Вы находитесь на странице: 1из 11

Mövzu 4.

АЗЯРБАЙЪАН ЫЫЫ-ВЫЫ ЯСРЛЯРДЯ


ПЛАН
1. Йени иътимаи мцнасибятлярин йаранмасы
2. Албанийанын тясяррцфаты, яразиси вя инзибати бюлэцсц
3. Албанийанын сийаси тарих.
4. Сасаниляря гаршы мцбаризя.
5. Мядяниййят.

ЫЫЫ ясрдя Азярбайъан сосиал-игтисади инкишафынын йени бир мярщялясиня дахил олду.
Албанийа вя Атропатенада юлкянин башлыъа сярвятини тяшкил едян торпагла баьлы
мцнасибятлярин апарыъы йер тутмасы бу дюврцн ясас яламятини тяшкил едир. Торпаьын сащиби
вя мцлкиййятчиси олан щаким зцмря (феодал) ъямиййятин ясас гцввясини тяшкил едирди. Вар-
дювлят, сярвятля йанашы, дювлятин идаря едилмяси, сийасят дя онун ялиндя иди. Бу зцмря эениш
щцгуг вя имтийазлардан истифадя едирди. Ъямиййятдя ня варса-идеолоэийа, дин, мядяниййят-
щяр шей онун мянафейиня хидмят едирди. Дювляти идаря едян щюкмдар ян бюйцк торпаг
сащиби (феодал) сайылырды. Беля ъямиййятин мадди немятляринин йарадыъысы ися кяндлиляр вя
сяняткарлар иди.
Азярбайъанын Араз чайындан шималындакы торпагларында йерляшян вя е.я. ЫЫ ясрдян
Аран няслиндян олан йерли щюкмдарлар тяряфиндян идаря олунан Албанийада Ы ясрин
орталарындан Аршакиляр сцлаляси мющкямлянмишди. Бу сцлалянин щакимиййяти 510-ъу иля
гядяр давам етмишдир. Аршаки щюкмдарлары бюйцк торпаг сащяляриня малик идиляр. ЫЫЫ-В
ясрлярдя Албанийада дювлят торпаг сащиблийи формасы цстцнлцк тяшкил едирди. Дювлят вя ону
идаря едянляр етибарлы сосиал дайаг йаратмаг цчцн щаким зцмрянин нцмайяндяляриня вя
гуллуг адамларына хидмятя эюря торпаг сащяляри баьышлайырдылар. Нятиъядя хцсуси торпаг
сащиблийинин чякиси эетдикъя артырды. Албанийада ЫВ-В ясрлярдя торпаг сащяляринин вассаллара
(азатлар вя нащарарлар) пайланмасы нятиъясиндя дювлят торпаг фонду тядриъян азалыр вя
онун бюйцк щиссяси феодал аиляляринин (патронимийа-аьа, сащибкар) ялиндя ъямляширди.
Феодаллашманын дяринляшмяси иля щаким зцмря бир нечя категорийайа бюлцнцрдц.
Бунлардан ян бюйцкляри айры-айры вилайятлярдя щакимлик едирдиляр. ЫВ-ВЫЫ ясрлярдя
Албанийада бир сыра сийаси-инзибати ващидляр-нащарарлыглар (сенйорийа) мейдана чыхмышды.
Щямин инзибати ващидин (вилайятин) башчысы эет-эедя торпаг цзяриндя мцлкиййятчилик щцгугу
олан ясл феодала-кнйаза чеврилирди.ВЫ ясрдя онлар ишхан (щаким, аьа) адланырды.
Албанийада щюкмдар (чар) ганунвериъи вя али мящкямя щцгугуна малик олуб, кился
мяълислярини дя о чаьырырды вя юлкянин щярби гцввяляринин баш команданы иди. Албанийада
феодализм ъямиййятиня хас олан иерархийа системи щюкм сцрцрдц. Щяр бир феодал
1
патронимийасы юз эцъцня эюря хцсуси «Дяряъяляр щаггында ъядвял»дя нювбялилик
эюзлянилмякля гейд олунурду. Илк он йери тутан яйанлар бюйцк, галанлары ися кичик щесаб
олунурду. Яйанларын беля дцзцлцш гайдасы иерархийа, йяни феодал нярдиваны адланырды. Бу
систем онларын игтисади эцъц, сийаси нцфузу вя чыхара билдийи гошунун сайы иля мцяййян
олунурду. Албанийада азатлар албан вя сасани щюкмдарларынын вассаллары олуб, тяляб
олунанда щярби гцввя чыхартмалы, юз сосиал рцтбясиня уйьун олараг сарайда мцяййян
хидмят эюстярмяли вя мцхтялиф инзибати функсийалары йериня йетирмяли идиляр. Яйанлар вя
рущаниляр ъан верэиси юдямякдян азад идиляр.
Албанийада торпаг мцлкиййятинин дювлят вя хцсуси формалары тяшяккцл тапмышды. ЫЫЫ-
ВЫ ясрлярдя бурада торпаг цзяриндя дювлят мцлкиййяти формасы цстцнлцк тяшкил етмишди. Али
зцмряйя мяхсус олан торпаг мцлкиййятинин ики формасы варды: 1) шяртсиз вя ирси торпаг
сащиблийи сайылан дастакерт (пящляви дилиндя-мцлк демякдир). Бу торпаг сащиблийи (аллод)
иъма торпаг сащиблийинин даьылмасы вя дювлят тяряфиндян торпагларын вотчина (маликаня)
щцгугу иля щаким зцмрянин нцмайяндяляриня пайланмасы йолу иля йаранмышды; 2) Шярти
торпаг сащиблийи сайылан хостак (пящляви дилиндя- «баьышланан» мянасыны верир). Хостак
дювлят тяряфиндян вассал хидмяти эюстярян щаким зцмрянин нцмайяндяляриня мцвяггяти
олараг баьышланмасы нятиъясиндя йаранмышды. Шярти хостак торпагларынын шяртсиз дастакертя
чеврилмяси щалларына да тясадцф едилир.
