади. Асардаги жушкин, кизгин
Р У Х , фаранги фикрларидаги асос ва далиллар, изчил ман-
тик укувчини узига махкам бомаб олади. Муаллиф асар­
нинг хотима кисмида хилкатнингтожи инсон фаолиятига 3
даража белгилайди:
1. Яратилиш даражасида колиш (хайвонотолами).
2. Мавжудлик даражасида булиш (жамодот — нарссшар
олами).
3. Тараккий топиб бориш (инсонлар олами).
Ватандош ва миллатдошларини инсонларча яшашга ун-
дайди.
«Мунозара» киска муддатда катта шухраттопди. 1911йил-
даёк полковник Ягелло томонидан русчага таржима кили-
ниб чоп этилди. Унинг узбекча нусхаси алохида китоб холи-
да 1912 йилда босилди.
Асар амир Бухоросида такиклаб куйилганига карамасдан
бу ерда хам кенг таркалди. Халкнинг кузи очилишида му­
хим рол уйнади. С. Айн ни айтган идек, Фитрат мусулмон
365
дунёси усули жадид мактабларидан шариат юзасидан фой-
даланиш мумкинлигини исбот килиб берди. Шу асарнинг
босилиб чикиши туфайлигина Бухорода янги усул мактаб­
лари кбайта очилиб, купдан-куп мулла-мударрислар устидан
тавки лаънатлар олиб ташланди1.
«Сайёх хинди» («Баёноти сайёхи хинди») 1913 йилда А.
И. Кондратьев томонидан русчага таржима килиниб босил­
ган. Узбекча нашри 1991 йилда амалга ошли (таржимон X-
Кудратуллаев).
Иул очеркини эслатувчи бу асарда Бухоронинг маиший-
сиёсий турмуш манзаралари дунё курган бир кишининг ни-
го\и оркали тасвир этилади. Муаллиф ери, суви, хавоси
бетимсол, одамлари гоят мехнаткаш, хунарманд бир халк-
нинг ошр турмушидан суз очади, унинг сабабларини тах-
лил этади. Фитрат фикрича, асосий сабаб: идора усули бу-
зук ва нобоп, хокимият эгалари илм-маърифатдан узокдар.
Сайёх Шахрисабз козиси олдига савол куяди: Ислом
мамлакатлари нега вайрона ва харобазор колиши керак?
Бунинг сабаби нимада? Масалан, Карши ё Китобнингби-
рон бир апача тукувчиси Фарангистонда яшаса, бошдан оёк
зар-зеварга ботар эди.
Бу бечораларнинг нега ейишга нони йук?
Агар шу Шахрисабз ерлари Японияда булганда эди, зар
экиб, зар ундирар эди. Бу ерлар нега шуразорга айланган?..
Дархакикат, дунёдан бохабар рахбар хар бир ишни узок-
ни уйлаб килади. Дехкончиликни хам, хунармандчиликни
хам замонавий талаб ва жихозлар асосида кайта куриб бора-
ди. Махсулотни тез ва арзон ишлаб чикариш йулларини из-
лайди. Фозил мамлакатда амалдорларнинг хизмат хаки, хар-
жу сарфи Бухородагидек дехконнинг устига ташлаб куйил-
майди. Дехкончиликнинг хам, хунармандчиликнинг хам
ашё-жихозлари япгилаб борилади. Махкамаларда пора эмас,
Конун устувор туради. Акс холда мехнат канчалик куп килин-
масин, укув ва салохият канчалик кучли булмасин, кутил-
ган самарани бермайди. Асардан чикадиган хулоса — шу.
Шу тарика, китобда иктисодий-маънавий тараккиётнинг
асосий говлари — ишлаб чикаришдаги урта асрчилик, конун-
сизлик эканлиги айтилади.

1Асарпипг узбскчага тула таржпмаси X Болтабосв томонидан амгш-


га ошнрилиб. адиб асарларининг 2 жилдлигнга кирптилган (царапг:
1-жилд, 49—98-бстлар).
366
«Фитратнинг «Сайё\и хинди» асарининг ахамиятини бу
ерда кайд этмаедан утолмаймиз, —деб ёзган эди Ф. Хужаев.
— Факат Бухородагина эмас, унинг ташкарисида хам бу
асар кизикиб укилди».
«Оила»1асарида эса, оиланинг миллат ва жамият асоси-
ни ташкил этишини таъкидлаб, унинг давлат, хукук» маъ-
рифат, тиббиёт билан богликтомонларини мухокамага куйди.
Инсонлар жамоа булиб яшайдилар. Акс холда мухофаза-
ларини таъмин эта олмайдилар. Жамоа турмушинингбоши
эса оила («ахли байт»)дир. Тарихий тараккиёт оиладан кавм-
кабилага, ундан эл-халкка, нихоят миллатга олиб келган.
Хар бир жамоа турмушининг ёзилган ва ёзилмаган тартиб-
Коидалари булади. Негаки инсон табиатан худбин, манфаат-
параст келади. Купчилик жамланса, хар ким Уз манфаати
йулида бошкаларнинг ХУКУК ва мулкига тажовуз килишга
мойил булади. Окибатда нотинчлик руй беради. Буларнинг
олдини олиш учун низом—конун керак. Кдцимда шундай
ишлар килинган. Уни «рузгор юритиш (манзил) тадбири»
деганлар. Бирок замон тамом узгариб кетди. Илм-фан ин-
соннингтиббий-биологик, социап-психологикдунёсига бир
олам янгиликлар олиб кирди. Икки дунё бир кадам булди.
Хилма-хил эътикод ва маслакдош кишилар ёнма-ён яша-
мокдалар. Буларни хисобга олиб оила хаётининг янги низо-
мини ишлаш керак. Чунки миллат тарбияси оила хаётидан
бошланади. Фитратнинг фикрдош ва маслакдош дусти Аб-
дулвохид Мунзим (1877—1934) турткиси билан ёзилган
«Оила» рисоласи мана шундай юксак эхтиёж туфайли юза-
га келган эди.
Фитратнинг Ватан ва Миллат озодпиги, истикдол бора-
сидаги фикрларини кузатишда унинг 1917—18 йилларда
«Хуррият» газетасида эълон килинган маколалари, хусусан,
«Юрт кайгуси» туркум сочмалари алохида бир кимматга эга.
Чунончи, «Юрт кайгуси»24 парча булиб, «ХУРРИЯТ>>га"
зетасининг 1917 йил 26, 31, 47, 62-сонларида босилган.
Учтаси, муаллиф айтмокчи, «мансура», биттаси кофия ва
вазни жойида булган расмана шеър. Иккитаси Феврал. ик-
китаси Октябрдан кейинги даврга тугри келади. Адибни

1 «Оила» 1914 йилда сзилиб, 1915 йилда Бухорода нашр этилг^“ '
1998 йилда Ш. Во\идов таржимаси ва изо\лари билан « аънав
иашристи кайта босиб чикарди. жилллигип»
- Болтабоев уларии туплаб, адиб асарларииинг -
киритган (каранг: 1-жилд. 31-35-бстлар)-
367
изтиробга солган нарса «УлугТурон»нинг забун холи. Шоир
унинг дунёни «урхо»лари билан титратган йулбарс юракли
болалари»ни кумсайди. Темур рухига сишнади. Унинг caFa-
наси пойида туриб «эзилган тани», «кисилган виждони»,
«куйган кони», «уртанган жони» учун даво излайди, «Арс-
лонлар арслони»дан фотиха тилайди. «Туроннинг эски ша-
раф ва улуглигини кайтармок»ка онт пчади. Она юртига
хитобан:
Онам! Сени куткармок учун жонми керакдур?
Номусми, виждон била иймонми керакдур?—
деб мурожаат килади.
Фитрат унлаб хикоялар ёзди. Улар орасида «Киёмат»
(1923) катта шухрат топди, кайта-кайта нашр килинди, бирок
аксарият холларда шуро мафкурасига мослаб талкин этилди.
Аслида унда нариги дунё вокеаларини эмас, улар воситаси-
да бу дунёнинг FaBFO - ю шуришларини, Туркистоннинг оёк-
кулига кишан солдирган жахолат ва мутаассибликни фош
этиш, улар устидан истехзо асосий максад килиб олинган
эди. Бош кахрамоннинг «Почамир» («амир почча») деб ном-
ланишидаёк шу ишора бор эди.
Фитрат истеъдодли шоир хам эди. У уз ижоди ни шеър
билан бошлаган эди. Неъматилла Мухтарам юкорида номи
зикр этилган тазкирасида унинг «Мижмар» (хушбуй уд ёкила-
диган чугдон) тахаллуси билан шеърлар ёзганмни хабар кила­
ди. «Сухандонларнинг харифи» (пахлавони) деб таъриф этади.
Ота касбига ишора килиб, «Сарроф» (заршунос) атайди.
Рухий холатни гоят нозик ифода этган тожикча бир газали-
ни намуна килиб келтиради. 1911 йилда Истанбулда чоп
этилган «Сайха» («Бонг») шеърий туплами Ватан хакида
эди. Шоир унинг дарди нихоясизлигидан, жарохатлари хало-
катли эканлигидан дод солди. Унга мехру мухаббатини хай-
кириб айтди. У билан ифтихор этди. Уни хар нарсадан му-
каддас тутди. Уни «саждагох», «киблагох» билди, «иззу ша-
рафи» атади. У учун бахт ва нажот кидирди. Бу утл и шеърлар
1914 йилда «Садойи Туркистон» газетасида босилди. Замон-
дошларидан бири ёзганидек, «Сайха»ни укиган кишиларни
Бухоро хукуматигина эмас, рус хукумати хам таъкиб кила
бошлади. Чунки бу шеърларда Бухоро мустакиллиги гояси
биринчи марта жуда ёркин, таъсирчан бир шаклда ифода-
лаб берилган эди.
20-йилларда ёзган «Миррих юлдузига», «Шарк», «Бех-
будийнинг саганасини изладим» каби шеърларида «инки-
368
лоб» номи билан тарихга кирган фожианинг конли излари-
дан суз очди.
Туркистонда 1917 йил Феврал, Октябр узгаришлари мил­
лий мустакиллик масаласида хеч нарса бермади. Бу йулдаги
уринишлар (масалан, Туркистон мухторияти) шафкатсиз
зарбага учради. Окибат шу булдики, биринчидан Туркис­
тоннинг ма\аллий туб жой халки га уз такдирини узи \ал
килишга йул куйилмади. Иккинчидан, хокимият унга тег-
мади. Хокимият чор мустамлакачиларидан совет мустамла-
качилари кулига улди. Энг ёмони, буларнинг хаммаси ма-
Хаплий халк — ишчи-дехконлар номи билан килинди. Тар-
f h 6 o t машинаси ишга туширилиб, тенглик, эркинлик,

бахт-саодат хакида кулокдарга куйила бошланди. Октябр


сархад олиниб, тарих кок иккига булиб ташланди: ундан
олдини — коп-кора, кейини — оппок-
1920 йилги Бухоро инкилоби-чи? Тугри, Фитрат у пайт-
да Бухорода йук эди. Лекин 1921 йилда Бухородаги мех-
монхонасида Чулпон шарафига берилган зиёфатда Шариф-
жон козининг1 хакди эътирозларига жавобан: «Ахир биз
бунака инкилобни истаган эмасмиз, таксир!» — дейди, ва
бу гап машъум 37-йилда жиддий айбловлардан булиб ишга
тиркалади.
1922 йилда босилган «Узбек ёш шоирлари» тупламидаги
«Миррих юлдузига» шеърида шоир юлдуз билан сирлашади.
Ердаги тубанликлар, хурликлардан суз очади. Улар тимсо-
лида аслликнинг бузилишини, табиий гузалликнинг, му-
каммалликнинг поймол булишини куради.
Шоир юлдузга мурожаат килади:
Борми сенда бизим каби инсонлар,
Икки юзли иш бузарлар, шайтонлар!
—-дея хитоб килади.
Дархакикат, «Урток конин конмай ичган зулуклар, К,ар-
дош этии туй май еган коплонлар» юлдузлар дунёсида бор­
ми? «Уксиз йуксулнинг конин»и «гурунглашиб, чогир каби
ичганлар»-чи?! «Дунё тузугини» «уз копчугларини тулди-
риш учун» бузганлар, «корин-курсок йулида элин-юргин,
борин-йупж» сотганлар борми у ерда? Йук! Барча тубан­
ликлар ердадир! Барча риёлар ерда, Туркистонда!!!

