Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
навоийга армуғон 1
навоийга армуғон 1
т а ъ л и м М ИНИСТРЛИГИ
НАВОИИГА
аргаугон
Б у т у п л а м улур ^з б е к шоири ва м у т а ф а к к и р и А. Н а в ои й -
нинг 525 йиллик ю билейига б а г и ш л а н г а н а рмугонд ир.
Т у п л а м д а г и м а ^ о л а л а р Н а в о и й меросининг у р г а н и л м а г а н
ё х у д к ам Урганилган м а с а л а л а р и н и т ек ш и р ад и . У нда Н аво ий-
нинг янги то пил ган айрим а с а р л а р и , Н а в о и й а са р л а р и н и н г
т а н к и д и й текстини я р а ти ш , Н а в о и й н и н г а д аб и й му^ити, унинг
и з д о ш л а р и , а д аб и й ж а н р л а р н и н г т а к о м и л и д а Н а в о и й н и н г урни
ва т р а д и ц и я л а р и каби м а с а л а л а р ёритилади.
Т упл ам илмий х о д и м л а р га , а с п и р а н т л а р ва олий у ^ у в юрт-
л а р и фил ол огия ф а к у л ь т е т л а р и с ту д е н т л а р и га м у л ж а л л а н г а н .
7 - 2-2
Ш . Абдуллаев
АРМ УГОН
Улут у з б е к ш о и р и в а м у т а ф а к к и р и А л и ш е р Н а в о и й т у р и л -
г а н к у н г а 5 25 й и л т у л д и . Н а в о и й ж у ш к и н г у м а н и з м и , у т к и р
халцчиллиги, ватанпарварлиги, ацл-заковати, шеърий да^оси
билан ас р л ар ош а а.влодларга м анзур булнб келмокда.
А сарларидан бирида Навоий «Умидим улдурки ва хаёлим-
г а а н д о ц к е л у р к и , с у з и м м а р т а б а с и а в ж д а н к у й и э н м а г а й ва
бу ёз га н а с а р л а р и м н и н г т а н т а н а с и а ъ л о д а р а ж а д а н уз га ерни
ё ^ т и р м а г а й » д е г а н э ди . Н а в о и й я н г л и ш м а д и . У X V а с р д а ё ^
суз са.нъатининг з а б а р д а с т со^иби сиф атид а э ъ ти роф килин-
ди, ^ а д р л а н д и в а ю к с а к б а ^ о л а н д и . Н а в о и й н и н г б у ю к х и з м а т и
ш у н д а к и , у у р т а а с р н и н г ж а ^ о л а т и в а и л л а т л а р и г а х, амла к и л -
ди , и н с о - н п а р в а р л и к ва х а л к п а р в а р л и к я л о в б а р д о р и булди,
х а р о б этув чи у з а р о ф е о д а л у р у ш л а р н и н г о лди ни о л и ш га , ша-
^ а р ва ц и ш л о к л а р н и об од эти ш га, м а к т а б ва м а д р а с а л а р та ш -
кил эти ш г а, и л м - м а ъ р и ф а т н и , с а н ъ а т ва а д а б и ё т н и ю к с а лт и -
ри ш г а бутун кучини ва м а б л а г и н и с а р ф л а д и . У узб ек а д аб и й
тилининг асосчиси, узб ек кла сс и к адабиётини янги та р ац ц и ё т
поронасига ку тар г а н мисли йуц ^ а л а м к а ш булди. Н авои й н и н г
«Х азойии-ул-маоиий», «Хамса», «Д евон и Фоний», «Лисоч-ут-
т а й р » ва « М а ^ б у б - у л - к у л у б » каб и а с а р л а р н у з б е к адабий
м у^итнда у л ка н ходиса булибгина ц ол м асд ан , балки ж а \ о н
а д а б и ё т и б и с о т и г а к и р г а н д у р д о н а л а р б у л д и . Б у а с а р л а р у'з‘-
бек ад абиётининг кейингн а с р л а р д а г и истикболнни белгилаб
берди.
Н а в о и й х а л к л а р д у с т л и г и н и а м а л и ё т д а >;ам, и ж о д и ё т д з
^ а м ф н д о й и л а р ч а х и м о я к и л г а и у л уи и нсон, м у т а ф а к к и п в а
адибдир. Н аво ий узб ек ёзм а адаб и ёт и ва хал ц и ж о д и ёт и д а н
к е н г б а ^ р а м а н д б у л и ш б и л а н б н р г а , т у р к и й , ф о р с н й ва а р а -
б ий т и л л а р д а г и б а р ч а а д а б и ё т н и м у к а м. ч ал б п л г а н . у н д а н
з а в ц - ш а в ц о л ган устоз с а н ъ а т к о р д и р . Айни чокда Н авои й
3
а с а р л а р и т о ж и к ва о з а р б а й ж о н , т у р к ва т у р к м а н , аф рон ва
эрон, к о зо ^ ва цорац а л и о^, та т а р ва киргиз х а л ц л а р и орасида
^ а м кенг та р ц а л г а н , севилгаи, шу х а л ц л а р н и н г адабиётида
ч у ц у р из к о л д и р и б , ц а л а м а ^ л л а р и н и я н г и - я н г и а с а р л а р и ж о д
этиш га ил^омлантирган обидалардир. Б еж и з эмаски, к оракал-
пок адабиётининг классиги Бердах:
4
У т м и ш д а Н авои й н н н г адабий ва илмий меросидан к ен г
х а л к о м’м а с и е т а р л и б а ^ р а м а н д б у л о л м а д и . Э к с п л у а т а ц и я м
а с о с л а н га н тузу м бунга пул б е рм ади.
«... Н а в о и й б е ш а с р д а н б е р и у з б е к х а л к и н н н г и ф т и х о р и
бу л и б келди. Л е к и н ф а к а т энди, С о в ет х о к и м и я т н з а м о н и д а г и -
на х а р бир у з б е к иш чи си ва д е э д о н и унинг к и м м а т л и г у зал
ас а р л а р н н и уки ш га м уяссар булди. Совет хокимияти узб ек
х а л к н н и с а в о д л и к и л и б , м а д а н и я т н и н г бу у л у г с а м а р а с и д а н
уни б а х р а м а н д килди.
... Н а в о и й с н н г а р и м а д а н и я т ! \ у ё ш л а р и н и н г и ж о д л а р и к у п
чилик м е^ н ат к а ш х а л ^ ом маснга муяссар булди ва Н авои й
к а б и у л у г к и ш и л а р н и н г н о м л а р и х а л к учун ж у д а к и м м а т л и
булиб колди»*.
Совет хокимияти й и л л ар и д а Н авои й мероси том м аъноси
билан х ал к н ин г бисоти булиб колди. Н авоий нн н г деярли б а р
ча а с а р л а р и ^ а й т а - к а й т а н а ш р этилнб, к и т о б х о н л а р г а т а к д и м
к и л и н д и , к у п ч и л и к а с а р л а р и рус т и л и ва б о ц ш а к а р д о ш х а л к
л а р т и л л а р и г а т а р ж и м а булди, Н авои й а с а р л а р и асосида
«Ф арход ва Ширин», «Л айли ва М ажнун», «М ех р в а Су-
х а й л » , « Дн лоро' М» с а х н а а с а р л а р и я р а т и л д и . У з б е к ла : р , то-
ж и кл а. р , т у р к м а и л а р в а б о ш ц а х а л к л а р Н а в о и й ^ а к и д а ц а д и м -
д а и т у р л и х и л , \ нко я в а к и с с а л а п я р а т г а н б у л с а л а р , э н д и л и к *
д а у н и н г т у г р и с и д а у н л а б ш е ъ р ва д о с т о н л а р , п о ве с ть , р о м а н ,
д р а м а в а к и н о к а р т и н а я р а т и л д и . Х у с у с а ч , О й б е к я р а т г а н ро-
маннипг м ам лакатим из халкларинниг купчилик т и л л а р и ва
бир катор дуне х а л к л а р и тилларига. т а р ж и м а килиниши би
л ан социалистпк м ад ан и я ти м и з ф а х р л а н с а арзииди. Р е с п у б
л и к а х а л к кутубхопаси, М е х нат Кизил Б а й р о к орденлн Д а в л а т
а к а д е м и к К атта театри, С а м а р к а н д Д а в л а т уннверситетн,
йирик к и м ё г а р л а р ш азфинииг (собик К а р м а н а райони) ва
б о ш к а б ир Д т о р ж о й л а р н и н г Н а в о и й номи би лам а т а л и ш и
у л у г ш о и р г а с о в е т к и ш и с и н и и г ме>фи в а э ^ т и р о м и и ф о д а -
сидир.
Н авои й ф а оли я ти ва меросини урган иш ни н г катта ва м у
р а к к а б т а р и х и бор. Б у т а р и х X V а с р н и н г у з и д а н б о ш л а н а д и .
Чунончи, Х он дами р («М акорим-ул-ахлоц», «Хабиб-ус-сияр»,
«Хулосат-ул-ахбор»), Д ав л атш о ^ С ам аркандий («Тазкират-
>ш-шуаро»), Бобир («Б об и р н о м а» ), Восифий («Бадое-ул-ва-
кое»), Ж о м и й , ш унингдек Н авои й н н н г бош ца за м о н д о ш л а р и
х а м д а кейинги т а з к и р а и а в и с л а р Н авои йн нн г хаёти ва ф а о л и я
ти ^ а к и д а к и м м а т л и м а ъ л у м о т в а х о т и р а л а р ё з и б ц о л д и р г а н -
лар, унга ю ксак ба^о бер ганл ар. Н ав о и й а с а р л а р и ц и л к а л а м
хат то тл а р томонидан мезф билан к учир ил ган , унинг а с а р л а р и
асосида лугат китоблари яратилган, айрим обидалари узга
НАВОИЙНИНГ ЯНГИ ТО П И Л ГА Н „ Ф У С У Л Я
А Р Б А А “ А С А Р И ВА У Н И Н Г X V I А С Р Д А
Н У 9 И Р И Л ГА Н М У Ъ Т А Б А Р Н У Л Ё З М А С И Д А В И Д А
8
Навоийнинг форс тилида яратган поэтик меросидан таш-
кил т о п г а н « Д е в о н и Ф о н и й » а с а р и н и н г т о п и л и б н а ш р цили-
н и ш и а д а б и ё т и м и з т а р и х и д а в а н а в о и й ш у н о с л и к д а к а т т а во-
к е а б у л д и 2. « Д е в о н и Ф о н и й » н и ч о п э т т и р и ш д а б и з ф о й д а л а н -
г ан и к к и П а р и ж к у л ё з м а с и д а н б и р й д а (инв. № 28 5) ш о и р н и н г
узи «М у.^окам ат-ул-лугатап н »да ку рсатиб утган, ам м о ^озир-
гача китобхонга ва ф а н га м а ъ л у м б у л м аган, форс ти л и д а
яратилган икки к а с и д а л а р ту п л а м и — олти ^ а с и д а н и уз
. с -
ичига олган „Ситтаи зарурия <*-.<л '(„Олти зару-
р и й н а р с а “) в а т у р т к а с и д а д а н т а ш к и л т о п г а н „ Ф у с у л и а р б а а “
j\ ( „ Т у р г ф а с л “) — т о п и л д и . „Фусули арбаа“ форс
тилида ярати л гани у ч у н уни „Д е во н и Ф о н и й “ та р к и б и г а ш о
ирнинг узи киритган б у л и ш и керак.
Б и з уз м а к о л а л а р и м и з л а « Д е в о н и Ф о н и й » н и н г ж а . \ о н ку-
т у б х о н а л а р и д а б е ш т а к у л ё з м а с и м а ъ л у м э к а н и н и х а б а р ц ил -
г а н э д и к 3. М а з к у р к у л ё з м а л а р и ч и д а б и з ф о й д а л а н г а н П а р и ж
нусхаларидан таш кари, яна иккита Туркия кулёзмаси тар-
кибид аги на к а с и д а л а р борлиги т ур к навоийш уноси О га х Сир-
ри Л е венд н ин г Т у р к и я д а ги Н ав о и й ц у л ё з м а л а р и г а берган
тавснф идан м аълумднр. Бирок Огах Сирри Л е вен д хам « Д е
вони Ф о н ш Ъ н и н г Т у р к и я н у с х а л а р и т а р к и б и д а ф а к а т олти
к а с и д а д а н т а ш к и л т о п г а н « С и т т а и з а р у р и я » б о р л и г и н и а й т-
ган. Л е в е н д а с а р и д а « Ф у с у л и а р б а а » ^ а к и д а хеч к а н д а й м а ъ
л у м о т й у ^ 4. Я к и н д а Э р о н о л и м и Р у к н и д д и н Ф а р р у х т о м о н и -
дан «Д евон и Фон ий»нинг Техрон к у л ё зм а с и асосидаги наш ри-
д а х а м хе ч к а н д а п к а с и д а б е р и л м а г а н . Д е м а к , у з - у з и д а н р а в -
шанки, «Девони Ф онш Ънинг Техрон нусхасида хам «Фусули
а р б а а » к а с и д а л а р и й у к д и р 5. М о д о м и к и , ш у н д а й э к а н , П а р и ж -
даги француз миллий кутубхопасида сакланаётган «Девони
Фоний» кулёзмаси таркибидаги «Фусули арбаа»ни ^озирча
м а з к у р а с а р н и н г жа х. он к у л ё з м а ф о н д л а р и д а г и я г о н а , у ни -
кал нусхаси д ей иш га ,\аклимиз.
« Ф у с у л и а р б а а » н и н г бу н у с х а с и . ^ и ж р и й н и н г 9 33 й и л и ,
з у л . ^ и ж ж а о й и д а , я ъ н и 1527 й и л с е н т я б р и д а Х у р о с о н д а с а н ъ -
9
аткор хаттот то м о ни да н чиройли, м ай д а н а с т а ъ л и ^ х а т и д а
кучири л ган . К ^ л ё з м а д а котибнинг номи к у р с а т и л м а га н . А м м о
н у с х а н и н г д е я р л и х а т о с и з , мох>ирона к у ч и р и л и ш и д а н к о т и б
нинг уз з а м о н а си н и н г юцори м а л а к а л и ф озил х а т т о т л а р и д а н
э к ан и шубх;асиздир. к у л ё з м а ж у д а яхш и са ц л ан г ан . Уринган,
с и ё ^ с у р к а л г а н , й и р т и л г а н в а р а ц л а р йуц. К у л ё з м а н и н г ю к с а к
к итобат савияси, ^ а р бир ^ а с и д а м азм у ни га, м а т л а ъ ва м а^ -
т а ъ л а р и г а К а р а г а н д а , б и з э ъ л о н к;илган « Ф у с у л и а р б а а » т е к
ст и м у к а м м а л б у л и ш и к е р а к . « Ф у с у л и а р б а а » т е к с т и « Д е в о н и
Ф о н и й » н и н г б о ш и д а , « С и т т а и з а р у р и я » к ; а с и д а л а р и д а н с ун г ,
2 9 6 — 3 8 6 - в а р а к л а р и г а икки устун да ж о й л а ш т и р и л г а н . Х,ар
с а . ^ и ф а д а 14 б а й т . 1 \ у л ё з м а ф о р м а т и 2 2 , 5 X 1 5 , 5 . Т у р т к а с и д а -
д а н т а ш к и л т о п г а н б у а с а р н и н г у м у м и й х а ж м и 231 б а й т д а н
иборат.
^ у л ё з м а д а «Фусули арбаа»нинг хар туртала цасидаси
бир-биридан аж р ат и лм ай сидиргасига кучирилган. Д а ф ъ а т а н
К а р аг ан д а, бир к а с и д а н и иккинчисидаи а ж р а т и б олиш анча
м у ш к у л к у р и и а д и . Б и з бу т у р т к а с и д а н и б и р - б и р и д а н а ж р а т -
г а н х о л д а , >;ар к а с и д а н и н г ш а р т л и н о м и , м а т л а ъ и , м а ц т а ъ и в а
б а й т л а р сонини к у й и даги ч а курсатдик:
I САРАТОН — ( ез ) к а с и д а с и , 71 б а й т , в в . 296"— 3 2 а .
Б о з о т а ш х у р сохт с а м а н д а р с ар а тои р о,
матлаъ— А ф р у х т чу о т а ш к а д а гулзори ж а ^ о н р о .
III Б А Х О Р — _ , L к ( к у к л а м ) к а с и д а с и , 57 б а й т , в в . 3 3 а — 3 5 5.
З и м ул к ороию а д л а т жа.^онро б од м а ъ м у р и ,
МЗ^таъ Х усусан м ул к и Э ронро д а р у х а л ^ и Х уросонро.
IV Д А Й — lP ( к и ш ) ц а с и д а с и , 7 0 б а й т , в в . 3 5 5 — 38(5.
З и х ирга^ и ф а л а к о т а ш н у ^ у ф т д у д и са^об,
Матлаъ Д а р о ба х и р г а а д о т аш ф у р у з а з м ай ноб.
10
М а ъ л у м к и , Н а в о и й д е я р л и . ца мма а с а р л а р и н и н г н о м и н и в а
ба ъ зан яратилиш тарихини, урта аср ш ар ^ адабиётида цабул
к и л и н г а н т р а д и ц и я г а к у р а , а с а р н и н г х о т и м а к, ис мида, д е в о н
д е б о ч а л а р и д а к уреа ти б утган. Чунончи, « Ситтаи за ру ри я»-
. даги о л т и ь^асида н о м л а р и « С и т т а и з а р у р и я » д е б о ч а с и д а бе-
рилган. Афсуски, «Ф усули а р б а а » ц а с и д а л а р и буидай м аълу-
м о т л а р д а н м а ^ р у м д и р . К у л ё з м а д а « Ф у с у л и а р б а а » д е г а н ном
б \ л м а г а н и с и н г а р и а с а р н и н г и ж о д э т и л г а н т а р и х и . \ ам йу к .
Ш у н и н г д ек турт фасл х о си я тл ари ни та сви рл ов чи к а с и д а л а р -
д а н биронтасининг ^ а м номи курса ти л м а га н .
«Девони Фоний»нинг мазкур П а р и ж кулёзмаси тавсифини
б е р г ан ф р а н ц у з ш а р к ш у н о с и Б л о ш е « С и т т а и з а р у р и я » цаси-
д а л а р и н и н о м л а р и б и л а н с а н а б ч и к ^ а ч , я н а ш у л а р н и ёзган:
«Мир Али-Ш ер Н авоийнинг форс тилидаги яна учта ^асидаси
с а р л а в ^ а с и з ва автор номисиз берилган. Б у л а р Султон Ху
саин Ба.^одирхонга ба г и ш л а н г ан . Д а с т л а б к и иккитаси «алиф»
б и л а н , у ч и н ч и с и э с а «б е» >;арфи б и л а н ц о ф и я л а н г а н . Бу
а с а р л а р « Д е в о н и Ф о н и й » т а р к и б и г а к и р а д и » 6. Б л о ш е бу i\a-
сидаларнинг «Фусули арбаа» эканини билмаган. Алиф билан
ь;офияланган к а с и д а л а р , Б л о ш е айтганидек, иккита эмас, б а л
ки учтадир.
Н и х о я т , бу т у р т ^ а с и д а х а ц и к а т а н ^ а м А л и ш е р Н а в о и й
нинг «Ф усули а р б а а » ас ар и деган да ъ вон и цуйидаги д а л и л -
л а р билан и сб о тл а ш г а х.аракаг килам из.
1. Б и р и н ч и в а э н г а с о с и й д а л и л бу ц а с и д а л а р н и н г м а з м у
ни, г о я в и й й у н а л и ш и в а ж а н р х у с у с и я т л а р и д и р . М а з к у р i^a-
с и д ал а р , ш оирнинг узи айтганидек, т а с а в в у ф р у ^ и д а эмас,
д у н ё в и й м а в з у д а ё з и л г а н д и р . Х а м м а к а с и д а н и н г к и р и ш (на-
си б) ц и с м и д а н сунг « ту рт ф а с л хо си яти » т а б и а т м а н з а р а л а р и -
нинг а ж о й и б р еа л и сти к тасвири о р к а л и узи га хос и б о р а л а р д а
б ер и л ад и . Т у р т а л а к а с и д а д а ш оирнинг узи «М у ^ ок ам ат-ул -
л у г а т а й н » д а а й т г а н т у р т ф а е л н и н г «... х а р о р а т в а б у р у д а т в а
ру ту б ат ва ёбусати кайфияти...» р а в ш а н ифодасини топган.
« С а р а т о н » , « Б а ^ о р » в а « 1 \и ш » к а с и д а л а р и н и н г и к к и н ч и я р -
м и с и э с а С у л т о н Х у с а й н м а д ^ и б и л а н я к у н л а н а д и . Х,ар т у р т
к а с и д а >^ам к а с и д а ж а н р и г а хос м у б о л а г а л и и б о р а л а р ва
д а б д а б а л и усл у б д а ёзилган.
2. Б у ц а с и д а л а р н и н г , Б л о ш е а й т г а н и д е к , у ч т а э м а с , б а л к и
т у р т т а б у л и ш и , а й н и в а к т д а >^ар б и р к а с и д а н и н г у з м а т л а ъ и
ва м а к т а ъ и г а эга булган ^ о л д а турт хил в а зн д а ёзи лганлиги
бу асар ни нг «Ф усули а р б а а » э к ан и г а д а л и л д и р.
6 B lo h e t , Е . C a t a lo g u e d e la c o l l e c t i o n de m a n u s c r it s O r le n t a u x con
s e r v e s a la B i e l i o t h e g u e N a t i o n a l e , P a r is , 1900.
11
3. Б и з ю ц' о р и да б у т у р т к а с и д а н и н г б и р о н т а с и г а >;ам о т
К у й и л м а г а н и н и а й т г а н э ди к. А м м о т е к ш и р и ш л а р ш у н и к у р -
сатадики, ^ а р бир цасида текстида ту р т ф а сл и ин г номи т у р л и
и б о р а л а р д а к у р с а т и л г а н . М а с а л а н : б и р и н ч и ц а с и д а д а OUo
с а р а т о н с у з и н и н г у ч м а р т а ( б а й т л а р 1 а , 7 0 а , 715); и к к и н ч и
кас и д ад а U f j i - хазо н сузининг турт м арта (бай тлар 8а, 9 а ,
2 3 а , 3 0 а ); у ч и н ч и ц а с и д а д а J~>. ба . ^ ор с у з и н и н г б е ш м а р т а
( б а й т л а р 1 а , Са, 11 а , 1 2 а , о б а ) у ч р а ш и ва н и ^ ' о я т т у р т и н ч н
цасидада Дай с у з и н и н г у ч ж о й д а ( б а й т л а р 5 а , 105, 2 8 а )
м авж удли ги бу турт касида номини бирма-бир аницлаш га
асос булди. Б и з ш о н р н и н г уз с у з и ва и б о р а л а р и д а н к е л и б
чиь;иб, т у р т к а с и д а н и ш а р т л и р а в и ш д а „ С а р а т о н " , „ Х а з о н " ,
„ Б а ^ о р “ ва „ Д а й “ су злари билан н ом ладик. Ф и к р и м и з ч а , хар
б и р к а с и д а н о м и у з и г а м о н а н д ва т \ т р и б у л и ш и к е р а к .
к К р т и н ч п х и с о п л а н г а н «Д a ii-> к а с и д а с и и и н г 3 4 - б а и т и д а
«Ф оний» т а х а л л у с и м а в ж у д д и р .
12
г а н д а , « з о ^ и р ш у а р о с и т а р и ^ и д а » 7, я ъ н и д у н ё в и й мавзуда,
р е а л и с т и к м етод да я р а т и л и ш и н у^ таи н а з ар и д ан , ш оир дунё-
^ араш и, ижодий методи ва бадиий м а^оратини урганиш да
а л о ^ и д а урин тути ш и керак.
« С а р а т о н » к а с и д а с и н и н г н а с и б ^ и с м и д а ( б а й т л а р 1— 22) ёз
ф а с л и н и н г б е н и ^ о я т и с с и ц л и г и , ь;уёш у т и ж а ^ о н гулзорини
оташ кадага айлантиргани тасвирланган. Ш о и р бу д а ф ъ а
кукдаги ю л д у зл а р н и цуёш х а р о р а т и д а н эриган ^ а л а й и томчи-
л а р и г а у х ш а т а д и . Х,аво, ер, сув, TOFy т о ш , б и ё б о н л а р ^ у ё ш
у ти д а ёнади — бу са рат он ф асл и ни нг кисцача, ам м о ранго-
р а н г ^ а я ж о н л и т а с в и р и э ди.
Касиданинг насиб ^исмидаёк шоир саратон пейзажига
м а н т и к и й р а в и ш д а ж а м и я т :\аётини б о г л а б ю б о р а д и . И н с о н
куёш алангасидагина эмас, ундан хам к \п р о ^ адолатсизлик
у т и д а к у й и б к у л б у л и ш и б а ё н к и л и н а д и . Б у д у н ё г а у м и д бн-
л а н куз очнб келган инсоннинг дун ё да н о^у н а д о м а т д а , утд а
сниб кетиш ини « С а р а т о н » д а шоир ш ун дай беради:
Он р а ф т к и аз от аш и ицщу ди ли ма^р ур,
К а с н ук т а су гол о м а д а абнои зам онро.
С у л т о н и ф а л а к к а д р Х у с а и н он ш а х и РозиЯ,
К - а з а д л чу ф п р д а п с и ж и н о и с о х т ж а х о н р о .
7 Н а в о и ii, М у . ^ о к а м а т - у л - л у г а т а н н , 3 2 - б е т .
13
л а р и д а т е з - т е з у ч р а й д и г а н , н а с и ^ а т о м и з р у ^ д а г и романтик,
о р з у л а р н и и ф о д а л а г а н д ей и ш мумкин.
« С а р а т о н » ц а с и д а л а р и н и н г о х и р и д а ш ои р б и л а н подш ох
у р т а с и д а г и м у н о с а б а т л а р н и н г н а ц а д а р яцин эк а н и н и к у р с а -
тувч и б и о г р а ф и к м а з м у н д а г и янги б а й т л а р н и уци й м и з:
Ш оцо! Ч у з - а в в а л ба д у с а д а й б хариди,
И н б а н д а и бе ф о и д а и *еч м адонро .
Б у с а т р л а р а д а б и ё т ш у н о с л и к д а х о з и р ч а ж у д а оз у р г а н и л г а н
Султон Хусайн билан Навоий муносабатлари масаласига м а ъ
лум янгилик киритади.