Ири торпаг сащибляри патрикляр, хырда вя орта торпаг сащибляри ися азатлар адланырды.
Дастакерт даща чох ири яйанларын, хостак ися даща чох нисбятян кичик щярби яйанларын,
мямур вя кился хадимляринин ялиндя ъямляшмишди.
Тящкимчилик щцгугу мцнасибятляринин бяргярар олдуьу Авропада феодалларын
мцлкляриндя йерляшян бюйцк тясяррцфатлар кяндлиляр тяряфиндян бийар ишляриня ъялб едилмякля
беъярилирди. Илин бюйцк щиссясини аьыр бийар ишляриндя кечирян кяндлилярин бир йердян башга
йеря гачмасынын гаршысыны алмаг цчцн дювлят онлары торпаьа тящким едирди. Шярг
юлкяляриндя, о ъцмлядян Азярбайъанда мцлкядарларын шяхси тясяррцфатлары олмадыьындан вя
йа ъцзи йер тутдуьундан кяндлилярин кцтляви шякилдя бийара ъялб едилмясиня вя торпаьа
тящким едилмясиня ещтийаъ йох иди. Бурада торпаг сащибляри чох заман тясяррцфат ишляриня
гарышмыр, кяндлилярдян мящсул вя йа пул верэиси алмагла кифайятлянирдиляр. Азярбайъанда
феодал кяндлини там щцгугсуз бир гула вя йа яшйайа, алгы-сатгы обйектиня чевиря,
Авропадан фяргли олараг кяндлинин шяхси щяйаты иля баьлы мясяляляря гарыша билмязди.
Албанийада кяндлиляр шинакан адланырды, онлар дцнйяви вя дини феодалларын хейриня
чохсайлы натурал верэиляр юдяйирдиляр. Моисей Каланкатлынын мялуматына эюря, Албанийада
кяндли зцмряси цч група бюлцнцрдц: 1) кифайят гядяр ямлакы оланлар; 2) йохсуллар; 3) якини,
цзцмлцйц олмайанлар. 488-ъи ил Агуен кился йыьынъаьынын гябул етдийи ганунларла
2
Албанийада дцнйяви вя дини феодаллара мяхсус кяндлилярин, хцсусиля кился торпагларында
йашайан сакинлярин юдямяли олдуглары верэиляр вя мцкялляфиййятляр щцгуги бахымдан тянзим
едилмишдир. Агуен йыьынъаьы ганунларында дейилирди: «халг тяряфиндян кешишя эятирилмиш
торпаьын бящряси ашаьыдакы гайдада верилмялидир: варлы адам 4 ъяриб (1 ъяриб-22, 8 кг)
буьда, 6 ъяриб арпа, касыб ися бунларын йарысы гядяр: кимин ки, баьы вя якин йери йохдур,
ондан щеч бир шей алынмасын». Мянбяляря эюря дцнйяви яйанлара мяхсус кяндлиляр дя
верэиляри щямин гайдада юдяйирдиляр. Иъмачы кяндлиляр ъан верэиси олан эезитля йанашы,
мящсулун 1/5-дян ибарят торпаг верэиси, сяняткарлар вя таъирляр ися эюмрцк щаггы олараг
баъ юдяйирдиляр. Албанийада бцтцн христиан ящалидян килсянин хейриня онда бир верэиси
йыьылырды. Бу верэи кянд тясяррцфаты мящсулларындан алынырды.
Сасаниляр дюврцндя Иранын мцщцм яйалятляриндян бириня чеврилмиш Атропатенада ЫЫЫ
ясрдян етибарян феодал мцнасибятляри йаранмаьа башлады. Бу мцнасибятляр щаггында
мянбялярдя аз мялумат верилмишдир. Сасани дюврцнцн ганунлары иля торпаг мцлкиййяти вя
щаким зцмрянин тохунулмазлыьы щцгуги бахымдан горунурду. Торпаг сащибляри йерли вя
мяркязи щакимиййятя табе олмалы, дювлят хязинясинин хейриня верэиляр топламалы вя щярби
хидмят эюстярмяли идиляр.
Сасаниляр дюврцндя ящали дюрд сосиал тябягяйя бюлцнцрдц: 1) кащинляр;
2) дюйцшчцляр; 3) мирзяляр (яйанлар); 4) верэиверянляр. «Щаъыабад китабяси» ня эюря юлкядя
али зцмряйя щакимляр, ясилзадяляр вя азатлар дахил иди.
Албанийада олдуьу кими, Атропатенада да ящалинин ясас щиссясини кяндлиляр тяшкил
едирди. Кяндлиляр, сяняткарлар вя таъирляр верэиверян зцмряйя дахил идиляр. Кяндлиляр ъан
(эезит) вя торпаг (хараг) верэиси верир, мцхтялиф ямяк мцкялляфиййятляри йериня йетирирдиляр.
ВЫ ясрдя Атропатенада торпаг мцнасибятляри хейли инкишаф етмишди. Иъма
торпагларынын бюйцк щиссясини яйанлар яля кечирмиш вя кяндлиляри асылы вязиййятя салмышдылар.
Азатлар хидмятляри мцгабилиндя шярти торпаг бяхшишляри алараг мювгелярини эцъляндирирдиляр.