1 Бухоропипг таракцчГтарвар кпшнларлдан. кознкалон \ам булган.


1918 йилда амир камокка олган эди.
24— К-9215 369
Мана у курган миллатлар тенглиги:
Борми сенда бир улкани ёндириб.
Уз козонин кайнатгувчи хоконлар?!
«Шарк» шеърида улканинг яхлит, умумлашма образи
чизилади. У, шоир таърифича, дунёнинг энг гузал богча-
сидир. Уни гузалликда хеч бир жой билан киёс этиб булмай­
ди. Жаннатлар унинг атрофида. Унинг гуллари жон сувидан
етилган. Саф тортган кум-кук ёгочлар мумтозлик хак^и
учун танфигатопинишга кукка интиладилар. Унгдан, сулдан
— хар ёндан куркам хайбатли тоглар куршаган. Йук, улар
тоглар эмас, хак йулида кураш га ясов тортган алп аскар-
лардир. Бирор ёввойи хайвон йирткич тишини, тирногини
сукиб колмасин дея, уни тангрининг узи ёрлакаб, тегра-
сидан айланган сув, муз, t o f кургони билан мухофаза эта­
ди. Бирок, бугун афсуслар булсинким, бу улка «хар то­
мондан таланган», бетимсол («йулсизча») таланган. Индал-
лосини айтганда:
Маданият деган Рарбли олбости,
Бокинг, бунинг кукрагидан укбосди.
Хозирча, манзара умумий. Гуё шидцатли бир довул кел-
гану бундаги гузалликни барбод килган. Бу довулнинг исми
— «маданият». Нега «маданият»? Маданият хаётнинг маз-
мунли булишига каратилган эмасми? Гап номда эмас, мо-
хиятда. Инкилоб халк учун, халкнинг номи билан амалга
ошган эди. Окибати-чи? Инсондаги инсонийлик барбод
булиб, ёввойилик, ёвузлик жунбушга келди. Бир-бирини
йук килишга тушди. Хайвондан хор булди. Бу инсон эмас,
иблис (олбости) аъмолидир. Улканинг куксига ук кадаган
ушадир.
Шоирнинг фикрлаш тарзи — шундай.
Манзара аста-секин ойдинлашиб боради. Ёнган кишлок-
лар, омонсиз таланганлар, кон тула ариклар урпини таф-
силотлар олади: мана, бокинг: «Турт-беш яшар боланинг
бошини кескир килич билан кесмишлар», «Йимаб тургон
онасининг буинига бир ип билан осмишлар...» Янгигина
келинчак'булган бир кизнинг кукрагини эрининг жонсиз
гавдаси устига куйиб, найза билан тешганлар. Тахкир этил­
ган «Хотунларнинг пардаси», «болаларнинг юраги», «к^ФИ-
ларнинг гавдаси»...
Шоир сурокка тутади. Дархакикат, буларнинг айбдори
ким? Будахшатларнингбунёдкори ким? «Тулки билан шай-
370
тон»га даре берган «малъун» ким? Сурок беради шоир ва
«Англизлар!» «\амда унинг куйругини тутганлар!» деб жавоб
Килади.
Кай ер бу улка? Хиндми, Афгонми, Туркистонми? «Анг-
лиз»-чи? У шартли эмаемикин. Шеърни албатта, кенгрок
Хам, торрокхам тушуниш мумкин. Яъни LllapK-Fap6, Тур­
кистон-Рус шаклида хам англаш мумкин. TyFpHpOFH кейин-
гисидир.
Шоирнинг «Ким деяй сени?», «Бир оз кул», «Аччиглан-
ма деган эдинг», «Ишкимнинг тарихи», «Гузалим, бевафо
гулистоним» каби ишкий шеърларида махзунлик, замон бо­
шига солган сунгсиз укинч, изтиробга тула алам кузга ури-
лади. Шоирнинг шеърлари миллат бошига тушган бало-
окибатларнинг муаллиф калбида уйготган нидолари эди.
Дархакикат, совет тузуми карор топа боргани сари эркин
фикр торайиб борди. Эски зиёлиларни, хусусан жадидларни
Коралаш бошланди. Хар бир ходисага синфий-партиявий
ёндашиш кучайди. 1929 йилда «Кизил Узбекистан» газета­
сининг 3 сонида (13, 14, 15 май) Ж. Бойбулатовнинг «Узбек
адабиётида чигатойчилик» маколаси босилди. Фитратнинг
«Узбек адабиёти намуналари» муносабати билан ёзилган бу
макола бошдан охиригача унинг муаллифини «фош этиш»га
каратилган эди. Чунончи, у марксизмни инкор килишда,
утмишни идеаллаштиришда, буржуа миллатчилиги гояла-
рини ташвик этишда айбланди. 1930 йилдан эса унга сиёсий
айб куйила бошланди. Муаллиф тадкикотлари унинг «ак-
силшуровий» фаолиятига «ашёвий далил» сифатида тилга
олина бошлади. Ф. Хужаев уртага тушди. 1923 йилдаги синга­
ри сакдаб колди. Адиб Тошкентга келиб яшай бошлади. Фан
Кумитасида, Тил ва адабиёт институтининг илмий ходим-
лар секцнясида ишлади. Машъум 1937 йил келди. 24 апрелда
УзССР НКВД бошлиги Загвоздин курсатмаси билан Давлат
Хавфсизлиги Бошкармаси 4-булиминингбошлиги ДХлей-
тенанти Огабеков томонидан хибега олинди ва бир ярим
йиллик кийноклардан сунг «миллатчилиги», «аксилинки-
лобчилиги», «аксилшуровийлиги», «халкдушмани», «ватан
хоини» каби айблари ёнига «немис, инглиз разведкаси ай-
гокчиси» эканлиги кушилиб, СССР Олий суди харбий кол-
легияси томонидан суд килиниб, 1938 йилнинг 4 октябрида
отиб улдирилди.
Фитрат асарлари у хаётлик пайтларидаёк юксак ба\о ол­
ган, бошка тилларга таржима килинган. Уни кайта «тани-
тиш» асосан 80-йилларнинг 2-ярмидан бошланди. У хакдаги
махсус тадкикотлар эса, мустакиллик меваларидир. Улар ора­
сида X. Болтабоевнинг «XX аср узбек адабиётшунослиги ва
Фитратнинг илмий мероси» (Т., 1996 й.), И. Раниевнинг
«Фитрат драмалари поэтикаси» (Т., 1998 й.) каби доктор-
лик диссертациялари бор. Унинг ижодий мероси файласуф-
лар, ^укукшунослар томонидан урганилмокда (Б. Эргашев.
Из истории становления и развития общественно-полити­
ческих идей джадидизма, идеология младибухарцев, АДД
философских наук, Т., 1993; Д. Ташкузиев. Основные на­
правления политико-правовой мысли народов Узбекистана
во второй половины X IX — первой четверти XX вв. АДД
юридических наук, Т., 1995). Адибнинг асарлари кайта чоп
этилмокда1. У \акда рисолалар, катга-кичик китоблар нашр
Килинди2. Хорижда тадкикотлар яратилди3. Шуларга кара-
май, Фитратшунослик \али бошлангич боскичда турибди.
Унинг кизгин ва серташвиш, айни пайтда гоят самарали
\аёт йулини ургаиишда талай вазифалар турибди. Чунончи,
унинг Истаибулдаги укиш даври, Москва—Ленинград дав-
ри фаолиятига дойр коронгу нукталар куп. Тошкент, Бухо­
ро, Самарканд даври хатто замондошлари билан мулокотла-
ри хакида \ам жуда кам маълумотга эгамиз. Асарлари кула-
ми узил-кесил аникланган, тупланган эмас. «Темур саганаси»,
«Абомуслим», «Угизхон», «Бегижон», «К,он» пьесаларининг
матни \ам йук- Айримларининг («Кон», «Угизхон») са\нага
куйилганлигини тасдикловчи маълумот хам етиб келмаган.
Нашр ва талкинлар эса эндигина бошланмокда. Хуллас,
Фитрат ижодини чинакам урганиш ва унинг маданиятимиз

1 Каранг: Чин севиш. Т., F. Гулом номидаги Адабиёт ва санъат


пашристи. 1996; Адабиёт цоидалари. Т., «Укитувчи». 1995: Аруз
.\акида. Т.. «Укитувчи», 1997; Оила, Т., «Маънавият», 1999: Мухта-
сар ислом тарихи. Т.. «Мур». 1992; Танланган асарлар. 2 жилдлик. Т.,
«Маънавият». 2000 ва к-
2 Чунончи: Болтабоев. Абдурауф Фитрат, Т., «Ёзувчи», 1996:
Фитратнинг илмий мероси. Т.. «ФАН*, 1996: И. Faimee. Фитратшу­
нослик, Бухоро. 1995; Фитратнинг трагедия яратиш ма\орати, Т..
F. Гулом нашриёти, 1994: Фитрат. эътикод, ижод. Т., «Камалак»,
1994: А. Алиев. Абдулрауф Абдурахим \тли Фитрат, Т.. 1984: Б. Каси­
мов. Маслакдошлар. Бе\буднй. Ажзнй. Фитрат, Т., «Шарк». 1994: Б. Туйчи-
боев. Фитрат — тилшунос. Т.. 1996 ва х- к.
■Бнргина сунгги 7-10 йил ичпда X. Коматсунинг «XX аср бошла­
рида Урта Осисда туркчилик ва инкилоб \ а р а к а т л а р н » (Анкара. 1993)
Юсуф Авжининг «Фитрат ва асарлари» (Анкара, 1997) С. Эрма\ии-
нииг «Бухорода жадидчилик ва маориф нслохоти» (Анкара. 2000)
китоблари босилди.
372
тарихидаги хизматларини белгилаш масалалари олдиндату-
рибди.
Фитрат номида Тошкент ва Бухорода кучалар, мактаб­
лар бор. Тугилган ша^рида ёдгорлик музейи очилган, хиё-
бон барпо этилган: 1996 йилда таваллудининг 110 йилли-
ги мамлакат микёсида нишонланди. Алишер Навоий номи-
даги Узбекистон Республикаси Давлат мукофотига сазовор
булди.