Куз фаслининг ажойиб реалистик лав^аси 33 б а й т д а н
т а ш к и л топган «Хазон» ^ а с и д а с и д а г а в д а л а н а д и . ^ а с и д а куз
м а н з а р а с и н и н г Kvpyi^ т а с в и р и д а н и б о р а т э м а с . А с а р н и н г м а т -
л а ъ и д а ё к ; б у ю к и н с о н п а р в а р ш о и р уз д а в р и а д о л а т с и з л и г и д а н
аччиц киноя ^илади.
Д и г а р ш уд б а ^ р и с а н ж и д а н б а р о б а р ад л и д а в р о н р о ,
3-к о ф у ру зи му ш ки р узу ш а б д у п а л л а мезонро.
14
Ун бир б а й т л и г а з а л ш а к л и д а г и б у м а д \ чуцур оптимизм?
б и л а н су р о р и л га н , д у н ёв и й ^ аёт ва ун и нг л а з з а т л а р и н и та-
рона этувчи р и н д о н а р у^га э г а д и р .
« Б а ^ о р » ц а с и д а с и н и н г ун икки бай тл и циск;а н а с и б ц и с -
м и д а гул, б у л б у л , ц и зи л май о б р а з л а р и д а б а ^ о р м а н з а р а с и -
нииг т р а д и ц и о н т асв и р и б ер и л г а н . А м м о ш оир б а ^ о р н и тас-
в и р л а р эк а н , уни яна инсон ^аёти б и л а н б о г л а й д и . Б а ^ о р н и
инсон ^ аёт и н и н г г у з а л к а м о л о т и г а , ун га ц а р ш и к узн и э с а у м р -
нинг х а з о н и г а у х ш а т а д и . Гул ва б у л б у л т и м с о л и д а н а м о ё н
бу л у в ч и о ш и ц ва м а ъ ш у ^ а л и к н и р ани м ат б и л и ш га , яна ^ аёт-
га ч а ц и р а д и :
Б а ^ о р и ум р р о дн дан ки, чун р а ф т у хазон омад,
Х а зон хам б и гу за р а д , то бинигари ин кохи в айранро.
« Б а ^ о р » ц а с и д а с и н и >^ам а с о с а н Б о й ^ а р о м а д ^ и д а н и б о р а т
д ей и ш м ум кин. К а с и д а н и н г 57 б а й т и д а н 45 т аси С ул т о н Х у
сайн т а ъ р и ф и ва т а в с и ф и г а ц а р а т и л г а н . С у л т о н ХУс а йн м а д -
>^и ш у н д а й б а й т б и л а н б о ш л а н а д и :
А гар хо^и б а ^о р и бехазон бини в ар о би нигар,
Б а ^ о р и с то н и халци Х ус р ав и Э рону Т уронро.
« Ф у с у л и а р б а а » н и н г о х и р г и «К, иш» к а с и д а с и н и к о м п о з и -
ц и о н ж и > ; а т д а н уч б у л а к к а а ж р а т с а б у л а д и . Ч у н к и ^ а с и д а н и н г
нас и б цисм и б и л а н асосий ^ и с м и о р а с и г а етти б а й т д а н и б о
рат (28— 3 4 -ба й тл ар) т а с а в в у ф ру^ и да бир г аза л киритилган.
Б у ф а л с а ф и й ф р а г м е н т , а й т и ш м у м к и н к и , ф а к а т «К, иш» !^аси-
д а с и г а хос булмасдан, балки «Фусули арбаа»га ёзилган
ф а л с а ф и й хотим а б$лиш и керак. «Фоний» т а х ал л у си н и н г ^ам
ш у ш е ъ р д а уч р а ш и ф и к р и м и з учун р а в ш а н д а л и л б^ла олади.
А в в а л г и уч к а с и д а г а н и с б а т а н « К и ш » к а с и д а с и и и н г н а с и -
би у з и н и н г я н а х а м к у ч л и , р а в ш а н р е а л и з м и б и л а н а ж р а л и б
т у р а д и . С и м о б р а н г л и ч о д и р г а у р а л г а н о с м о н , ер ю з и н и коп-
л а г а н кумуш кор, м а х б у б л а р ж а м о л и н и узи д а акс эттирувчи
я х м а л а к ж о й л а р киш п ей з аж и н н г а в д а л а н т и р а р экан, шоир
м у^тож ликда яшовчи оддий к иш илар хаётининг киш ф асли да
я н а х а м м а ш а к к а т л и б у л и ш и н и г о я т д а х а я ж о н л и ва и ш о н а р -
л и т а с в и р л а й д и . Б и з бу п а р ч а м и т у л и к к е л т и р а м и з :
15
Ш у д а чу ж а р з и аса м гуши м уфлисон зи с а м о ъ
Ки д у китф ш у д а б а р рах,гузор гуши ^и ж о б .
Б а чаш м н ш ах е та>(аррук н а м о н д а ж у з л а р з а ,
Ч у м аййити м у та .\а р р и к зи ц у д р а т и ваз д о б .
Ч у д и д а и ш у л а ба ранги п а р м а л а ^ ж а с т а ,
Д а р у ба сони м ал а .\ к а р д а ^ у ш р о партоб.
Д а р у н и ^ а л ц а и ча ш м а ш к б а с т а чун а й н а к
В а л е ба чаш м а з он не ф у р у г к а с б у на тоб.
Н и ^ о я т , ю ц о р и д а а й т и л г а н л а р д а н ш у н д а й х у л о с а л а р чи-
ь ; а р иш м у м к и н : X I V — X V а е р л а р к е н г р и в о ж т о п и б , ф е о д а
л и зм д а в р и узб ек ад аб и ёт и н и н г асосий ж а н р л а р и д а н ^исоб-
л а н г а н ц а с и д а Б а д р Чочий, С аккоки й , Л у т ф и й ва Г а д о и й л ар -
да н сунг А л иш ер Н ав о и й и ж о д и д а янги т а р а к ц и ё т бос^ичига
Нутарилади. «Фусули ар баа» касидалари Навоийнинг бош ^а
ц а с и д а л а р и с и н г а р и ю к с а к и ж т и м о и й , м а ъ р и ф и й м а з м у н и , ил-
г ор с о ц и а л г о я л а р , н н с о н п а р в а р л и к т у й г у л а р и б и л а н а ж р а -
л и б т у р а д и . « Ф у с у л и а р б а а » а с о с а н д у н ё в и й м а з м у н д а г и к а_
с и д а л а р д а н т а ш к и л т о п г ан б у л с а ^ а м , у н д а ш о и р пантеизми-
га хос ф а л с а ф и й парчалар хам учрайди.
И и л н и н г ту р т ф а с л и м а н з а р а л а р и ва с о ц и а л в о ц е л и к н и н г
хакконий акс эттнрилишп нуктаи назарид ан «Фусули арб аа»
Н а в о и й н и н г р е а л и с т и к а с а р л а р и гу рух . иг а к и р а д и . Ш у б и л а н
у шоирнинг «Ситтаи зарурия» туркумига кирган тасаввуф
р у х и д а г и ц а с и д а л а р и д а н х а м г о я в и й м а з м у н , <%ам и ж о д и й м е
тод томонидан ало^ида а ж р а л и б туради. «Фусули а р б аа » На-
вопй и ж о д и д а р о м а н т и з м д а н к у р а р е а л и з м м ет оди устун эк а-
нининг я н а бир ёркин исботидир.
«Фусули арбаа»дагн Султон Хусаин мадхлари шоир бн
лан подшох уртасидаги турли ш З о л а р билан бирга дустона,
с а м п м и й м у н о с а б а т л а р х.ам м а в ж у д л и г и н и к у р с а т а д и . Л е к и н
шунп а л о А д а к а н д этиб утмок за р урки , Н ав о и й н и г Султон
Х у с а и н х а к и д а г и б а р ч а а с а р л а р и д а у ч р а г а н и д е к , « Ф у с у л и а р-
иаа»да хам Бойкаро шахсияти шоир томонидан идеаллашти-
р п л а д и . Б н р т о м о н д а н , СЬцдаон Х у с а и н х а к и д а г и м а к т о в к а -
епдаларида Бойкаро шахеини одатда турли-туман муболага-
л а р б и л а н и д е а л д а р а ж а с и г а к у т а р и ш , ф е о д а л и з м д а в р и са -
poli а д а б и ё т и т р а д и ц и я л а р и д а н кел и б ч и ц ц а н б у л с а , и к к и н -
чи дан , бу хил м а к т о в л а р н и к у п р о к ш о и р н и н г р о м а н т и к ор зу-
л а р и и ф о д а с и х а м д е б т у ш у к и ш х а к и к а г г а я к и н б у л и ш и ке-
36
р а к . Я ъ н и п о д ш в Л х а м м а ж и х а т д а н ш о и р м а к т о в л а р и г а са -
з о в и р б у л м а с а .\;ам, Н а в о и й ш у н д а й у л у г л а ш г а л о й и 1\ о ^ и л ,
доио ва одил под ш о. \н инг Султ он Х у с а й н ш а х с и я т и д а м у ж а с -
с а м л а н и ш и н и и с т а р эди.
' Гурт юз и и л д а н о р т и к му’ъ т а б а р к н т о б л а р д у н с с и д а я ш и -
р и н в д л д а ё т г а н « Ф у с у л и а р б а а » к а с и д а л а р и н и н г б у г у н топи-
. шП, р у ё о г а ч ш ш ш и , х а л к ц а т а к. ли м э т и л и ш и у л у г у с т о д н и н г
т у г а н м а с меросинн у р г а н и ш д а янги очилган олтнн са.хифалар-
дап биридир.
Биз Н авоийнннг «Фусули ар б аа » касид алари н и нашрга
т а й ё р л а б , б и р и н ч и б о р у ш б у т у п л а м г а п л о в а к н л д и к ( 1 8 — 33-
Лот ла р ).
« й и б л и о т с к а Х
Г - ------- — -
;l.
I ,1 ►
- Л_ o_LSCJLj f
_ f“ '
ОЦ=- »Li. j _r
^ rj l j ^ '5 s*
a — Is ^ j fr ; I а-ч_>-л ^ у _p
! j Uo ; ‘ it S
I i о , «(.Г" . r
. r
U "i
’У 1 _ rA > -
:s
I f J, * | I wO ^ J
I ^ j ’I j d -j L« j ^ У ^т
d lA S ' аГ J ____ И o ir
f ^ . j J) V'^-' —^ ^
l J^ - o <L-kC>l-w
l^ jf <^-б-л ^ a..' U wIj _ jf
J o ^ A .« ^ jf w X jl- w lj d .c - (Lj j
^ b Ofj-Ij U j(
I ►J <I..A.aaaJ ___ - . 0.—.t>.>«4»,.fi.J j3
f jyc> OwXA# 0 ^ ^ ^ .Г ” o ;^ . 5 ^
_ oJ
! L o j й ^ u f ^ > .ал ^ jp J L c
f_^J^—
о_j <ej>L*.jf OwLof ^JlS—^ d.JSlj
О ^ л .Г **f ^ I ^ ^ x a S”""” ^ .5 * ^
d £ j\ jJ L 25
f 0^ J.JO ± IU Jj-^J.
jf f wl-of d.J2jf J Of
19
ч_$ | U A-w i OUa-jl-w
w’L>.=> f* j.» J_A£ 'rj’~
ci-L / 'J . J ^ C .r * iL J ^ ^
1 * r в ^ i^ S ld d J l_ w-1-чГ
>
O r* J W-! J v_' v .? jt 30
^ j L* J - r “ Г» J J L -J J - c ^ J j
. ^ J1 ’ ^
0 a c
l< o (_ y^ ,j < u L j j! ^^ y ~
'> J j
*_».]з Owl>^5! ( J l J^ZX.. fiJ wLj
b
f
0 -:
1^.Л °^_/-J -*-^L d J f _ д _ . ;1- * ^ f
_ ^ a JL=- ^ i r J J.=- a .. 1
ч> - J 1 r^ r r “
( -^j_j ^ . a -w ^jLi ^ ;Lw
_jf ^ - 6^ —1 ^ - - ' j _jj
I^jI^S" 0jr _uj O jj j j —S ' lo.
О Jr^ J ^ 0 -:|— ' _-Ц 4 ^ 35
I ^ j l j ^ J. Lj O f j l i i ;^ .j
I jjll *J J*9* L ^ kT f (
20
5 У-
I ^у& 0 \- } О ^ ~_J-J. ^
O lS ^ j о ^j \ zk $ y ’i j ^ jj f ;f < t5 ^ ij t ., f 4 О
Ct~ ^ J 3 J-5- J - - ^ У
f -ki.А.л*-' ^ Jt-AJ ^ЙЬ^; ^ —J ^.Z^* 0_1
! y l _ aJV O L x о ^ Г 0 -f ., . t , .
.AS <U
t-'-<r^ Я *J w *J . > C j2 b ^y> o J ^ J* £ *
2 "; г ■
— л - 'j l v*-0 &-V= |*-fl _> -Ц -X
I r:Lof 2 l, „0 •:;*£.; c - ^ o t
;> J i _ 0 .,. ”^ . ± , L , лка ' _ '
^ _ p lc ! __i j j U - :; _ ,U ! U d
L: j 2
Ь ^ „ = 1 f Jy= >
‘ kJ J j- ■ i1
Ci I__; 4
‘2\
l^ j ti d.j ^ j d i.^ ^j.+.A*.J 2>y+.J
J-J" J ! у O j
> -Л; Г y s t ^ y ?
d.'T <L3J \a
■1 J U C S .j u
r>
i u u r ATj j J l j
j _jl;bljLj J L ~ j
r У
- o j ’--w a —г .a JU
J
j j J> o * -: j — b '
^^ J . . ' ^Л.9 J w^L^..aJ <L>j4_J - ^ .- o
y ' J _ j- у lj
I ^ j. J VjS" j\ w i_ x _ jl -----1 / J J . . X _^ J y~ >
b ’> i
J C-O J
JiJ v iL J J
[^.л <ZX.
C r ^
Lj L
J r f-Aj ^j& *5 J - ^ _ > y ^
'-H °>
22
& iO f L .c -' ^jf ^х^л/
o - j j ^ *j y > ^ 3 -^ V * < 5 y ^ J-
fj.j f jL I^ j ч ^И э
C r^ J-^ ^ ^ -Jj- * * j f ^ L s^ y* ^
[^j.jla.^J p.^f J.5 ^ <1- LJ^j
l ^ b - - 1 1 s L * * a. J ^ jf |Lj '_ 5 _ J _ |^ [ <1-6~A
f Is ^ c ^ J -j_ j L C j ^ < ix -^ (^ i O f^ = *
d io L -^ л л j - и L -л j J ^ -g .j ^^*+ j 6^-^~S-i-—i
i O - 6- S ^ А -л Ь » jl ^ y ilij 01 iJ J j\ 20
^^j—
' >-Jo..J,..^ a ^ J *2. ^3 pJl-J ^_j w^-Д-Ь
w1 ^U j r^- ^j-.' I- c iL u jj ^ .]()
\ *j .j ^ ^ 15^ j.L O ^j.p tj j
^ jL ^ j I ^ j ^ A i j
!y L 0 r =*■ , J - 1^,1 w 1 OlJLJ
i— A f^j-J ^ t J=L-' ^ j A U jI S j j * i| rJ
I^ jI^ -^ j ^j .j I ^ _ y ~ -I 0 2 j^ X -5 ^ _ j2 ^ —« j ZLa
24
J>y I1" c‘ '1 ^ 0 г-|<~г' 1 г * = Г ^ J
tr
:I 1 ^ r n r r i - у ^ г г " T ' T I C 1 ^ ” гС Г Л
;.£ ,Г _ П р ■ ^ ~ r c
- r f l? r jC Г с I
•_o " •■ О
| У r • r . j r •— ( 'r i
1— —N f . - r j r ' - j
p s r 1 n _ • '. < " j < - ''
fC \o J \ *
( y * J T ir j t
r* :-ir ry -p , j P 1°"Г ■ e^p, < ^sp ^ С <r^f
-ь -г o - ° ,^ f - p j T j p cr
С; с q c i-3—j<“ i0" ^ J P 1 _ jy ~ T K ^ I
Iг о |f ]
' !у l _ I ***л> * *' —л.***J j ^ ^***J
f^ J f wi>-_ о j a -c j
^ ^ .д ._ ц ) w I^ ^ L j y .J ^ У ^\ ^ jf <1— 3 »_ _ _ _ _ _ j . A ^ — —•»> ^ _ r * ^ i
^_^.JL-*>— .J o ^ r^ j _ j - ^ __ 1 - ^ » . j ^ Jo lo . jf <L^
I^ J U rs j ^ J _ ^ -« f w i-^ L ^ w L jL w ^у Г s J U - h - = » ^ .j
cr^ ? — r- - jT ^J! j Л ЗД
i^ jl— ♦ Г ' ^ j U l r ' _j Ij i S ~ j i > __,L> J j ^ j
dJ
f _f^JL J^ J»aj ^ J^ S’ ^ f_ y > ^j\ j \ v jj.->^9-(
^Л д л - O fw t^ w i.-^
-iJj^ Lw j ^ ^ ix j
vW
4^ - J f ^ s J y * _ + ._ S C > o l> О ^. aJ
^ _
1 '.л > .3 oLo o lv * d .j »X j f J ^ j fJ
;l
!^.:
f jjfJ U -e а Г*Г J l £ >kJ J
ji w , ;
_p u L o j ^ jJ.y * ^ j ~ 51 35
'^J9 ^ °Ц~*
^ . a j .^ 1 j X? u L l^ J Ijl^ ll-
f ^ jJ L i« o .a > J O f o 2 l> -9 Ji.j t ^ y£X * (^j~-J. »
j J —^ j u J ^> j ' ^ i j J-
\^ . j L 6 . J i j - - 1 4 .5 f ^ . j yZLj
jf д .> !^J ; f _ l j f ,^ j j ^j
C J5 cT ^ * 1 J t J j T * ^ J- - ‘- - H ^ ° j^ -jV-
I rj l > OL*.— ! ^ « j j f c O ^ ._ ^ J л i r—’ w b L o
j &j ^ .* .* .X if л .л э ~ У ~ ^ j - ^ 4 .5 ^
27
£.a.j.3ls. j i—> t ' (_y—H—a —
__p - i ^ y j j Jl* 4 * 50
! ^ fj 1 ^_c :—« f оI \S ~
J i y> f_ , p j j J jt! 1j — ol J
—•;' i rs w^>0 ;! Л .я А л л ^ ; l^ j
L '■
J j f _: l J ;f wI a j cc5 Lj
L > "»* Cj ~ * j
.r _
■1 ■ : X J j с 1 -• U ^ j.j! l-Co j О t
j 'j ' - о
l 5 j > M M j ,... U _ . c о _ , ! .! A JL . I
-■ О - —> -
f 'j a J Г 3 * » j _ p f ,;' f.' f
\_ S -i
<— • L a - w j ti ^ . i ij w - 1! t£ lJ li tS * .-> \
<_ j L -Л « r £• -f q d S ' ) £ iJ f
w *^“
jH s liJ _jj\ d j r5 ^ f
28
i j j ^ jP J .)
Lo y M J OwLfi ' _P
c _ j l 5 ^ O ^-f ^ о^Д-l/ L*j _^p
J L kjS ^ ^ > -Л Д I 1л p-w 0 _ Ij y> f y&
l_> OJ & A o JL JL ~ r3
d J L * :* .J o IC j u l j fL t Я-
J jb J ^ ^ J
A f*' ^1 1 ^рХж^л/^ LaJ ^ >»^| • j
<—>^ , Л j|t ^ d j l J L *
P '- 6 - w ; J jl— I a * .1 ^ . 5 ^ J
^ .j f j (___^ r .n ^ ._ д ___jf ^ JL -* d A ^ w l5 ^ 2 0
•>Lo j . ? о^ y j a.G'1 j - a
c j 'b 'J ^ C fJ ^ - j _P
jff» J L a_j j _J / d.5^" 2 i j OLL>
•I О i «_,
« i «1ж
4 * ^.^ rJ , *j—
.J 5^
—> <i.j b>
AJLS> yz* 2/£>
o
U <->c-e ->
«I . f ^c^*.
• -Jj.!
^ - C .O J v -T ^ O ^ -Э
v— % \s - j l c . ^Lj b J Fb . <i-w ;Г
< _ A l* J U (__A l i f o^ . j b U j p
f p ^ - * Jb J * -^ j _H H
(^ '-A O ^ j lx j — z- o!
<
,— A О * _ p ^ ___ ♦ OvJ-j 5__ a i ijb > j ? p
O ”' ^ _ j^ J. J J w4 J
<—.' f ra.-o <t~b a.>^—) • MbI 4 .X . j U s >-
. ■ 'w .
’•;0
C J 'I j d+.£. jf L> -.b f d .5 ^ .д .'
< jU U V f ■ f < i^ a 5 ^ * a .5 * ^ w ^ ij
• SmJ
I^ _ j o j J w ij
^__ j I j I j j
y lo ^ J d .J d iC jL c fc jf s * l~ £ f ,J f f £- w U ^ .-w
j f * r Lc J , k j J 4 5
C s j* 'x i j 3 J-* ( J - ^
_ ,U ys> O ly + -
- ~ * I .*. f i
Г-^* ^ _f j —
v— ’ i-J ^ J —o ^ i ^ - —> 02i ^ j l T ' ^Я_) J *
V 14• j O .
I, J .— ,< A a J l ^ r a - ;o' i f
, vi/U-S
'У * i - J"-' а г-л1--' - > >
_r л-з • f-- Lj s i L X -
J" LkS
&..
A.« -Ts d X О . r - 1 J--' _ / ,ls J ^ ~ '
j IJ X
J
L ,,b U p ^ y.* j \ ул, 2 j .j
>u ,1 '..; ; d X J L i J l__p
3 -^ .j i___ j l j j _a^ x
jr« --’
i j l JLJ ( .J J ' U i J j.0 c
^ ш Г - ■■ 1 45
J '" *
■t • 0y C ' ^ j 4_^ о
J-- ^ -
j L. ^ 0 J ji..v .'
J j J : dX
i
C.-? 1 ^_г-^ j ^ - j » w il ,».*а- ч_ V-Я
J l^ j J . *X > 1j ^ L :- U
J-rr j ' a -"J f - v^ ‘jMJL* cX a« j
V__ J > •
' j .I й -- ч О - > .Л - > ’> у . (tr-— 1 “ - 'j
•<
v -jfj- з o ' . tLs-^.j d»3 k_5 j *-
- t fj 0 . Jk»w o l l j
— й^.~ %; ! j J
\m) » ‘- J d5w 0
j J j
’j r » ^ S j j *
I ' JL = . &9j ^ib.S i j y 65
<r , 1 U “ * -5-
. r . JL T o^ U j
«Г’Ь 3 J
( <}.з15~ c>e
OJ
A .Я—I
t_J _i. л 1^-K-J C^-Ij ^ j ^ lj fvA> >ч
-5
C ^ L e^.j ч_J 2^.-6-J f y£~ |
н J f >
J)-^- QoAAtfcJ - J ^ (Jl
i_ JU -^ /
- J j*
3-40
М. Ш а йхзод а
Т А З К М Р А Ч И Л К К ТАРИЗШ ДАН
(Алишер Навоийнинг о з а р б а й ж о н ш и
тазкирачи ш о г и р д и ^ацнца)
1 Д а в л а т ш о ^ С ам ар^андий, Т а з к н р а т -у ш - ш у а р о , Те^рон,
Ш охобод, 1337 х н ж р и й ( ш а м с и н — 1958). М у х а м м а д Аббосий т а ^ р и р и
ос ти д а, 562-са)(ифа.
34
Л е ки н эпик а с а р л а р билан бир ц аторда, А л иш ер Н авоий
тинмасдан буюк лирикасини хам яратганки, девон шаклида
т у п л а н г а н бу а с а р л а р « Х а м с а » д о с т о н л а р и д а н ^ а м о л д и н р о ц
ш у .^ ра т т о п и б к е т г а н л а р . Б у д е в о н л а р н и н г к и й м а т и .^ а ^ и д а
м а з к у р Д а в л а т ш о . \ б у н д а й д е г а н : « У л у р а м и р н и н г т у р к и й де-
в о н и с у л т о н л а р в а к и б о р л а р м а ж л и с л а р и н и н г з и й н а т и д у р ва
Н а в о и й а р р а н у н и н и н г 2 у н л а р и м у н г л и о ш ш у т а р н и « р о с т » йу-
л и г а о л и б к е л а д и » 3.
Д а в л а т ш о х бу п а р ч а д а А л и ш е р Н а в о и й л и р и к а с и н и н г куд-
р а т и х а к и д а с у з л а ё т г а н и д а суз 'уйини яс аб , «рост» сузинч
и к к и м а ъ н о д а — х;ам т у т р и л и к в а .'уамда к л а с с и к м а к о м л а р -
дан бири булган «Рост» м ац ом и м а ъ н о си д а к улл а н ад и .
Б у у м у м и й б а . ^ о л а р д а н сунг, Д а в л а т ш о х С а м а р к а н д и й Н а
в о и й ш е ъ р и н и н г ж у р р о ф и й с а р . ^ а д в а д о и р а с и н и .^ам б е л г и-
л а м о к ч и булиб бундай дейди:
« У 1\ а н ч а з^ам ш и р и н о в о з а д и р к и , т у р к л а р д и ё р и д а н ( яъ н; :
Т у р к и с т о н д а н , — М. III.) то Х и ж о з ч е г а р а л а р и г а б о р и б е т га н ,
у н а ^ а д а р а ж о й и б д а б д а б а д и р к и , Н и ш о п у р д а н то И с ф а . у э н г а -
ч а ч у з и л и б к е т г а н . А ж а м л а р ( э р о н и й л а р , — М. LLL.) ю р т и д а г н
а ^олининг кулори бу гузал с а д о л а р г а тулган ва о л ам нинг
. \ а м м а б у р ч а к л а р и бу д е н г и з б а р а к а т и д а н д у р д о н а л а р м у я с-
с а р б у л г а н . . . » 4.