Дини идаряляря мяхсус торпаг мцлкиййяти дя хейли артмышды. Газакадакы од мябядэащынын
ихтийарында чохлу торпаг вя кяндли вар иди.
Феодаллашма просесинин эцъляндийи шяраитдя Сасани щюкмдары Ы Губад тяряфиндян
щяйата кечирилмяйя башланан верэи ислащаты Ы Хосровун дюврцндя (531-579) баша
чатдырылмышдыр. Ислащатын ясас мягсяди кющня верэи системини дяйишдирмякдян ибарят иди.
Бцтцн империйа яразисиндя, о ъцмлядян Атропатенада торпагларын мигдары, верэи юдяйяъяк
адамларын сайы мцяййян едилмиш, верэилярин цмуми мигдары щесабланмышды. Верэиляр бар
верян аьаъларын сайына, торпаьын мящсулдарлыьына вя ящалинин сайына уйьун олараг
мащаллар вя мянтягяляр цзря бюлцнмцшдц. Буьда, арпа, дцйц якинляриндян торпаг верэиси
мящсулла юдянилмяли иди. Мящсулун щяъминдян асылы олмайараг торпаг сащяляри цзяриня
3
даими пул верэисинин гойулмасы эерийя доьру аддым олуб, кяндлилярин вязиййятини
писляшдирирди. Ящали ямлак вязиййятиндян асылы олараг 4-12 дирщям (1 дирщям 4 грам
аьырлыьында эцмцш пул) мигдарында ъан верэиси юдямяли иди. Али зцмряйя дахил олан яйанлар,
кащинляр, мямурлар вя мирзяляр бу верэини юдямякдян азад идиляр. Верэи ислащатына
эюря мцщарибяляр заманы гошунларын сахланмасы цчцн кяндлилярдян азугя вя от тяляб олуна
билярди.
Ы Хосровун ислащаты иля верэилярин йыьылмасы вя дювлят хязинясиня тящвил верилмяси
цзяриня ъидди нязарят гойулса да, мямурларын юзбашыналыгларынын гаршысыны алмаг мцмкцн
дейилди.
Верэи ислащатынын щяйата кечирилмяси иля Атропатенада 20 йашындан 50 йашына гядяр
бцтцн кишиляр ъан вя торпаг верэиси юдяйирдиляр. Ящалидян шящяр мцдафия диварларынын
тикилмяси вя тямири, суварма каналларынын чякилмяси цчцн дя верэи йыьылырды.
Тясяррцфат щяйаты.
ЫЫЫ-ВЫЫ ясрлярдя Албанийада игтисадиййатын якинчилик, малдарлыг вя сяняткарлыг
сащяляри инкишаф едирди. Кцр чайынын щяр ики сащилиндя, Мил-Муьан дцзцндя вя Нахчыванда
ящали башлыъа олараг якинчиликля мяшьул олур, тахыл, памбыг, цзцм, баь-бостан биткиляри
йетишдирирди. Эениш йайылмыш шумлама якинчилийиндя дямир котан, хыш, ораг вя саир алятлярдян
истифадя олунурду. Кцр сащилляринин ялверишли торпаг вя иглим шяраитиня уйьун олараг
гиймятли памбыг нювляри йетишдирилмяси щагда албан тарихчиси Моисей Каланкатлы мялумат
вермишдир. Яряб мянбяляриня эюря, Дярбянддян Тифлисядяк бцтцн Аран яразисиндя бойаг
биткиси олан марена (гызыл бойа) йетишдирилирди. Ялдя едилян бол цзцм мящсулу шярабчылыьын
инкишафы цчцн ялверишли зямин йаратмышды.
Албанийанын малдарлыг тясяррцфаты йцксяк сявиййядя иди. Бурада ири вя хырда
буйнузлу мал, дявя вя ат сахланылырды.
Мящсулдар гцввялярин инкишафы, торпаг мцнасибятляринин мющкямлянмяси вя
игтисадиййатда шящярлярин ролунун артмасы якинчиликля ялагясини тамамиля кясмиш азад
сяняткарларын мейдана чыхмасына вя йерли хаммал базасында сяняткарлыг истещсалынын
эенишлянмясиня сябяб олмушду. Йерли хаммал (йун, кятан, ипяк вя памбыг вя с.) ясасында
инкишаф етмиш тохуъулуг истещсалы сяняткарлыьын мцщцм сащяляриндян бириня чеврилмишдир.
Албанийада ипяк, йун, кятан парчалар вя йцксяк кейфиййятли халчалар тохунурду.
Минэячевир вя Бейляган яразисиндян археолоъи газынтылар нятиъясиндя парча вя халча
тохуйан дязэащлар тапылмышдыр.
Еркян орта ясрлярдя Албанийада тясяррцфатын металлурэийа сащяси йцксяк инкишаф
сявиййясиня чатмышды. Ширван, Гарабаь, Эядябяй, Шяки-Загатала вя башга бюлэяляр метал
мящсуллары истещсалы цзря мяркяз ролуну ойнайырды. Бу дюврдя ян чох инкишаф етмиш сянят
4
сащяляриндян бири дя дулусчулуг иди. Бундан башга аьаъ емалы, дашйонма, эюн-дяри, шцшя
истещсалы вя саир сащяляр дя инкишаф едирди.