АХМАД ЗАКИ ВАЛИДИЙ ТУТОЙ


( 1890- 1970)

У 1890 йилнинг 10 декабрида Стерлитамак уездининг


Кузан овулида (\озир Ишимбой тумани) зиёли-мулла оила-
сида тхтилади. Отасининг мактаб-мадрасасида укийди. Она­
си Уммул\аёт \ам маърифатли аёл эди. 1908 йилда Крзонга
келади. Университетга катнайди. Шаркшунослар — Н. Ф. Ка-
танов, сунгрок В. В. Бартольд билан танишади. «Крсимия»
мадрасасида турк тарихи, араб адабиёти фанларидан даре
беради. 1912 йилда илк китоби «Турк ва татар тарихи» унга
шухрат келтирди1. Крзон университети кршидаги «Археоло­
гия, тарих ва этнография жамияти»га аъзо сайланди. 1913
йилдаёк жамият топшириги билан олис Фаргонага илмий
сафарга йул олди. Наманганда Лолареш эшон кулида «Кугадгу
билиг»ни топди (хозир УзФАШИ кулёзмалар фондида сак,-
ланади). Кейинги йили эса Русия фанлар академияси ва Урта
Осиё хамда Узок; Шаркни тадкик этиш халкаро жамияти-
нингтавсияси билан Бухоро хонлигига боради2. 1914 йил­
нинг охирларида Уфадаги «Усмония» мадрасасида даре бе­
ради. Давлат Думасига депутат килиб сайланади. Сиёсат би­
лан шугулланади. 1917 йил Феврал узгаришидан сунг эса
бутунлай сиёсий ишга шунгийди.
А. 3. Валидий 1917 йилнинг 24 мартида Русиядаги мусул­
монлар мустакиллигининг кизгин жанггохларидан Тошкент-

1 Масалан, Бе\будий уни уз мадрасасига муаллимликка таклиф


этади. Ашуралн Зо.\прий ва Юнусбой Хожи Ояаликов Уз таассуротла-
рини айтиш учун КУкондан Бошкирдистонга борганлар. 15 ёшлнк
Чулпон китобдан ил\омланнб му<тллифга хат езган. (Ахмад Заки Валн-
дий Тугон. Булинганни бури ср. Т., «Адолат», 1997, 30-35 бетлар.)
2 Бу \акда к<Ф<*нг: М. Абдура\монов, А. Зо.\нднй. А. 3. Валидий
TvFOHiiHiir Туркистонга илмий сафари (1913— 14-ннллар). Т., ФАН ,
1997, 76-бет.
373
га к,айтли. 31 мартда Тошкентда Туркистон рус ва турк ин­
килоб кумиталарининг умумий курултойи, 4 апрелда эса
Туркистон мусулмонларининг Биринчи курултойи, Орен-
бургда Биринчи козок курултойи иш бошлайди. Афсуски,
бу хил курултойлар ва уларнинг материаллари совет тарихи
битилган семиз китобларимизда етарли, холис ёритилиши
у ёкда турсин, улар хакда энг зарур маълумотлар хам бе­
рилган эмас. Гап шундаки, бу курултойлар кизгин бахслар
билан утган ва уларда синфий пролётар гояси эмас, миллий
мустакиллик гояси енгиб чиккан. Масалан, 31 мартдаги
курултойда кадетлар вазиятни кулга олишга, Туркистонда
Хиндистондаги инглизлар тутган йул — «жойлардаги ма-
халлий мухторият» усулини жорий килишга уринадилар.
Бунга дастлаб М. Чукаев каби тараккийчи зиёлиларимиз
розилик \ам билдирадилар. Бироккурултойнингэртаси кунги
йигилишида Заки Валидий суз олади ва кадетлар лойихаси-
ни инглизларнинг махаллий купчиликни озчиликка тобеъ
этишни кузда тутувчи пардаланган мустамлакачиликнинг
айни узи эканлигини биттама-битта исбот кйпиб беради. Му­
сулмон депутатлар тугёнга келадилар. Уларга большевиклар
билан мухолифликда келаётган эсерлар кушиладилар. Соци-
ал демократларнинг кизгин куллаб-к^вватлашларига кара-
масдан кадетлар таклифи утмайди. «Улка мажлиси» (парла­
мент) га сайлов утказиш ва Туркистон истикболини унга
хавола этишга келишилади. Мусулмонлар курултойида эса
Махмудхужа Бехбудий нутксузлади. Заки Валидий икков-
лари федератив мухторият гоясини кутариб чикдилар. Ку-
рултой 446 овоз билан (271 карши) уни кабул килди. Умум-
русия мусулмон Марказий Шуроси сайланиб, Туркистон-
дан Убайдуллахужа, Ахмад Заки Валидий киритилди. Русия
мусулмонлари орасида мухторият йулида кизгин харакат бош­
ланди. Тошкентда М. Чукаев раислигида «Туркистон мусул--
мон шуроларининг Марказий Шуроси» (саркотиби ва дохи-
лий ташкилот ишлари шуъбаси мудири июлнинг охирига
Кадар А. 3. Валидий эди) тузилди. Августнинг бошида Орен­
бурга А. 3. Валидий ташаббуси билан «Бошкирд Марказий
Шуроси» тузилди. Крзокларнингсиёсий марказй хам Орен­
бурга эди. К,озонда Ф. Туктар, А. Баттол, Ж. Валидий, О.
Иброхимов, Фотих Сайфилар «Ички Русия ва Сибирия
мусулмонлари курулт0йи»ни чакирдилар.
А. 3. Валидий мухторият гоясига аникпик киритади. Мил­
лий кушин тузиш, русча «уезд» идора усулини миллий-
туркча асосларга кучириш масаласини куяли. Бунинг учун
374
Керенский хукумати билан музокара олиб борувчи комис­
сия тузилади.
Сиёсий фиркалар хакида гап кутарилади. (Якинларгача
бу хакда гап кетганда факат рус сиёсий фиркалари, нари
борса шундаги мусулмон фракцияси кузда тутиларди). Кр-
зок Алихон Букейхон угли кадетлар партиясидан чикиб,
«Алаш Урда» номли миллий партия тузади. Ер масаласида
социалистларнингфикрини маъкуллаб келаётган А. 3. Вали­
дий эсерлардаги кучайиб бораётган шовинизмни куриб, унга
кириш фикридан воз кечади. «Миллий социалист фиркаси»-
ни тузишга бел бомайди. Лекин купчилик синфий эмас,
миллий f o h атрофида бирлашиш талаби билан чикадилар.
«Миллий Шуро» тарафдорлари устун чикадилар. Туркистон­
да худди шундай гоялар Мунавваркори, Авлоний, Тавалло,
Низомиддин Хужаев кабилар номи билан боглик «Турон»
жамиятида уз ифодасини топган эди. Бирок март-апрелда
Низомиддин Хужаев уни бир оз социал-демократлаштирди.
Сунгрок озарбайжон М. Э. Афандизода таъсирида «Турон»
«Турк федералист фиркаси»га айланади ва дастури эълон
Килинади. Дастур, А. 3. Валидий фикрича, Озарбайжондаги
«Мусовот» партияси программасининг социаллаштирилган
нусхаси эди. Оренбургдаги «Вакт»нинг мухаррирларидан
бири, мухторият гоясининг ашаддий мухолифи Кабир Ба-
кирнинг Тошкентга келиб, «Улуг Туркистон» газетасини
йул га куйиши, М. Чукаев ва С. Хужановнинг унга хамоханг
«Бирлик туви (туги)»ни чикара бошлаши Туркистондаги
кадетларнинг махаллий уламо билан тил топишишини тез-
лаштиради, большевикларнинг эса уз ерларидан кувилаёт-
ган ва бунга озгина каршилик курсатишга журъат этганла-
ри «ибрат ва намуна» учун «кигизга ураб ёкилаётган» кир-
гизларни эмас, рус мухожирларини химоя килаётган
эсерларни махаллий ёшларга «фош килиб», уларни узларига
Кушиб олишлари га йул очади. Натижада миллат ичдан зил
кета бошлайди, икки карама-карши гурухга ажралиш кузга
ташланади. 18 августда Тошкентда махаллий ёшлар Н. Хужа­
ев бошчилигида намойиш утказадилар, рус «Ишчи ва сол­
дат советлари» бйлан якинлашув кучайиб боради. Туркис­
тонда турли сиёсий найрангларга имкон пайдо булади, бу
эса миллий мухториятнинг парламент йулини хавф остида
колдиради.
Дархакикат, шундай булди. Большевиклар Тошкентда
хокимиятни хатто Петрофаддан хам олдинрок кулга олиш-
га муваффак булган эдилар.
375
Шароитнинг узгарганини курган А. 3. Валидий 1917 йг.л-
нинг 17 ноябрида, Октябр тунтаришидан 22 кун утгач, Бош-
кирдистонда мухторият эълон килади, миллий хуку мат ва
кушин тузишга киришади. Роса 11 кундан кейин Туркистон
мухторияти эълон килинди. Бирок 1918 йилнинг 18 январи-
да Оренбургни сове-глар забт этдилар. 3 февралда А. 3. Вали­
дий камокКа олинди. 19—20 февралда Туркистон мухтория­
ти конга ботирилди. Бошкирдистондаги хокимият узгариши
\ар калай Туркистондагига нисбатан огриксизрок кечди.
Лекин А. 3. Валидий тинч турмади, камокдан кочди. 7 апрел-
да яна янгидан мустакил Муваккат Хукумат тузди. Унинг
Харбий нозири вазифасида Советлар хукуматига карши ян­
гидан курашни бошлади. Бирок, бир томондан, ок рус ге-
нераллари, иккинчи томондан кизил рус пролетари тазйики
ёш хукуматни икки кучдан бирига ён беришга мажбур килади.
1919 йилнинг 18 февралида А. 3. Валидий бошлик Муваккат
Бошкирд \укумати РСФСР ^куматига ёрдам бериш ва ит-
тифокдош булишни сураб мурожаат этади. Куп утмай, «би­
тим» имзоланди ва А. 3. Валидийнинг Кремл билан 15 ой
давом этган хамкорлиги бошланди. Лекин бу хамкорлик зид-
диятларга тула кечди. Келишмовчиликлар асосан миллий
масалага, кичик миллатларга нисбатан олиб борилаётган
сиёсатга келиб такалар эди.
Туркистондаги шовинист «эски большевиклар» ма\ал-
лий халкни \окимият ишларига якинлаштирмагач, у ерда
Калтис вазият майдонга келади. Июлнинг бошларида Ленин
А. 3. Валидийни чакириб, Туркистон масаласида масла\ат
сурайди. А. 3. Валидий икки кун шугулланиб, ун бир модда­
лик лойи^а тайёрлаб беради. Бу моддаларда улкадаги совет
курилишини миллий асосларга кучириш, шу жумладан мил­
лий кушин тузишга рухеат бериш ва марказнинг ваколатига
эга «уч мусулмон, икки русдан иборат Олий Туркистон ко-
миссияси» юбориш кузда тутилган эди. Комиссия таркибига
мусулмонлардан Т. Рискулов, Н. Хужаев, М. Султоналиев-
лар номи ни курсатади. Ленин бу такпиф ва муло^азаларни
кабул килди, 12 июлдаги радио оркали мурожаатида бир
кисмини ваъда \ам бериб юборди. Лекин амалда \еч нарсани
узгартирмади. 1919 йилнинг 8 октябрида Бутунрусия М И К
ва ХКСнинг \аммаси руслардан ташкил топтан 6 кишилик
комиссиясини тузиб Туркистонга юборди.
1918 |”!илнинг 17 июнида ХКС курсатмаси билан жой-
ларда ма,\аллий мусулмон комиссарликлари (муском) ту-
зилган эди. 1919 йилнинг 11 ноябрида Тошкентга келган
376
Турккомиссия ишни мана шу мускомларни тугатишдан бош­
лайди. Лекин махаллий халкни чучитиб юбормаслик учун С.
Турсунхужаевни ТКП IV! К га саркотиб ва хорижия ишлари
нозири, Т. Рискуловни Туркистон МИКгараис, Н. Хркаев
ва яна бир-икки мусулмонни аъзо килиб сайлайди. Реал
Хокимият эса, Туркфронт кумондоии Фрунзе билан Турк­
комиссия кулида колади. Т. Рискулов ва Н. Хужаев, табиий­
ки, бунга куимайдилар ва 1920 йилнинг майида Туркис­
тоннинг узлари тузган янги низомини Москвага Ленинга
олиб борадилар. Низом рад этилади. Бир ой утар->тмас, му-
аллифлари ишдан олинади. Бундай алдов ва тахкирни А. 3.
Валидий факат Русиядаги гайрирус миллатларгагина эмас,
Мавлавий Баракатуллох, Махандра Пратар, Козимбей каби
афгон, хинд, турк инкилобчиларига нисбатан хам курди.
Гап бошка, иш бошка. Бир томондан, «Уз миллий турму-
шингизни эркинлик билан ва бахузур туза берингиз», деб
тантанали ваъда берилади, иккинчи томондан эса аёвсиз
топталади. Бир ёкда жахон матбуотида советларнинг Туркис­
тонга мустакиллик бергани, большевикларнинг Шаркхалк-
лари \укукларини тан олганликлари хакида баландпарвоз
маколалар уюштирилади, иккинчи ёкда эса «Сталиннинг
якин дусти, оксок гуржи Элиава» Туркистонда юриб «пан-
туркизм» кидиради ва бу «хавф»нинг жиддий ва халокатли
эканлигини Москвадаги зотларга исботлашга уриниб, кес-
кин тадбирлар таклиф этади. Русия ичкарисидаги хакикий
ахволни, хусусан туркий халкларга берилган озодлик ва
мустакилликнингтамомила ёлгон эканлигини хорижда бил-
мас эдилар. Буни А. 3. Валидий Арзрумдан Камол Отатурк-
дан 1919 йили келган табрик телеграммасидан пайкаганэди.
Кардошлик туйгуларига тула бу телеграммада «Оренбург
Исломия Хукумати Раиси» деб мурожаат килинган эди...
Ленин билан мустамлакачилик хусусидаги бир бахсдан
кейин ортик большевиклар билан бирга ишлай олмаслигига
ишонди. 1920 йил майнинг урталарида Лениннинг шахсан
илтимоси (хам ёзма, хам огзаки)га кура, А. 3. Валидий Украи-
нага—Жанубий фронтга бориб, муддатидан илгарирок кай-
тади. Узи ташаббускор булган Боку Шарк курултойига тайер-
гарлик куриши керак эди. Бундан хам мухими, узида совет
большевик сиёсатига карши тугилган шубха-гумонлар ху-
сусида кардошлари — узбек, козок, татар, озарбайжон фаол-
лари билан фикрлашмок истар ва шу макеадда Москвада
вакиллар яширинча тупланиши лозим эди. Учрашдилар. Ахвол
Хамма жойда бир хил экан. Худди шундай кунлариинг би-
377