Б и з Д а в л а т ш о ^ н и н г б у ш а х о д а т и г а т а м о м и л а и ш о п ч ва
э ъ ти б ор би лан к а р а ш и м и з лозим. А ввало шуки, Н авои й ^али
т и р и к ва р; ти да б и р ш о и р с и ф а т и д а к е н г ш у х р а т т о п г а н и н и ца-
тор з а м о н д о ш л а р и я к д и л л и к билан т а с д и г а а й д и л а р . М а с а л а н ,
Н а в о и й н и н г к и ч и к з а м о н д о ш и З а й н а л о б и д и н В о с и ф и й узи-
нннг « Б а д о е - у л - в а к о е » н о м ли куп м а ш ^ у р ва к и м м а т л и аса-
р и д а Х, и ро т да Н а в о и й ш е ъ р л а р и н и н г х а л к ^ р т а е и д а а ш у л а г а
туш и б раем булганини хоти р л а й д и ва н ам у на учун ш оирнинг
бир м устазодин и мисол ^ил иб («Д ин о фати бир мурбачаи
мо.^и л и к о д и р м а й х о н а и б е б о к ...» )5 к е л т и р а д и . И к к и н ч и д а н ,
м а ъ л у м к и , Н а в о и й уз д о с т о н л а р и н и ё з и ш г а 80-йилларнин.
б о ш л а р и д а к и р и ш г а н б у л с а , у н д а н а н ч а о л д и н , 2 5 — 30 йил
мобайнида лирик ш еърлар — газаллар, рубоийлар, китъалар,
м усам м анлар, м устазодлар. муножотлар, наътлар, сокийнома-
л а р с о ^ а с и д а , б и р ^ а н ч а а ж о й и б а с а р л а р ё з иб , б у л а р н и и к к и
35
л е в о м х а ж м н д а т у п л а г а н ^ а м эди. А л б а г т а , б у а с и л ва н а ф и с
ш е ъ р л а р н и н г ша.хар, с а р о й . б о з о р , зиё лн, к о с и б в а М а др ас а
м у ^ и т л а р и д а х у ф и я б у л и б с а к д а н и ш и м у м к и н э м а с э д и ва
зо та н б у л а р н и х а л к д а н я ш и р и ш на Н а в о и й г а к е р а к э д и ва
на унинг дус тл а ри га . Р а к и б л а р эса канотли цуши^ларнинг
йвлини тусишдан о ж и з эдилар!..
Учинчидан, Д а в л а т ш о Й С а м а р к а н д и й ш о и р л а р ^ а к и д а маъ-
л у м о т берганида, Н а в о и й ва Ж о м и й л а р г а чукур х у р м а т б и
л а н к а р а й д и . Л е к и н ш униси хам боркн, Н аво и й н и н г ж а м и я т -
дагн м а в к е и шу к а д а р м у с т ж й а м эдики, у б и р о в л а р г а хушо-
м а д г у й л и к ц и л и ш г а м у х /го ж э м а с э д и . Ч у н к и у н и н г у з и э н г
ю ц о р и к и б о р л а р т а б а к а с и д а н б у л и б , « а м и р » л и к у н в о н и г а ва
с а л т а н а т д е в о н и д а м Ж ъ т а б а р м а в ^ е г а э г а э ди.
Т урти н чи дан, Д а в л а т ш о ^ у з « Т а з к и р а » с и д а ай ри м ну^сон-
л а р , ж у м л а д а н а й н н б и р ш а х с н и н г и см и, т а х а л л у с и х а с и д а
ё х у д а й н и б и р ^ о д и с а н и н г ж о й и ва с а н а с и т у г р и с и д а я н г л и ш -
л а р г а ва ц а р а м а - к а р ш и м а ъ л у м о т л а р г а й?л цуйса-да, б у л а р
к у п и н ч а и л г а р и у т г а н ва ёки э ш и т и л г а н в о ^ е а л а р г а д о и р д и р .
М у а л л и ф х а м и ш а бевосита кТришиб ту рган тани цли ва муъ-
табар киши (Амир Алишербек) ^ацида тахминий гапларнн
к а л а м г а о л и ш и ёки б е п а р в о и б о р а л а р п ш л а т и ш и ж о и з э м а с
эди. М а ъ л у м к и , Д а в л а т ш о . ^ уз а с а р и н и ф о р с и й т и л д а ё з г а н .
Э н д и ш у н д а й с а в о л т у г и л и б ц о л а д и : бу м у а л л и ф т у р к и й —
у з б е к т и л и н и i^aii д а р а ж а д а б и л г а н в а б у ю к ш о и р и м и з н и н г
д а х о с и г а ба?;о б е р а д и г а н д а р а ж а д а бу т и л н и н г н о з и к т о м о н -
л а р и г а т у ш у н г а н м и ? Б у с а в о л г а ж а в о б бе р и ш учун, Д а в л а т -
ш о ^ н и н г уз « Т а з к и р а » с и д а А л и ш е р Н а в о и й г а б а г и ш л а б ёз га н
бир ки тъ ас и н и ва бир ц аси даси ни эсл а ти ш к и ф о я д и р . Х,ар
Т у р к и с и н к у р у б к и л у р л а р э р д и т а р к у т а в б а .\ ам,
Гар тирик б у л са л ар эрди Л у т ф и й бирлан К а р д а р и й
Б о в у ж у д и форсий д а р ж ун би ш еъри ко мила ш
Чи ст аш ъо ри З а г и р у , кист бори Анварий!?
Т ур тл и к н ин г т а р ж и м а с и : Агар шоир Л у т ф и й ва К а р д а р и й
тирик булганда эдилар, Н авоийнинг туркча ёзган ш еъ р л ар и -
6 К,аралсин: « Т а з к и р а т - у ш - ш у а р о » , 560 в а 573— 7 4 - с а х , и ф а л а р .
3G
ни к у р и б у з л а р и с з и ш д а н б у т у н л а й т а в б а ц и л и б м и н б а ъ д бу
ишни т а ш л а г а н бу л а р эдилар. Унинг м у к а м м а л форсча шеър-
л а р и г а К а р а г а н д а З а . ^ н р н и н г ш е ъ р п н и м а ю , А н в а р н й н и н г у зи
ким булар эди?
Б у ф т ъ а д а Д а з л а т ш о .^ икки туркий ва икки форсий шоир-
ни о л и б Н а в о и й г а циёслайди ва Н аво и й н н н г маАаратиш;
у л а р д а н у с т у н к у я д и . Б н н о б а р и н , м а н т и ц бЦиич а, м у ц о я с а г а
о л и н г а н бу ш о и р л а р н и н г о д д и и э м а с , б у ю к , з а б а р д а с т , к и ё с-
л а ш г а л о й и к й и р и к с а н ъ а т к о р л а р б ^ ’л и ш и ш а р г . Б у л а р к и м ?
Б у ш о и р л а р д а н б н р и н ч и с н х а м м а м и з б и л г а н у л у г т у р к —W aJ
б е к ш о и р и д и р к н , уз з а м о н а с и д а ( X V а с р ) « м а л и к у ш - ш у а р о >
(ш о ир л а р подшоси) л а к а б и билаи шу>фат топган ва Н аво и й
с а л а ф л а р и ичида энг зур туркиигуй шоир ^исоблан ган. М а з-
кур к н тъ ан и н г бнринчи байти охирида зикр этилган К а р д а р и и
ким? Б у савол га бир д ан и г а ж а в о б бериш цийинроц куринди.
Чунки Кардарии ними билан та н н л га н катта, йирик ( ёкн
м а ш . \ у р б у л м а с а - д а , мо.хир) б н р о н ш о и р н и т а н и м а й м и з к и , у
Н авоийдан илгари туркий-узбек тилида кнмматли асар ярат-
г а н ОТЙсин. К а р д а р у з и н и м а в а i^ ae iy ia ? « ^ о м у с - у л - а ъ л о м » -
н и н г « К » ^ а р ф и д а « К а р д а р и и » и с м и д а б ир о л и м н н н г Х о р а з м -
даги К а р д а р цишлогидан чнкдани х ас и да м аълум от берила-
д и \ А б у л м а ф о х и р н о м и б и л а н ш у х р а т т о п г а н бу о л и м фшух
(динии ^у цукш ун осл ик) ф ани га дойр а р а б ч а ёзи лган б и р ^ а н -
ча а с а р л а р н и н г м у а л л н ф и б$»га и. А м м о бу к и ш и н а з м б и л а н
ш у г у л л а н м а г а н , бунинг устига у а с а р л а р н н и ф а к а т ара бч а
ёзган. Д е м а к , Д авлатш о.^ни нг м удд аоси б у л а д и г а н туркийгуй
ш о и р бу з о т э м а с э к а н .
Б а ъ з и бир ц у ш и м ч а м а н б а л а р ва м а ъ х а з л а р г а 8 м у р о ж а а т
к и л 1ан н м и зд ан кейин м а ъ л у м булиш ича, Х ор азм улкасннинг
К а р д а р ц и ш л о р и д а 761 ^ и ж р и й ( 1 35 9 м и л о д и й ) й и л д а в а ф о г
этган М а х м у д бин Али деган бир ш ах е «Нахж-ул-Фародис:>
( ж а н н а т б о г л а р и н и н г нул и) н о м л и д и н и й - а х л о к и й бир а с а р
ё з г а н э к а н . У м р и н и н г б ир к н е м и н и О л т и н У р д а и о й т а х т и С а
ро й ш а .'ф и д а к е ч н р г а н б у м у а л л и ф и с л о м и я т н л м л а р н д а н чу-
ц ур х а б а р д о р б и р а р б о б б у л г а н . Б у а с а р н и н г б и р к а н ч а ну с
х а л а р и м а в ж у д булиб, хусусий ^ у л л а р д а с а ^ л а н и б к ел ган ид аи
унинг уз з а м о н а с и д а а н ч а т а р ^ а л г а н и д а н д а р а к б е р а д и . М а в
ж у д ну сх а л ар к а т о р и д а И с т а н б у л д а Янги Ж о м е кутубхона
с и д а 8 79- сон о с т и д а с а к л а н г а н н у с х а с и М а х м у д б и н А л н х а л и
т и р н к в а ^ т и д а х о р а з м л и к б ир к о т и б т о м о н и д а н кучирилиб
Х о р а з м ш е в а с и г а у йр ун р а в и ш д а х а м м а с у з л а р и х а р а к а т л а н -
7 « К о м у с - у л - а ъ л о м » , И с т а н б у л , 1888— 1898, V ж и л д , 3 8 4 0 - с а х п ф а .
8 «Ислом энцпклопедияси», I II ж и л д , 24 ж у з в , Истанбул, 1945,
287-са-р1фа.
37
ган (зебу з а б а р л а р к у й и л г а н ). Б у ж и х а т д а н к а р а г а н и м н з д а ,
а с а р н и н г х а л н г и н у с х а с и н н т е к ш и р и ш х о р а з м ш е в а с и н и н г ва
балки адабий ла.^жасининг тарихини урганиш учун ж у д а
к а т т а и л м н й а х а м и я т г а э г а д и р 9. Х а р з^олда, ф и к р и . м и з ч а , Д а в
л а т ш о х туркий назм у таен деб к у рса тган К а р д а р и й деган
ш о и р ш у М а х м у д ион А л и д а н б о ш к а к и ш и э м а с , д е б а й т и ш и -
миз мумкин. М а з к у р к и т ъ а д а г п икки форсий ш оирга келгани-
м и з д а , б у л а р .\а м таккослаш га сазовор буладиган буюк
ш о и р л а р д а н д и р , чунончи, б у л а р д а н би р и н ч и си З а х и р Ф а р о -
бий юулиб, Т ур ки стон д а м а в ж у д Ф а р ё б ш ахрида тугилган
(XII аср) ва к а с и д а ч и л и к д а к а т т а ш у х р а т т з о н г а н . У ш еъ р,
а д а б в а т у р л и ил м л а р д а ш у д а р а ж а д а д о н г ч и к а р г а н к и . з а -
м о н д о ш л а р и у н г а « с а д р у л - . \ у к а м о » ( х а к и м л а р б о ш л и г и ) 10 д е б
л а к а б б е р ган л ар. М и с р а д а г и иккинчи шоир булса З а х и р н и н г
з а м о н д о ш и м аш х у р ва м а ъ р у ф к ас и д ач и А нварийдир.
Ш у н д а й 1^ илиб, А л и ш е р Н а в о и й н и н г э пос в а л и р и к а с о х а -
л а р и д а я р а т г а н шох а с а р л а р и , унинг бош к а тур ва н а в л а р д а
^ и л г а н к а т т а в а м у х и м х и з м а т л а р и н и м а ъ л у м д а р а ж а д а соя -
д а к о л д и р и б кетган. Холбук и, И а в о и й н н н г илмий, тадциКий,
а д а б и й т е к ш и р и ш ва т а р и х и й а с а р л а р и х а м кейинги у з б е к
ш о и р л а р и , а д и б л а р и ва о л и м л а р и г а , у м у м а н Я к и н в а У р т а
Ш а р к н и н г суз с а н ъ а т к о р л а р н г а х а м д а суз м у т а х а с с и с л а р и г а ,
я ъ н и б и р суз б и л а н а й т а д и г а н б у л с а к, у н и н г х а л а ф л а р и г а 11
т а ъ с и р с и з й о л м а г а н , а хи р !
Б и з бу м а к о л а м н з д а А л и ш е р Н а в о и й н и н г т а з к и р а ч и л и к
м ак т а б п н и да вом эттирган х а л а ф л а р д а п о з а р б а й ж о н л и к бир
адибниыг ас ари г^Д ида сузлам ок ч нм и з.
М аъ лу м к и, илми б а дсъ (бадиип сан ъ ат лар , кофия нлми
ва а р у з ф а н п н и уз п ' ш г а о л г а н к л а с с и к п о э т и к а б н л и м и ) э с к и
ш е ъ р и я т н и н г и ч к и ь^урилиш к о и д а л а р и н и т е к ш и р и ш б и л а н
к и ф о я л а н и б к о л г а н . А д а б и ё т т а р и х и н и с и с т е м а т и к в а ёх уд ,
ж у д а б у л м а с а , т е м а т и к р а в и ш д а т а с в и р л а б б а ё н крично б е р и ш
3 К а р а л с и и : « Х о р а з м д а ё з и л м и ш 'эски т у р к ч а а с а р л а р » , « Т у р к и й ё т »
м а ж м у а с и , II, 3 1 5 — 3 4 7 - с а й ф а л а р ; Ф у о д К у п р у л и, Т у р к а д а б и ё т и
т а р и х и , 1928, 34 0 — 3 4 7 - с а х и ф а л а р ; С а м о и л о в и ч, Ж у ж и у л у с и в а ё
о л т у н у р д у а д а б и й т и л и , « Т у р к д и л и » , 12-сон. Н с т а н б у л , 1935, 3 5 - с а я м ф а .
10 III и б л и Н у ъ м о !! н ft, Ш. ‘ - р - у л - а ж а м ё т а р и х и а д а б и ё т и Э р о н ,
V ж и л д , Х р д у ч а д а и С к о п и С а и д М у А м м а д Т а ц и Ф а х р н доий Гилонни
таржимаси. Техрон, 1918 хижрий (шамсин 1939), 3— 4-са.\ифалар
( ф о р с ч а ).
11 Б а ъ з и б и р а д а б п ё т ш у н о с л а р и м и з х а л а ф ( п о с л е д о в а т е л ь ) сСзиии
я н г и я с с л г а п «и. *дош» с у з н б и л а н и ф о д а к и л м о к ч и б у л а д н л а р . Ф и к р и м и з -
ча. бу с у з г о я т я с а м а па п о к у л а й б у л и б , vui a т \ ш у н ч а н ч б е р м а и д и , з е р о к и
« и з д о ш > П р и д а н а й н и в а ^ г д а , б и р п а й т н и н г у з и д а б ир изнинг узини
б о с а ё т г з н ик к и й у л д о ш а н г л а ш п л а д и . ^ о л б у к и , б у е р д а б и р р а . х б а р ни н г
о р к а е п д а н у н и н г и з и н н б о с и б б о р и ш г о я с и бор. Б и з э с к и и л м н й т а ъ -
бнр — « ха лаф »и и ц у л л аш та ра ф до р и м н з.
38
и,тми б а д е ъ н и н г в а з и ф а с и г а к и р м а г а н . З о т а н , б и з н и н г з а м о -
иам и зд а ад аб и ёт н а з а р и я с и бирон х а л к ва ё д а вр н и н г ада-
б п ё ти т а р и х и н и н а ^ л ки л и б б е р м а г а н д а й !
Бугун Ш а р к халкларинннг адабиёт тарихларини асл
м а н б а л а р о р к а л и т е к ш и р а м а н , деган тадкш^отчинииг асосий
с у янад н ган м а ъ х а з н турли з а м о н л а р д а , турли ш а х с л а р томо-
нидан турли саба б л а р билан ёзилган т азки р ал ар д и р . «Таз
кира» сузи а р а б ч а бир к а л и м а б^либ, м а к с а д н и у н утм асл и к
учун ёзув о р к а л и зи кр э т м о к д е м а к д и р . М у с у л м о н Ш а р к и
м а м л а х а т л а р и д а бориб-бориб кенг т а р к а л г а н т а з к и р а ж а н р и
в а у м у м а н т а з к и р а ч н л и к к а т т а м у в а ф ф а к и я т л а р г а ва к а т т и к
а н ъ а н а л а р г а эга бу л и б к олг ан. Т а з к и р а ч и м у а л л и ф л а р уз
а с а р л а р н н и т у р л и б е л г и л а р ва 1* ? и д а л а р г а р и о я к и л г а н х о л д а
тузган лар. М а в ж у д т а з к и р а л а р д а одатан м а ъ л у м бир д а в р
нинг ёки м а ъ л у м бир м а м л а к а т и и н г ( куп ин ча к а т о р ь а м с о я
м ам лакатларн ин г) ш оирлари хдкида ran боради. Ёзувчилар,
о д а т д а , бор белги ост ида т у р к у м л а ш а д и . Cjjirpa булардан
х а р б и р и б о р а с и д а ал о. ^ и д а м а ъ л у м о т б е р и л а д и . Б у м а ъ л у -
м о т л а р д а н х.ар б и р и н и м а к о л а ё х у д м а ц о л а ч а , f J I p H p o r i i фи к-
р а д е с а б у л а д и . Б у л а р д а н б ир х и л и у ч - т у р т ж у м л а д а н ибо-
рат кнчкина х а б а р г а у хш аса, б о ш к а бир х и л л а р и дурустгина
м у ф а с с а л т а ц р и з ёки т а н к и д и й м а к о л а н и э с л а т а д и . О д а т д а ,
бу ф н к р а л а р н и и г с х е м а с и к у й и д а г и ч а д и р : а — ш о и р н и н г и сми ,
л а к а б и , к а е р д а н л п г и х . ак и да к и с к а м а ъ л у м о т ; б — ш о и р н и н г
хаёти. характери , б аъ зи хусуси ятл ари тугрисида киска м а ъ
л у м о т ; в — ш о и р н и н г и ж о д н , а с а р л а р и , а с а р л а р и д а г и xy cv -
с и я т и . а с а р л а р и н и н г у з д а в р и д а к а й д а р а ж а д а ш у х р а т тои -
ган лиг н; г — бу ш о и р г а т а з к и р а м у а л л и ф и н и н г м у н о с а б а т и
на ёк и, а к с и и ч а , ш о и р н и н г т а з к и р а ч и г а н и с б а т а н т у т г а н м а в
к е и ( бу м а ъ л у м о т ш о и р б и л а н т а з к и р а ч и у р т а с и д а ш а х с н н
таниш лнк булган такдирдагина берилади); д — шоир хакида
эл о г з и д а ё х у д м у а л л и ф х о т и р а с и д а с а ^ л а н г а н б и р о н к и з и к
г.океа ёки л а т н ф а ; е — ш о и р н и н г и а з м и д а н б и р о н м и с о л (бу,
о д а т д а , г а з а л ё к а с и л а н и н г м а т л а и , би ро н м а с н а в и й ёки р у
боий ва ёх уд к и т ъ а б у л а д и ) ; ж — ш о и р у м р и и и н г охи рн ( а г а р
улган булса, к а е р д а д а ф н этилгани а л б а т т а к у р с а т и л а д и ) .
Т у р г а н r a n , б а р ч а т а з к и р а ч и л с р д а в а х . амма ш о и р л а р х а
к и д а ё з н л г а н ф и ц р а л а р д а а й н а н luv с х е ф а н и н г ' с а к л а н и ш и
ш а р т э м а с . Bv м о д д а л а р о л д и н м а - к е й и н б у л и ш и , а й р и м м о д -
д а л а р н к н г туш иб коли ш и мумкин. Л екин, у м у м а н олганда,
биз к у р с а т г а н сх е м а ку п ч и л и к т а з к и р а л а р учун х а р а к т е р л и
г.а т и п и к д п р . Т а з к и р а л а р к у п и н ч а ё г е о г р а ф и к , ё м о н о г р а ф и к ,
ё хронологик, ё сулолавий, ё иж одий прин ц ип да цу р и л ад и
ёки шоир ном ларн ни н г охиридаги ^ а р ф л а р г а к а р а б ал и ф б е
39
т а р т и б н д а б е р и л а д и . А м м о бу и р и н ц и п л а р н и н г и к к п - у ч т а с н н и
к у ш и б , а р а л а ш т и р н и т а з к и р а т и з г а н м у а л л и ф л а р х а м бор.
Ш а р к д а ( ц е л о м д у н ё с и д а ) б п з г а м а ъ л \ м б у л г а н э нг э с к н
а д а б н и м а ж м у а А б у л ф а р а х Алп п бн а л Х у с а н н и б н М у х а м
м а д и он А х м а д А л г # - р а ш н а л П е ф а . \ о н н п ( 8 9 7 — 967) т о м о н и
дан тузилган «Кнтоб-ал-огонн» (куш и^лар тупламн) дпрки,
бу асар, гарчи бевосита ва том м аъиоси билан т а з к и р а турн-
г а к и р м а с а - д а , к а т т а б и р д а в р н и н г п о э т и к н ж о д и ё т н н и сис те -
м а л а ш т и р и ш ва б а х о л а ш н хктаи н а з а р и д а н кейинги та зки р а -
ч п л а р г а м а ъ л у м д а р а ж а д а п ул очи б б е р г а н д н р . У з и ш а х е а к
у м а в и й л а р су л о л а си г а м ан суб булган А б у л ф а р а х бу кнтобда
х а л н ф а л и к н и н г и л к д а в р н г а о и д куп к и м м а т л и м а т е р и а л л а р н н
тхплашга муваффак булган. К о п и р а н а ш р н д а 21 ж и л д н и
т а ш к и л э т г а н бу м у а з з а м к и т о б т о р м а ъ н о д а т а з к и р а ж а н р и -
га к и р м а с а - д а , к е й и н г и к а т т а т а з к и р а ч и л и к а м а л и ё т и учун
кенг йул очиб берган. Чун к и бадиий ш еъ ри ят н и н г м а н б а и ва
буюк цисмипи та ш к и л цилган огзак и поэзия «Китоб-ал-ого-
ни»нинг бутун м азм у н и н и т а ш к и л этади.
Ш а р к д а ( б и з бу е р д а и с л о м м а д а н и я т п ва д и н н д о и р а с и г а
кпрган Ш а р к м ам лакатлари нп кузда тутамиз) илк тазкира
ё з г а н о л и м а р а б а д и б и А л с а ъ л а б п п б у л г а н (X а с р ) . У у з и н и н г
« Я т и м а т - у л - д а \р » ( З а м о н а н и н г дурд он асн ) номлн та зки р а -
с и д а а р а б т и л и д а ё з г а н ё з у в ч и л а р . ^а ^и ла г а п и р и б , >;а р б и р
ад иб хусусида к и с к а п ш а хаётнп м а ъ л у м jt борган дан кейич
унинг а с а р л а р и д а н н а м у п а л а р келгирадн. Бу т а з к и р а тамо-
м и л а г е о г р а ф и к б е л г н л а р б и л а н т и з и л г а н б у л н б , ш о и р ва
ё з у вч и л а р н и Сурня ( Ш о м ) , П рок, Ж и б о л , Хуросон (Мова-
ро ун на. \р х а м бу д о и р а г а к н р и т и л г а н ) улкаларига ь^араб
тур к у м л аш т и ради.
С а ъ л а б и н д а н а н ч а к е й и н ф о р с - т о ж и к а д а б и ё т ч и л а р и >;ам
шонрлар ^акида асарлар яратиб бердилар. Бирок булар хали
т о м м а ъ н о с и б и л а н т а з к и р а З у л и ш д а н а н ч а узок, т у р а р эди.
Ч у н к и б у л а р д а бир к а н ч а б у л а к м а с а л а л а р ц а т о р и д а йул-
й у л а к а й ё к и б и р о н м у н о с а б а т б и л а н ш о н р л а р . ха к ида с у з бо-
ради. Б у н д а й а с а р л а р г а як ко л мисол килиб Н и зо м и й Арузий
С а м а р к а н д н й н и н г «Ч ахор м а к о л а » номлн асари нн курсатнш
м у м к и н 12. 11 56— 57 й и л л а р д а А ф г о н и с т о н н н н г Б о м и ё н в о д и с и -
да м а в ж у д б \ л г а н Р у л г у л а к а л ъ а с и д а с а м а р к а н д л и к Низо-
м и й т о м о н и д а н ё з и л г а н бу к п т о б п о д ш о х л а р г а х у л ц у а.хлок,
одобга оид н а е н х а т л а р билан тулган булиб, асосан о р н ф л а р
( з и ё л и л а р ) н и н г к а д р у к и й м а т и н и у л у г л а ш н и , у л а р н и н г мех-
12 А х м а д б н н У м а р б и н А л и Н и з о м и ii А р у з и ii С а м а р -
к а п л и ; ' , Ч а х о р м а к о л а , 1313 х и ж р и п , Т е м о й , М к р з о Мухаммадхон
К а з в и н п н т а х р и р этг ан т а н к и д и й матн.