Бу дюврдя Албанийада кющня шящярлярин (Гябяля, Нахчыван, Дярбянд) инкишафы иля
йанашы йени шящярлярин (Бярдя, Бейляган вя с.) йаранмасы вя шящяр щяйатынын ъанланмасы
просеси эедирди. Шящяр ящалисинин таъир вя сяняткарлардан ибарят олан йухары даиряси ялверишли
игтисади вя сабит тиъарят фяалиййятини тямин едя биляъяк мяркязи дювлят щакимиййятинин
олмасында мараглы идиляр. Албанийада вя Атропатенада (Ъянуб) шящярляр игтисади
ящямиййятиня вя ролуна эюря цч типя бюлцнцрдц: 1) бейнялхалг тиъарят йоллары цзяриндя
мейдана чыхмыш шящярляр. Бу типя аид едилян Бярдя, Дярбянд, Гябяля, Чола, Бейляган
шящярляри ири инзибати вя тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри идиляр. Мянбялярдя бу шящярляр
«бюйцк» вя «мяшщур» шящярляр адландырылмышдыр. 2) Тиъарят йолларындан кянарда, гапалы
яразилярдя йерляшян, сяняткарлыг вя тиъарят мяркязи кими танынан шящярляр, бу тип шящярлярин
сырасына Шяки, Шямкир, Эирдман, Нахчыван вя башгалары дахилдир.
3) Кянд типли шящярляр вя йахуд якинчилик характерли шящярляр; бунлар сосиал-игтисади мянада
шящяр олмайыб, яслиндя вилайятлярин инзибати мяркязляри иди. Бу типли шящярляря Торпаггала
(Гах), Минэячевир вя башгалары дахил иди. Албанийанын пайтахт шящяри олан Бярдя Йахын вя
Орта Шяргин ян бюйцк тиъарят мяркязляриндян бири олуб Иран кюрфязи, Орта Асийа, Ъянуби
Азярбайъан, Эцръцстан, Яряб юлкяляри, Бизанс вя Шимали Гафгазы бирляшдирян карван
йолларынын цзяриндя йерляширди.
Беля бир цмуми нятиъяйя эялмяк олар ки, еркян орта ясрлярдя Азярбайъанда феодал
тясяррцфат системи тяшяккцл тапмыш, дювлят вя хцсуси торпаг сащиблийи формалары мейдана
чыхмышдыр. Иътимаи ямяк бюлэцсцнцн дяринляшмяси иля сяняткарлыг кянд тясяррцфатындан
айрылараг шящярлярдя ъямляшмяйя башламыш, ейни заманда бир чох шящярляр игтисадиййатда
бюйцк ролу олан мцщцм тиъарят-сяняткарлыг мяркязляриня чеврилмишдиляр.

Албанийанын яразиси вя инзибати бюлэцсц.


Албан дювляти еркян орта чаьда эениш бир яразини ящатя едирди. Антик дюврдя олдуьу
кими Албанийайа шималда Гафгаз даьларындан, ъянубда Араз чайына, Гярбдя Иберийадан
Шяргдя Хязяр дянизиня гядяр олан торпаглар дахил иди. Кцрцн сол сащилиндяки Албан
торпагларында Чола, Лпина, Камбисена вя башга вилайятляр йерляширди. Чола вилайяти
Дярбянддян Бешбармаг даьына гядяр Хязяр сащилини ящатя едяряк Чола вя Дярбянд кими
ики шящяри вар иди. Чола иля Шяки арасында Лпина вилайяти йерляширди. Кцрдян ъянубда
Пайтакаран, Арсах, Ути вя Сцник вилайятляри йерляшмишди вя индики Йухары Гарабаь вя Мил
дцзцнцн бир щиссяси Арсах вилайяти адланырды.

5
Албанийанын сийаси тарихинин ясас мясяляляри
Албанийанын сийаси тарихини цч дювря бюлмяк олар:
1. Аршакиляр сцлалясинин щакимиййяти дюврц(Ы ясрин орталарындан 510-ъу иля гядяр). Муса
Каланкатлынын «Албан тарихи» ясяриндя Аршаки няслиндян олан он щюкмдарын ады
чякилмишдир.
2. Сасани мярзбанлыьы дюврц (510-629-ъу илляр).
3. Мещраниляр сцлалясинин щакимиййяти дюврц (630-705-ъи илляр).
Ы ясрдя Аршаки няслиндян олан Ы Ъясур Вачаган Албанийанын бцтцн вилайятлярини ващид
дювлятдя бирляшдирмишди. Тарихдя онун вя варисляринин щакимиййят дюврц щаггында эениш
мялуматлар йохдур. 226-ъы илдя йаранмыш Сасани дювлятинин Рома иля апардыьы уьурлу
мцщарибялярин нятиъяляри Албанийа цчцн бюйцк тящлцкя йаратмышды. 262-ъи илдя Албанийа
Сасани дювлятинин нцфуз даирясиня дахил едилмиш, 272-ъи илдя онун асылылыьындан чыха
билмишди. Мцхтялиф вахтларда Албан щюкмдарларынын Сасанилярдян асылылыьы номинал сяъиййя
дашыйырды. Бязи щалларда бу асылылыг гощумлуг мцнасибятляри иля пярдялянирди. Албанийаны юз
щюкмдарлары идаря едир вя онлар чох заман мцстягил сийасят йеритмяйя чалышырдылар. Албан
щюкмдары Ы Урнайрын (313-371) дюврцндя бцтпярястликля мцбаризя эцълянмиш вя христианлыг
дювлят дини елан едилмиш, килсяляря торпаглар баьышланмышды. Цмумиййятля, христианлыг
Албанийада Ы ясрдян йайылмаьа башламышды, анъаг Урнайрын дюврцндя дя Албанийа
ящалисинин бир щиссяси христианлыьы гябул етмишди. Галан ящали юз яввялки дининдя галмышды.