s'
рида Лемин унга З-Интернационалнинг 2'-Конгресси учун
«Миллий ва мустамлака масаласига оид тезисларнинг даст-
лабки хомаки нусхаси»ни тутказади ва ундаги ун икки мод-
да хусусидаги фикрини ёзиб беришни сурайди. А. 3. Валидий
куриб чициб, «майда буржуа» иборасига аник ва ойдин маъно
бериш, \оким миллат пролетари «ра\барлиги»нинг капита-
лизмдан кейин \ам давом этажагини тушунтириб берувчи 2
модда куш ади. Ленин кабул килмайди, Русия мустамлака-
ларидаги рус пролегарларигагина ишонгани ва ишонажаги-
ни, Валидий кабиларга хам факат ушаларнинг «рахбарли-
ги»га итоат ва садокат курсатишлари даражасига караб ишонч
билдирилажагини таъкидлайди. Бундай ишончсизликни фа­
кат \озирда ва собик чор хукумати худуди учунгина эмас,
балки умумжахрн социалистик инкилоб жараёни учун хос
деб \исоблайди. Шу тарика социализмни Шаркка ёймокчи
булган инкилоб дохийсининг уша Шаркнинг уз ишчи ва
социалистларига ишонмаслиги маълум булади. Хуллас, А. 3.
Валидий 1920 йилнинг 29 июнида Москвадан, кайтмас
булиб, йулга чикади. Бокуга келиб, курултой кунлари ша-
харда яшириниб юради. Нихоят, 1920 йилнинг 12 сентябрида
Марказдаги рахбарларга сунгги хатини ёзиб, очик курашишга
аха килади. Мактуб у шахардан чикиб кетган куннинг эрта-
сига Бокудаги Биринчи К.изил Корпус Кумондонлигига
топ ширилади.
А. 3. Валидий тугри Туркистонга келди. «Босмачилик» номи
билан «галати машхур» булиб тарихга кирган Туркистон
миллий озодлик харакатинингфаол катнашчиларидан, таш-
килотчиларидан бири сифатида фаолият курсатди. Анвар
пошшо билан хамкор булди. Хамма умидлар кесилгач, 1923
йилнинг бошида хомиладор раф'икаси муаллима Нафисани
колдириб, Эронга утди. 12 мартда доимий хамрохи Фатхул-
Кодир Сулаймон (сунгрок проф. Абдулкодир И нон) билан
Машхадга етиб боради. Табиатан олим Валидий Машхад-
нинг «Равза» кутубхонасини куради-ю, якин бир ой у ерда
колиб кетади. Бир катор кимматли кулёзмаларга дуч келади.
Жумладан, X аср Мовароуннахр ва Булгор тарихи буйича
бенихоя мухим материаллар берувчи Ибн Фадлоннинг BaF-
доддан Булгорга сафари таассуротларини акс эттирган «Ри-
сола»сини топиб, илм ахлига маълум килади (1924). Сунгрок
(30-йиллар) у хакда катор тадкикотлар ёзади. Афгонистонга
утади, Кобул кутубхоналарини куради. Ундан Хиндистон,
Туркияга, 23-йилнингохирида эса Парижга келади. Таник­
ли шаркшунослар Блоше, Ферран. Пейо, Кастанье ва Мир-
зо Мухаммад К.азвиний билан танишади. Уни Берлинга, Буюк
378
Британияга таклиф этадилар. Туркия маориф министри Хам-
дулла Субхий, машхур турк олимлари Купрулузода ва Ризо
Нур эса Туркияга ундайдилар. 1925 йил 11 апрелда «Анкара
Маориф ваколати таълиф ва таржима хайъати аъзолиги»га
розилик билдиради. 1925 йилнинг 3 июнида эса Вазирлар
Кенгашининг унга Туркия Жумхурияти фукаролигини бе­
риш хакидаги фармони эълон килинади. 31 июлда Камол
Отатурк билан учрашади.
А. 3. Валидий 1925 йилнинг 29 майида Истанбулда Тур-
киянинг нуфузли мутахассислари хузурида Урта Осиё тари-
хининг асосий боскичлари мавзуида маъруза килиб, юксак
бахо олган эди. 1926 йилнинг бошида Туркияга Истанбул
дорилфунуни кошидаги Туркият институтининг таклифига
мувофик В. В. Бартольд келади ва 6 ойга якин Урта Осиё
халклари тарихи буйича маърузалар укийди. Шу давр мо-
байнида Валидий унга хамрох булди, маърузаларини турк-
чага таржима килиб борди.
1927 йил 26 январда М. Ф. Купрулузода уни Истанбул
университетига ишга таклиф этади. Унинг хаёти четда хам
осойишта кечмади. 1932 йилда Темур хакидаги айрим кес-
кир фикрлари буялиб-бежалиб, Отатурккача бориб етди. 1917
йилги Русиядаги «укувсизлиги» эсга олинди. Хуллас, укитув-
чиликдан четлатилди. Валидий алам ва аччик билан Венага
кетади, илмий ишга киришади. 1935 йилдан Бонн универ­
ситетининг фахрий профессори сифатида даре бера бош­
лайди. 1938 йилда Геттинген университетига таклиф этади-
лар. 1939 йилнинг майида Туркия Маориф министрининг
илтимоси билан яна Истанбулга келиб уз ишини давом эт-
тиради. 1940 йилда Назмияхонимга уйланади. Исанбика ва
Субутой исмли икки фарзанд куради.
Иккинчи жа\он уруши йилларида унинг тепасида яна
Кора булутлар пайдо булди. Совет хукуматининг кули ба­
ланд келиши билан унинг четдаги мухолифлари таъкиб кили-
на бошлади. 1944 йил 3 майдаги Истанбул университетида
булиб утган галаён бахонасида А. 3. Валидий «Туркия худу-
дида советларга карши пантуркистик иш олиб борган»ликда
айбланиб, 15 майда ун йил муддатга камокка хукм килина­
ди. 17 ой утгач, озод килиниб, батамом окланади. Мана шун­
дай шароитда туриб узининг машхур тадкикотларидан бири
— икки жилдли «Умумтурк тарихига кириш»ни нашр этти-
ради (1946). 1948 йилда яна университетга кайтади. 1950 йилда
«Тарихда усул» китоби босилиб чикади. 1951 йилда шарк-
шуносларнинг Истанбулда булиб >пгган XXI Жахон Конг-
рессида соханинг энг эътиборли кишиси сифатида мугасад-
379
дилик ва раислик килади. 1953 йилда Туркиядаги Ислом
тадкикрти институтига асос солади ва умринииг охиригача
рахбарлик килади.
У чинакам турколог, араб, форс хамда Европанинг кенг
таркалган илмий тиллари инглизча, французча, немисчадан
ташкари ку\на Рарбдан лотинни, Шаркдан эса хитойча ёки
Хиндчани билиши шарт деб хисоблар эди. Узи эса бу тиллар-
нинг аксариятини билар, Европанинг хар уч тилида эркин
ёза олар, лотинчани эса Крзондаёк урганишни бошлаган
эди. 1964 йилда шаркшуносларнинг Дехлидаги 26-жахон
Конгрессида катнашар экан, турк дунёсининг комуси — 10
жилдлик «Турк маданияти кул китоби»ни яратиш гоясини
уртага ташпайди. Конфесс кизгин куллаб-кувватлайди. Вали­
дий бошлик илмий марказ Истанбул белгиланиб, 10 киши-
ликташкилий Кум ита тузилади. Иш бошлаб юборилади. Х^Р
бир жилднинг лойиха-мундарижаси тайёрланади, мухаррир-
лари ватахрир хайъатининграиси (А. 3. Валидий) сайланади.
«Кул китоб» дунёнинг кузга куринган туркшунос олимлари-
ни жам этишни кузда тутган булиб, улар орасида атокли
тарихчимиз Яхё Руломовнинг хам номзоди бор эди. Афсус­
ки, Валидий вафоти туфайли бу амалга ошмай колди.
А. 3. Валидий 1970 йилда вафотэтди. Кабри Истаибулда
Корачаахмад кабристонида.
У куплаб илмий жамиятларнинг муассиси, аъзоси булган.
Туркия шаркшунослар ассоциациясига асос солган. Эрон мао-
рифи жамияти биринчи даражали нишонининг совриндо-
ри, Австрия Хаммер-Пургшталь жамиятининг аъзоси, Ман­
честер университетинингфахрий доктори эди. Энг мухими,
400 га якин гоят кимматли тадкикот муаллифи эди ва бу-
ларнинг аксариятини Туркистон тарихи, маданиятига оид
асарлар ташкил килди. Уйлаймизки, унинг 1969 йилда нашр
этилган 643 сахифалик «Хотиралар»и уз окибатлари билан
жахон тарихида халокатли рол уйнаган XX аср рус инкило­
би ва унинг дохийлари фаолиятининг бизга коронгу келган
жуда куп жихатларини ойдинлаштиришга ёрдам беради1.
Хозирда кизи Исанбика профессор-тарихчи, угли Субу-
той икгисодчи профессор.
Заки Валидийнинг Туркистон тарихи, адабиёти, мада­
нияти хакидаги фикрлари, теран кузатишлари истиклол ту­
файли янги маъно ва мазмун касб этмокда. Хусусан, «Худо-
ёрхоннинг сунгги кунлари» (Козон, 1915), «Лутфий ва
Бу асарлариинг бир цисми адабиётшуиос Ш. Турдиев таржимаси-
да «Ьулинганни бури ер» (Т.. 1997) номи билан узбек тилида нашр
килинган.
380
унинг девони» (Козон, 1913) китобларини кайта чоп этиш
ва илмий муомалага олиб кириш долзарб масалалардан булиб
турибди.
М ИРМ УХСИН Ш ЕРМ УХАМ ЕДОВ
( 1895 - 1929 )
Мирмухсин 1895 йилда Тошкентнинг Эски Жува мавзеи-
да Махсидузлик махалласида тугилди. Ёшлиги Жангоб (хозир-
ги Крдирий 6 o f h урн и) атрофида кечди. Ижодкор сифатида
шаклланишида акаси Мирмулланинг таъсири катта булди.
Матбуотда эълон килинган биринчи шеъри 1913 йилда ёзи­
либ, «Туркистон вилоятининг газети» сахифасида босилган
«Тавсифи Хислат эшон» эди. Тахририят муаллифни «Янги
шоир шинавандалардан бири» эканлигини таъкидлаган ва
олим, фозилларнинг шеърдаги «талаби ислох» жойларига
масла\ат бермокларини сураган эди.
Шеър шоир Хислатнинг «Армугони Хислат»и нашри му-
носабати билан ёзилган булиб, муаллиф уни «Мухсиний»
тахаллуси билан эълон килди:
Мен, Мухсиний, кадрдон, эл ичра назм айлаб,
Олдим калам кулимга, килдим баён Хислат.
Бирок Мухсиний (айрим шеърларида «Мухсин») тахал­
луси билан узок ижод килмади. 1914 йилдан бошлаб матбуот­
да «Фикрий» тахаллуси билан чикди:
Килмадинг аввалда гайрат, энди Фикрий уйлама,
Аср утди айлаган юз ох-вохлар недур1.
Шу йиллари газета ва журнал сахифаларида унинг жуда
куп шеър ва маколалари босилиб чикди. Лекин бу узокка
чузилмади. Тургунлик ва туткунлик хакидаги кескин шеър
ва маколалари «кадимчи»лар ва хукмрон доираларга маъкул
булмади. Хатто маълум ва машхур «Ойна» журнали хам
1915 йил 15-сонида «Мирмухсин жанобларига» номли ха-
барида унинг мазкур журнал га юборган маколаларида ис­
лом асосига зид фикрлар борлиги сабабли уларни нашр
этолмаслигини билдирган эди. «Ал-ислох» журнали эса,
табиий равишда уни рад этди («Эътироз» — 1915 йил 6-
сон). Буги на эмас, газеталарда уни хакорат килувчи имзо-

1 «Туркистон вилоятининг газсти», 1914. 17-сон.