40
натини ва хизматини ю ксак ба^олаш ни ш охларга эслатнб
у т а д и . У ,\а р б и р ^ у к м д о р н и н г д а р г о х и д а в а х а с т п д а т у р г
т а б а к а зиёлининг к атта роли борлигини кенг та в си ф кплиб
утади. Б у л а р : 1 — даО нрлар, яъни к о ти бл а р ёхуд м ун ш н л а р;
2 — ш о и р л а р ; 3 — м у н а ж ж и м л а р ва 4 — т а б и б л а р д а н нборат-
д и р . Му а л л и ф х а р б и р з н ё л и м у т а х а с с и с н и н г ш а р а ф л и м е й а -
ги х. а к ида уз д а в р и г а н и с б а т а н п р о г р е с с и в ф икрлар баёа
к п л г а и д а п к е й н и б у т у р т т а б а ^ а н н н г н а м о я н д а л а р и х ;а^и д а
у з и р а в о я т т а р н к а с и д а э ш а т г а н ё к у р г а а в а ё х у д у к а г а в во-
к е а л а р и н и х.икоя к;илиб б е р а д и . Б и з н и бу е р д а к у п р о ц ifi-
зпктирган ж н х а т м у а л л а ф н и и г ш о и р л а р х а к и д а берган маъ-
л у м о т л а р и д а р . Н а з о . м а а А р у з а а С а м а р к а н д н й IX, X, XI, X I 1
а с р л а р д а У р т а О с и ё , Э р о н в а А ф г о н т у п р о к л а р и д а Ж к м с у р-
г а н х у к м д о р л а р н н н г х о и а д о н л а р и г а х н з м а т к а л г а н ё к а уз
та^дирпни уша ,\укмдорларнинг саройлари балан боглаган
ш о а р л а р п и ан а ш у н д а й кплиб, сул ол а белгиси билан туркум-
л а ш т и р и б р у н х а т г а о л а д и . Ч у н о а ч а , м у а л л и ф С о м о н и й л а р хо -
надонинннг исмина аб ад ай л а ш ти р г ан сабаб деб улар даврид а
устод Р удак и й ни нг, Абу Аббос Р аб и н ж о н и й н и н г, Абу М у с ал
Бухорипиипг, Абу И схок Ж уа б о р н й н и н г , Абулх.асан О га ж и й -
нинг, i а х о в и й н и н г , Х а б б о з п Н и ш о п у р и и н и н г в а А б у л х а с а н
Алкисоийнинг я ш аб иж од ^илганларини курсатадн. Сунгра
м уаллиф Насриддин хонадонига, яъни Разн ави й лар сулола-
сига м ансуб подшозуларнинг н ом ла р и н и абадийлаштиргак
ш о и р л а р н и (Унсурий, А с ж а д а й , Ф а р р у х ай , Б а ^ р о м а й , М а съ у-
дай, М а с ъ у д С а ъ д С а л м о н , Усмон М ух т о р , М а ж д у д С а н о и и
ва б о ш к а л а р а а ) бар сира с а н аб утади.
Хоцонийлар хонадонига, яъни купинча бизга Корахоний-
лар нома билан таналган сулолага хизмат килган ш оирларни
(шулар каторида Кулобий, Н а ж и б Фаргоний, А мъак Бухорий,
Р а ш и д С а м а р ц а н д и й , Ж а в .^ а р и й , С ут ди й, А л и Ш а т р а н ж и и ва
б о ш к а л а р н и ) зикр э тг ан д ан кейин Н и зоми й Арузий, бирин-
к е г и н Б у я х о н а д о н и г а б о г л и к ш о и р л а р н и , С а л ж у к н й л а р су-
лоласига хизмат килган шоирларни, Табаристон маликлари-
ни у л у г л а г а н ш о и р л а р н и с а н а б у т а д и ва н и х о я т Ш а н с а б и й -
л а р с у л о л а с н г а м а н с у б Р у р п о д ш о х л а р и п н м а д .\ э т г а н ш о н р -
лар хакида гапирганида, Абулкосим Р а ф а а й ва А бубакр
Ж а в х а р н й л а р ф т о р и д а узнай ^ам эслатнб « к а м т а р и н а бан-
д а г о н Н и з о м и й А р у з и н » 13 ( б а н д а л а р н и н г э нг к а м т а р и Н и з о
мий Арузпп) деб узининг хакаь;атан Б омиён водисида коам-
м а ^ о м булган кичкина фео дал д а в л а т и г а астойдмл хизм ат
к илганнни эъти роф этади.
41
Н и з о м и й А р у з и й н и н г « Ча. уор м а к о л а с и » х а л и т а з к и р а ти-
пида ёзилган асар б у л м а с а - д а , ф о р с -т о ж и к т и л л а р и д а тазки-
р а ч и л и к н и н г ш а к л л а н и ш и й у л и д а м а ъ л у м б ир б о с ^ и ч н и т а ш -
к и л э т а д и . А р у з и й д а н KeiiiiH б ир к а п ч а т а р и х ч и л а р в а т а з к и -
р а ч и л а р м у ал л и ф н и н г китобини м у ь т а б а р м а ъ х а з деб билнб.
у н д а н к у п ф о н д а л а н г а н л а р . М а с а л а н , XI I I а с р н и н г б о ш л а р н -
д а , я ъ н и б и з н и н г м у а л л к ф уз а с а р и н и т у г а т г а н д а н о л т м п ш
пил кейин, « Т а р и х и Табаристоп»ки ёзган Ион Исфаидиёр
Низомий С ам аркан дий китобидап Фирдавснй хакида берилган
м а ъ л у м о т н и б у т у н л а й ? з а с а р и г а к у ч и р н б о л г а н э д н 14. Т ■’
XV I I а с р н и н г о х н р л а р и г а ч а к у п т а з к и р а ч и л а р Н и з о м и й Са -
м а р к а н д и й н н н г а с а р и д а н кенг ф о й д а л а н г а н л а р . Б у китобнинг
эски ва янгн бир к ап ч а к у л ё з м а н у сх а л ар и м а в ж у д булиш и
у н и н г уз д а в р и д а й'ыча к е н г ш у х р а т т о п г а н и г а д а л о л а т ци-
лади.
Ф о р с - т о ж и к т а з к и р а ч и л и г и н п н г ва ш у б и л а н б и р г а ту рк
(у зб е к) т а з к и р а ч и л и г н н и н г ш а к л л а н и ш и д а ва т а к о м и л л а н и -
ш и д а м а ъ л у м б ир р о л ь у й н а г а н ш у к и з и к а с а р н и н г у с л у б и
х а к и д а м а ъ л у м б ир т а с а в в у р т \ т д и р и ш у ч у н муаллифнинг
У м а р Хайё-м х а к и д а г н х и к о я с и н и , я н а т у т р и с и х о т н р а с и н и бу
ерда к ел ти ри ш ни х о хл ар эдим. Гарчи т а р ж и м а д а бу э пизод
уз л а т о ф а т и н и й у к о т с а - д а , б у ю к ш о и р х а к и д а ж о н л и гуво>;
ли б и л а н ё з и л г а н бу х о т и р а у з и н и н г г а м л и н а ф о с а т и ва
.часе >с п а з о к а т п б и л а н к и т о б х о н д и л и и и м а ф т у н к и л а д и .
Хнкоят: Б е ш ю з о л т и н ч и й и л д а 13 Б а л х ш а х р и д а г н К у л ж а л -
л облар кучасида Амир С а ъ д Ж а р р а и и н г ^ураси га х у ж а имом
У м ар Х айём ва х у ж а имом М у з а ф ф а р М сфизорип мехмон б у
л и б к у н г а н э д и л а р . М е н у л а р н н н г х и з м а т и н и у т а б т у р и б э д и м.
З п ё ф а т ж з н г и д а м е н Х , у ж ж а т у л - х а ц 16 У м а р н и н г ш у г а п л а р и -
к и э ш и т д п м : « М с н н н г к а б р и м ш у н д а й б ир ж о и д а б у л а д и к п ,
х а р ба.хор ч о г и д а ш а б б о д а у с т и м г а г у л л а р с е п и б т а ш л а й д н ! »
М е н бу с у з л а р г а т а а ж ж у б л а н д и м , б и р о к б у н д а й б и р з о т н и н г
ёлгон с у з л а м а с л и г и н и х а м я х ш и б и л а р эдим.
1 \ а ч о и к и м , м е н б е ш ю з у т т у з н н ч и й и л д а 17 Н н ш о п у р г а бо-
р и б к о л г а н и м д а , ул б у ю к и н со н ю з и г а т у п р о к н и к о б и н н т о р т -
г а н и г а в а ш у паст к а ш д у н ё м и е т им к \ й п б к е т г а н и г а т у р т и ил
т у л г а н эди. М е н п и г з и м м а м д а х а м у з о т н и н г у с т о д л и к х а к и
б о р эди.
14 Б у т \ г р и д а к а р а л с и н : « Ч г Ц р р м а к о л а » н и н г г \ с ч а н а ш р и ( М о с к в а ,
1963) , А. Б о л д н р с в ё з г а н с у з б о ш и , 20— 2 1 - б с т л а р .
15 М н л о д н й т а р и х х и с о б и б и л пи 1112/ 13 й и л д а .
16 Х а В к а т н и н г д а л и л и . Ч у к у р и л ми ва . \ а е д о и и я г т а р а ф д о р и б ? л г а н и
учун Умар Хайём га берилган лакаб.
17 М и л о д и й х и с о б д а 1135/36 п ил .
42
Ж у м ъ а к у п и м е н у н и н г х о к и н и з и ё р а т к и л м о к ч и б у л и б , гу-
рпстонга ж у н а д и м ва унинг к аб ри ни менга курсатсин деб
ч з и м г а б и т т а "^амро.^ х а м т о п и б о л д и м . У к и ш и м е н и Х и р а
гуристонига олиб борди. Мен чап томонга цайрилиб, ^уш ни
бог билан гурнстон то т аси г а солинган деворнинг этагида
унинг м а ^ б а р а с н н и курдим. Уша богдан к у тар и л г ан наш воти
i;a з а р д о л у ё г о ч л а р и £ з б а р г д о р ш о х л а р и н и к а б р у с т и г а ё пиб,
бу Л б р н и г у л л а р г а г а р ц в а н и ^ о н к и л г а н э д и л ар . М е н ш у
дам да у кишидан Б ал х да эшитган сузларини хотирлаб, фарёд
д е б и п г л а б ю б о р д и м » 18.
Шуни хам кайд килиб ясниш керакки, «Чахор м акола»ни
плмнй а с о с л а р д а текш ириб, унинг танцпдий матнини наш р
э т и ш д а ва ш у б и л а н б и р г а , Н п з о м и й А р у з и й т о м о н и д а н й ул
к у й и л г а н б а ъ з и б и р х а т о л а р н и ( н с м л а р н и , с а н а л а р н и , ба?ш-
л а р н и ва б о ш к а л а р н и ) т у з а т и ш д а м а р х у м М н р з о М у х а м м а д
хон К а з в и н и й н и н г х и з м а т л а р и г о я т к а т т а д и р . Б у о л и м « Ч а -
хор м а к о л а » н и н г ас л ида « М а ж м а - у н -н а в о д и р » (нодир нарса-
л а р т у п л а м и ) д е б а т а л г а н и н и и с б о т к и л и б б е р д и 19.
Ф о р с - т о ж и к т и л л а р и д а б и з г а ч а к е л и б е т га н , ч и н ак ам т а з
кира д е б а т а л и ш г а л о й и к и л к а с а р Н у р и д д и н М у х а м м а д Ав-
ф и й (1171 — 1233) н и н г м а ш х у р « Л у б о б - у л - а л б о б » (Магиз-
л а р н и н г м а г з и ) д е г а н к и т о б и с а н а л а д и 20. Б у а с а р и д а А в ф и й
п сл о м и ятд ан кенин пап до булган ф ор с -т ож и к ш о н р л а р и х а с и
да м ар ок ли м а ъ л у м о т беради.
К и т о б X I I I а с р н и н г б о ш л а р и д а х и ж р и й 6 18 й и л д а 21 ё з и л -
гандир. Китоб м у а л л и ф и М у х а м м а д Авфий Яаерда тугилгани
а м и л р у л м а с а - д а , ёш л и к даврин пн г к атта бир кисмини Бухоро-
!и: у т к а з г а н н учун, а д а б п ё т т а р и х ч п л а р и д а н баъзи бирлари
у ни А в ф и й Б у х о р о и й д е б а т а й д и л а р . А в ф и й Б у х о р о д а н к е й и н
С а м а р к а н д г а бориб 1\о рахоннй ш а ь з о д а л а р и д а н К и л и ч Арс-
лон хи зм а т п д а м унши (котиб) булиб и ш лаган.
А в ф и й б у н д а н кейин Хуросон, Сейист он ва Х о р а з м н и н г
т у р л и ш а х д р л а р н д а т у р д и ва о х и р и м у г у л б о с ц и н и д а н э со н-
ом он & ) л н ш н и я т и д а к у п д и ё р л а р н и к е з и б , 1219 й и л д а С и н д
ва М у л т о н $ у к м д о р и Н о с и р и д д и н К о б а ж а н и н г н а з д и д а бош-
18 4-Чахор м а к о л а » , 5.3— 5 4 - с а ^ и ф а л а р .
19 А с а р у н г ш г у з м у а л л и ф и к Р н г а н н о м д а н к у р а К и р о к китобхонлар
д о и р а с н р й г а н Йул аи роц ном би ла н ш у х р а т топ иб к ет иш н га я н а бир
MLC0.1 к и л и б Н а в о п н н и н г « Х а з о й и н - у л - м а о н и й » а с а р и « Ч о р д е в о н » у н в о н и
билан таннлгапинн эслатмш кифоядир.
Ав ф нй дан илгарп дам фо рс- то жик ча та з к н р а л а р ёзилган булса-да,
бул аг . з а м о н а м и з г а к е л и б е т м а г а н . К а м о л и д д и н Х о т у н и й ш - н г « М а н Б к и т
у ш - ш у а р о -сп ( XI а с р ) бу н а в ё з и л г а н а с а р л а р д а н д и р . К а р а л с и н : А б д у л -
г а и и М и р з о е в, Б а ъ з е к а н д ^ о о и д б а я к м а к о л а , « С а д о и Ш а р 1\», 1966,
2- сои. 1 1 1 - с а х и фа .
-1 Милодий 1221 йил.
43
п а н а т о п а д и . А н а ш у е р д а у 1221 й и л д а п о д ш о ^ н и н г в а з и р и
Л й н а л м у л к Р а г у ми д д и н А л ^ у с а п н и й н о м и г а Чкзининг ш о и р л а р
тазкираснни, яъни «Лубоб-ул-албоб»ини яратди. Кейинча у
Д е а л и г а кучиб, у ер н и н г .^укмдори Ш а м с и д д и н Э л т у т м и ш д а р
г о х и д а и л м и й - а д а б и й и ш л а р и н и д а в о м э т т и р г а н 22.
Д е х л и д а у м а ш х у р « Ж а в о м и -у л - ^ и к о ё т ва л ав о м и -ул -р и-
воёт» (хи ко ял а р йигини ва р и в о я т л а р ёруги) номлн асари ни
б н т и р д и * 3.
А вфийнинг шу иккинчи ас ари X III ас р д а н б о ш л а б Ш а р ц -
И с л о м о л а м и д а кенг ш у х р а т топиб, у з о к в а ^ т д а в о м и д а та р и х -
чиларга ва адабиётш уносларга м уътабар м аъхаз (илк манба)
р о л и н и у й н а г а н . Т у р т к и с м д а н (х,ар к;исм э с а й и г и р м а б е ш
б о б д а н ) и б о р а т бу а с а р т у р л и к а с б э г а л а р и , я х ш и в а ё м о н
хул*» 1 а р в а т а б и а т ходисалари бсбида кнзиц м атериалга
эгадир.
« Л \ ' б о б - у л - а л б о б » э с а б ир м у к а д д и м а в а у н и к к и б о б д а н
и б о р а т булиб, у д а в р н и н г ш о и р л а р и х а к и д а н а в б а т м а - и а в б а т
м аълумот берилади. Ш еърнинг хусусиятларидан, маъно ва
м а ф . \ у м и д а н , ш е ъ р и й и ж о д б и л а н ш у г у л л а н г а н з^укмдорлар,
д а в л а т а р б о б л а р и ва о л и м л а р х а ц и д а r a n б о р а д и .
Л екин, м а с а л а н и н г а ж а б л а н у р л и к томони ш ун даки , «Лу-
б об -ул-алб об» гарчи «Ж авом и-ул-хи коёт...» а с а р и д а н олдин-
ро ^ ёзилган булиб, а д а б и с т т а р и х и д а м устасно бир ур ин да
т у р г а н и . ^олда, уч а с р м о б а й н и д а хе ч к и м г а в а ^ е ч к а е р д а
м а ъ л у м б у ' л м ап ь4о,тган, т а з к и р а т у з г а н а д и б л а р в а ш у л а р к а -
т о р и д а б и р и н ч и г а л д а Д а в л а т ш о х уз « Т а з к и р а т - у ш - ш у а р о » -
с н д а , Ж о м и й уз « Б а х о р и с т о н » н д а ва Н а в о и й у з « М а ж о л и с - у н -
нафоис»ида М ух а м м ад Авфий х а к и д а м у т л а к о .^еч н а р с а
а й т м а й д и л а р . Ф а ц а т А . \ м а д А м и н Р о з и н н и н г 1594 й и л д а ё з г а н
«Х аф т ш утим»ида бу т у г р и д а м а ъ л у м о т б е р и л га н д а н кейин
« Л у б о б - у л - а л б о б » т е з о р а д а д о н г ч и к а р а д и , н у с х а л а р и к у ч и-
р и л и б , Ш а р к м а м л а к а т л а р и д а т а н н л а б о ш л а д и 24.
Х а т т о X I X а с р б о ш л а р и д а 1 \у ц о н а д а б и й м у ^ и т и д а « Л у
боб-ул-албоб» м а ъ л у м ва м у ъ т а б а р бир китоб булиб тан ил-
ганини биз шоир Ф а з л и й билан бирга ш ои ра М а .\зу на трт а-
с п д а г и м у ш о и р а д а Ф а з л и й н и н г б ир и м о с и д а н п а й ^ а б о л и ш н -
миз мумкин:
Ю з о ф ари н сузингга «Л у б б и лубоб» курмай,
Арзи ж а м о л эта рм у о н и н а об к у р м а й ? 25
4-1
Т а з к и р а ж а н р и н и н г п а й д о б Д п иш и в а у м у м а н т а з к и р а ч и -
ли кн и н г та р а к к и ё т и н и тугрн та са в в у р кили ш учун М у х а м м а д
А в ф и й н и н г м а з к у р а с а р и д а н а л б а т т а х а б а р д о р б у л м о ^ ло-
з н м . Уз и у з б е к а д а б и ё т и т а р и х и д а к у п к и м м а т л и тазкира
(«М ажмуат-уш-шуаро») яратган Фазлий, юкорида эслатиб
у тгани м и зд ек , «Л уб об»н и тилга олиши бе ж и з эмас. Узбек
адабиётин ин г у сто зл ари бу асарни (гарчн у Н а в о и й д а н бир
а с р к е й ин м а ъ л у м б у л и б д о л г а н б у л с а - д а ) м у т о л а а к н л и ш н ч
в а у н д а н в о ц и ф б у л и б т у р и ш н и м а й о р а т ва м а ъ р и ф а т н и н г б ир
далилидек бахолай бошлаганлар.
1902— 1906 й и л л а р д а бу к и т о б н и н г я х ш и м у ^ а д д и м а ва
х о ш н я л а р б и л а н н а ш р э т и л и ш и 20 У р т а О с п е в а Э р о н м а д а н и и
тари хи га оид к\ и к и м м а т л и бир м а ъ х а з н и к г кенг плмий тад-
к и к о т д о н р а с и г а к и р и ш и г а с а б а б С Е лди 27.
Б и р о к биз ю к о р и д а к ай д к илиб утганим издек, XV ас р д а
М у х а м м а д А в ф и й н и н г т а з к и р а с и а д а б и й д о и р а л а р д а деч к и м-
га м а ъ л у м э м а с эди. Ш у н и н г у ч у й б у д а в р д а Д а в л а т ш о х , т и з -
г а н « Т а з к и р а т - у ш - ш у а р о » бу с о х а н и н г ( ф о р с ч а ) э н г в а з м и н
ва м аш х у р м а д с у л л а р и д а н сан ал ган. У м ум ан о л г а н д а эса, б у
тун ф о р с - т о ж и к т а з к и р а ч и л и г и д а А в ф и й н и н г « Л у б о б - у л - а л -
боб»идан кейин иккинчи т а з к и р а Д а в л а т ш о х н и н г «Т азкират-
у ш - ш у а р о » с и х и с о б л а н а д и 28. А с а р д а 350 ш о и р ^ а к и д а м а ъ л у -
мот берилади. Китоб Хуросон ва Урта Осиё та ри хи н и н г X —
X V а е р л а р и г а о и д м а т е р и а л л а р г а бой. У б и р д е б о ч а , е т т я
боб ва х о т и м а д а н и б о р а т булиб, А л и ш е р Н а в о и й г а б а г и ш л а н -
г а н . Г а р ч и « Т а з к и р а » н и н г к у л ё з м а л а р и куп б ^ с а - д а , л е к и н
б у л а р т а л aii х а т о л а р б и л а н к у ч и р и л г а н н у с х а л а р д н р . А с а р -
н и н г э нг я х ш и м а т н и м а ш х у р и н г л и з о л и м и Э д у а р д Б р а у н то-
м о н н д а н т а й ё р л а н г а н э ди. К е й и н ч а э р о н л и к адабиётшунос
М у х а м м а д А б б о с и й бу м а т н н и ц а д и м и й в а м у ъ т а б а р би р
н у с х а б и л а н к и ё с л а б , 1958 й и л д а Т е х р о н д а ч о п э т т и р г а н . Ки -
тобда ш о и р л а р хаётига дойр л а т и ф а л а р к^Ьдир. Б у китоб
Эрон ва У р т а О с и ё а д а б и й . ^ ё т и г а дой р материалларининг
бой лиги б и л а н ш у х р а т тоииб, Р а р б ва Ш а р к плми й д о и р а л а -
р и д а б ир м а ъ х а з д а и и с т и ф о д а к и л и н а д и . М а м л а н , Ф о н Х а м
м е р ( В е н а , 1818) Е в р о п а д а в а С у л а й м о н Ф а х м и й афандн
Т у р к н я д а 29 м а з к у р а с а р д а н м у ъ т а б а р м а н б а к а б и ф о й д а л а н -
ганлар.
“ М у х а м м а д А в ф и и, Л у б о б - у л - а л б о б , Э д у а р д Б р а у н в а М и р з о
М у х а м м а д х о н К а з ш ш и п н а ш р г а т а й ё р л а г а н т а н к и д и й матн.
27 « Ц е л о м э н ц и к л о п е д и я м » , II ж и л д , 1 1 - жу з в , 22— 2 3 - с а . ^ и ф а л а р .
28 « К р а т к а я л и т е р а т у р н а я э н ц и к л о п е д и я » , II т о м , « Д у а л а т ш а х С а м а р
канд»» маколаенга каралсин.
29 С у л а й м о н Ф а х м и й , Сафинат-уш-шуаро (шоирлар кемаси),
Истанбул, 1943.
45
Т а з к и р а л а р х а ц и д а r a n б о р а р э к а н , а д а б и ё т т а р и х ч и с и яна.
бир нарс ан и эъ ти б о р га олиш и керакки, ш онрлар х ак.пДаг и
тазкиралардан ташцари, тасаввуф арбоблари — суфийлар,
ш а й х л а р , п и р л а р тулрисида ту зи л ган т а з к и р а л а р д а ва хатто
Хукмдор х о н а д о н л а р и б о р а с и д а ёзилган с о л н о м а л а р д а х ам
ш о и р л а р х а с и д а м а р о к л и м а'ълум отл ар га та со д и ф крыинади.
Ш у л ар ж у м л аси дан Ф арндиддин Атторнинг « Т азк и р ат -у л -аз'
лиё», А б д у р а х м а н Ж о м и й н и н г « Н а ф а .\ о т -у л - у н с » ва Н а в о и й -
н и нг « Н а с о и м - у л - м у . \ а б б а т » и д а б у н д а й м и с о л л а р н и у ч р а т и -
ш н м и з мумкин. М а ъ л у м к и , Н а в о п н н и н г «Насоим-ул-му^аб-
б а т » и д а А х м а д Я с с а в и й ва Л д и б А х м а д к а б и т у рк и н ш о и р л а р
. \ а к и д а г а н б о р а д и . Я н а т у т р и с и , г а р ч и бу к и ш и л а р н и у « м а -
ш о п и х л ар » ( ш а й х л а р ) унвони остида берса-да, б у л а р д а н хар
б и р и уз с о х а с и н и н г и и р и к ш о и р и Ф л ган ки , а д а б и ё т т а р и х ч и -
л а р и у ч у н м а с а л а н и н г бу т о м о н и к у п р о ц к и з и к а р л и д н р . М у -
ал л и ф , у зи д ан и л гари ги т а с а в в у ф т а з к и р а л а р и г а — чунончи.
Ф а р и д и д д и н А т т о р н и н г « Т а з к и р а т - у л - а в л и ё » ва А б д у р а.\м о н
Ж ом ийнинг «Нафахот-ул-унс» асарларига кирмаган «турк
м а ш о й и х и » н и и м к о н б о р и ч а « т н л а б т о п и б » , у з к и т о б и г а ки р-
г и з г а н и н и а й т а д и 30. У «Х1и б а т - у л - . \ а ц о й и ^ » н и ё з г а н А д и б А х
м ад хакида дейдики:
«. .. Ул ^ а м т у р к э л и д и н э р м и ш . А н и н г и ш и д а Fa p n u н и м а -
л а р м а н ц у л д и р . К у з л а р и б у т а р э р м и ш ва ас л о з о ^ и р э р м а с
э р м и ш » 31.
Б у н д а н кейин Н а в о и й А диб А х м а д д а н икки бай т келти-
радикн, у л ар д ан биттаси хам шу хнкматли фарддир:
СЗнгакка и л и к д у р , э р о н г а 32 б н л и к 33,
Биликсиз эрон, у л — с у н г а к с и з и л и к 34.
30 « Ж о м и й в а Н а в о и й » , Т о ш к е н т , 1966, 112— 1 1 3 - с а . \ н ф а л а р .
31 Ф у о д К t п р у л и, X I I а с р т у р к ш о и р и А д и б А ^ м а д ( « Т у р к т и л и
в а а д а б и ё т и з^акида т е к ш и р у в л а р » т у п л а м и д а н ) , И с т а н б у л , 1939, 70- са-
дифа.
32 Э р о н — эр к и ш и .
33 Б и л и к — б и л и м , д о н и ш , ил м, м а ъ л у м о т ( « Л у т а т и ч а т о т о и й - т у р к и й -
у с м о н и й » , I ж и л д , 9 4 - с а л и ф а , И с т а н б у л , 1298 д и ж р и й Ш а й х С у л а й м о н
Бухорий асари).