Албан дювлятинин вя Албан каталикослуьунун мяркязи В ясря гядяр Гябяля шящяри иди.
Сасани щюкмдары ЫЫ Шапурун вассалы вя мцттяфиги олан Урнайр Ромайа гаршы
Сасанилярин апардыьы мцщарибялярдя щярби гцввя иля иштирак едирди, 359-ъу ил Амид вя 371-ъи
ил Дзирав дюйцшляриндя сасанилярин тяряфиндя чыхыш етмякдя Урнайрын ясас мягсяди
Албанийанын мцстягиллийини вя ярази бцтювлцйцнц горуйуб сахламагдан ибарят иди. 359-ъу ил
Амид дюйцшцндя Сасани-Албан гцввяляри галиб эялдийиндян Албанийа яввялляр итирдийи бязи
яразилярини эери гайтарса да, 371-ъи ил Дзирав дюйцшцндя мцттяфигляр мяьлуб олдугларындан
Албан торпагларынын бир щиссяси Рома вя ермянилярин ялиня кечмишди.
Урнайрдан сонра щакимиййятдя олмуш Йесуаэенин дюврцндя кющня Албан ялифбасы
гаргар лящъясиня цйьун олараг йенидян ишляниб щазырланмыш вя мяктяб шябякяси
эенишлянмишди. 444-ъц илдя щюкмдар тахтында атасы Йесуаэени явяз етмиш ЫЫ Ваченин
дюврцндя Партав (Бярдя) шящяри салынмыш вя дювлятин пайтахты бу шящяря кючцрцлмцшдцр. ЫЫ
Ваченин щакимиййяти дюврцндя (444-463) Албанийанын щярби сийаси вя бейнялхалг вязиййяти
чох эярэин олмушдур. Бу, Сасани щюкмдары ЫЫ Йездяэердин (438-457) Ъянуби Гафгазла
баьлы сийасятинин щядсиз дяряъядя сяртляшмяси иля баьлы иди. Сасаниляр Хязяр сащилляри бойунъа
бцтюв бир мцдафия тикилиляри силсилясинин (Бешбармаг, Эилэилчай вя алынмаз Дярбянд)
6
салынмасы ишляриня чохлу Албан ящалисини ъялб едирдиляр. Бу заман ящали ясас
мяшьулиййятиндян айрылдыьындан, юлкянин тясяррцфат щяйатына аьыр зийан дяйирди. Бу ишляр
цчцн Албан ящалисиндян чохлу верэи дя топланырды. Сасаниляр юлкянин ян мцщцм стратеъи
бюлэяляриня фарс дилли ящали кючцрцб йерляшдирирдиляр вя онлар йерли Албан ящалисинин щесабына
ян йахшы торпагларла тямин олунурдулар. Бу йолла сасаниляр етник дайаг йаратмаьа
чалышырдылар. Ъянуби Гафгаздакы христианлара Романын вя Бизансын тяряфдарлары кими бахан
сасаниляр щяр васитя иля албанлары, иберляри вя диэяр халглары мядяни-идеолоъи асимилйасийайа
уьратмаьа йюнялян сийасят йцрцдцрдцляр. Бу заман ясас диггят Ъянуби Гафгазда
зярдцштлцйцн йайылмасына верилирди. ЫЫ Йездяэирд 450-ъи илдя Албан, Ибер щюкмдарларыны вя
диэяр щакимляри пайтахт шящяри Ктесифона чаьырараг онлара зорла зярдцштлцйц гябул
етдирмишди. Онларын арасында Албан щюкмдары вя Йездяэердин баъысы оьлу ЫЫ Ваче дя вар
иди. Сасани щюкмдары зярдцштлцйц Ъянуби Гафгазда йаймаг цчцн 700 кащин эюндярмишди
вя онлардан 300-ц Албанийа цчцн нязярдя тутулмушду.
Сасанилярин щяйата кечирдийи кючцрмя, верэи вя дини сийасят Азярбайъанда вя она
гоншу олан юлкялярдя тез-тез цсйанларын баш вермясиня сябяб олмушду. Албанларын диэяр
Гафгаз халглары иля бирликдя сасаниляря гаршы йюнялмиш 450-ъи ил цсйанына Албан каталикосу
башчылыг едирди. 450-ъи ил Халхал дюйцшцндя цсйанчылар сасаниляря галиб эялсяляр дя, 451-ъи ил
Аварайр дцзцндя баш вермиш дюйцшдя аьыр мяьлубиййятя уьрамышдылар.
457-ъи илдя ЫЫ Йездяэердин юлцмц иля ЫЫ Ваче зярдцштлцкдян имтина едяряк христианлыг
мязщябиня гайытмыш вя щямин ил ЫЫ Ваченин башчылыьы иля Албанийада сасаниляря гаршы цсйан
башламышды. Сасани щюкмдары Фируз 462-ъи илдя щунлары –оногурлары цсйанын йатырылмасына
ъялб етдикдян сонра бир иллик аьыр дюйцшлярдян сонра 463-ъц илдя цсйанчылар мяьлубиййятя
уьрадылар. ЫЫ Ваче тахтдан салынды вя Албанийада чар щакимиййяти ляьв едилди. Юлкяни
Сасани мярзбаны идаря етмяйя башлады.
481- 484-ъц иллярдя Албанийа, Иберийа вя башга бюлэялярдя сасаниляря гаршы баш вермиш
цсйан гялябя иля баша чатды. 485-ъи илдя цсйанчыларла Сасани щюкмдары Валаш арасында
баьланмыш Нварсак мцгавилясиня эюря Албанийа дахили мцстягил идаряетмя щцгугу
газанды. Христианларын тягиби дайандырылды, Албанийадан Сасани хязинясиня дахил олан баъын
мигдары ися азалдылды.