38!
сиз маколалар пайдо булди. Унинг уйига тахдид тула юма-
локхатлар кела бошлади.
1916 йилнинг эрта кузида Мирмухсин Уфага «Олия» мад-
расасига укишга кетди. Уша йили мадрасага укишга киради1.
Мадрасанинг собик талабаси, Бошкирдистон халк, шоири
Сайфи Кудаш хотирлайди: «Куп утмай, мен Уфага бордим
ва биринчи марта «Олия» мадрасасига тушиб, ажойиб ходи-
саларнинг гуво\и булдим. Бу ерда шогирдлар хеч.кимдан
тортинмасдан шунака ишлар килишар эдики, бу ишлар киш-
локда каттик, гунохсаналарди. Бу катта, уч каватли бинода-
ги хамма нарса мен учун янги эди. Пастки каватда — марка­
зий иситиш системаси, ошхона, буфет, нарсалар саклаш
камераси, иккинчи каватда канцелярия, физика кабинети,
худди шу ерда шогирдлар учун ёток, хоналарда икки кават-
ли темир караватлар, учинчи каватда — бой кутубхона, киро-
атхона, синф хоналари.
Шогирдларга истаган музика асбобини чалиш, ашула
айтиш, театрга бориш рухеат этилади. Хар ким имконияти-
га караб кийинади, русларга ухшаб узун соч куйиш хам
мумкин. Уцигинг келса — Мадраса кутубхонасида татар ва
рус ёзувчиларининг, шарк классикпарининг китоблари. РУС>
татар ва араб тилларидаги газета-журналларни укишинг мум­
кин. Мадраса машгулот булмаган кунлари музика мактаби-
ни эслатарди»2.
1916 йилларда мадрасанинг илмий савияси жуда юксак
эди. Татар тили ва адабиётидан Олимжон Иброхимов (1887—
1938), тарих ва жугрофиядан Фотих Сайфи Крзонли, музи-
кадан Биринчи жа\он уруши бошлангач, Русияга келиб кол­
ган Варшава консерваториясининг профессори Вильгельм
Клименц каби машхур кишилар даре олиб борар эдилар.
Мадрасада тез-тез адабий кечалар булиб турарди ва булар-
нинг купчилиги Мажит Рафурий (1880—1934) иштирокида

1 X IX аср охири, XX аср бошида Марказий Русиянинг бир цатор


ша\арларида замонавий мадрасалар омил гап эди: «Мухам мадия» (К о ­
зон, 1882). «-Расулия» (Троицк, 1884). «Усмомия» (Уфа, 1887), «Хусай-
ния» (Оренбург, 1890) каби. «Му\аммадия»ни маш\ур олим Олим­
жон Мухаммаджон угли Барудий (1857—1921), «Расулия»пи таннкли
зиёлилардан Зайнулла Расулнй (1833—1917). «Усмония» ва «Хусай-
ния»ни Хайрулла Усмон цурдирган эдилар. 1906 йилда эса Уфада маш-
\ур маърифатчи Зис Камолий (1873— 1942) ташкил килган «Олия»
иш бошлади. Энг куп туркистонлик укувчилар «Олия» ва «Хусайния»
да укиганлар. Жумладан, узбеклардан М. Му\аммаджонов (1883— 1964).
Л. Олимий (1893—1938), Абдул\ай Тожиев (1879—1937) кабиларнинг
•ОлиЯ'>да. Миржалил Каримовнинг *Хусайния»да укигани маълум.
: Сайфи Кудаш. Незабываемые минуты. Уфа, 1962, 17— 18-бстлар.
382
утарди. Талантли шоир Шайхзода Бабич (1895—1919) му-
харрирлигида «Порлок» номли деворий газета мунтазам чи-
киб турарди. Мадраса чор мустамлакаси халклари дустлиги-
ни ёрк^ин ифода этган марказлардан бирига айланган эди.
Унда Урта Осиё ва Кавказда яшовчи 8 миллат болалари
та\сил олар эдилар. Улар орасидан катта-кичик истеъдодлар
куп чикди. Машхур козокадиби Бойимбет Мейлиннингхам
шу ерда Мирмухсин билан бир вактда укиганини эслаш
кифоя.
«Барваста, узун буйли узбек йигити Мирмухсин \амма
нарсага кизикувчанлиги, дадил ва кдтъийлиги билан бош-
калардан ажралиб турарди. У жуда фаол ва чурткесар эди. У
Хамма билан жуда тез тил топишиб кетди»1, — деб хотир-
лайди Сайфи К^удаш.
Мирмухсин Уфада Усмон (Мажит Рафурийнинг кудаси —
Б. К,.) деган кишининг уйида (хозирги Зенцово, 61) турди.
Талантли татар журналисти Хайринос Райсин Мирмухсин-
нинг Уфада орттирган энг як,ин дустларидан бири, хамхо-
наси эди. Улар ижодида хам якинлик ва узаро хамкорлик
бор эди. Бу икки дуст бир-бирига багишлаб маколалар ёзган.
Уларнинг баъзилари вак^тли матбуот сахифаларида учрайди.
Уфа мухити Мирмухсин дунёкарашининг шакпланиши-
га кучли таъсир к,илди. «Шуро» журналидаги катор хикоя ва
маколалари бунга далил.
Мирмухсин 1917 йилнинг эрта бахорида Тошкентга кай-
тади. Куп утмай, Авлонийнинг «Турон» газетасида «Тари-
хий икки вокеа» (2-сон) маколаси босилади. Макола Фев­
рал инкилоби муносабати билан ёзилган булиб, унда «Азиз
миллат болаларин рангларин сап-сарик сомон килгон, чоч-
ларин белларига тушургон, очликдан тишларин кирини
сурдиргон Бухоро ва Хивадаги дахшатли, коронги зах зин-
донлар», «маориф душмани судрама чопон жонли тегир-
монлар», «кози-калон, кушбеги, офтобачи — тагин нима
балолар исми ила шухратлангон Бухорони микрублари» аёв-
сиз танкид килинган эди.
Макола катта жанжалга сабаб булади. Мутаассиб рухо-
нийлардан фойдаланган кора гурухлар хужумга утадилар.
«Турон» жамияти нинг Эски Жувадаги идора биносида маж­
лис чакирилади. «Шуройи ислом»нинг сунгрок «Уламо»га
ажралиб кетган кисми кистови билан Мирмухсин ва Авло-

1 Бошцирдистом халк шоири Сайфи Кудаш билан су\бат матери-


алларидаи (1966 и.. 30 март. Уфа). (Бизда сакланади.)
383
ний масаласи курилди. Мирмухсин кочиб яширинди. А^ло-
нийни эса тавба-тазарру килишга, газетанинг 3-сонида
«Эътизор» маколаси билан чикишга ва матбуот оркали узр
сурашга мажбур этдилар. Газета «бойкот» килинди. Мухар-
рирдан минбад газета чикармасликка тилхат олинди. Мир-
шаблар Мирмухсинни кидиришга тушдилар. Бу вокеа уша
давр вактли матбуоти сахифаларида деярл и барча тафсилот-
лари билан ёритилган. Адибнинг замондошлари хам бу машъум
ходисани жуда яхши эслайдилар. «Айни куклам эди, — хо-
тирлайди Мукаррам опа, — Мулла ака (Мирмулла — Б. К )
уйга ховликиб келдилар-у дадамни бошлаб кетдилар. Шу
кечаси улар кайтишмади. Эрталаб Мухсин акани Кррака-
мишда икки терак буйи сувнингтагидан чох казиб бекитиб
келганликларини эшитдик. Мулла ака тез-тез хабар олиб
турди. Уч-турт кун утгач, Мухсин ака махалласига боради
ва уша ерда кулга тушади1.
20-йиллар вактли матбуоти, замондошлари ушбу вокеа-
нингтафсилотини шундай хикоя киладилар: Уни Тожихон
Турсунхужаев бошлик куролли сокчилар кушниси уйида
тутиб олдилар ва отга судратган холда Себзор козиси Fy-
ломхон хузурига олиб бордилар. Крзихона атрофи уламо
номини олган бир гурух мутаассиблар билан ликтула эди.
Улар шариат ва мукаддас исломга тил тегизишга журъат
килган «динсиз, бузгунчи большавой»ни жазавага тушиб
лаънатлар, уларнинг киёфаси ва асабий дод-войлари эса вах-
шиёна бир туе олган эди. Мирмухсинни мана шу кугурган
уламо уртасига келтириб ташладилар... Шаккок кофирни
«тавбасига таянтириш»да иштирок килишни узини мусул­
мон деб санаган хар бир киши фарз деб биларди. «Руломхон
ишораси билан миршаблар Мирмухсинни кутурган уламо
чангалидан бир лахзага бушатди, — деб эслайди Мирмух-
синнингзамондоши Лазиз Азиззода, — ва «куфр макола»ни
кайта Укиб эшитгирди. Сунг ёнидаги муфтига караб баланд
овозда:
— Таксир, шариат ва динни тахрир этмокнинг жазос
не булур? — деди.

1 Мирму\сиининг рафикаси Мукаррам ХаЛдарова билан су\б


(1966 й., 10 апрел) матсриалларидап (бизда саклаиади). Мукаррам опа-
иииг отаси Мирму\синга TOFa булиб, мазкур \одиса юз бергаида Му­
каррам опа эндигина уиаштирилган 17 яшар кизча эди.
384
— Сангбурон! Сангбурон!.. — Хитоб киларди бир гуру\
оломон.
— Шариат ва динга тил тегизмокнинг жазоси сангсору
сангбурон!» — деб жавоб берди муфти. Мирмухсиннинг юзига
кора суркаб, эшакка тескари миндирдилар ва бутун бозор
расталарини айлантирдилар»1.
Калтак ва хакоратдан мажолсиз Мирмухсин яна Себзор-
га келтирилди. Мирмухсинни таниган, билган кишилар унинг
жуда гавдали, жисмоний бакувват киши булганлигини куп
гапиришади. «Уни Кукалдош мадрасаси ёнида? Себзорда жуда
катти^калтакладилар. Биз ундан аллакачон умид узган эдик.
Лекин у жуда бакувватлиги туфайлими, катта ирода кучи
сабабиданми, атрофини куршаган уламоларга кдраб истех-
золи жилмайганча тураверди. Биз крзихона эшиги олдида
чорасиз, умидсиз термулиб турардик»2, — деб якунлайди
«Турон» можароси» хакидаги уз хотираларини Лазиз Азиз­
зода.
Бу вокеа 1917 йилнинг 28^апрелида булиб утган эди.
«Улим олдида кузини юммади. Улим жазосидаи куркиб маф-
курасидан кайтмади»-1, — деб хотирлаган эди замондоши,
ёзувчи ва журналист Шокир Сулаймон.
Можаро хайрли тугаган, албатга. Вактли хукумат фаол-
лашиб, улим хукмини 18 ойлик камок билан алмаштирган.
Куп утмай, бу \ам бекор килиниб, Мирмухсин Уфага кочи-
рилган1.
Дарвоке, мазкур сазойи ходисаси мухтарам адибимиз
Ойбекнинг «Улуг йул» романидаги Умарали такдирини бе-
ихтиёр эсга туширади. Умуман бу \одиса факат Туркистонда
эмас, Оренбург, Уфа, Козон каби шахарларда \ам шов-
шувга сабаб булди. «Шуро» журнали унга уз сахифаларидан
кенг урин берди ва Мирмухсинни химоя килиб чикди5.