34 У ш а а с а р , 7 1 - с а д и ф а .
46
«... В а а н и н г т и л и т у р к а л ф о з и 35 б и л а м у в о и з а 36 в а на*
с с й щ г а 37 г у ё 38 э р м и ш , б а л к и , а к с а р т у р к у л у с и д а х и к м а т в а
н у к т а л а р и ш о й е ъ д у р в а н а з м т а р и к и б и л а а й т у р э р м и ш ...» 3*1.
Шуниси дн щ Я гга лойикдиркн, «Н асойим-ул-мухаббат»да
м у а л л и ф Адиб А.^маддан к елтирган б а й т л а р д а н бири ва яна
« Л 1 у н ш о о т » 40д а г и м а к т у б л а р д а н б и р и д а б а ё н э т и л г а н т у р т л и к
А д и б А х ; м ад н ин г м а ш х у р « Х , иб а т - у л - : \ а к о й и к » а с а р и д а у ч р а -
м а й д и . Д е м а к , Н а в о и й д а в р и д а А д и б А х м а д н и н г и к к и н ч и б ир
а с а р и х ам х а л ^ у р т а с и д а кенг ш у х р а т к о з о н г а н д и р .
«Н асой и м -ул -м у.\аб бат» билан ш у н д а й та н и ш у в очи^-аён
к у р с а т а д и к и , Н а в о и й н и н г а в л и ё л а р >;аётига д о й р ё з г а н ( ёк и
Ж о м н й д а н э р к и н т а р ж и м а к п л и б , б у н г а б ир к а н ч а м а т е р и а л -
лар кушган) шу асарида адабий тазкирага якинлаш аётган
б ир ^ а н ч а у н с у р л а р б о р э к а н .
Зотан адабиёт тарихчнларн тазкнраларни уларда мавж уд
м у н д а р и ж а л а р г а к у р а б ир н е ч а т у р г а а ж р а т г а н л а р . У л а р н и
« Газкират-уш-шуаро» (шоирлар тазкираси), «Тазкират-ул-
машойих» (шайхлар, авлиёлар ^акидагн тазкира), «Тазкират-
ул-хаттотин» (хатт отл ар х ак и д а т а з к и р а ) каби н ом лар билан
а т а г а п л а р 41.
Н а в о и й н и н г а в л и ё л а р ( иак и да ги т а з к и р а с и ш о и р л а р х а к и -
д а ё з и л а д и г а н т а з к и р а с и у ч у н б ир б о с к и ч , б а л к и м а ш ц р о л и -
ни Е т н а г а н д и р .
А ммо Н аво и й узининг м аш х ур «М а ж ол и с-у н -н аф ои с » аса-
ринн б о ш л а г а н и д а асосан Д ав латш охнинг «Тазкират-уш-
ш у а р о - с и г а в а А б д у р а ^ м о н Ж о м и и н п и г « Б а . \ о р и с т о н » и г а ух-
ш а ш а с а р я р а т м о к ч и э ди.
Навоий Абдурахмон Ж ом ийдек «олимикдор кишининг «Ба-
х о р и с т э н » о т л и г к и т о б и » д а 42 б ир р а в з а н и н г в а з н л и к к у н л о в ч н
булбулларга баш ш лан ган и н и кайд килиб угганида Ж омийни
35 А .г ф о з — л а ф з л а п
36 M i / в о и з а — в а г )лаг>.
37 П асойих — насндДрар.
38 Г й ё — г а п и р у в ч и , Я ’з л а с т г а н .
39 Ф у о д Купрули, XI I а с р т у р к ш о и р и А д и б А к м а д , 71 - с а . \ н фа .
40 Ад иб А \ м а д н и н г р убоийси ш уди р:
47
б ир к а н ч а т а з к и р а ч и л а р д а н а ж р а т и б о л г а н д е к б у л и б «Ул
ж у м л а д и н б и р и » 13 д е б к у р с а т а д и . С \ н г р а А л и ш е р Навоий
« Х у р о с о н м у л к и н и н г а с и л м и р з о д а л а р и о р а с и д а ф а з л в а до-
ниш зе вари би л ан б а х р а м а н д булган ам и р Давлатшох»нинг
« Т а з к н р а т - у ш - ш у а р о » о т л и г к и т о б и г а ю к с а к б а х о б е р и б , «во-
к и а н б а с и з а х м а т т о р т и б д у р в а б у т о и ф а н н я х ш и ж а м ъ мИ-
л и б д у р » ,44 д е й д и .
Лекин тазкирачилик оламида м авж уд булган асарлардан
Н а в о и й ф а к а т ш у и к к и а с а р н н г и н а б и л г а н м и ? А л б а т т а , йук.
Б у т у г р и д а у о ч и ц д а н - о ч и к баён ю т а д и к и , бу б о б д а ( я ъ н и
т а з к и р а ч н л и к д а , — М. Ш . ) « я н а д о г и р а с о и л в а к у т у б б о р » 45.
А м м о Н а в о ] # м а з к у р т а з к и р а р и с о л а л а р и ва к и т о б л а р и д а г и
а с о с и й н у к с о н д е б , у л а р д а ф а к а т ил г а р и у т и б к е т г а н ш о н р -
л а р х а к и д а суз оо рн б, з а м о н а н и и г ( Н а в о п и уз з а м о п а с и н и —
X V а е р н и в а х у с у с а н а с р н и н г II я р м и н и к ш д а т у т а д и ) ш о и р -
л а р и . а й н и к с а г а з а л н а в и с ш о и р л а р и х а к и д а б и р о г и з х а м га-
пмрилмаганини билади.
Н авоий, т а з к и р а л а р н и н г в а з и ф а с и — шоир ва адиблар-
и и н г н о м и з а м о н с а х и ф а л а р и д а н у ч м а с и н д еб , у л а р н и н г а з и з
н о м лари н и к и то б л а р га н ак ш кплиб к у й и ш д ан нборатд и р, деб
ку п т у г р и т у ш у н а д и . У А о д у р а х м о н Ж о м и й н и н г а д а б и ё т ва
м а д а н и я т сохасидаги м авк еп г а улуг бахо бериб, са к ки з р а в за
( б о г ч а ) д а к н б о р а т бул г а! ! « Б а х о р и с т о н » н и н г е т т и н ч и р а в з а с и
ш онрларга багпш лап ганнка катта та ш аккур ила к а П д ки-
л а л 1Г-°.
Л е кн н . ю к ори да айтгани м и здек, Н а в о и й хар п к к а л а тазки-
р а д а к \ п р о к ил г а р и у т и б к е т г а н ш о и р л а р х а ^ и д а г и н а r a n бо-
риб т у р г а н и д а я к а н о а т л а н м а й д и . У уз з а м о н д о ш л а р и к ато р и д а
бир к а н ч а ш о и р л а р н и н г н л г а р и ут ган с а н ъ а т к о р л а р д а н сира
к о л п ш м а е л н г п н и к а й д ц и л и б д е й д и к и : «... ш н к а с т а х о т н р г а
в а с и н \ '5 к у н г у л г а к о л д и к п м . Сир н е ч а в а р а » б н т и л г а й в а бу
а с р ш у а р о с и б и л а o v л а в р з у р а ф о с и о ти н а н д а с а б т э т и л г а й ,
то бу н п ё з м а н д л а р х а м б у р у н г и ш у а р о а к о б н р и з а й л и д а м а з
кур б \ л г аи л ар . . . » ' - 7.
Б у « а с р ш у а р о с и » д е б у з а е р д о ш в а з а м о и д о ш л а р и н и на-
зарда тутган Навоий, аитпш мумкпнки, «М ажолис-ун-нафоис»
(1 4 91 ) к и т о б и б и л а н у з и н и н г э нг к у п р о к з а м о н а в и й м а з з у д а
ёзи лга н ас ар и н и яр а т г а н д и р , зероки « М а ж о л и с » том м аън оси
билан тазкира, яъни адабий-тарихий турдаги асар булиш би
43 У ш а ж о й д а .
44 У ш а ж о й д а .
45 Р асой. 1— рис о л ал а р .
46 А л и ш е р Н а в о и й , М а ж о л и с -у н -н а ф о и с , Т ошкент, 19 6 1, С уйим а
Р а н и е в а н а ш р г а т а й ё р л а г а н т а н к и д и й м атн. 2— 3 - с а^ и ф а л а р .
47 «М а ж оли с...»,— 3—-4-са^ифалар.
48
л а н б и р ш и о р д а , хеч ш у б э д с и з ю к с а к б а д и л й м о х и я т г а ^ а м
эгадир. Бу ас ар д аг и хитираиин п а р ч а л о р н н н г пухталиги, тил-
н н н г с у н ъ н З ва я с а м а с а ж ъ л а р д а к х о л и , с о д д а в а р а в о н бу-
л и ш 1 иги, о л а м л а р г а б е р и л г а н с и ф а т в а т а в с и ф н о м а л а р н и н г
ж, з и б а л и с у р а т ( о б р а з ) д а р а ж а с и г а к у т а р и л и ш и , к у п ч и л и к
ф н к р а ( м г д о л а ч а , м о д д а ) л а р м и п г ч у к \ р ва с а м и м и й л и р и з м
б и л а н о з у ^ л а н и ш и , б а х о л а р н и н г асл з а в ц ва т а м и з д и д би л а н
иф. д а л а н и ш " к н т о б г а о л н й б а д и и й х и с л а т б а х ш э т а д и .
Х о.\ А б д у р а х м о н Ж о м и н к и н г « Б а .\ ) ри ст о н » и в а хоС А л и ш е р
Н а в о и й н н н г « Ч М ж о л и о ж х а к и д а б ир й ш ч а м о н о г р а ф и я л а р
ё з и л и б , у л а р у з б е к к и т о б х о н и г а я х ш и м а ъ л у м б у л г а ни учун,
б и з бу а с а р л а р у с т и д а а л о х н д а т у х т а й м и з . Б и з т а з к и р а ч и л и к
т а р н х и д а ж у д а к а м т е к ш и р и л г а н ва би зиинг к и т о б х о н л а р г а
н о м а ъ л у м б у л г а н а е а р л а р н и м шВ р п д а б а г а ф е и л р о ^ т у ш у и т и -
р ш н и м и з н и н г б о и с и х а м ш удир .
М а ъ л у м к и , « Б а : « д р и с т л: а... и Ж о м и й н и н г яг о н а ба ди и и
н а с р и й а с а р и д и р . М у а л л и ф у зи бу к и т о б н и б у ю к э р о й ш о и р и
ва а д и б и М у с л и х и д д и н С а ъ д и й Ш е р о з и й н и н г « Г у л и с т о к » и д а н
илхомланиб ёзганини «Бахористон»нинг дебочасида эътироф
э т а д и 48.
сБахористон» саккиз равзага (богчага) булннади. Булар-
да н биринчисн — м а ш х у р ш а й х л а р ва а в л и ё л а р г а , нккинчи-
с и — д о н п ш м а н д л а р н и н г хикм атл и г ап л ар и г а ; учинчиси —
^ у к м д о р л а р г а ; т у р т п н ч и с и — с а х о в а т ва х и м м а т г а ; б е ш и н ч и -
си — м у х а б б а т г а ; о д т н н ч н е н — , \ аз нл е э м у т з й и б а л а р г а ; ет-
т н н ч и с и — м ашх. у р в а а т о ^ л и ш о и р л а р г а : с а к к и з и н ч и с и —
жониворлар бахеида м асалларга багишлангандир.
Ж о м и й , у з и а н и к к у р с а т г а н и д е к , « Б а ^ о р н с т о н » н и 9 08
. ^ и ж р и й д а , я ъ и и м и л о д и й х и с о б б и л а н 14 8 6 , 87 й и л д а о з и б ту-
галлатгандир.
Б у ю к эпик шоир, а ж о й и б л и р и к т а р о н а с о з , ф а й л а с у ф , тил-
шунос, ад абиётчи булган А б д у р ах м о н Ж о м и й н и н г д а х о с и д а ч
х.осил б у л г а н б у а с а р х а м о р и г и н а л , м а р о ц л и в а ю к с а к а д а -
б и й - т а р и х и й а х а м н я т г а э г а б у л г а н б ир а с а р д и р . Г а р ч и « Б а ^ о -
ристон» б у т у н л и гн ч а, б о ш д а н - о ё к т а з к и р а т и п и д а г и а с а р бул-
м а с а - д а , бу к птобнннг сттинчи б о б н д а ш о и р л а р х а к и д а б е р и л
г ан м а ъ л у м о т в а ш е ъ р и я т г а о и д м у л о х а з а л а р у н и э нг к и й -
м атл и т а з к и р а л а р ^ а т о р и г а ^ у й и ш га хак беради.
Т а з к и р а ч и л и к д а Н а в о и й у з и г а хос б и р из очи б, а й н и к с а
4 -4 0 49
т у р к и й т и л л а р д а б и р и н ч и 49 у л а р о ц т а з к и р а я р а т г а н и у ч у н в,-)
бу м а ^ о л а м и з д а б и з Н а в о и й т а з к и р а ч и л и к м а к т а б и н и н г Ь з а р -
байж он зам инида давом этганини курсатмокчи булганимиз
учун, « М а ж о л и с » н и н г б а ъ з и бир х у с у с и я т л а р и н и эслатиб
утпшни лозим топамиз.
Н а в о и й уз а с а р и д а прогрессив м а в к е л а р д а н турнб ада-
б иё тнниг т а р б и я в и й ва эст ет ик а.^ампятнни чу кур т у ш у н г а н и п п
и с б о т л а г а н . У х а р б и р ш о н р д а н ё х у д ш е ъ р ж Л з а с к о р и д а н чу-
к > р м а з м у н в а п у х т а ш а к л т а л а б к и л а д и . Ф и к р а л а р д а о л ин -
г а н ,%ар б и р ш о и р н и н г ^ а ё т н , т а к д и р и , и ж т н м о и й с и й м о с и , ху-
н а р и , и с т е ъ д о д н , ф а з и л а т и в а н у ц с о н л а р и б ир б у т у н л и к т а ш
к и л к и л а д и к и , бу ф а к т у з и Н а в о и й н и н г у з а с а р и г а к а т т а ил-
мий м а с ъ у л и я т бил ан ё н д а ш г а н и г а д а л о л а т килади.
«Мажолнс» муаллифи у чу н к а л а м г а о л и н г а н шоирнинг
к ай си т и л д а н ж о д этганлиги б е ф а ц * эмас. У хар цаисн шоир
(унинг цайси ти л д а ё з и ш и д а н к атъ ип н а з а р ) и ж о д и г а я р а ш а
бахо бериш бил ан бирга, й а м и ш а туркий (узбекча) ёзган
ш ои р л ар хакида сузлаётганда уларнинг шу тилда ас ар л а р
я р а т г а н и н и а л о х и д а к а й д к и л а д и к и , ш у б н л а н у у з и н и и г юк -
са к в а т а н п а р в а р л и к ва х а л ^ п а р в а р л и к бурч нни а д о к и л м о к к а
т а й ё р э к а н и н и н а м о ё н к и л а д и , з е р о о н а т и л и д а б а к у в в а т б ир
ад а б и ё т яратиш , унинг ту гм а хал к и ту ш у н а ётг а н ти л д а ранго-
р а н г а с а р л а р и ж о д этн ш ш о и р и м и з учун б а л а н д в и ж д о н и й
в а з и ф а л а р д а н б н р и эди. У л у г п о р б а ш а р и й г о я л а р н и в а д а р д -
л а р п н и з х о р э т и ш у ч у н уз о н а т и л и с и - т у р к т и л и т а м о м и л а
л о и ш \ , к о д и р в а м о х и р э к а н и г а ш о и р н и н г н м о н н к о м н л эди.
Уз к у р и л и ш и э ъ т и б о р и б и л а н х а м « М а ж о л и с » г о я т о р и
г и н а л б и р х и с л а т г а э га. М у а л л и ф , д у с т н Ж о м и й г а х у р м а т а н
уз а с а р и н и с а к к и з м а ж л и с г а б у л г а н . Б и р о к к о м п о з и и и о н i\y-
рн л п ш ж и х а т и д а н у б о ш к а т а з к и р а л а р д а н а ж р а л а д и ва биз
ю к о р и д а б е р г а н т а е н н ф д а н 4 е ч к а i'i c и б и р и г а к и р м а й д и , б а л
ки, а к с и н ч а , т а з к и р а х и л л а р и н и н г х а м м а с и г а хос б у л г а н б е л -
г и л арни олиб, м у р а к к а б бир т а з к и р а типи я р а т а д и . Чунончи,
биринчи, иккинчи ва учннчи м а ж л и с л а р х рон ологи к т а р з д а
т \ з и л г а н л а р . Б у л а р д а м у а л л и ф в а к т та р ти б и г а риоя килиб,
илгари утган ва ёхуд Н а в о и й г а з а м о н д о ш б ул ган к и ш и л а р н и
я ш а г а н с а н а л а р и г а к а р а б тар ти б га солиб берган.
А с а р д а г и бе ш и н ч и ва о лти нч и м а ж л и с л а р ж у г р о ф и й прин-
ц и п д а т у з н л г а н , з е р о к и , бу е р д а т а с в и р л а н г а н к и ш и л а р Ху-
49 «^Мажолис- ун-нафоис» б а рч а т ур ки й х а л к л а п н и н г а д а б н ё т л а р и д а б и
р и н ч и т а з к и р а х и с о б л а н г а н и н и б и з г и н а т а ъ к и д к и л а е т г а н и м и з нуц. А ж н а -
б и й т у р к о л о г л а р в а ш у л а р ж у м л а с и д а н Т у р к и я т и л ва а д а б и ё т а к а д е м и я -
синянг п р е з и д е н т хам эътироф этг ан К а р а л с н н : О г а С и р р и Л е-
в е н д , Н а в о н й н и н г а с а р л а р и , А н к а р а , 1957, 189- са. \ ифа .
50
р о с о н д а я ш а г а н л а р в а Х у р о с о н д а н т а ш к а р и д а я ш а г а н л а р де -
ган белги остида туи л а н га н л ар .
« М а ж о л и с » д а г и е т т и н ч и м а ж л и с , т о м м а ъ н о с и б и л а н с у л о-
л а в и н ( д и н а с т и к ) б е л г и о с т и д а к у р и л г а н . Ч у и к и бу е р д а туп-
л а п г а н й и г и р м а бир к иш и .^аммаси Т е м у р и й л а р с у л о л а с и н и н г
(биринчи ш ахе ам и р Т ем у р К у р а г о н и й узи б ^ л п ш и шарти
билан) намояндаларидир.
А с а р д а г и с а к к и з и н ч и ва сунгги м а ж л и с эса м о н о гр а ф и к
т а р з д а ё з и л г а н к ен г б и р а д а б и й т а х л и л н п э с л а т а д и . Ч у и к и
бу е р д а х а м м а г а и С у л т о н Х у с а и н Б о й ц а р о н и н г ( ш о и р \ y c a f i -
н иш ш нг) г а з а л л а р и н и ва са н ъ ат корл н г и н н тасвир ва т а ъ р и ф
кплишга каратилган.
Ш ундай килиб, шоиримнзнинг «М аж оли с» асари м у ж ассам
б ир е д г о р л и к с и ф а т и д а з а м о н а с и н и н г 4 59 т а ш о и р , е з у в ч и ,
о л и м , ш е ъ р х а в а с к о р л а р и в а м у х л и с л а р н х а к и д а у з д а в р и ах-
л и г а э с л а т м а б у л и ш б и л а н б и р г а , к е л г у с и н а е л л а р г а , — би.-.
н и н г а в л о д л а р и м и з х.ам ш у л а р ц а т о р и г а к и р г а н и х о л л а , -
у з о к з у р р н ё т л а р г а м а р о ^ л и ва б у р о н л и д а в р н и н г эхти ро сли,
б е т и нч , г а л а т н , д о н о , б у ю к ва оддн]"[ ш а х с л а р и х ;а к и д а г о я т
х о л и с 50, н а ф и с в а у н у т и л м а с б ир ш а . \ о д а т н о . м а б у л и б етиб
келгандир.
Куп утм ай « М а ж о л и с » бир к ан ч а Ш а р к м а м л а к а т л а р и д а
ш у х р а т ва э ъ т и б о р цозонди. Э р о н д а , Урта О снё да , О з а р б а й -
ж о н д а в а Т у р к и я д а « М а ж о л и с » э нг с е в и м л и к и т о б л а р д а н б у
л и б к ол ди. У зининг з а м о н а в и й л и г и , .\а ёти ил иги ва м а р о к л и
м у н д а р и ж а г а бон булнш и билан у турли т а б а к а л а р н и и г днк-
к а т и к и у з и г а ж а л б э т д и. X V I а с р н и н г у з и д а « М а ж о л и с » н и н г
3 м а р т а ф о р с т и л и г а т а р ж и м а к н л н н г а н л и г и 51 б у н и н г ж о н л и
гувохиднр.
Я к и к ва У р т а Ш а р к д а XVI а е р д а н б о ш л а б пай д о б у л г а н
к уп т а з к и р а ч и л а р асарларини ёзаётганларида буюк На-
в о и й н и н г а л б а т т а б а р а к а л и н а ф а с и н и £ з е н н а л а р и д а хис эт
ганлар. Ш у л а р ж у м л а с и д а н С од иц бек Содикршнинг «Т азки
ран м а ж м а -у л -х ав о с » , Сом Ммрзонинг «Т ухф аи Сомин», Лут-
ф а л и б с к н и н г « О т а ш к а д а и О з а р » ва б о ш к а л а р н н и курсатиш
.мумкин. Б и з н н б у л а р каторидап Соднк Китобдорнинг таз-
к и р аси к у п р о к к и з и к т и р а д и . Б у н и н г а л б а т т а боиси бор. Би-
ринчидан, «М а ж м а -у л -х а в о с » и и н г м у а л л и ф и о з а р б а й ж о н л и к
булса-да, асари ни узб ек ча (унинг уз та ъ б и р и би л ан ай т га н да ,
«чнгатойча») ёзган; иккинчидан, Н ав о и й т а з к и р а ч и л и к м ак та-
бининг а н ъ а н а л а р и « М а ж м а - у л -х а в о с » д а ай н икса яццол ифо-
51
д а л а н г а н ; у ч и н ч и д а н , бу т а з к и р а д а г и м а т е р и а л л а р в а ш о н р -
л а р н п н г у з б ек а д а б и ё т и т а р и х и г а а н ч а т а а л л у к и бор; ту рт ин-
чпдан, бу т а з к и р а н и н г м у а л л и ф и у з б е к к н т о б х о н и г а х о з и р ч а
к а м т а н и л г а н ё з у з ч и д и р 52.
Т а б р и з ( Э р о н , Ж а н у б и и О з а р б а й ж о н н и н г п о й т а х т и ) до -
н и ш г о х н н и н г , я ъ н и у н и в е р с и г е т н н п н г м у д а р р и с н д о к т о р Аб-
д у р р а с у л Ха й ё. мп ур и к к и н ч и ж а Л н у р у ш и д а н к е й и н у з и н и н г
и л м nil и ш л а р и г а о и д м а т е р и а л л а р н з л а б И с т а н б у л г а б о р а д и .
У ерд а турли к у т у б х о н а л а р д а ш у г у л л а н н б ту рган м ах а л и д ч
И ст ан б у л д о р п л ф ун ун нн н нг кутубхо наеи д а туркнПча ёзи лган
бир к у л ё з м а г а кузи т у ш и б к о л а д и . С и н ч н к л а б f a p a c a , бу к у
лёзма, Хайёмпурпннг таъбири бптан аитгапда, «чнгатонча»,
я ъ и а в а д и м н н у з б о к ч а ё з и л г а н и о ш к о р бу' лад и . Х а и ё м п у р
б у Д у л ё з м а г а г о я т м а р о к л а н п б ! \ о л ад и . Ч у н к и , — д е й д и у, —
бу к н т о б г а ё з г а н м у к а д л п м а с а д а « . .. Н а ф о с а т и п усх а ва ши-
р i i ii ч ii ii м а з з у м а р о ч а н д д а ц н к а б а м у т а л а а и он в о д о ш т ва
д а р н а т н ж а б а р м а н м а ъ л у м ш у д к и , ин к и т о б д а р а > ; ам и ят
гкмш к а м н а з « М а ж о л и с - у н - н а ф о и с » А л и ш е р Н а в о и й н а д о -
р а д >35.
(/■'Бу н у с х а и и н г н а ф о с а т и в а у н д а г н м а в з у и и н г ш и р и н л и г а
ме. а б а р не ч а д а к и к а у н и м у т о л а а к и л м о к д а м а ж б у р э тд и . В а
н а т и ж а д а м е н г а а ё н В а д и к и . бу к и т о б ш ш г а г а м и я ги А л и ш е р
Ыилонннииг « М а ж о л и с-у н -н аф о и с » а с а р и д а н кам эмас».)
Б у н а а г с а б а б и ш ун да н иборатки, дейди доктор Хаиёмпур,
И п а о и й а с а р и IX а с р , \ п ж р н й д а г н ф о р с ш о и р л а р и .\a i;n ;u j.
маълумот бергаи булса. «М аж м а-ул-хавос» Навоийдан
кеаингн м а д а н и я т ар б о б л а р и н н , XVI ас р д а ва XV II асрнинг
б о ш л а р и д а я ш а г а н ш о и р л ар н и , м усик ий ш ун осл ар ни , рассом-
. т ар а н , х о н а н д а л а р н и , н а к к о ш л а р н и уз и ч и г а о л а д и . Б и н о б а -
ран, Х аи ё м п ур уни «м у там м и м и китоби Н а в о и й б о я д шу-
м у р д » 54 ( Н а в о и й к н т о б и н н тамомловчи саналмоги лозим),
денди.
Б у а с а р н и н г а х а м и я т и н и ва к и й м а т и н и т у л а ф а х м л а б анг -
л а г а н и учун Х а и ё м п у р х а м м а б о ш к а и ш л а р и н и й и г и ш т и р и б
5- « М а ж м а - у л - х а в о с » х а к и д а к а р а н г : « М у х т а с а р о з а р б а й ж о н а д а б и ё т и
т а р и х и » , I ж и л д , Б о к у , 1943; X О р а с л и, X V I 1— X V I I I а с р о з а р б а й ж о н
а д а б и ё т и т а р и х и , Б о к у , 1956; X О р а с л и, Н а в о и й м е р о с и н и у р г а н и ш
т а р и х и т а и , « У з б е к т и л и в а а д а б и е т и м а с а л а л а р и » , 1960, Л? 3; С. F а н и е
в а, Н а в о п н н и н г « М а ж о л и с - у н - н а ф о и с » а с а р и т а ъ с и р и д а ё з и л г а н т а з к и р а ,
(-.Узбек т и л и в а а д а б и ё т и м а с а л а л а р и » , 1963, № 6.