Мяздякиляр щярякаты
В ясрин 80-ъи илляриндя Сасани щакимиййяти алтында олан Атропатенада Мяздякиляр
адланан эцълц бир халг щярякаты башлады. Щярякатын башчысы Мяздякин ясас идейасы аллащын
йаратдыьы немятлярин инсанлар арасында бярабяр бюлцнмясиндян ибарят иди. Мяздякиляр
ямлак вя сосиал бярабярлийи йаратмаг, ядалятли ъямиййят гурмаг уьрунда мцбаризя
апарырдылар. Щярякатда кяндлиляр, сяняткарлар, шящяр йохсуллары вя бязи яйанлар да иштирак
7
едирдиляр. Мяздякин ардыъыллары ири яйанларын маликаняляриня вя варлы таъирлярин евляриня
басгынлар едяряк онларын ямлакларыны юз араларында бюлцшдцрцрдцляр. Ири торпаг сащибляринин
бир чоху юлдцрцлмцш, чохлары ися юлкядян гачмышды. Сасани щюкмдары Ы Губад(488-531)
сийасят ишлядяряк бу щярякаты щимайя едирди. О, Мяздякиляр щярякатындан мяркязи
щакимиййятя дцшмян олан ири яйанлары вя дин хадимлярини сырадан чыхармаг цчцн истифадя
едирди. Щярякатын чох тящлцкяли щяддя гядяр эенишляндийини эюрян Ы Губад сийасятини дяйишди
вя 529-ъу илдя Мяздякиляр щярякатыны амансызлыгла йатырды. Щярякатын башчылары вя Мяздяк
гятля йетирилди. Щярякат иштиракчыларына кцтляви диван тутулараг 80 миня гядяр адам
юлдцрцлдц.
ЫЫЫ Вачаганын щакимиййятя эялмяси. 487-ъи илдя Албанийада ЫЫЫ Вачаган щакимиййятя
эялди. Онун щакимиййят илляри (487-510) Албанийанын сийаси вя мядяни-дини дирчялиши дюврц
щесаб едилир. ЫЫЫ Вачаган Сасани зцлмцндян гачыб даьылышмыш кяндлиляри, сяняткарлары эери
гайтарды, садя халгын динъ ямякля мяшьул олмасына шяраит йаратды, кянд тясяррцфаты,
сяняткарлыг вя тиъарят инкишаф етмяйя башлады. Сасаниляря гаршы чыхдыглары цчцн торпаг вя
ямлаклары ялиндян алынмыш щаким зцмрянин нцмайяндяляринин мцлкиййят щцгуглары бярпа
едилди. Сасаниляря гуллуг едян яйанларын ися щцгуглары мящдудлашдырылды. О, йени килсяляр
тикдирир, кился мяктябляри ачдырыр вя диэяр диндян оланлары сыхышдырырды.
Мцстягил Албан килсясинин сийаси эцъцнц дювлят щакимиййятинин мющкямляндирилмясиня
йюнялтмяк мягсяди иля ЫЫЫ Вачаган 488-ъи илдя Агуен кился мяълисини чаьырды. Мяълисдя
йцксяк рцтбяли дин хадимляри вя бюйцк торпаг сащибляри иштирак едирди. Мяълисин гябул етдийи
21 маддядян ибарят ганунлар топлусу кился хадимляринин, дини вя дцнйяви задяэанларын
щцгугларынын вя верэи мцнасибятляринин тянзимлянмясиня щяср олунмушду.
ЫЫЫ Вачаган Албан Аршаки сцлалясинин сонунъу нцмайяндяси олду. 510-ъу илдя онун
юлцмц иля сасаниляр Албанийада щюкмдар щакимиййятини ляьв етдиляр.
510-ъу илдян 629-ъу илядяк Албанийаны Сасани ъанишинляри-мярзбанлар идаря едирдиляр.
Бу дюврдя Азярбайъан дяфялярля Бизансла Сасаниляр арасында эедян мцщарибянин
мейданына чеврилдийиндян юлкянин игтисадиййаты тяняззцля уьрайыр, шящярляримиз вя
кяндляримиз даьыдылыр, ящалимиз гырылыр вя мядяниййят абидяляримиз мящв едилирди. Сонунъу
Сасани-Бизанс мцщарибяси (603-628) Бизансын гялябяси иля баша чатды. Бу гялябянин
газанылмасында Бизансла иттифагда олан Хязяр хаганлыьы бюйцк рол ойнамышды. Буна эюря
дя Бизансын разылыьы иля Албанийа яразиси Хязяр хаганлыьынын сийаси тясири алтына дцшдц.
Эирдман кнйазлыьы.
ВЫ ясрин сону-ВЫЫ ясрин яввялляриндя Албанийада Мещрани нясли мющкямлянмишди.
Бу няслин нцмайяндяляри Сасанилярля гощум олуб, Албанийанын Эирдман вилайятини идаря
едирдиляр. Мещраниляр Албанийада сийаси ъящятдян мющкямлянмяк цчцн Аршаки няслиндян
8
олан бцтцн ири яйанларыны мящв етмиш вя онларын бцтцн торпагларыны вя ямлакларыны яля
кечирмишдиляр. Сасанилярля гощум олсалар да, йердя галан Албан ясилзадяляри иля
йахынлашмыш, христианлыьы гябул етмиш вя албанлашмышдылар. 629-630-ъу иллярдя Хязяр
хаганлыьында дахили чякишмялярин эцълянмяси иля Хаганын юлдцрцлмяси Мещранилярин гяти
щярякятя кечмясиня имкан йаратды. Албанийа Хязяр аьалыьындан хилас олараг сийаси
мцстягиллик газанды. Вараз Григор 630-ъу илдя Албанийанын кнйаз тахтына отурду.