1 Мирмухснннинг \амкасб дусти. шаркшунос олим Лазиз Азнззо-


да билан су\бат (1966 йил феврал) материалларндан.
2 Уша ерда.
J «Кизил Узбекистан* г., 1929, 182-сон.
4 19Г7 йилнинг I мартнда Уфадан Тошкентга Мирмухсин билан
бирга келган ва дустииинг унида бир неча кун ме\мон булиб турган
мадрасадош дусти В. Шамсиддннов хотирлашича. унинг «Олия»га ик-
кннчи бор кстиши уша йилнинг 29-30 алрелига (лиги \исобда 12-13
май) тугри келади. (Каранг; Мирмухсин Шерму\амедов \ацида эсда
Колганлардан. 1916— 1917 йиллар. 28. 10. 1969, кулёзма бизда — ушбу
сатрлар муаллифининг шахсий архивида сакланади).
5 Каранг: Туркистон уламосп. «Шуро» ж., 1917, 10-сон. 230-бет.
Муросала ва мухобара, шу журнал. 1917. 12-сон, 286-бет.
25— К-9215 385
1918—19 йиллар Мирмухсин учун огир кечди. 1918 йил­
нинг охирларида у Уфадан Шаркий фронтга кунгилли булиб
урушга кетди. Кдтор харбий газеталарда мухаррирлик килди.
1920 йилнинг бошида Туркистонга кайтиб, 1 февралдан
«Иштирокиюн» (хозирги «Узбекистан овози»)ни бошкарди.
Сунг унинг урнига чиккан «Кизил байрок», «Туркистон»
газеталарида мухаррирлик килди. Мирмухсин «Ё улиш, ё
колиш» шиори социализм фойдасига хал булган 1929 йилда
бахтсиз тасодиф билан (болахонаси томидан йикилиб) фо-
жиали халок булди. 5 август куни вафотига багишланган
митинг булди. Барча калам ахли, бутун шахар халки уни
чукур кайгу билан Чигатойга узатди.
Комил Алиев, Зиё Саид, Шокир Сулаймон, Сотти
Хусайн, Аъзам Айюб каби бир неча каламкашлар хукуматга
мурожаатнома билан чикдилар ва Мирмухсиннинг номини
абадийлаштириш максадида Узбекистонда биринчи дафъа
очилатургон «Матбуот уйи»ни, «баъзи бир мухим илмий
муассасалар, кулуб, халкуйлари ва шунингдек илм манба-
лари»ни унинг номига куйишни сураб чикдилар... Шундай
килинди \ам. Бирок куп утмай, хаммаси жой-жойида колиб
кетди.
Мирмухсин асарлари китоб шаклида нашр килинган эмас.
Аммо вактли матбуотда босилган юзлаб маколалари, унлаб
шеър ва хикоялари, нихоят роман деб такдим этган «Бе-
фарзанд Очилдибой»идан етиб келган парчалар унинг гай-
ратчан адабий фаолиятидаи дарак беради. Мирмухсин «ХУР-
рият» газетасининг 1918 йил 19 март 80-сонида узининг
«Адабий парчалар» хикоясини Абдулхамид Сулаймонга, «Гим­
назист» (уч пардали драма) асарини «Гулистон» (?) номли
(балки «Туркистон») Тошкентда ги жамиятга нашр эттириш
учун топширганини, лекин хозиргача натижасиз эканлиги­
ни, Абдулла Авлоний эса «бултур тезлик ила нашр этаман»
деб, «Жувон ва жувонбоз» (уч пардали драма), «Эски та-
биб» (бир пардали комедия) асарларини олиб, йукотиб юбор-
ганини ёзган эди. Тахмин килиш мумкинки, унинг бир канча
асарлари бизга номаълум, маълумлари хам етиб келмаган.
Лекин мавжуд асарларининг узи хам унинг маданиятимиз
тарихидаги урни хакида хулоса чикаришга имкон беради.
Мирмухсин колдирган адабий меросинингасосий кисмини
публицистика ташкил килади. Бу жанрда адиб умрининг
охирига кадар ижод этди. Поэзия ва проза асосан, унинг
илк ижодида учрайди ва уз хажми, салмоги жихатидан пуб-
лицистикага Караганда камрокмавке эгаллайди.
3S6
Мирмухсиннинг бизга маълум шеърлари 700 мисра ат-
рофида. Ва буларнинг хаммаси 1913—15 йиллар оралигида
чоп этилган булиб, аксарияти «Фикрий» тахаллуси билан
ёзилган. «Армугони Хислат» таърифида битилган илк шеъ-
рида Хислат «Тошкентдаги шоир ва шеърхонлар орасида энг
нуктадони», «хушфахм ва хушфаросати» деб ба\оланади ва
ёш \аваскор шоир унинг доимо омон булишини истайди.
Аср бошида уз шеърлари билан бирмунча пайт китобхонлар
диккатини тортган бир шоирни уринли таргиб киляпти де-
маганда, хали бу ерда бирор жиддий гап йук. Образли фикр­
лаш, бадиий махорат хакида гапирмаса хам булади. Сал утмай,
«Туркистон вилоятининг газети» сахифаларида унинг мил­
лат, жамият хаётига оид кескир шеърлари пайдо булди.
Чунончи:
Бошимизда жилва кургузгон каро FaBFO надур?
Ашкимизни кои этан ул дилбари раъно надур?1
деган саволни куяди ва бу «каро f3bfo» — жахолат, куз
ёшимизни кон килган «дилбари раъно» эса илму маърифат
деган хулосага келади. Халки — миллатининг бахтсизлиги-
дан уртанади. Ишкий лирикадаги анъанавий висолу хижрон
оханги, гул-булбул рамзи узгача мазмун касб этади.
Эрур миллат мисоли гул, анго Фикрий булиб булбул,
Чекадур тунлар афгон, уртануб фуркатда эй дустлар2.
Шоир кунгли «тах-батах кон»:
Кунгуллар тах-батах кон, эй, ёронлар — ох, миллат деб,
Жахонда бир гузал махваш фунундек мох, миллат, деб3.
Шоир тасаввурида хамма бало ва офатларнинг айбдори
жахолат — илмсизлик. «Сохиби жа\п улдимиз, гамгатаназ-
зул улдимиз»4, — деб ёзади у.
Мирмухсин илм-маърифат оркали хамма одамлар бахт-
ли, хаётэса фаровон булишига астойдил ишонади. Миллат
— халкнинг тараккий топиши учун «атфол»ларнинг укиши,
хар бир «авом» илм олиши учун FaiipaT килиши лозимлиги-
ни шоир тез-тез эслатиб туради. Лекин халкнинг илм-маъ-

1«Туркистон вилоятининг газети». 1914 й., 17-сон.


2 Му.\т«1 рам а\бобларимга хитоб. «Туркистон вилоятининг газе­
ти», 1914 й.. 19-сон.
5 Илм-фап манфаатп хусусида. Шу газета. 1913 п., 99-сон.
4 Миллий адабиет. Шу газета. 1914 й., 17-сон.
387
рифатни эгаллаши йулида куп нарса тускинлик килиб ту-
ради. Булар «илм-фанни \аром» деб «неча ривоят»лар топган
шариат аелининг бемаъни уйдирмалари:
Топдилар неча ривоят илму фан эрмиш \аром,
Шул жикатдан о\уруб, биз, хонавайрон айладук1.
Буржуа мансабпарастлиги ва пулпарастлиги:
Истадук кар кайсимиз уз нафсимизни, о^-о\!2
кабилар.
Аммо Мирмухсин халкнинг енгилмас кУДратига ишона-
ди, уни «гумрок», «нодон» деб фатво берувчи жамият эрка-
тойларига токкат килолмайди, ого\ликка чакиради:
К,илур бир нечалар фатво, эрур гумро\ — миллат деб,
Бу сузлардур хато дустлар, булинг огок, миллат деб3.
Бу оддий мисралар ортида катта бир куч бор. Бу куч халк
кудратини кис этишда. Бу фикрлар Абдулла Тукайнинг:
«Халк — зур, халк — КУДратли, халк — дардманд,
Халк — гамгин, халк — адиб, халк — шоир!»
мисраларидаги самимий ру\ билан \амо\ангдир. Шоирнинг
108 мисрали «Адабиёт» мусаддаси (1914) факат \ажман
эмас, мазмунига кура \ ш салмокди. Шеър куйидагича
бошланади:
Сокий, узингташнага сунгил aeF,
Х^асратимиз куп эди, куйди димог,
Йулни коронFy босадур, йук чирог,
Илгима кел, ёз каламим, келди 40F,
Очди куринг, кузларини килди cof,
Эчкини жон кайгуси, кассобни ёг.
Банддаги иккинчи байтда шеърнинг асосий гоясига ва
ёзилиш сабабига ишора килинади. Хаммаёкни зулмат, корон-
гулик босган. Бу коронгулик зулм, жа\олат ва нодонликдан
иборат. Шоир кали чирокни курмайди. Шу туфайли узи кура
олган, сеза олган иллатларни ёзади. Булар, унингча, куйи-

1 А\воли оламдин бир иамуна. «Туркистон вилоятининг газети»,


1913 й., 99-сон.
2 Уша жойда.

гУша жойда.

388
дагилар: мактаб-мадрасалардаги куркорилик, хилватнишин-
лик, халк дардидан узоклик.
Хужранишин толиби илму адаб,
Ишки мажозий ила фарзанд талаб,
- Неча замон бе,\уда туфрок ялаб,
Колди маориф суйидан ташна лаб...
Хурофот, бидьат, ночорлик:
Кдпмади оркангда юриб бир мирим,
Тошни кил танга, курай, ё пирим:
Хастаману акча билан йукбирим,
Аптекамиз — кампиру, дори-ирим...
Мамлакат уруш гирдобида. Шариатнинг «аълам», «муф­
ти» ном олган айрим «фатвофуруш» риёкорлари урушталаб
окподшога камарбаста:
Аълам у муфти — ,\ама фатвофуруш,
Зоти шариф дерки, купайсун уруш.
Ман на килай йигламайин а\ли \уш,
Барча бу ишларга хамоно хомуш...
Аммо бечора мё^наткашнинг а^волл фожиали:
Оч юрур кучада уксиз ятим,
Кимсаси йук yniHFa куймас лайм.
Ушбу тагофулни куриб, ё карим,
Телба булур одам, акди салим...
Лекин умидсизлик шоир учун ёт. Унинг фикрича, «одам —
олам работининг косиби». Демак, у дунёни узи истаганча
К У р а олади ва унда узи истаганча яшай олади. Мазкур шеър-
дан чикадиган хулоса мана шундан иборат. Мирму\синнинг
бу дадил фикри уз замон и эътиборида жуда катта \одиса
эди. Бу 1905 йилнинг ёш \аваскор шоир калбида бир оз
кечикиб берган акс-садоси эди.
«Ашъор»1, «Бизни»2 шеърларида халкнинг огир ва ма-
шаккатли хаёти, кучалардаги оч-юпунлар тилга олинади.
Мавжуд \олдан шоир изтиробга тушади:
Куча-куча ялангоёк, бебош юрган эл купдур,
Кани булса ушал бечораларнинг дардига маржам3.

1 «Туркистон вилоятининг газе?и». 1914 й.. 4-сои.