51 « Т а . ж и р а и « М а ж м а - у л - х а в о с » , б а з а б о н т у р к и - ч а г о т и й , Т а л и ф С о д и -
к кп К н т о б д о р ва т а р ж п м а н он б а з а б о н ф о р с и й б а х о м о н д о к т о р А б д у р р а -
с у л Х а и ё м п у р , м у а л л и м и д о н и ш г о х и Т а б р и з ; Т а б р и з , 1327 х и ж р и й ш а м с и
( 19}х м и л о д и й ) , « М у к а д д и м а и м у т а р ж и м » ( т а р ж и м о н н и н г м у к а д д и м а с и ) ,
« ж / сахифаси.
51 У ш а а с а р , у ш а м у к а д д и м а .
щинб, бу асарнннг булак иусхаларнпи ахтара бошлапдн. Бу
асарнпнг номи «Мажма-ул-хавос», муаллнфининг помп эса —
Соди^нй Китобдор деб цуиилган эди. Олпм яна Истанбулда
машхур «Нурн Усмония» кутубхонасидан халнги ^улёз.манинг
иккинчи нусхасини ва I k -таибул дорилфунуии кутубхонасидан
бу асарнинг яна бошка бир нусхасини топиб олишга муваф-
фац булган. Бирок бу иусха.парни цисслаб курса, хар учалз
вариантдан энг сифатлпсп, туларогп ва т^грирогп дорилфу-
нуидан биринчи топ ил га и 485 сонлм нусха экан. Шунинг уети-
га бу нусха Содицбек Содпкин Китобдор хали тирик чогнда
кучирилган энг эскп нусхадир. Уш ш г качон езилганпнн биз
Кулёзмаппнг охирида Хошимин номлн бир котибшшг купи-
даги кптъаепдан англаймиз:
I: плдп пусхан Содпкин муборакбод,
Рапс афандийа танврда ула гохи апис.
ГД рунжа Хошимин итмомпни анинг, тарнх —
Дсди: Китоби нэпу бсбадал бароии ране...55
«китоб паву бебадал бароии рапс», абжад хисоби билан
араб харфларини хисобласак, хижрпй 1016 пилга, милодии
э с а — 1607/8 нилга тугри келади. Ш у йилларда эса Содикин-
нинг хали хаёт булгани аник маълумдир.
Б у фазилатларни эътнборга олиб, доктор Хаиёмпур бу
нусханинг суратинк кучпрнб олади ва форсчага таржима кп-
лпб аелн бнлан биргаликда Табризда (1948 йилда) нашр
этади.
Энди шундай савол тугилиб колади: бу китоб Хаиёмпур
нашридан олдин адабиёт доираларида маълуммпди? Соди-
к иII Китобдорнинг узи ким ва унинг нами тазкираларда знкр
этпладимн?
Бу саволларга ижобий жавоб бера оламиз.
Муаллиф уз асарларииинг куллиётига ёзган мукаддимада
узиии Содикий Китобдор деб атанди. Бошка бир канча жой-
ларда .муаллиф узи эътироф этганидек, унинг исми Содпц-
бек, тахаллуси Содиций ва мансаб булича лакаби «Китобдор»
булган.
Содикбек Содицин хакида илк маълумот берган тарихчн
Искандарбек Мунши (Т\ркмон)дир. У уз тарихий асариннпг
1616 иилда ёзган кисмида5'3 бу киши хакида кимматли мяте-
риаллар берган. Муаллиф Содикийга замондош ва балки шах-
сип таниш |^лгани учун, унинг бу тугрисида берган матлу-
мотлари ва цолдирган таассуротларп, айрим фактлардаги
57 М и р з о М у х а м м а д а л и Т а р б и я т , Донишмандонн Озарбай-
жои, Техрон, 1316 хпжрии (1937).
53 F а ф ф о р К а н д л и, Содикпек Содикнйиинг хаётп ва ижоди .\аки-
да баъзп бпр кайдлар, «О зарбанж он адабиёти м асалалари» т^’пламига
кирган макола, Боку, 1964, 218/19-сахифалар.
54
\
5.5
Сафавиннинг кутубхонасига хизматга олннади. Кейинча, Шох
Аббос даврнда эса кнтобдорлик мансабига кутарилади.
Кнтобдорлик мансаби сафавийлар дазрида катта илмпй-
мадапий ахамнятга эга бнр вазифа э;л 1. Бу даврда китобдор
мансабидагя киши санъат ходимларига рахбар, устоз деб
хисобланар эди. Машхур рассом Бехзоднинг китобдор кплиб
тапинлаганида хам, I Шо.\ Иемоил чшжрган фармоннинг маз
муни хам бнзни.чг юкоридаги фикримизни цувватлайди59.
Г.,)д;ц&;йчпнг пга хс иis хислатларн эд^ида гапирганида, Пс-
кандарбск Муншн унинг мнзожи огир, кайсар, камхафсала
булганини эслатади. Содикий одамлар билан чикиша олмай-
диган даражада тажанг киши экан. Бирок унинг илмий, ада
бий ва харбий фазилатларини эътпборга олиб, даргохда хал,
жамоат уртасида хам \урматини саклаб турганлар. У умри-
нннг охиригача кнтобдорлик маошипи, яъни энг юкори амал-
дор ойликлари хажмида окча олиб турган ва тирикчилик т>
мокидан хеч кандай вдйинчнлик курмаган.
Хозипгача Содикиикнпг айрим асарларидан парчалар ва
алохида лирик шеърлари нашр этилган булса-да, бу ёзувчи-
нинг адабий мероси Озарбайжонда ва Эронда кенг китоб-
хонлар оммасига маълум эмас.
Содикий «Конун-ус-сувар» (сураткашлик ^оидалари) ном-
ли манзум асарининг дебочасида шундай деб ёзади. « ё ш л м к
чогларимда менинг -\унарпм шо.хларга хизмат килмок эди.
Мен га бу вазифа куп маъкул куринар эди. Булак касблар
билан шугулланишми мен шаънимга лоник билмас эдим. 4vn-
кн булак хар цандай касбни узимнинг насл-насабимга уЕгун
эмас деб санар эдим. Аллаканча ва^тлардан кейин мен туш\-
ниб олдимки, подшохларга хизмат килмоьртнг хеч бир xafp-
ли натижаси пукднр. Кечикмасдан бошимга бир чора топмо-
гим лозпм, деган карорга келднм. Шундай бир хунарни
эгаллашим керак эдики, ёмсн купда мени к,уллаб тура ол-
rair! Менинг магрур хулким .^ар калаii хунарга мос келолмас
эди... 1\албим Бехзоднинг00 санъатини узлаштиришни куп орзу
килар эди. Ш у орзумда баркарор булишим мени ташвиш ва
тараддудлар гирдобидан ^утказди. Мо\ир бнр устозга шогирд
булмасдан бундай мушкул бир санъатда муваффакият ко-
зониш амри ма.\ол эди. ill у сабабли Бехзод мактабига ман-
56
суб булган устознипг пайидан цщ ира бошладим. Нихоят. у.)
орзумга эришдим. Устод Музаффар Алининг шогирдлигинн
вдбул этди м. Устоднмнинг псми каби бу санъатда музаффар
&улдиме|.
Содикнйнинг вафот санаси А л и г а ч а аник эмас. Шоирнннг
1601/02 йилда Исфахонда уз куллиётини тартиб килганидан
куринадики, уша ма^алда ёши етмишларга бориб етган Со-
дикий хали алабий ишларинн давом эттириб турган. Лекин
бошка баъзи бир муло\азалар62 Содикийни 1611/12 йилгача
яшаган деб таъкид кнлишга асос беради.
Содикни уч тилда (форсча, озарбайжонча ва узбекча)
ижод этиб колднрган асарларннинг руйхатини узи, умрннпнг
сунгги йилларнда тузиб колдирган. Унинг асосий асарлари
I<у й ида г ил а рда н ибора т д ир;
I. «Зубдат-ул-калом» (сузнинг сараси) — подишохи ислом-
нннг Мадрида ёзилган мацтовлар, наътлар, манкаба^арга оид
к а сид ал а р м а ж м у а с идир.
2. «Фатхномаи Аббоси номдор»— Фирдавсийнинг «Шох-
иома» бахрида ёзилган достой.
3. «Шархи цол»— Низомийнинг «Махзан-ул-асрор» и ва
Саъднйпииг «Бустои»и вазнида ёзилган макола ва цикоялар
тунлами.
4. «Девони газалиёт» — турли йилларда ёзнлган лирик
шеърлариинг туплами.
5. «Саъд ва Саид» — Низомийнинг «Хисрав ва Ширин»
достони вазнида ёзилган маснавий.
6. «Мажма-ул-хавос» тазкираси.
7. «1\онун-уе-еувар» (суратлар цонупи ёки сураткашлик-
нинг цонун ва цоидалари).
8. «М актублар» — озарбайжонча ва форсча ёзнлган хат-
ларнинг мажмуаси.
9. « i азкират-уш-шуаро»— Содикнйнинг салафлари ва за-
мондошлари булмиш шоирларнинг хаётп ва пжодларига дойр
ёзилган рисолаки, манзум шаклида ёзилган булиб, «Рисолаи
муаммо» деб \ам аталади.
10.«Хаззиёт» риеоласи. Б у асар хар кандай х.иссий хузур-
халоват хакида ёзилганднр.
Уз куллиётининг руйхатига ёзган дебочасида Содикий, бу
асарлардан бошка назм ва насрда бир канча тахният ( k y t -
лов, олкиш), гаъзият (цангу, аза), сано (мадх), цажо (хажв,
57
мутойиба) ва муаммолар 'ёзганини уктириб утиб, китобхонни
зериктирмаслик учун буларнн санаб утиришдан воз кечганини
сузлайди.
Содикий гоят буронли, потинч ва та&ликалн бир даврда
яшаган; конли, кескин, муд.^иш ходисаларнинг шохкди ва хат
то баъзан катнашчиси булган. У шохларнинг \ирс ва интико-
мини, хашамат ва дабдабасини курган. У хароб шахарларни,
барбод этплган кишлоь^ларни, поймол кнлинган экинзорлар-
ни, сулиб ётган гулшанларин, бсва хотинидрии, етнм болалар-
ни, кулндаги жассаси сииган м£рсафидларни курган. Бино-
барин унинг бир канча асарларида айникса, лирикасида ин-
сон хакида гамхурлик, шафкат ва мурувват хислатн, чинакам
пнсонпарварлик куйларн эшнтилади.
Содикий яшаган даврда Якин ва Урта Ш аркда дин ва маз-
хаб низоларн авж олиб, айникса шиалар ва сунннйлар урта-
сндагн конли мунозаралар куп элларнинг тинкасини курит-
ган эди. Содикий расман ва шахсан шиа мазхабига мансуб
булса-да, мусулмонлар уртасида йюким сиафлар томонидан
атайлаб кизитилган шу диннй т^кинишларга, шиалар ила
суннийлар уртасидаги бсмаъни ва бешафкат гавголарга асло
кушилмаган. У доимо шеъпиятнннг байрогини юксак тутнб,
соф тилакларга хизмат килишга чакирган.
Содикий ж и д а бнр кадар маълумот берган Лутфалибек
Озарнинг «Оташкадаи Озар»нла { X V I I асрнинг охири) кис-
bja, лекин к\ п маъноли бахолар берилади. Хасан Содот Носи-
рийнинг тахрири ва тасхихи (тузатишлари) билан 1S57 йил
да Тех.ронда чпккан бу кнгобда шундай дейилади:
«Содикий. Псми Содиц булган. Лфшор жамоасидандур. У
девон эгасидир. Уз замондошлари хакида туркча тазкира
ёзган»03. Бу китобнн тахрнр килиб, танкидий матнини нашр
этган KJican Содот Носирпй бу тазкиранинг йуналишннн кон-
кретлаштириб мазкур са.\ифага берган хошиясида шундай
деб ёзади:
«Мажма-ул-.хавос» тазкираси туркий чаготоип тилда ёзил
ган булиб, унинг (С о дикнйкниг,— М. Ш .) асарларидандир.
Б у асарида у Ш » Исмоил даврининг аввалларидан тортиб
то буюк Лббос замонигача утган уч юз уттиз уч шоир-
нинг ахволи ва ижоди хакида айтиб беради ва узининг очик-
дан-очик ицрори бунича Амир Алишер Навоийнинг «Мажо-
лис-ун-нафоис» тазкирасига эргашиб боради64.
58
Содшуш хакида антилган хамма гапларни якунлаб, бу
тугридаги барча маъхазлардан танкидий фойдалангани хол
ла, мархйм Мухаммадали Тарбнят ёзган мацоласида65 бу
ажойиб муаллифнинг .%акнкнй тарихий сиймосини тиклашга
муваффац булади.
«Мажма-ул-хавос» 1948 йилда доктор Хаиёмпур томонидан
форсчага таржимаси билан нашр этилмасдан олдин кенг
китобхонлап сммасига маълум булган эмас. Вахолонки, Хап-
ёмнур Пстанбулда топган уч нусхалан бошка яна Истанбул
кутубхоналарндан «Аё Суфия»даги кулёзмалар фондида
«Мажма-ул-хавос»ппнг бир нусхаси мавжуд эди. Ношир тан-
ендий матнни тапёрлаганида бунга эътибор килмаган. Ле-
нннграддагн Ш арк к?лёзмаларн фондида хам «Мажма-ул-ха-
вос»иинг котиб 1^'ли билан чиройли кучирилган бир нусхаси
мавжуддир. Аммо бунинг котиби ва ёзнлпш санаси курсатил
маган. Бу нусха Табризда нашр этнлган китоб матнига тамо-
мила мувофнц к ел ар экан.
Хар холла. Ханёмпурнинг химмати билан муътабар бир
нусха асосида66 шундай мухим бир асарнинг кенг оммага так-
дпм этилиш!! форс, тожик, озарин ва узбек адабиётларининг
шеърият тарихи учун гоят мусбат бир роль уйнаган. Бу асар
нинг. a ii никса, Навоий тазкирачилик мактабининг давомидек
пай до булпши узбек ва озарбайжон халкларининг маданчи,
адабий алокалари тарихи учун о ш яи яти фав^улодда катта-
дир. Табриз нашрннинг мукаммал нусхаси Москвада В. И. Л е
нин номндаги давлат кутубхонасида сакланмокла67. Унинг
фотонусхасини олдириб келиб Тошкснтда чоп эттириш гоят
фойдали ва макбул булур эди.
«Мажма-ул-хавос» кпборлар йигини, т\ планиши демакдир.
«Хавпс» сузм «хос»68нииг куплик шаклидир. Хатто китобнииг
номила Алишер Навоийнннг ижодий таъсири куринади. Зеро-
ки «кпборлар йигини» билан «нафнслар мажлиси» деган икки
маф^ум Уртасида маъно ва образ жихагидан якинлик ва ка-
59
рикдошлик мавжуд экани биринчи муцоясадаёк кузга ташла-
нади.
Содиций Кнтобдор $вининг биз ку'раётган тазкирасини уз-
бекча ёзган. Бирок X V I асрларда узбек адабип тилинн чн-
гатой тили деб юритганлари учун утмиш, X V II, X V I I I асрлар-
нинг тазкирачилари ва хатто асримизнинг бошида утган бир
канча ажнабий олимлари *Йрбекларнинг адабий тилини чпга-
той тили деб такрорлаб келганлар. Зеки тазкирачилар учун
буни маълум сабаблар билан узрлн деб кечириш мумкин. Л е
кин замонамиз олимлари бу термнннп кур-курона такрорлаб.
улик бир тилдек та.таин килиб, унинг тарихий вориси кайси
халк. эканини, унинг маданий давоми кайси тил эканини айт-
масликларн кишини тааж ж убга туширади. Ахир «па^лавий»
тилини «ь;адимий форс тили» деб талкин килган эронии олнм-
лар чигатойча хам айнан «кадимий узбек тили» эканини нега
икрор килгулари йуц. Бунинг асл сабаби, бизнингча, хорижнй
илмнй доираларда совет даврида Гзбекистонда ва бошка
миллнй совет ресиубликаларида руй берган узгаришлардан,
бу улкаларнинг маданий, илмнй тараккиётидан етарли дара
жада хабардор булмаганлари билан изохланиши мумкин.
Улар узбек халкининг адабий меросиии «турк», «чигатой»,
«муг\л» таъбпрларига гарк килиб юборадилар.
Буларнинг хаммасидан куз юмсак-да, озарбайжон совет
олимининг айнан шу терминология курбони булиб кетиши
кишини чиндан тааж ж убга солади. Биз уз маколамизда бир
неча бор фойдаланган Раффор Кандли гарчи Содикийнн ур-
ганиш сохасида маълум даражада мехнат килиб, баъзи маса-
лаларни яхши ёритгаи булса-да, бу мухтарам муаллиф хам
«Мажма-ул-хавос»ни узбекча ёзилган асар деб айтгуси кел-
майди. У бу асарни «бири-бирига кариндош ва илдизи бир
булган чигатой — озарбайжон адабий тилида» ёзилган деб
хнеоблайди69. Содикий асарини шундай бир рубоий билан
бошлайдн:
Ераб, садафи табъимни гав^аг,зо 1^ил,
Хурш пди каломнмни жа.\он оро кил.
КТнглумнн дури шаккар ила дарё кил,
Я ън и тилнмп ^амдинг ила гуё цил!70
60
утган ва бус-бутуи форсийлашиб котган эди!) бир озарбай-
жу "ти к муаллиф уз тгзкирасннн узбекча ёзар экан, бу ро
дней унинг узбек тилига ва бу тплиинг улуг .упишсн Алишер
Ш гюнига булган чуЛ-р ихлосига па кнзгнн мухаббатига да-
лолат килмаЬдими? Холбуки, бу кптобда узбекча ёзган ва
умуман туркигуй шоирлар жуда ка м. Китоб да гн купчилик
шоирлар форс-тожик тилида яратгаи санъаткорлардир. А л
батта, булар хакида ёзпш, буларпипг асарларидан памуналар
келтириш форсча ^улапро*} ;sa муносибррк булар эди.
Л еки ;i Содикий Кнтобдор уз асаринн, бша даврнпнг таъбири
бгг.тап аЯдгаида, «чнгатомча», бпзнннг за монампз нборяси би
лли десак, узбекча ёзган. Бунинг туб слбабп Содикийнинг
Н ; во 1Щга булган чин мухаббати за ихлпемакдлиги булган.
Афтидан, уши даврнпнг туркигуй шоирлари га уз она тнли-
еннпнг посбони булган мадлнннт арбобларн Назонипп б?.п-
РгН\ деб кутариб, унга таклид ки лишни виждои бурчи деб
бнлгаялар ва сна тили у ч у й кур а ш да ундан урнак олганлар.
Содикин узндан илгари тазкира ёзган турт муаллнфнн
зикр этади. Булар сирасн билан «Ба'!рристон>> сохибн Абду-
ра хм он Жомий, «Мажолис-ук-нафонс» муаллифи а мири ка-
о::р Алишер, «Тазкнрат-уш-шуаро» мусаннифи Даялатшох
С.амадандип, «Тухфан Сомни» эгаеи Сом Мпрзодап71 ибо-
ратдирлар.
Содикин шоирлар хакидагн маълумот мунтазам тупланнб
ёзклншн керлклипши яхши англанди. У д вд ики:
«... бу сил сила сархалка иитпзомн бир-бирпднп узулмасуп
/д:о ва бу тазкиралар саррнштаси бузулмасун лею,—
М а ш а ц кэт м улкш ш пг бехоиумони,
М а л о ч а т дафтарннпнг нуктадони,
Ба ло .%апгомаси!!1Шг п е т дастн,
Ф аи о хумхонасшпшг маппарастп72» , —
61
Улким, Mvrv.i истилохин7* айлаб машхур,
Олди арабу а ж а м 74 м идии маиш ур76,
Булса не аж аб ж а ш тилига мазкур,
Ким хеч кишига б\' янглиг эрмас м а к д у р 6.
73 «М\тул истило.\н> деган таъбир остида хам муаллиф турю ::! тилни
кузда тутади. Чунки, «Чигатой улусиэ, «Чигатой тили» деган иборалар
м \тул подшохи Чингизхоннииг \‘гли Чигатонхон исмидаи олинган эди.
74 А ж а м — бегона, демакдир. Б у ерда Эрон кузда тутилади.
75 М а н ш у р — ваенка, ш азрдзтном з. R v ерда Содпкпн. Навоий уз к а
лами бнлан турк тилинн шу кадар машхур килиб к^йдики, араблар в а
эронийларнинг тилларига берилган биринчилик васи^аспнп олиб Рл .д и .
бекор кш д и , демоцчи булади.
76 «М ажма-ул-хавос", 4-сахифа.
77 «М ажма-ул-хавос», 4-сахифа.
78 Б у суз ш у шаклда матндагидск аннан олиндн. Узбекчани китоб
оркалнгппа урганган бнр о зарбайжонлнкнинг ёзувида ва сузлашида оза-
рийчанннг аГфим белгилари сакланнб ь;олнши табиий бир А л булса керак.
79 Куш ти риок ичига олинган еттинчп боб муаллнфнинг имло ва шева-
си сакланган ^олда аннан к>чирилдн. К,аралсин: «М ажма-ул-хавос»,
5-сахнфа.
62
ганини юкорида айтган эдик. Эътироф этиш лозимки, шоир
лар хакидаги маълумот ва умуман таржимаи \ол материал-
лари яхши таржима этилган. Туркий шеърлар эса таржима
к ил ним a i'l, узича, аслида боридек колдирилган.
Аммо, таассуф билан кайд килмок лозимки, мухаррир хам
таржимои доктор Хайёмиур сарлавхаларда Навоийга хос бул
ган сажъаларии ташлаб кетган на шу билан сарлав^алардаги
анъанавий о\аигни йукотган. Янада мухимрок нуцсон зса
шундан иборатки, сарлавхада воцеага берилган бахо меъёр-
лари хам тушиб колган.
Масалан, биз кжорида 7-мажманинг сарлавхасинп ай-
наи кучириб кслтирган эдик. Хайёмиур уша жумлани шундай
таржима этган:
«Дар зикр шуарои аз турконки, дар за бок туркий ва фор
сим ва арабиii кудрат суханварий доштааид»80".
Куриниб турибдики, ХаиЧмпурнинг бу таржимаси, жумла-
нинг асосий тезисини бергани холда, жуда зарур бир тафсил-
ни кискаргиб ташлаган. Ш у билан таржима хулосага аила-
пиб кетган. Бу бобда узбекчадаги ушбу таъбир тушиб кол
ган: «Араб ва Ажамда латофати табъ ва назокати зе.\н бир-
ла ш у щ т цабулин топубдурлар». Акс холда таржима матни-
га шу таъбир кушилиши керак эди: «... ва дар мамолики Араб
ва Аж ам бо латофат табъ ва назокати зе\н шу.\ратн васъ
ёттаанд»
Бу мукоясадан очик куринадики, муаллиф (Содикий К н
тобдор) туркнн шоирларнинг уч тилда б\лган кудратинн ук-
тириб бу важ.\дан улар Арабистон ва Эрон мамлакатларида
шухрат топганини аитади. Бу --- замоидошнинг гуво^лигидир
ва адабиёт тарихи учун гоят мухимдир. Хайёмиурнннг хеч
кандай гаразсиз, факат услубни силликлаш ва ихчамлашти-
риш юзасидан цнлган шу хилдаги баъзи бир «ихтисор»лари
эса таржиманинг плмий киммагига халал етказади.
Бнзни бу китобда узбек шоирлари айникса кизиктиради.
Муаллиф, Шайбонийлардан Мах;мудхон угли Ягайдуллахон-
дан маълумот бериб, унинг форсча бир рубоийсини келти-
ради:
«Убайдхон Узбек, зиёда рост салила ва шоир табиат ва
хуштабъ подшох эрди. Узбакияда ул подшохдек дилир81 би
ров булмабдур. Шох жаннатмакон била муь^обила булди.
Агар маглуб б^лди ва илло куп ба^одурлур ^илиб мардона
уруш килди. Табъи аксоми шеърда82 яхши бордур. Аъдоси-
80 «Мажма-ул-хавос», 102-са.^ифа.
81 Дилир — юракли, ж асур, мард.
82 Аксоми шеър — шеърнинг к ;и с ч л а р н , турлари, навълари.
63
нннг83 киноясн изхорида ва узининг шамотати84 исботида бу
рубоийси зиёда хуштабъона Мгаубдурким:
Эм кавмпки, аз шумо атон нарасад,
Н аф ън ба факиру бенасои нарасад,
Сахл аст агар сари шумо меоранд,
Б о яд к,адамн шумо бажопи нарасад85.
83 А ъ д о — душманлар.
84 Ш а м о та т — душман у с т и д а н кулиш.
85 «М ажма-ул-хавос», 15— 16-са^ифа.
86 «М ажма-ул-хавос», 15-са^ифа.
87 А ш ж а — наддан тацщари ш ижоатли.
64
Бечора Аваз Рози кетуб васлига етсун,
Х,нжрон ути чун нахли умидин цуритубдур.
Фар.ход ила М а ж н у н не билур ишц фунунин,
Б у водида шогирдим аларни Укитубдур88.
88 «Мажма-ул-хавос», 17-са^ифа.
5 -4 0 65
билан адо булди, деймиз. Бунга далил килиб, «Бобирнома»-
нинг Бобирдан сунг куп утмай ^индистонда тушунилмай кол-
ганини ва, бинобарин, Акбаршох амри билан Абдура^имхон
томонидан узбекчадан форсчага таржима цилинганини, ё.чуд
Бобирнинг цизи Г'улбадан бегим уз «\умоюннома»сини форсча
ёзганини пеш циламиз.
Биз, фацат шу масалага билвосита фактлар билан кифоя-
ланамизу, аммо аслида тарихий вокеаларни билвосита тек-
ширишга киришмаймиз.