Варазын щакимиййяти дюврцндя (630-642) Албанийа Сасанилярля йахынлыг етдийиндян о, оьлу
Ъаваншири ярябляря гаршы мцщарибядя Сасаниляря кюмяйя эюндярмишди. Ъаваншир 7 ил
ярябляря гаршы апарылан аьыр дюйцшлярдя бир сяркярдя кими гящряманлыгла вурушдугдан
сонра вятяниня дюнмцш вя 642-ъи илдян бюйцк кнйаз титулу иля Албанийаны идаря етмяйя
башламышды. Моисей Каланкатлы «Албан тарихи» ясяриндя Ъаваншири дювляти ядалятля идаря
едян, бцтцн эцъцнц юз юлкясинин инкишафына вя тящлцкясизлийинин тямин олунмасына йюнялдян
бир щюкмдар кими тясвир етмишдир. Ъаванширин юлкядя гуруъулуг, тясяррцфат вя абадлыг ишляри
апармасы, пайтахт шящяри олан Бярдядя вя диэяр йерлярдя эюзял сарайлар вя биналар
тикдирмяси, алимляри, шаирляри, елм вя мядяниййят хадимлярини щимайя етмяси щаггында
мялуматлара раст эялинир. Онун щакимиййяти дюврцндя Албанийанын сярщядляри гярбдя
Иберийадан, шималда «Щун гапылары» адландырылан Дярбяндя, ъянубда ися Араз чайына
эедиб чатырды.
Ъаванширин хариъи сийасятинин ясас мягсяди Албанийанын бцтювлцйцнц вя
мцстягиллийини горуйуб сахламагдан ибарят иди. Ъаваншир ярябляр тяряфиндян мяьлубиййятя
уьрайан Сасани гошунларынын Албан торпагларына даьыдыъы басгынларынын гаршысыны алмаг
цчцн бир нечя дяфя саваша эиряряк галиб эялмиш, Эирдман, Ути, Сакасен вя диэяр вилайятляри,
пайтахт шящяри Бярдяни сасанилярдян тямизлямишди. Ъаванширин Сасаниляря гаршы мцттяфиги
Иберийа иди. Яряблярин Азярбайъанын ъянубундан-Атропатенадан Албанийайа
басгынларынын эцълянмяси Ъаваншири эцълц бир дювлятя–Бизанса сыьынмаьа мяъбур етмишди.
Албанийанын стратеъи ящямиййятини ясас эютцрян вя яряб щцъумлары гаршысында юзцнцн шярг
сярщядляринин тящлцкясизлийинин тямин етмяк мягсяди эцдян Бизанс щюкмдары ЫЫ Констант
660-ъы илдя Ъаваншири щимайясиня гябул едяряк онунла «сямими» иттифага эирмишди. Бизанс
щюкмдарынын Албанийа юлкяси иля баьлы вердийи фярманда Ъаваншир Эирдман щакими вя
Агван кнйазы адландырылмышдыр. О, Ъаванширя сюйкяняъяйи гызыла тутулмуш бярбязякли гызыл
тахт, юз белиндян ачдыьы мирварилярля юртцлмцш гылынъ эюндярмиш вя 1200 Агван яйанына
патриси вя с. йцксяк яйан рцтбяси баьышламышды.
662-ъи илдя Хязярлярин газанъ вя гянимят далынъа Агван цзяриня йцрцшцнцн гаршысыны
алмаг цчцн Ъаваншир Кцр чайы сащилиндя онларла дюйцшя эирди вя галиб эялди.
М.Каланкатлынын йаздыьына эюря, Ъаваншир бюйцк гялябя газандыьы цчцн дцшмяня беля
9
сюйлямишди: «Эет Чола гапыларындан (Дярбянд кечиди) эери гайыт вя бир дя бурайа эялмя,
чцнки Танры сянин эцъцнц йох етмишдир».
«Албан тарихи»ня эюря 665-ъи илдя Тцркцстанын вя йа Щунларын щюкмдарынын сайсыз-
щесабсыз гошунла Албан торпагларына чох тящлцкяли йцрцшлярини дайандырмаг цчцн Ъаваншир
щунларын дцшярэясиня эетмиш, онларла сцлщ баьлайыб Щун щюкмдарынын гызы иля евлянмишди.
Ъаваншир бу йолла ясир алынмыш 1200 няфяр кишини, чохлу ат вя мал-гараны эери гайтармышды.
Бизансын эетдикъя зяифлямяси вя Яряб дювлятинин эцълянмяси шяраитиндя Ъаваншир
яряблярля йахынлашмаьа башлады. 667-ъи илдян Яряб хялифяси Мцавийянин Дямяшгдяки
сарайында олан Ъаваншир ондан вассал асылылыьыны гябул едяряк юлкясини даьынтыдан хилас
етди. 670-ъи илдя хялифя Мцавийя иля икинъи дяфя дипломатик данышыглар апарараг Албанийанын
дахили мцстягиллийини горуйуб сахлады. Хялифя онун юлкяси цзяриня гойулмуш аьыр верэини
икигат азалтмыш вя бундан сонра яввялки мябляьин цчдя биринин юдянилмяси иля разылашмышды.