2 Шу газета, 1914 й.. 37-сон.
' «Туркистон вилоятининг газети». 1914 п.. 37-сон.
389
Лекин «мар\ам»дан дарак йук,. Турмуш фожиага туда.
Шоирнинг сабр косаси тулади. У ортиктокат килолмайди.
Уни та\кир этган, саноксиз элни «куча-куш ялангоёк, сар-
сон айлаган» бемурувват ва мудхиш «фалак»ка карши исён
кутаради:
Фалак, чархинг бузилсун, мунча хайрон айладинг бизни,
Тукиб шабнам кузимдин ёш, гирён айладинг бизни.
Нечун бил мам фалак, илму фунун васлига етказмай,
Куча-куча ялангоёк, сарсон айладинг бизни1.
Лекин хар бир бошланишнинг нихояси булганидек, зулм
ва азоб-укубатларнинг хам сунгги бор. «Етар, бас, шунча
зулминг ила сузон айладинг бизни!» деб хитоб килади шоир.
Бу фикрлартобора шиддатлироктуе олади. Мирмухсин энди
азобланган, тахкирланган жафокаш халкни «бедор бул»иш-
га, узининг гайрилар томонидан топталган хак-ХУКУКини
кайтариб олиш учун «тайёр бул»ишга чакиради. Шоирнинг
Хуршид билан биргаликда ёзган 8 бандли мухаммасига «Бе­
дор ул!»2деб сарлавха куйиши хам шунга ишорадир. Шеър-
нинг асосий гояси «Факиру мискинатликдан халос улмок^а
тайёр ул!» — деган миерада очилади. «Факиру мискинатлик»
эса, асосан миллий асораттуфайли келиб чиккан эдики, бу
изохга мухтож эмасдир.
Мирмухсин прозаси 10-йиллар узбек насрини маълум
жихатдан тулдиради. Адибнинг «Бефарзанд Очилдибой» аса-
ри (тугрироги, ундан парчалар) 1914 йили «Туркистон ви­
лоятининг газети» сахифаларида (75—79 сонлар) босилган.
Демак, у хронологик жихатдан узбек адабиётида яратилган
илк йирик проза асаридир. Мирмухсин уз асарини роман
деб атайди. Романда берилган изох— «Эътизор»да ёзилиш
сабаби, шароити (тазйик, таъна-дашномлар), максад-мав-
зуси батафеил келтирилган:
«Авфларингизни талаб киламан, эй мухтарам корилар!
Жаноб олийларингизга маълум улсинки, мани бул тубан-
даги буш-буш сузларим учун, албатта, изхори нафрат эт-
макпарингизтабиийдур. Шундай такдирда хам усули румон-
ни хар ким тушуниб укийдургон даражада осон булишли-
ги керак. Иборатаро сузлар ила румон ёзмак манга хеч нима
эмас, лекин куп одамни тушунмай фойдасиз колмаклари-

1 Шу газета, 1914 й., 4-сон.


2 «Ойна» ж., 1915 й., 10-сон. 270-бет.
390
га сабаб булинадур. Шунинг учун \озирги тайёрлаган бул
румонча китобни уз она лисонимизга енгил килиниб бит-
дурдим. Битдурибки, жуда етган эмас. Ал^ол, \али чаласи
бордур, \озир юз варана якин ёзилган. Иншоолло, яна
ёзурман. Оромизда буладургон коидага хилоф ва бидъат
ишларимизни макола ила ёзиб битдуриб булмакига кузим
етуб, шул одатларимиз учун румон ёзиб, эл кузига воси-
таси-ла курсатишга мажбур булдим. Шояд, му^сгарам укигув-
чиларга малол келмаса. Агар малол келадургон даражада
булса, газет оркали протест чикарсунлар. Чунки иккинчи
ёзилмасдин тухтатиладур. Сузумни зурлаб укугмакчи эмас-
ман. Ибрат учун ёзилган эди. Иншоолло, бекорга колмаса
керак деб бир тарафдин умидим *ам бордур. Бул сузларни
демокдин мурод, маним бул румон учун калам тутгоним-
дин бир зот (ого*) булуб, хузурига чакуриб айтадурки:
«Газеталарда айлаган мазамматинг соб булуб, эмди бебис-
милло шайтон китоби битмакга тушдингми?! На дунё, на
охиратга фойдаси йук нарсага уруниб, доимо рангингни
кукнори каби саргойтуруб юрасан сан. Сан гийбатчини жаб-
рингдан качон кутуламиз». Охири — мана суз. Хуб, тухтанг
бой ака, кутулмогингизни бундин буён газет курсатиб бе-
РУР-
Биноан алай\, шул кабила сузлар бош огритмак, кунгил
айнитмакдан бошка фойда келтурмагай. Кузи очилиб, замо-
нидан ибрат олмаган \ар кимса нима деса десун, аммо мен
уз маслагимда давом этаман».
Англашилганидек, асар анча катта ^ажмда булиши керак.
Марказида К^'ла^мад деган бир камбагалнингтакдири тура-
ди. У угиллари Эрназар ва Шерназарни хатна килиш учун
бойдан карз олган. Аввало, асардаги барча вокеалар мана шу
карзга келиб боглаиади. Иккинчидан, улар бир-бирини та-
козо этиб боради. Муаллифнинг енгил ифодаси, мутойиба-
га мойиллиги асарни укишли килган. Марказий образлар
Кула\мад ва Очилдибойнинг хатти-\аракатлари эсда кола-
ди. Бу икки образ аслида, бир-бирининг тамом тескариси.
Бири — бой, иккинчиси — камбагал. Бири фарзандга ета
олмайди, иккинчиси фарзандини бока олмайди. Такдир шу
икки карама-карши вазиятдаги одамнинг бирини иккинчи-
сидан карздор килиб куйган.
Роман парчаси у \акда тула \укм чикаришга х у к У К бер-
маса-да, маърифий йуналиши ва айрим гоявий-бадиий жи-
\атлари борасида муайян фикр юритишга имкон берадики.
.391
бу борада С. Мирвалиев1ва Э. Каримов2уз фикрларини бил-
дирган хам эдилар.
Адибнинг «Йигирманчи асрда Туркистон бобой»3номли
хикоясида тараккиётдан ореада колган Туркистоннинг
Киёфаси чизилади. «Зиндон»4 хикояси муаллифнинг Тур-
кис-тон идора усул ига оид карашларига илова сифатида ёзил­
ган. Мирмухсиннинг 1917 йилгача эълон килинган ва бизга
маълум булган маколаларнинг адади 80 гаякин. Шуларнинг
ярмидан купи «Туркистон вилоятининг газети»да босилган.
Уларнинг \ар бирини, табиийки, уз ёзилиш тарихи бор. Бизга
маълум булган илк маколаси ТВГ нинг 1913 йил 89-сонида
«Письмо в редакцию» сарлавхаси билан босилган эди.
У хаётдаги \ар бир янгиликни куллаб-кувватлади. Унинг
усиши ва камол топиши учун замин яратишга уринди, унга
йул очди.
Тошкентнинг. эски уйдим-чукур кучаларида «шарака-
шуруксарт ароба»си урнига трамвайларнинг пайдо булиши
адибни f o h t кувонтирди. XX аср м$п>жизаси булган кино —
«Электр куввати ила ок чотирга тушган тасвирларни(нг)
мисол(и) жонлик инсон каби харакатга киргони» уни хай-
ратга солди. У киморбозлик, ичкилик, ноевой, тамаки, фол-
бинлик кабиларни хаёт иллатлари деб билди.
Унинг Мадраса савияси хакидаги фикрларига эътибор
Килайлик: «Мадраса деб аталгон атолатхоналаримизда тар­
бия куруб мулло булгон афандиларимизда фикр ва идрок
шул даражада пастдурки, бу афандилар ила миллий ва иж­
тимоий мавзулардин суз гапурмак хозирги вактда имкон
хорижиндадур. Мадрасалар бир жумпанинг энг бошдаги хар-
фидан даре бошлатуб, киш буйича мазкур жумлани ёки
булмаса ёлгуз биргина калимани сакичдек чайнаб уткарур-
лар...»
X IX аернинг охирларида Туркистонга сайёхати давомида
мадрасалар ахволини уз кузи билан курган татар маърифат-
парвари Зохир Бигиев «Шогирдларнинг дунёдан бутунлай
хабарсиз булувлари мени хайрон этди... Шу усул билан бо-
раётган мадрасаларнинг келажаги кандай буларкин?! — деб
ёзган эди. Мирмухсиннинг бу фикрлари оврупоча тарбия

' Каранг: С. Мирвалиев. Узбек романп. Т.. 1963.


? Каримов Э. Развитие реализма в узбекской литературе. Т.. 1975,
130-бет.
у «Шуро* ж.. 1906 П.. 8-сон. 206—208-бстлар.
4 L1Jу журнал. 1917 ii.. 17-сон, 906—907-бстлар.
392
курган Бигиев карашларидан деярли фарк кдпмайди. Хуш,
УКиганлари, зиёли ном олганлари-чи? «Зиёли леганларимиз
ширкатлар тузарлар, жарида ва мажалла чикарурлар, ки-
тобчалар ёзарлар. Аммо бу ишлардин озгина зиён келадур-
foh булса, дарров ширкатларин ёпуб, жаридларин ёткизуб,
тинчлик ила гаиларFa караб юра бошларлар». Адибнинг алам
ва укинч билан айтган бу сузлари уша давр Туркистони-
нинг аянчли ахволини узида яккол ифодалар эди. Мулохаза
давом этади: «Биз, туркистонлилар неча асрлардан бери илм
салла ва чопонда деб юрдук. Салла ва чопон ила зохирларин
Коплаб, ичларига \ар турли хурофот тулдургон бу киши-
ларнинг аромизра таратгон ав\ом ва хаёлотларига асир булуб
келдук».
Нима кил мок; керак?
«Ёрум умрларин эски мадрасаларимИзда утказуб чикгон,
УКУгон синфимизнинг холи бундог б^лса, кайдин умид кут-
мак керак?!... Хозирт кунда бизни шундин бошка мунта­
зам мадрасаларимиз, мактабларимиз йук* Рус мактабларида
укиб чикгон расмий синфимиз йук. Мусулмон ахолиси юз
минглаб саналгон Тошкандимизни мисол учун курсатаман.
Бутун шахарда мунтазам тахсил кургон, рус адабиётига яхши
ошино булгон биргина булсун маълумотли киши йук-.-
... Хеч бир ишга арзимайдиргон вагун-вагун хурофот ва
хошияларни ичига тулдиргон жонди тегирмонларгами кол­
ди, миллатнинг истикболи? Box, холимизга вох!'> Мирмух­
син шундай шароитда «Битсун сафсатабозлик хаёти! Яша-
сун арбоби калам! Очилсун интикод (танкид) манбалари!»
деган шиорларни уртага ташлади.
Бирок, куп утмай, унинг бошига маломаттошлари ёгилди.
Юмалокхатлар ёзилиб, «Нечук авомча сузлар? Арабча, форс-
ча, тоторча сузламассиз. Ёки узингиз авом булуб, арабча,
форсча, тоторчага кувваи фикрингиз йукму? Таассуф кила-
мизким, газет сахифаси бутун сизни(нг) авомча с^зингиз
ила ишгол булур...» деган айблар куйилди.
«Хой бечора мактуб юборг>'вчилар! —деб жавоб берди у,
— газета лисонизмни д^ст тутар. Арабча, форсчанинг бул
газетада б\'лгонин лаёкатлиги йукдУР- - газет укигувчилар
хаммаси бирдек мулло эмасдур. Газет укийдургонларнинг
орасида арабча, форсчага тушунмайдургонлари боло бени-
Хоядур. Масалан, бир одам газет укуса, эшитгувчи куби бир
умр мактаб юзин курмагон авом булур. Ман арабча, форсча
сузласам, факатиша газет укигувчи узи т\'шунур. Ауш авом
кандопушунур. Адбатта муни уйламок керак. Бир навъ одам-
393
лар бордирким, газет уклони ила баъзи лугатталаб жойла-
рига аслотушунолмасдан иргитиб ташларлар. Ростмуё йук?--
Мирмухсин жавобида мух,им бир масала — адабий-бади-
ий тил масаласини кутарди. У содда, оммабоп булиши керак.
Арабча, форсча, татарча сузларни ноурин ишлатиш маъкул
эмас.
Мирму\синнинг «Шоир жанобларига илтимос» номли ма­
коласи («Туркистон вилоятининг газети» 1914 йил, 72-сон)
муносабати билан матбуотда бошланган мунозара уни исён-
кор сифатида танитди. У публицистик адабиётнинг вазифаси
халк^аётини, эл дардини курсатмокдир, шоирлар эса замо-
нанинг лисони (тили)дур' деган фикрни уртага ташлаган ва
шоирларни «Миллий шеърлар» ёзишга чакирган эди.
«Анвойи ишкнадур?» (ТВГ, 1914, 86-сон) номли мако­
ласида ишкни анъанавий иккига — «ишки \акикий ва ишки
мажозий»га булар экан, халк орасида пайдо булган яна бир
«ишки фужурий» \акида тухталади. «Ишки бача, ишки как-
лик, бедана, лочин, хрус, кабутар» — булар хаммаси «ишки
фужурий» — дейди Мирму\син. Унинг фикрича, булар —
жамият иллати. Буларга карши курашиш керак. Булар урни-
га ишки илм, газета, роман, театр, журнал кабиларни та­
раккий топтириш керак.
Умуман, Мирму\синнинг 1913—15 йилдаги газетачилик
фаолияти, бир OFH3 суз билан айтганда, маърифатчиликдир.
Илм-фан, маданият асосида юртни озод ва обод этмак, элни
дунёнинг маърифатли миллатлари каторига олиб чикмок*
дир. 1916—17 йиллар Мирму\син дунёкарашининг шаклла-
нишида му\им йиллар булди. «Олия» та\сили, давр вокеа-
лари беиз кетмади. Маколапаринингдоираси кенгайди. Сиё­
сий вокеалар, миллатнинг кадри ва урни, истиклол мавзуси
кенг урин ола бошлади. «Туркистоннинг усули идораси
\акинда», «Истикболда бизнинг хаёт», «Тарихий даврлар»
шулар жумласидандир. «Биз катта денгизга бир кема, — деб
ёзган эди «Юрт» журиалида (1917, 3-сон) эълон килинган
«Истикболда бизнинг \аёт» маколасида, — шул денгиздан
кузлагон еримизга саломат чика оламизми ёки \аётнинг
хдяжонли тулкини билан FapK булиб, денгиз тахтига кета-
мизми? Ониси \ам, бизга маълум эмас». Муаллиф «права-