Холбуки, «Ислом энциклопедияси»да Бобир замондошларп
ва ундан кейинги бир неча наел уртасида чигатойча, яъни уз
бекча шеърлар ёзилгани талай "фактлар ор^али тасвирлана-
ди89. Уша даврда шеър билан шугулланиб турган кишилар
каторида «Панохин» тахаллуси билан форсча ва узбекча
шеърлар ёзган Амир Хож а Калонни, туркча ва форсча де
вон эгаси, Кандахор хокими Миримбекнн, Бобирнинг амирла-
ридан Мирзо Иброхимхонни зикр этадилар.
Хумоюн Мирзонинг жангдош дусти ва хамрохи, Акбаршох
даврида «Хон бобо» унвонига муяссар булган Байромхон зур
шоир булиб, форсча ва чигатойча (узбекча) шеърлардан нбо-
рат девони 1910 йилда Дениссон Росс томонидан «Х,индистон
кутубхонаси» куллиёти силсиласида босилганини биламиз.
Байромхоннинг бу девоннда 2000 байтдан зиёд шеър бор
экан. Унинг чигатойча (узбекча) шеърларида Навоий ва
Бобирнинг аник таъсирлари борлигини куп шаркшунослар
эътироф зтади.
Байромхоннинг §гли Абдурахимхон («Бобирнома»нинг
таржимони) хам купинча форсча ва гохо чигатойча (узбекча)
шеърлар ёзган. Хатто Абдулбокнй Наховандий узининг «Ма-
ассари Рах.имий» кптобида унинг чигатойча (узбекча) ёзган
бир мактубини келтпради.
Акбаршохнинг катта амирларидан ва Аргун кабиласининг
пешволаридан булган Мирюнус Мухаммадхон хам туркийча
ёзган шеърлари билан шухрат козонганини «Х.афт Иклим»
муаллифи Ахмад Розий хабар берса-да, унинг катта девони
ханузгача топилган эмас.
«Ислом энциклопедияси» Бобирнинг иккинчи угли Комрон
Мирзонинг туркийча шеърлар билан $з ва^тида куп машхур
булганини цайд этади. 1509 йилда Кобилда турилиб, отаси-
нинг вафотидан сунг огаси Х У М0ЮН била узок вакт низо-
лар цилган ва охири 1557 йилда М аккада вафот этган Комрон
Мирзо f o h t э^тиросли, жанж алкаш , нотинч бир киши булиш
билан бирга жуда закий, зийрак, истеъдодли ва санъаткор
66
бир киши булган. Унинг форсча ва туркийча (эски узбекча)
газал, китъа ва рубоийлардан иборат девони бу истеъдоднинг
ма^сули булса керак! Б у девоннинг турли кулёзмалари хаки
да 1924 йилда ^индистонда нашр этилган В. Иванов катало-
гида маълумот берилади.
Бу китоблар ^акида «Ислом энциклопедияси»нинг берган
маълумотлари $збек адабиётининг Х,индистонда яратилган
шу дурдоналарини келажакда ахтариб топмокка кулимизга
бир илмок( берпб куйди. Лекин х.озирча биз бу китоблардан
ма^руммиз.
Бирок Содикий Китобдор бу со^ада бизга яна бир ёрдам
бермокка кодирдир. Масалан, «Ислом энциклопедияси»да
Хумоюннинг форсча хам туркийча шеърлар ёзганлиги апти-
лади-ю, лекин асарларидан .\еч бир мисол келтирилмайди.
Бу жпхатдан Содикий Китобдорнинг Х,умоюи подшох ха
кида бизга берган маълумоти багоят кийматлидир. Б у ерда
Содикий, аслида, ]§з замондоши тугрисида гапиради.
М аълумки, X j m o i o h Мирзо 1530— 1556 йилларда хукмрон-
лик килган. Демак, Хумоюн вафот этганида Содикий 23 ларга
кирган бир йигит эди. Лекин, хар холда, у Хумоюн хакида
•Гзининг катта ёшли замондошидек гапиришга хакли. Биз
унинг Хумоюн тугрисидаги кичик фикрасини, унинг биз учун
катта ахамиятини эътиборга олиб, бутунича бу ерга к^чира-
мнз.
«Хумоюн подшо.\ нихоятдин мутажовиз90 каримул табъ ва
сахопеша ва хушсалика подшох эрди. Абдулгози Султон Ху-
сайн Мирзодин сунгра чигатой подшохларидан Хумоюн под-
;цо.\дек хуштабъ подшо^ оз вокеъ б^лубтур. 1\ариндоши Ком-
рон Мирзодин х.азимат килуб шох жаннатмакон зилоли жа-
лолига91 м алж аъ92 булди. 1\изилбош аскари нусрат фаржо-
ми93 имдоди била хасмни94 маглуб килуб, Хинд абвобин95
мафтух кила олдилар.
Табъи шеърда укуш 96 мулойим вокеъ булубтур. Б у икки
туркий байтининг куп шу^рати бор ва машхур булубдурким:
Рариблир гамидин мехнату малолим бор,
Б у гамдин улимга етдум, гариб холим бор.
Висоли давлатидан априлубман махзун,
Тирикмену бу тирикликдан ипфиолим97 бор98.
90 М у та ж о ви з — ^аддан ошган.
91 Зилоли ж ало л — буюк, шонлп соя.
92 М а л ж а ъ — сигипадиган жой, бошпана.
93 Н уср ат ф ар ж о м и — галабалик натижа.
94 Хаем — душман.
95 А бвоб — боблар, эшиклар.
96 Укуш — куп зиёда.
97 Инфиол — упкаланмок, хафалик.
98 «Мажма-ул-хавос», 13— 14-са.\ифалар.
67
Б у туртлик ^ у м о ю н н и н г нозик ва лирик шоирона бир цалб
ва хассос бир дид эгаси булганига далолат цилади. Ш акл
эътибори билан бу туртлик рубоийга ухшаса-да, классик ру-
боийларга махсус булган вазнда («Х аза ж » ба^рининг йигир-
ма турт навъдан бирида) ёзилмагани учун расман рубоий
жанрига кирмайди. Гарчи Навоий уз «Мезон-ул-авзон»ида
рубоий .^а^ида гапираётганида «ани дубайти ва тарона ^ам
дерлар»99 деганидан ^али X V аср назариячилари бу уч ата-
мани бир маънода тушунганлари маълум булади. Х,атто за-
монамиздаги айрим адабиётшунослар айнан шу фикрни ^ув-
ватлайдилар. Масалан, Оймутлу нисбатан я^ин урталарда
ёзган китобида «Рубоийларга» «дубайт» ва ё «тарона» номи
хам беради. Рубоийда ^ар мисрада ^ар вазнни куллашга
кжозат бор100, дейди. Бу ерда муаллиф рубоийдаги шу хусу-
сиятни (хар мисранинг бир бах.о доирасида бошца-бошца
вазнда булишлик хусусиятини) тугри мушо^ада этган. Зотан
рубоийдаги бу хусусиятнинг узи уни дубайтдан ва таронадан
ажратади.
Биро 1\ сунгги даврдаги эрон адабиётшунослари рубоийдан
дубайтни ва таронани ажратиб, бош^а-бошца жанрдек тав-
сиф килмокдалар. Улар асосий фаркни вазнлардагн тафо-
вутда курадилар. Масалан, эрон адабиётшуносларидан Фаз-
лулло.\ Сафо рубоийда «хазажи мусамман», дубайтларда ва
тароналарда эса «х.азажи мусаддас максур» улчовлари кул-
ланганини катта материал101 асосида ани^лаб, юкоридагидек,
терминларни ажратиб куяди.
Хар холда, Содикий Китобдор хам Думоюндан халиги
туртликни келтирганида уни рубоий деб атамагани тасоди-
фий булмаса керак. Аммо нега у бу туртликни «икки туркий
байт» деб тацдим этади? Ахир булар айрим, бири-бирига 6 o f -
ланмаган ёхуд бирон катта асардан кутариб олиб ажратилган
парча (китъа) эмас-ку! Б у туртликда фикрий, бадиий, шак-
лий бутунлик мукаммал сакланган-ку! Бизнингча, «иккн бант»
деб Содикий узича форс-тожикларнинг «дубайт» деган жан-
рини туркийлаштириб (узбеклаштириб) «икки бант» маъно-
сида таржима ^илганга ухшайди.
Ш у дубайтдаги кайфият ва имо-ишоралардан бир хулоса
чикариш мумкин: у хам булса, Х,умоюн Мирзо бу дубайтини
иниси Комрон Мирзо дастидан ь^очиб, Эронда бошпана топ
тан махалида ёзганга ухшайди. Дубайтдаги «гариблиг»,
«гам», «висоли давлатидан айрили^», «тирикликдан инфиол»
6S
каби кайфиятлар шу кочцинлик ва мусофирчилик вазиятида
турилган булиши куп табиийдир. Зотан бу дубайтнинг Эронда
яшаган Содикнйга маълум ва ёд булиб ^олиши бизнинг бу
эхтимолимизни янада кувватлайди, холос!
Содиций Китобдор чуцур эхтиром билан Алишер Навоий-
нииг обруйини ва адабий таъсирини кузатиб юрган. У На-
воийии факат бир узигагина эмас, булак бир ^анча шоирлар-
га ^ам мураббий ва муаллим деб тал^ин этади. Масалан,
«Сусанийбек» фикрасида муаллиф берган маълумотни укий-
лик:
«... туркмандур. Авоилда шо.^и жаннатмаконнинг муаззам
курчиси эди... Табъи Амир Навоий шеърига куп саррост-
дур»102.
Содикий бу йигитнинг кейинча шароб, таряк, ^иморга бе-
рилиб кетиб тушкунликка юз куйганини айтгандан кейин, унинг
Хамадон ша^рида «дунёга видо 1^илгани»ни ачиниб хабар бе
ради. Унинг нотамом долган девонини тугатишни Амирхон
Гулобий Туркмон Содикийга ^авола ^илади. Содикий бу вази-
фани бажаришга «муваффа^ булдим», дейди. Бундан кейин
Содикий Сусанийбекнинг шоир Шохийга жавобан ёзган ра-
залининг матлаини келтиради.
Ш охий разалининг матлаи бундай булган:
Тутти илким ме.^р эдуб берди менга ул шох элик,
Кимкн, эл тутар курим тутсун анннг оллох элин.
69
га шундай эркин муомалада булишида Навоийнннг инсон
шаъни хакидаги оловли байтлари таъсир килганига шуб^а-
ланиш мумкинми? Сусанийбек Навоийни севиб-севиб мутолаа
килиб, унга таклид ва эргашган булса, нахотки устоднинг шу
байтини уцимаган булса:
70
назмидин хотирда йу^ эрди, аммо бу байтни зурафо108 анинг
учун дебтурлар:
Д еви шайтон сифат Абулбарака,
Бод ж ойаш ба^афтумин д ар ака!»109
(Абулбарака шайтонсифат девдир, унинг жойи еттинчи
жаханнамнинг тагида булгай!)
Алхоснл, Абулбарака Навоийнинг калами остида гоят яра-
мас, маккор, мутта^ам, мугомбир ва каллоб бир киши сифа
тида гавдаланади.
Энди бу кишининг угли хакида Содикий Китобдор тубан-
дагиларни айтади:
«Айюб хуросонлигдир. Абулбарака углидурким, амири
кабир Алишер «Мажолис-ун-нафоис» да таъриф килибдур-
ким, улча бадзот ва бемулохаза эрдиким, Хуросон а^ли ил-
кидин фирор килуб овора булдилар. Б у байтни анинг учун
айтибдурларким:
Деви шайтонсифат Абулбарака,
Бод ж о й а т110 бахафтумин дарака.
В а илло угли анинг хилофига мажлисаро ва музх;ик ки
ши эрди. Устодимиз Мир Сунъий... била куп мусо^иб эр-
мишлар. Б у абёт ул азизнингдурким:
Хадиси мазл;аб аз риндон бо машраб чи мепурси?
Зи-риндон харфи машраб пурси, аз маз^аб чи мепурси?»
(Таржимаси: Майхур дарвишлардан сен маз^аб сураб нима
кнласан? Дарвишлардан сен майхурлик сузини сураб бил,
сен уларга дину маз^аб .^ацида савол бериб нима киласан?)
Шундай кЯш б, Навоийнинг isax;py газабини ь;узраган бир
зотнинг угли яхшплик йулида юрганини китобининг охири
га куйиш билан, Содикий Китобдор, билиб ё билмасдан,
катта бир символик х.иммат курсатган. У хам булса, бу
оламда яхшилик, ме^рибончнлик ва дустлик, лобид ва му-
хакцак енгишига, шеър, санъат, нафосат ва эркинликнинг
х;аётга ,\укмрон булишига сунмас имон билан ишонишдир.
Содикий Китобдор Навоий адабий мактабининг, баъзи
шаркшуносларнинг таъбири билан айтганда, Навоий бош-
лик «Х,ирот Фанлар академияси» нинг юксак гуманистик
гояларини X V I асрда Озарбайжон заминида баракали да
вом эттирган буюк адиб сифатида узбек адабиёти доира-
лари учун, узбек адабиётининг дустлари учун х;ам азиз ва
мукаррамдир.
108 Зураф о — зариф, шинаванда одамлар, зиёлилар.
109 «Мажолис-ун-нафоис», 182— 183-са^ифалар.
110 Б у мисрада котиб ёки ношир хатоси билан «ж ой аш (ж ой и ) сузи
«ж ой ат» (жойинг) тарзида кетган; «Мажма-ул-хавос», 312-сах;ифа.
Ш . Абдуллаева
Н АВО ИЙ Д О С Т О Н Л А Р И Д А
ХО ТИ Н -Ц И ЗЛ АР О Б Р А З И
72
килмасинлар, уларнинг гаплари сохта эканлиги маълум. М аса
лан, вафо, ишк-мух;аббат ^акида газаллар ёзган Х Усайн
Бойкаронинг 19 хотини, харамида эса 40 та аёл саклангани
тарихий манбалардан маълум.
Хотин-цизларга нисбатан шунчалик муносабат хукм сур-
ган бир даврда Алишер Навоий аёллар — оналарни оталар
билан баробар уринга куяди.
Бош ни фидо аила ато кошига,
Ж исм нм кил садка ано бошига...
Тун-кунинга айлагали нур нош,
Бнрисин он англа, бириснн — к у ё ш 1.
73
дир. Масалан, «Х,айрат-ул-аброр» достонида бир кампирнинг
шох Абдул Розий олдига нохак улдирилган урлининг хуни-
ни талаб цилиб келганлигн ва шо^нинг уз гуно^ига ицрор
булиб, кампир олдида бош эгиши тасвирланади. Б у эпизод
оркали шоир адолат ва жасоратни улурлайдики, ^ари аёл-
нинг подшох разабидаи куркмай адолат ахтариши шундан
далолат беради.
Навоийнинг «Фар^од ва Ширин» достонидаги Ширин
ижодкорлик, вафодорлик, ватанпарварлик каби фазилат-
ларга эга булган мукаммал шахе сифатида тасвирланган.
Ширин уз хислатлари билан Фарходдан колишмайди.
Шириннинг Фарходга булган му^аббати сабабларидан бири
Фар^однинг мехнатсеварлиги ва матонатидир.
Ширинни кизиктирган энг кимматли хислат одамийлик-
дир. Ширин «мен инсонман, шунинг учун ^ам узимдек чин
иисонни севаман» дейди;
Менга не ёру не о ш щ хавасдур,
Агар мен одам улсам, уш бу басдур»3.
74
Л айлики балойи фурцатн бор,
И кки м аж нунча мехнати бор.
Умр анга галат \авасдир ахир
Ж о п тарки аж аб ьмасдур ахнр5.
5 Уш а асар, 849-бет.
6 Навоий, Афоризмлар, Тошкент, 1941, 35-бет.
7 У ш а асар, 35-бет.
8 Уш а асар, 49-бет.
9 Уш а асар, 86-бет.
75
Бирининг шеваси илми ^акойик, (ф айласуф )
Балогатда бири айтиб дацойик, (оратор)
Бири тарихда с^з айтиб фасона, (тарихчи)
Бири хикмат фанп ичра ягона, (физик)
Хнсоб ичра бирининг зехни бориб, (м атем атик)
М уамм ода бириси от чикариб10. (топиш мокчи)
76
Дилором узининг мав^еини асир ва канизларидан юк;ори
кутара олмайди. «Отахони» уни бир йиллик хирож баробари-
га Баэфомга сотади. Дилором Ба^ромга севимли ёр, доимий
з^амро^ булади. Унинг гузаллиги, жозибадор саиъатига
мафтун булган шо^ мамлакат ишини унутади, чунки:
П ш к ила шо^лнк мувофиц эмас,
И ш к лофида шоц содиц эмас.
И ш к учун бедили керак фони,
Уртаган шавь; ш уъласи они12.
12 Уш а асар, 353-бет.
13 У ш а асар, 355-бет.
14 Уш а асар, 355-бет.
77
ромнинг иродасизлик натижасида цилган зулмини унутиши-
га сабаб булади. Дилором Бахромни афв этади.
Лекин бу харакат Дилоромдаги ожизлик белгисидир. У
узининг истеъдоду фазилатини, инсонлик шаънини Лайли,
Ширинлар каби тушуна олмади. Балки Навоий бу билан
кизнинг итоаткорлигини, вафодорлигини, самимий мухаб-
батини курсатмокчи булгандир. Лекин шунга карамай,
Алишер Навоий тасвирида Дилором тацдирга тан берувчи,.
но^ак хурлик, азоб-укубатга чидовчи содда киз образидир.
Санъаткор киз Бахромдагп зулмкорлнк хусусиятига наф-
рат билан караш даражасига кутарила олмаган. Карвончилар
Дилоромга ачиндилар, унинг кайтиб шох хузурига борпши-
ни лозим курмадилар.
Отахони эса бундай угнт беради:
...Ева дерсен. Сзннгдаму иуксен
Еки хопи хаётидин т\ксен.
Ш ахкм, бир с у з у ч у н т\кар конннг,
Яна килмок не.1 \'р фндо жонинг?
Ш ох бир ш уълан фурузондур,
Хар кишнга етушса сузондур.
У т аро пхтиёр ила сурмак:
Бахра бермас, багайрп куидурмак.
Ш охким, dfi'un тангдпл булмпш,
Газаби ути муш таил булм и’.п,
Кочм ок аидин савоб эрур бу лам,
Неча андин нирок — офлт ка м 15.
78
Хоразм улкасида ном чикарган музикачи Кофурнинг
бозори касод булганлиги сабабли, у Дилоромга маврам шо-
гирд булади. Устозининг кайгули ишций ашулалари Кофурни
ортик даражада кизицтиради, у уз устозидан севги дард-
ларини айтиб беришини сурайди. Дилором музикачини узи
каби гамгин билиб, унга сирини айтади, факат, эшитгач, бу
шахардан чикиб кетиш шартини куяди:
Е бу тафтиш таркини этгил,
Ёки билгач, бошинг олиб кетгил16.
79
3. Б у эпизод достон композиция линиясининг бутунлиги
ва такомили учун бир восита вазифасннн .^ам бажаради.
Демак, бу эпизод достоннинг сюжет линиясига, р о я в и й
мазмунига ва образлар характерини ёритишга мувофиц ке-
лади.
Навоий тасвирлаган Дилором уста ва мо^ир санъаткор,
вафоли маъшу^а, камтар ва ха^и^ий инсондир. Навоий
Дилоромни уз даврининг мо^ир санъаткори сифатида тас-
вирлаб, шу оркали бутун истеъдод ва цобилияти жамият
учун эмас, балки харамхона доирасида, фа^ат ^укмдорнинг
кайфига, маишатнга сарф булган цадимги цобилиятли шарк
кизларининг та^кирланган такдирига афсусланган булади.
«Сабъаи сайёр» достонидаги етти иклим мусофири ^и-
кояларида тасвирланган актив, жасоратли ^излар образи
айни^са дицкатга сазовордир.
Хикоялар халк огзаки ижодиёти мотивлари асосида ма
йорат билан пухта ишланган. Халк огзаки ижодиётидаги
оптимизм Навоий асарига бу ерда хам ижобий таъсир кур-
сатади. Ранг-баранг воцеаларга багишланган бу ^икояларда
мухаббат, дустлик, мардлик, донишмаидлик, илм-^унар-
нинг афзаллиги ажойиб усталпк билан тасвирланади. Хи-
кояларда Навоий уз даврига кура илгор гуманистик идея-
ларни шеъриятнинг гузал формасида курсатган.
«Хамса» даги бошка достонларга нисбатан «Сабъаи
сайёр» да коинот, яшаш, инсоннинг улуглиги, ^аммадан хам
хаёт гулинннг афзаллиги куйланади:
Х у ш дурур боги КОИНОТ ГУ ЛИ,
Барчадин яхширок хаёт гули17.
Шоиримиз яшаган даврда оддий одамларнинг яшаш ша-
роитлари цанчалик OFnp булса ^ам, коинот, хаёт хацидаги
халкнинг орзуси унинг диктат марказидаги масалалардан
булди. Ранг-баранг суз тукималари достоннинг асосий
гоясини бурттириб, инсон енга оладиган цийинчиликларни
гузал фантазия воситаси билан тасвирлайди. Х,икояларда
гуманистик ва дидактик мотивлар айникса кучли. Достонда
автор уз даври учун энг характерли воцеалардан купини ба
диий воситалар оркали гавдалантиради. Ундаги бир к,атор
хикоялар гарчи узо^ кечмишдан олинган деб берилса-да,
лекин уларда биз Навоий даврининг жонли лав^алари инъ-
икосини ^ам курамиз.
Достонни ёзишдан асосий ма^сад давлат бошида тур-
ганларни уз (Навоий) тушунчасидаги адолат йулига солиб
юбориш, ^айси шо^ мамлакатни, халц талабларини эсдан
80
чикарнб ва улардан ажралиб колса. инсонликни иоймол эт-
са, маъноеиз айш-ишратдан, кайфу сафодан узгани билма-
са, албатта, халокатга учраяжагини таъхид. кашдир. Хикоялар
инсончарварлик, тараьдошпарварлнк тушунчалари би
лан сугорилгандир. Уларда Ы а воин бир неча аёллар обра
зный лратаднки, улар асоснй максадки очнш ва исботлаш-
га x ii 3m .it киладилар.
«Сабъап сапёр» нинг биринчи хикожида тасвирланган
Гулчех.ра (Лхийнинг рафикаси) образи оркали оилавии ха-
ётга, севимли эрга булган садоцат ндеяси усталик билан
очно бсрнладн. Ахнй ишк йулида ^амма нарсадан, ^атто
подшохликдаи хам воз кечган Фаррухга уз рафикасини бер-
м о й н булади. Фаррух Гулчехра даргехига кириб унинг
^айгудан азобланпш холатини курадн:
Ю знп тпрпок млп фпгср этган,
Барги наерпшш лолазор этган18.
18 Уш а асар, 1004-бет.
19 У ш а асар, 1004-бет.
20 У ш а асар, 1004-бет.
6-40 81
га жонли суратда якь;ол гавдалантириб келтирасиз. Унинг
юрагида нима борлигини биласиз ва унинг нозик ^исларини
хам пайцаб оласиз»21.
Навоийнннг фикрича, инсонни безайдиган хислат вафо-
дорликдир. Мана бу хислат Гулче.^рада бус-бутун мазжуд,
чунки у подшозода Фаррухга берилган булишига карамай,
уз эрнга садокатини саклаб колади.
Эр амрига итоат цилиш, йиглай-йиглай унинг чизган чи-
зигидан бориш феодализм даври аёллари ахлокининг нор-
масидир. Лекин Гулче.^ра эрини кундиролмаганидан сунг,
Фаррухга таъсир циладиган суз топиб, унга ёр эмас, бир
умрли сингил була олади. Фаррух подшо ^гли булса ^ам,
саройларда одат ^аторига кириб кетган ^олга— бировлар-
нинг чиройли хотинларини зурлаб олиб, ^арамда куллик
занжирига боглаш каби ха^сизликларга йул цуймайдиган
виждонли, инсонпарвар кишидир.
Хафтанинг учинчи купи Бахром Мисрдаги катта бир бой-
нинг угли Саъд ва унинг севган кизи хакидаги х^кояни
тппглайди. Хикояда мардлик, кахрамонлик билан бирга
хикмат ва донишмандлик каби хислатлар хам тараннум
этиладн.
Ша^рисабз шо^ининг кизи совчп булган йнгнтларга
мушкул шартлар куяди. Куплар унинг шартлариик бажара
олмай нобуд бйладилар. Кизнинг мацсади: «Кимки ь^аср
дарбандларинн олса, ^атронга голиб келса, хакимнинг са-
волларига жавоб берса, жодугар Золнинг сирларнни бекор
цилса, шундай оламга тегиш эди». Кизнинг шартинн бажа-
риш учун i^acp дарбандларинн олиш кувватига эга булган
ь;а^рамон булиш, урушда голиб чикиш, ил мни чуцур эгал-
лаш, жодугарлик ва сехргарликларни бекор ьдшиш керак.
Б ун д а ! шартларни бажарувчи йигит аввало илм, хикмат
а.улларидан с у ? урганиши керак: «Х,ар А и д ай курашда
КЗгаЬ^слпк керак, чунки урушда курккан кчши голиб б$-
лолмапдп». Саъд Су Жзларни шпор килиб олиб, Шах;рисабз
шоОшинг кизи куиган мушкул шартларни бажарадн.
Кизнинг турмуш уртогига турли шартлар цуйишн халц
достонларига хос приёмдир. Кизлар йнгитларминг илм, фа-
зилат эгаси булишини, шу билан бирга, ка^рамон булишини
истаган, йигитлардаги бундай хусусиятларни улуглаш, ши-
жоатли, илм-хунарли булишини талаб килиш кизларнинг
^ам турмуш хакидаги савиясини белгилайди. У икс.яда куз-
ланган асосий максадларлан бнри шундай киз образини
беришки, у уз ижобий истак ва хо^ишлари билан иш кура-
8-
дн. Узининг юксак орзу ва максадларига жавоб бера ола-
диган ва мувофик одамни узига муносиб куради, узига ёр
дейди.
Туртинчи ицлим мусофири ^икоясининг темаси сахийлик,
адолат, ж уръат ва дустликдир. Афсонада золим Маллунинг
кизи порлок ишланган образдир. У, отасининг зулмкорлиги
ва ярамасликларини тушуна оладиган очиц кузлн киздир.
Киз Маллудан ситам курганларга ёрдам цилади, уларни
азоб-укубатдан куткаришга интилади. Ж асур ва ра.улдил
бу киз уз севгилнси Масъудни кап из цизлар ёрдами билан
зиндондан тортиб олади, улар илгаридан тайёрлаб ь$йилган
икки отга минадилар ва шахардан, подшо зулмидан кочиб
кетадилар. ” из жасорат курсатиб, севгилисини улимдан
кутцазди. Б у хикояда адолат зулм устидан галаба цозона-
ди.