680-ъи илдя Ъаваншир тарихдя сябяби дягиг билинмяйян сарай чеврилиши нятиъясиндя
юлдцрцлдц. Онун йериня кечмиш гардашы оьлу Вараз Трдат (680-699) мяркяздян гачан
наразы гцввяляри зярярсизляшдиряряк бюйцк кнйаз щакимиййятини бцтцн юлкя яразисиндя бярпа
етди. Юлкя ярябляря яввялки гайдада баъ верирди вя ярябляр ону Албанийанын вя Ути
вилайятинин щюкмдары кими таныйырдылар. Вараз Трдат Ъаванширин сийасятини давам етдиряряк
хязярлярин (щунларын) юлкяйя щцъумларынын гаршысыны дипломатик йолла алды вя онларла сцлщ
баьлады.
ВЫЫ ясрин 90-ъы илляриндя Ъянуби Гафгаз уьрунда Бизанс-Яряб гаршыдурмасы
эцълянди. Вараз Трдат яряблярля йахынлыг етдийиня эюря 699-ъу илдя Бизанс тяряфиндян
щакимиййятдян салынмыш вя о, 5 ил Константинополда ясир щяйаты йашамалы олмушду. Бу
заман ермяни каталикосу Елийа Албан каталикосунун Бизанса мейллянмяси, Албанийадакы
христианлыг мязщябини Бизансдакы мязщябля ейниляшдирмяси щаггында хялифя Ябдцл Маликя
ъясуслуг етмяйя башлады. Ябдцл Маликин 704-ъц илдя эюндярдийи яряб гошуну Албан
каталикосу вя диэяр бизанспяряст гцввяляри гылынъдан кечиртди. Бундан сонра Албан килсяси
ермяни килсясиня табе едилди. 705-ъи илдя щакимиййятя гайтарылмыш Вараз Трдат яряб
тяябялийини гябул етди. Бу вахтдан Албанийа фактики вя щцгуги бахымдан тамамиля
яряблярин щакимиййяти алтына дцшдц. Вараз Трдатдан сонра Албанийаны яряб ямирляри идаря
етмяйя башладылар.

10
Мядяниййяти.
Еркян орта чаьда Албанийанын мадди вя мяняви мядяниййятиндя мцщцм
дяйишикликлярин баш вермяси шящяр щяйатынын инкишафы, мемарлыг абидяляринин иншасы вя
христиан дининин йайылмасы иля баьлы иди. Бу дюврдя юлкядя чохлу галалар, сядляр, сарайлар,
кился вя мябядляр тикилмишди. Беля абидялярдян Алазан чайы сащилиндяки Торпаггала,
Аьдамдакы Эовургала, Исмайыллыдакы Ъаваншир галасы, Ширван сядди, Дярбянд сядди вя
башгалары Албан мемарлыьынын чох йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир. Албанийа дцнйада
христианлыьын ян гядим мяркязляриндян бири олдуьундан ъямиййятин мяняви щяйатына бу дин
эцълц тясир эюстярмишдир. Албанларын юз йазысы, юз тягвими вя мяктябляри вар иди. Албан
ялифбасы 52 щярфдян ибарят иди. В ясрдя бу ялифба гаргар лящъясиня уйьун шякилдя йенидян
ишляниб щазырланмышды. Албан ялифбасынын щансы сясляри ифадя етмяси бялли олса да, албан
дилиндя йазылмыш дини вя диэяр китаблар бизим дюврцмцзя гядяр эялиб чатмамышдыр.
Албанийанын мяняви мядяниййят абидялярини ермяни дилиня чевирмиш Григорйан килсяси
сюзсцз ки, щямин йазылы абидяляри мящв етмишдир. Она эюря дя илкин орта чаьда албанларын
дили щаггында фикир сюйлямяк чох чятиндир. Минэячевирдя 70-я йахын щярфдян ибарят олан даш
цзяриндяки 1 сятирлик йазы, Дярбяндин гала диварындакы 10 ишарядян ибарят башга бир йазы
щяля индийядяк охунмамышдыр.
Албанлар илк вахтлар Ай тягвиминдян, ЫВ ясрин орталарындан ися Исэяндяриййя
мяктяби цчцн сяъиййяви олан тягвимдян истифадя едирдиляр. Бу тягвимдя илин башланьыъы
августун 29-у эютцрцлцрдц.
Албанийада В ясрдя мяктябляр фяалиййят эюстярирди. М.Каланкатлынын йаздыьына
эюря, Албан щюкмдары Йесуаэен ушагларын мяктябляря эюндярилмяси вя онлара йазмаьын
юйрядилмяси, мяктяблярдя ушагларын щятта йемякля тямин олунмасы щаггында ямр вермишди.
Йесуаэен Албан ялифбасынын йени вариантыны баша чатдырандан сонра, дини китабларын йунан
дилиндян албан дилиня тяръцмясиня хцсуси диггят йетирирди.
Албанийанын мяняви-дини дирчялиши ЫЫЫ Мюмцн Вачаганын ады иля баьлы иди.
Христианлыьы бцтцн юлкя яразисиндя йаймаг цчцн бцтпяряст вя атяшпярястляри, кащинляри тягиб
едян, юлкядян гован ЫЫЫ Вачаган йени кился вя монастрлар тикдирир, мяктябляр ачырды. О,
кяндляря эяляркян илк нювбядя мяктябляря баш чякяр вя шаэирдляри башына топлайарды.
Ушагларын ялляриндя китаблар вя йазы лювщяляри оларды. М.Каланкатлынын йаздыьына эюря,
«щюкмдар щамынын уъадан китаб охумасыны ямр едяр, юзц ися буна хязиня тапан адам
кими севинярди».

11

Вам также может понравиться