1 Бу фикр бир вак^тлар Усмонли Туркиясида Номик Камол томо


нидаи ил гари сурилганлиги маълум.
394
катур»ларга алданмасликка, «мазлум миллатни юзага чика-
ришFa» даъват этган эди. Мирмухсиннинг 1917 йилдаги кай-
фият ва интилишларини аникдашда «Тарихий даврлар»
(«Хуррият» г., 1917 й., 5 декабр) маколаси мухим ахамиятга
эга. Маколада Туркистон фарзанди булган турк боласининг
истиклол хакидаги дарди-уйлари берилган. Тун. У изтироб-
ли хаёлларга FapK- Ётади, уйкуси келмайди, кучага чикади.
Куча кезиб, янги шахардаги марказий хиёбонга — Кауф-
манскаяга бориб колади. Кузига Туркистоннинг кули-
ни кукка совурган Кауфман хайкали урилади. Викор билан
турибди. «Турк боласи» газаб билан бошка ёкка бурилади.
Яна Кауфман! «Ярим пошшо»нингбезатилган саганаси. Ис­
лом ва туркликнинг мукаддас нишони «ой ва юлдуз» салиб
(хоч) остида. «Турк боласи»нинг кузи тинади, боши айла-
нади, шарт бурилиб шахар богчасига киради. Яна шу манза-
ра. «Худоё, ёзмишимиз шуми эди? — дод солади у. — Тур­
кистон кимларники эди? Турк урдуси бош кумондони Атилла
кани? Хулоку кани? Боту кани? Чингиз1кани? Темур кани?
Нега аларнинг хайкали йук? Нега аларнингтуги куринмай-
ди?! Нега Чингиз урнида Кауфман? Темур ерида Черняев?
Ой ва юлдуз урнида кора куш? Буларга ким сабаб? Мухит-
ми? Табиатми? Сотилгон хонларми? Чукингон мирзолар-
ми?!» — бонг уради у.
«Иргит, тахоратсиз, имонсиз Кауфман ва Черняев-
лар хайкалин! Отиб ташла каро кушларни! Куй, Чингиз ва
Темур баходирларинг хайкалларин!»2— хайкиради муал­
лиф. Бу миллатнинг уз-^зини англаётганига ойдин далил
эди?
Мирмухсин 20-йилларда унлаб маколалар ёзди. Бу мако-
лаларнинг катта кисми даврнинг бош мавзуи Шуро кури-
лиши хакида. У инкилобнинг дастлабки йилларида больше-
викларнингбаландпарвоз шиорларига ишонган эди. Инки­
лоб такдири хал килинган дахшатли 1919 йилда унинг
тарафида туриб курашган эди. Бирок, унинг Ватанга келиб

1 Чамаси Мпрму\син Чингнзнинг «турклиги хакидаги анъанавий


адабистга суянади. Дарвокеъ, Заки Валидийнинг хам «Чингизхон —
туркдир» (оБуюк турк эли» №2, Измир, 1962, 4—5-6.) номли бир
маколаси бор.
2 Дар\акикат. бугун собнк Кауфман хайкали урнида Темурнинг
викор билан туриши юзлаб Мирму\сиплар армонининг ушалмши була­
ди.
395
курган вокеалари, хусусан, шовинизмнинг «йуксуллик» ран-
гига буялиб, янада кескинрок туе олгани, миллий-диний
кадриятларнинг оёкости килинаётганлиги маколаларидаги
кувонч ва кутаринки рухнинг секин-аста йуколиб, умид-
сизликнинг кучайишига олиб келди. Унинг жуда эрта ули-
мининг сабабларидан бири хам, эхтимолки мана шу алдан-
ганликни чукур хис этиш билан боглангандир.

* * *

Даврон аиланиб, кухна Туркистон яна эркини кулига


олди. Бугун Узбекистонимиз дунё хамжамиятида тенглар ичра
тенг булиб, узининг янги мустакил турмушини курмокда,
юртимизда хам моддий, хам маънавий буюк курил иш жа-
раёни кечмокда. Йук, бу инкилоб эмас, Инкилоб бузмок-
дир. Бузмок кандай ниятда булишидан катъи назар, гайри-
ахлокийдир.
Биз юртимизни дунёга танитган аждодларимиз анъана-
ларини, улар бизга васият килиб колдирган турмуш тарзи-
ни тикламокдамиз. Шунинг учун хам буни узликни анг-
лашдан, кадриятларни тиклашдан бошладик. Биринчи са-
волимиз «Биз киммиз?» деган савол булди. Унга жавоб
сифатида миллатнинг ор-номуси хисобланган Сохибкирон
кадрини уз урнига куйдик. Мухташам хайкалларини тик-
ладик. Европанинг кокмарказида жахон жамоатчилигининг
кузи унгида, дунё илм ахлининг энг сара вакиллари ишти-
рокида 660 йиллик тантаналарини нишонладик. Иккинчи
томондан, «Авесто»дан Ахмад Яссавийгача, Имом Бухо-
рийдан Бурхониддин Маргинонийгача, Ахмад Фаргоний-
дан Имом Мотуридийга булган маънавият сарчашмалари-
миз йулидаги говлар олиб ташланди, миллати калбига уни
аерлар давомида яшнатган маънавий озик келиб кирди.
Буларгина эмас, бу кухна Ватан истиклоли йулида жон
берган буюк боболаримиз Нажмиддин Куброю Жалолиддин
Мангубердидан кечаги фидойи авлод Фитрату Чулпонлар-
гача кадр ва эъзоз топди.
Холбуки, орадан факат ун йил утди.
Бу миллий уйгонишдир. Миллатнинг узлигини англаши-
дир. Уз вужудида аерлар давомида келаётган эрк ва маъри-
фатга мухаббат туйгусининг, асл туркий исломий ахлок-
396
нинг уйгонишидир. Бу унинг уз турмушини кайта курили-
шидаги буюк омиллардандир.
Утган аср тарихимизнинг ёркин сахифаси булган жадид­
чилик билан бугунги буюк бунёдкорликни богпаб турувчи
энг му\им халка \ам мана шудир.
М УНД АРИ Ж А

Масалаиииг тарихига бир назар....................................................... 4


К и р и ш ......................................................................................... 4
Жадндчнликнниг тамал тоши («усули жадид» мактаблари)........... 17
yftFOHMOK дунё билаи баробар яшамокдир (Олий таълим
таш вишлари)............................................... *............................. 28
Жадид матбуотчилиги...................................................................... 36
Миллат, миллият (Жадидларда миллий роя ва мафкура)................ 64
Жадидчилик ва ижтимоий-сиёсий харакатчилик............................74
Ташкилий курилишлар йулида..........................................................90
Жадидлар ва социализм................................................................ *12
Адабиёт — миллат ойиаси.............................................................. 123
Жадид адабиёти хакида айрим кайдлар........................................ *28
Жадид шеъриятида давр вокеалари.............................................. 139
Жадидчиликнинг кузга курииган вакиллари..................................*62
Исмоилбек Гаспринский.........................................................*62
Сиддикий-Ажзий....................................................................202
Нозимахоним.......................................................................... 211
Мах^мудхужа Бехбудий........................................................ ...217
Муиавваркори Абдурашидхон угл и ....................................... 234
Абдулла Авлоний................................................................... 244
Му\аммадшариф Суфизода............................... ................... 292
Мискин ................................................................................... 297
Хислат......................................................................................302
Тавалло................................................. ......................... ........307
\ожи М уи н ............................................................................ 316
Сирожиддин Сидкий................. ............................................ 324
Мирмулла Шсрму^амедов...................................................... 343
Абдурауф Фитрат........... ........................................................349
А\мад Заки Валидий Ту foh ................................................... 373
Мирму\син Шсрму\амсдов................................................... 381
Адабий-публицистик нашр

БЕГА ЛИ КО С И М О В

М ИЛЛИЙ УЙРОНИШ :
Жасорат, маърифат, фндойилик

Тошкент «Маънавият» 2002

Му\аррир М. Исо^ова
Рассом С. Соин
Техн. му\аррир Т. Золотилова
Муса\\н\ С. Абдусаматова

Тсришга 12. 04. 2002 и. да бернлди. Босишга 21. 11. 2002 ii. да рухеат
этилди. Бичими 84х|08 Таймс гарнит>'раси. Офсет босма усулнда
босилди. Шартлп б. т. 21.0. Шартли кр.-отт. 21.84. Нашр т. 23,83. 5000
нусха. Буюртма № К-9215. Нархи шартмома асосида.

«Маънавият» нашристи. Тошкент. Буюк Турон. 41-уй. Шартнома 15-02.

Ижарадаги Тошкент матбаа комбинатида чоп этилди. Тошкент, Навоий


кучас и, 30-ун. 2002.
Косимов, Бегали.
Миллий уйгониш: жасорат, маърифат, фидойи
лик. — Т.: «Маънавият», 2002. 400 б.

ББК 63.3 (5У) + 66. 1(5У)


Бегали Цосимов — филология фанлари
доктори, профессор, Узбекистан Респуб-
ликаси фан арбоби. Узбскистон Ёзувчи-
лар уюшмаси аъзоси, Узбекистан ва хо-
рижда чоп этилган 300 дан ортик илмий
-тан^идий, адабий-гад^и^ий ма^олалар
уттизга я^ин китоблар муаллифи.

/II

■ - ■ ? 4
:

iiitl

Вам также может понравиться