Феодализм шароитнда севган йигитини зиндондан цут-
цазиб, у билан цочиш халк эртакларида орзу цилинган катт:
жасоратли иш эди. Зотан севган йигитнга тегиш учун бош
ка чора ^ам топилмасди. Гуманист шоир ижодининг ким-
матли хусусиятларпдан бири ундаги хурриятпарварлик ва
унга эришиш й^лидаги жасоратдир.
Чоршанба купи Баером цасри нилуфарда бешинчи Шу
лим мусофиридан афсона тинглайди. Адан мамлакатида
Жобир исмли карскчи булган. Унинг ёлгнз узи юзларча
одамларга карши кураш очади. Жобир денгиз киргогидаги
сердарахт оролга жойлашиб олган.
Бе.ушггсаро ша^рининг подшоси Навдарнинг Мехр деган
гузал кизи бор. МпКрнинг тасвири:
Кадпким пахли сарфароз келиб,
-Чусь .‘Ооглда сарвппоз келиб,
Зулф кдии сунбул айлабон юз печ
Ог.;ндан гу ч ч а айтмай срз хеч.
ijpa.iii м аш ъалп жа.упи аф ®> ,
П артавн ш уъласн келиб жон с у з22.
22 У ш а асар, 356-бет.
83
Мезфнинг отасп ЗЯм, С у xnii.7пипг отаси хам уз фарзакд-
ларинп излаб чикгушларнда, Ж обир % л п г а аснр тушадилар
па зиндонга ташланаднлар. Мехр аснрлпкда тннч у^ирмай-
ди. Кудукдаги асирнм (унинг ким экакш ш билмаса-да) кут-
казмокчн булади. Каннзаклар ёрдами бнлан кудукда аркон
ташлаб, уни озод этади. Лсир кпзпинг севган пигити Суханл
эди! Суханл кувватга киргунча Мехр уни тарбияланди.
Ме.уанинг донолиги ощасида Су.\айл Жобнрни епгиб, под-
шоликка кутарилади. Зиндондаги нкки ота озод килн-
надп.
Ме.хр — ажоннб каурамон Л;з. У фаросати, жасорати
билан С у у Ш и а н колишмрфи
«Сабъаи сайёр» да тасвирланган аёллар образида
Навоий фидокорлик хусусиятларини ало.^ида купсатади. Бу
эса шоирнинг инсоппарварлик идеаллари билап муста.\кам
богланган. Лнникса, Ме.\р образида бу хусусиятни очи^
курамиз. У Ж обир зиндоннда ётган махбуснипг ким экани-
пи билмаса х.ам, уни зиндондан куткаришга харакат кила
ди. Тадбир билан иш курган Мехр максадига етадн.
М аълумки, халк яратган достон ва эртакларда яшаш,
душманга карши кураш бехад ошр булшиига карамай ках,-
рамонлар, одатда, улмайди. Яшаш, кураш халк ца^рамон-
ларипинг орзусидир.
«Хамса» даги аёллар факат аклли, тадбиркор, давлат
арбобигина эмас. 1\нзлардагн жасорат, фидокорлик хусу-
сиятларннн мо.рфона тасвнрлаган Навоий уларнинг уруш
майдонида эрлар билан бир каторда туриб жасорат ва чаьр
цонлпк билан кураша олишларини ^ам тасвирлайди. Бу
жихатдан «Садди Искандарий» даги Чин гузали образи
жуда мароцлндир.
«Хамса» пинг бешинчи лостони «Садди Искандарий» да
Чин ф 1\Они Искандарга куп кимматли хадялар берадн. Ш у
билан бирга Чин гузали булган кизни х-а'м такдим этади.
1\изнинг таърифи:
XiiToiiH иасаб, niv.xii Чии на;код.
/Камолига хуру лари хомазод.
Нкки банда хусннга >А-У паг п,
Б а лекип комиб хар би| и б ир са и.
Xi И Ю мулкида зулфи гавго солдб,
Кузи Чип д не рид а ягмо солиб23.
Искандар ^адялардан
бири — сирли ойнага берилиб,
1\изга эътибор этмаган эди.Киз ^уснига магрурланмай,
Искандарга уз ^унарини курсатиш учун пант пойлаб юрар-
84
дн. Пскмплар Магриб ерларпда кетаётганида, узи итга, оёк-
^ули чумоднга ухшаган махлуь^ларга дуч келди. Улар
Йскандарнинг аскарларинн талаб, купларнни со ^уяди. Ш сц
буларга ^ужум килиш учун жанг ногораларнии чалдиргаи
да, бир с З а н кутларига чангаклн ходалар кутариб олгаи,
филдек катта вахшийлар — девлар келиб хужум цилади.
Вахшийнинг бнттаси Нскандарнинг 13 па.утавонини снгиб,
^чинаб олиб кстади. Шохни курнув босса з^ам, уз а,\волннн
душманга сездирмай, кулпб турар ва ^икмат пулинн унут-
мас эди. Ш у пайтда юзпга никои тутган зпчил «йигит» шох,
олдига келиб, таъзим килади. Унинг махсус уруш кийим-
ларн ва зпчил харакаг.чари шундай огир жангларда иш
курсатиб юрганлигидан дарак беради.
2t У ш а асар, 475-бст.
Луъбати чин снгган кучли махл\чйтар бир неча йиллар
давомида халкнииг тинчлигини бузиб, унга азоб-укубат бе-
рар эди. Киз шу балоларни хал^нинг бошндаи лаф циладн.
Алишер Навоий юкоридагндск аёллар образини яратиш
билан даври олдига мухим ижтимоии проблемалар куйди.
Кишилик эрки поймол килинган бир даврда Навоий
Ширин ва Ме^инбону каби давлат арбобларннинг ижтимо-
ий хаётда эрлар каби пштирок килишини истаидн. Лекин X V
асрда бу идеалларпи амалга ошириш мумкин эмас эди.
Навоий асарларидаги хотин-кнзлар замон тартибларига
карши канчалик норозилик билдирсалар хам, у замонни
канчалик лаънатласалар & м . уз давр.цфн тартибларини
енга олмайдилар, кишилик хук\кини бугувчн говларни
емира олмайдилар. Улар ишк i^ypooiin булдилар.
Лекин Навоийнинг хотин-кизлар хакида айтган илгор
фикрлари atyp прогрессив ,\аракат ва мухим ниятлар эди.
Хотин-кизларнинг бахт тугрисидаги орзуси Алишер Навоий
асарларида ажойиб мохирлик билан тасвирланган:
«Н е х у ш дебдур у л дардманди фи гои,
• К и оз бахт — к v о усилии яхшкроц*.
Ш и ко ят менга iivK турур шохдин,
Ки ш аккум эрур бахт гумроздии!:»25
86
дан фойдалаииб Мумин мирзони улдириш ^ацидаги фар-
монга кул куйдириб оладики, бу нарса мамлакатда з^ало-
катли узаро урушларнинг кучайиб кетишига яна бир сабаб
буладн. Навоий «Хамса» даги салбий аёл образларини тас-
вирлар экан, ю^оридагидек во^еаларни ^ам эътиборга ол-
ган булишн мумкин. Иккинчидан, «Ёсуман» каби образлар
достопларда тасвирланган ижобий образларнинг айрим фа-
зилатларини, инсоний хислатларини равшанрок; очишга ёр-
дам беради.
Навоийнннг «Хамса» сидаги аёллар романтик буёцлар
билан безалган булсалар >^ам, улар уйловчи, севувчи, ин-
сон хаёти йулида курашувчи хотин-циз образларидир. Улар-
ни бадиий ишланиши жи^атдан уч гуру^га ажратиш мум
кин:
1. Асарда асосий ца^рамон булиб, романтик образ дара-
жаскга кутарилган аёллар — Ширин, Лайли, Дилором,
Ме^инсону.
2. Образ даражасига кутарилмай, фа^ат ишора билан
берилган ва асарда мукаммал цаэфамон даражасига кута-
рилмаган персонажлар — Лайлининг онаси, Искандарнинг
онаси, Шириннннг каниз кизлари ва бошкалар.
3. Эпизодик характерда берилган цизлар — Гулче^ра,
Равш анак, Ж ам и л а (Навфалнинг ^изи), Мехр, Чин гузали
в а Me хрии оз.
Хуллас, Алишер Навоийнннг хотин-кизлар ^акндаги
фикрлари, тарихий жи^атдан олганда, катта ва му^им ижо
бий роль уйнашига царамасдан, бир цадар чеклангандир.
Навоий уз давридаги хотин-цизларнннг нихоят даража-
да огир ахволи ^акида сузларкан, у бунинг ижтимоий-иц-
тнсодий ва синфий асосларини кура олмади ва англай ол-
мадн, демак бу асосларни, знддиятларни йукотиш у ёг^да
турсин, х.атто танкид ^ам килмади.
Демак, Навоий хотин-кизларнинг фаровонлиги ^акида
орзу киларкан, бунинг учун зарур булган ижтимоий-икти-
содий омилларни курмади ва бу хацда масала куймади .\ам.
Шунинг учун унинг бу орзулари утопик характерга зга
эди.
Навоий тарафидан яратилган баъзи хотин-киз образлари,
масалан, Ширин, Лайли гарчн разил кулида разилларча
яшашл.ан улимни афзал курсалар-да, лекин разилларга, уз-
ларининг бахтини поймол килувчи ва бугувчиларга карши
актив курашмайдилар, уларга царши курашиш зарурлигини
англамайдилар; купинча узлари фарёд чекадилар, уз дард-
ларида узлари ь;овриладилар.
87
Навоийкинг инсонпарвар, оташин поэзияси унутилмади,
балки халк ичида томир ёиди, одамлар дилига жо булди
ва бпзнинг замонамизда, Совет мамлакатида юксак ба:^о-
ландн.
Алишер Навоий ^амма учун тинчлик, ^увонч, бахт-са-
одат туррисида уйлар эди. Бирок Улур Октябрь социалистик
революциясига кадар умумнинг бахтли булиши туррисида-
ги идеаллар факат хаёл булиб келди.
Революция натижаснда инсоп зулмдан, хотин-кнзлари-
миз асоратдан абадий цутулдилар. Ш у туфайли Навонйнинг
овози янги куч, янги о^анг бнлан совет укувчилари орасида
тобора янграб эшитилмокда.
Уу >\ОМИДИЙ
КАВОНЙ 3& Ж О М НЙ
89
ва узига хос бир хамсадир. Кнриш кисмида Навоий дусти
Абдура.хмон Жомипни зам анасининг улут олими ва шоири
сифатида танитиб, уни нг билан ошналик тарихини баёя кила
ди. Биринчи маюрлада Ж омий билан дустлик даврида утган ци-
зик воксаларии хпкоя шпадн. Иккинчи макола Навоий ва
Ж омий уртасида утган макотиба— ёзишмалардан иборатдир.
Учинчи макола Навоий туфайли Абдурахмон Ж омий ёзган
асарлар ва уларда Алншернинг таърифланиши тугриспдадир.
Сунгги кпсмда HanoniiHnnr Ж омий олдида таълим олиш ва
фойдаланиш юзасидан укутан китоблари, Жомийнинг вафоти
хам шунга дойр хотиралар ёзилган.
Навоий Абусаид лшрзо хукмронлиги бошланган вакт-
ларда (1457— 58) Жомийнинг Хиротдан шахар хиёбоиига ку-
чиб чикиб яшагапини ва шу кезларда бир цаича илм толиби
катори узи хам унинг «Мухтасар битилган Кофия рисоласи
сабакига мумтоз булган»2 ини, яъни Жомий ёзган араб нах-
видан даре олганини билдиради. Демак, Навоий ва Жомий
дД:тлигн шогирдлик ва устозлик муносабати билан бошлана-
дн. Алишер тугилганда Жомий 27 ёшда, Хиротдан хиёбонга
кучиб чикканида эса 44—45 ёшлар чамасида булган хамда
узининг илм-маърпфати ва камтарлпги бнлан 17 ёшлар чам а
сида булган ажониб нстсъдод сохибн — Алишернинг ^урмат
ва мухаббатини козонади.
Бу вацтларда ёш Алишер Жомнйдан боип^а Фаси^иддин
Низомий каби устозлардан даре олиш, мустацил уциш, ур
ганиш, ижодий нзланишлар ва адабий мухит таъсири туфай-
ли камолга етган эди.
УЛ УГ Д^СТЛЗИК
90
ма xvh ш уд » укики, «дур ш уд »н и н г маъноси «й уц тур » , деи-
дплар (На воин).
Хамма Gy фикрга кушилгани холда Навоий: « Б у фацир
хеч нн.ма демадим», деб '^зининг бу фикрга цушилмаганини
билдиради. Утиришдагилар хам буни сураб биладилар, тор-
тишаднлар. Натижада ^тиришда булмаган бир кишини ,\а-
кам белгнламокчи 0$либ, бахсни ечишни хат оркали Жомий-
дан сурапдплар.
Ж омий жавобида бу мисрани ёзиб юборади:
Сухап дураст, тааллук б а гушн шах дорад4.
4 Ш у асар, 19-бет.
фойдалангпм.
6 М улзам б у л и ш — енгилиш, сузи утмай цолиш.
7 М ухтасар — к,исца.
8 Муфид — фойдали.
9 Н а в о и й , Хамсат-ул-мута^аййирин, Г.зС С Р ФА ШИ, инв. 693.
23-бет.
91
олдига му.уокама учун келтнриб турар ва .^ар кандай бир
хукм топганларида таслим булиб, жанжаллари бир ёклнк
б^.гандир»10.
Алншернинг устоз сифатида танилиши Ж омий учун ёкпм-
ли ва кувончли эди.
Самаркандда эканида, Ю суф Бадний, Риёзий каби шонр-
ларнинг шеърларини тан^ид этиб, тузатишга г?|мак курса-
тиши, муаммо устаси .уисобланган Улоип Шошии билап му-
шопра каби фактлар шоирнинг камолотидан далолатберади.
Феодал системасининг маълум даврида яшаган прогрес
сив ва зийрак ,уамма кишилар сингари Алишер Навоий .хам
майда феодалларга карши курашувчи марказий монархии
тарафдори булган. У, Хусанн Бойцаро -уукуматига мамлакат-
нинг бутунлиги ва халкнннг тинчлигини са.уювчи марказлаш-
ган давлаг сифатида i^aраб, уни мустахкамлаш учун кура-
шади. Мамлакатнинг парчаланишини истаб галаён кутарган
Ндгор Мухаммад каби шахзодаларга карши курашда бево-
сита бошчилик килади (1469— 70 йиллар). Алншернинг тад-
биркорлигн туфайлн Едгор Мухаммад цулга олинади.
1»
92
Навоий умуман тинчликни бузувчи феодал галаёнларига
карши курашда уусайн Бопкарога ордам бергани холда, под-
шохнннг халк рузгоринн оёк ости кнлувчи маъноснз урушлар
оч ниш га кун мае ва бундам Харбин юриш ва урушларга кар
ши Жом.чн бнлан йм корликд я тадбиркорлнк курсатар эди.
Чунопчи, «! Ьдш сш ш нг 1\ундуз внлоятнга Я ш и н билан
к-рши А л н и ш Аларнкнг (Жомийнинг) ва хеч кимнпнг дил-
хохи '.мае эрдн. Мон фажянш деб эрднларки, мумкин Ййдар
бу юрншни ман цилишга cai.ii кнлганссн ва агар мумкин бул-
маса. юриш жазм булса, бизга бптиб юборгапсан. М у мкип
булганча ва %$Идан келган кадар с а ъп Длниди... Чун юриш
мукаррар булди, мен факир Ала].) (Ж о м и.’;) хпзматига, бу
капфнятни битпб рукъа (хат) юбордим ва бул рубоин \л
рукъа инвалида бор эрди:
Ггф там фа лакам ба хар тариф понандаст,
Саргаштаги орандаву гирён; адасг.
Не, не донанд >Лр онки v донанд аст,
К-у низ аенрн дасти гардопандаст12.
(Деднм, фалак .хар томонга сурувчидир, оворагарчнлнк
келтнрувчи ва йиглатувчидир. Фалакнинг калига аеир булиб
тушганлар буни билгаиича биладп).
Рукъага жавоб битиб ва рубоиига бу пав жавоб плтифот
килиб эрдиларким:
РЛбоий:
Эзид, кн ба вер ф и мо каламронандаст,
Бар мону ту асрори Ш 1дам хопандаст.
Во у дили ко ба заррае мопапдает —
К-аш, бод Са пушту, руЛ гарлонандаст**3.
(Каламимнинг тебранишн худо ихтнёрндадир, у менга ва
сенга кадим сирларини билдирувчндир. Унга Караганда биз-
нннг дилимиз зарра кабидир. Ш амол уни орка-унгга аЙлан-
тирувчидир.).
Навоий «Хамсат-ул-мутаханинрин» асарида Жомийнинг
жавоб хатида ёзилган шу туртликни (рубоийнни) келтирса-
да, хатнннг узини ёзмаган, э.\тимол, уз хатида Жомий Х у
саин БснЦаронинг 1\ундузга юришпни ту.хтатнш учун цаидай
иш курганини ёзгандир ва балки Навонйнинг буни китобга
киритиши мумкин булмаганднр. Лекин шундай булса-да, 6v
эсдалпк Навоий ва Жомийнинг мамлакат тинчлиги йЖлида
бнргаликда *аракат килганларини равшан курсатиб турадн.
Навоий ва Ж омий мамлакатда тпнчлик урнатиш масаласи-
дагина эмас, адолат ва ободонликнинг равнаки Л§лида хам
93
бир фикрда булганлар ва биргаликда харакат цилганлар.
Улар элнинг тинчлиги ва юртнинг ободонлиги динга эмас,
адолатга богликдир дега.ч замонаси учун прогрессив фикрни
нфодалагаплар:
Навоий:
Ш ох !■■и и"! алл м''п fjvm'M атар,
Адл бузук малупн обод этар!
Кофипи од и 1 ами обод этмб,
М уъы и нн з о л и м анн б а р б о д л п б , —
ьънн:
Не хуш а*Ати.и:бдур \ зоцпи кугпб,
Динмас. адл тутар юатчп копм-маком,
Элин адолат-ла бошкарган кофир,
Диндор золпмдап яхши;-ок мудом,—
94
Сити v рохн осмон гпрад,
Номи шоир ^ама жа.\он тирад13
яъни:
Булса маъни билан с-уви ^амдам,
Ь у латофат-ла у назокат хам,
Донги кетган бутун жа.^он 0?йлаб,
Номи шоирни осмон буйлаб,—
* *
95
Хамул купларда подшох. Марвга юрмоцчи эрдилар. Бир
неча кундан сунг сафар хозирланди. Факир ул хазрат (Жо-
м ни)дан нжозат тилаи деб, хпзматларнга бордим. Фотиха
укиб рухсат берднлар: доги куюнларидин бир ж у зъ kofos ч н -
ьариб факирга иноят килдилар. Олиб очтнм эрса, «Дарси
аброр» жавоби «Л уж ж а тул асрир» эрдиким, хамул купларда
айтпб эрдилар. Хар киши укиб билурким, «Дарси аброр»дин
якдастров ва рангннрок во^еъ булубдур. Ниёзмандлик ки-
либ отланиб, от устида касидани укиб хушхоллик била борур-
да, хаёлга «Тухфат-ул-афкор» касидасининг ыатлаи келди.
Манзнлга тушгаидан су игра битиб, бир кишидан ул хазрат
(Ж ом и й) хизматларнга юоордим. Агар тугатурга лойиц бул
са за ишорат мктинса машгуллик килайин, йук эрса, хайр.
У л хазрат (Ж ом ий) руцъаларида таърифлар килиб мубо-
/I a f ал а р битиб юбордн:
Kin ъа:
Знхи гарда а:! шапки ша^бози табъаг
.\v M b in n к . ;u” iii ха войн тпзарвп б.
З а мар м.\ м фирпстода матлап хуш,
К'! аз а' та с\хан мисли он пост марвин.
( П о д ш о х к о г о р а с и н и к г ичи б у ш у , ш о в к и н - с у р о н и б о ш ог-
рнкдп р. Х.уд л^ урукк а $ а н о а т к нл га п киши д а р ё ва к у р у ц л и к -
нинг г ю д ш о . \ и д и р . )
«Л\жж:п-ул-асрор» («Снрларнинг тубп»)нинг бошланма-
си будурким, матлаъ:
K yu rvp n апсопн max к -a . кохи кайви н бар тар аст,
Рахналб до а каш (.a Д’.-вора хпеорн дин дар аст.
96
(«По/ш!о.у1ар то/Кини безайдигаи утдек снувчн лаъл бош-
дагп хом хаслни сиширнш учун бир чугдир»)18.
И йвои Пниыг Ж о м nil каби улуг шонрлар томонидан канча-
лнк хурмат цилннганини шу хам курсатадчки, улар Алишер-
ннкг газалларига панравлик (эргашиш) тарзнда назиралар
сзар эдил а р. Навоий <<Хамсат-ул-мутаАйпирнн>>да курсати-
шича, унинг
Очмагаи '»г>дияг жамоли олам оро, кошки.
Солмагай 'мрдинг бари оламда raBFO , кошки,—
бошланмалн газали зл ораснда шухрат тутган ва Ж омий хам
бу радифда Навонпга эргашиб шеър аптган. Лекин: «Туркча
алфоз бнрла назм илтифот цилмас эрднлар. Бир форсий га
зал айтдилар. Бошланмаси буду р:
Дидаме дидори он днлдори раъно, кошки,
Д ила рапп:;ш кардаме 't-он р\ и зебо, кошки.
Навоий юкоридаги байтини ьа унга эргашиб Жомий ёзган
шу байтни Хусайн Бошуаронинг эшитганини ва ёктирганини,
Жомийнинг байтига мусаддас (олтилик) боглашни Навоипга
топширганини ва бу мусаддасни ,\ам мацтовлар бнлан Жо-
миiira юборганини, Жомийнинг Ш 1 унга юкори бахо берга-
нини эслаб утадн.
Навоий узиннкг Жомий байтига боглаган мусаддасини
куйидагича куреатиб утади: «М атлаъ»и бу насъ боглаииб
эрднким, банд
Кардаме дар хоки im i лтст маъво, кошки,
Сл'даме рухсорп худ бар хоки он по, кошки.
Омади берун зи-куй он сарвболо, кошки,
Б уп к а л , аф качд и з и -m fl оламоро, кош ки.
Д идаме дидори он дилдори раъно, кошки,
Дида равшан кардаме з-он рун зебо, кош ки19.
(«Дуст 6ycaFacn тупрогида манзил туте а м эди. Юзимни
оёгининг туирогига сурсам эди. Хушппчим сарв комат у гузал
эшигидаи чикнб келса эди. Оламни безатувчи юзидан чачво-
нини олиб ташласа эди. У раъно диллориинг юз или курсам
эди. У ни иг зебо юзидан кузимни равшан килсам эди»)-11.
7 -40 97
Агар Жомий Навоийнннг «Кошки» радифли узбекча газа-
лига назира газал битган булса, Алишер хам Жомийнинг
М\рки жон карли хавои донахои холи у.
Гар набастн рнштаи логар таим ман боли у 21.
98
А. Навоий каби халц ва мамлакатга фойдали булган киши-
кипг давлат пшпдан кетпшига рознлпк бермас, Алишернинг
халкка пано.\ булиб цолишини талаб этар ва турли наси.\ат-
лар билан Ыавоийни тинчитиб куяр эди. Буни Навоий i^yini-
дагича баён килади.
«Мен факир ул вакт ким хпзматга машгул эрдим, доим
ул хазратга (Ж омийга) узимнипг кутулишим бобида нлтп-
мос кил\р эрдим.
Алар (Ж ом ий) бир нав суз билан факирга таскин берур
эрдилар. Бир кун АЯргобда эканда мулозамат машацкати ва
иш тирол куплигидан сикилиб, алар (Ж ом ий) хизматига бир
кишини юбориб, бу рубоийни рукъада арз килдимки, ру-
боий:
То кай А сабо хар тарифам ж ил ва га р ii!
Хохам суп сарви худ кунам папсип а р ii.
Фарёдкунону хок бар cap фнканон
Гуям , ки халосам дех азнн дарбадарй25.
99
Навоий у е т о з /Комиига, у кишининг маелауатидан четга
чи^масдан, хизматда давом ытажагн хакида суз берган бул-
сада, лекин с а р oii интригаларига, халкка ^тказилган зулм
ва адолатсизлнкка чидаб тура олмайдн. Борган сайин шоирда
capoiiнинг бугик мухнтига иафрат ошади.
Б у бпзга Навонйнинг «Тухфат-ул-афкор» касидасидан хам
равшандир.
с... Ул хазрат (Ж ом и н) бу рукъани (хатни) битиб юбориб
эрдиларким, китъа:
4v жарфс манд хондам :;-он касида,
Дплн хосонаш апдар ка!Тд дидам,
Д а р он асно ч\' ш уд ча ш м и О а с н р а т —
К у ш о д а , ж у м л а дп >хо сайд дпдам-’3.
100
лам шахсларнинг подшо ва унинг сароиига карши нафрат ва
газабнни умумлаштириб, жумладан, бундай дегаи:
101
даний цурилиш ишларини давом эттирди. Шунинг билан бир
га Навоий KH3FHH ижодий ишга берилди.
Шоир узининг «Чор девон», «Девони Фоний» каби дезон-
ларига кирган узбекча ва форе-тожикча лирик шеърларини
озишда давом этнш билан бирга, машхур «Хамса» достонла-
ри уст ида ишлади. Навоий ижодий пшнни хам халк манфаа-
тнга каратди.
Навоийнннг узбек тилинн бадиий тил даражасига кутариб
халкнинг она тилидагн буюк бадиий асарларга булган таш-
налигнни цондириш учун купрок,’«Вбек тилида ёзиши х.ам
шуни к$рсатади.
Зотан Навоий одамгарчиликни халкка гамхурлик билан
улчар эди.
Одами эрсанг демагил одами,
Оники, i 1 viK халк гамидин рами33.
102
Зиди табъи ту, устоди сухан,
З и мифтохи кнлкат кушоди сухан.
36 Ч о м и, ч. 5, са.^ифа 352.
37 Лдабиёт хрестоматияси, 1963, 132-бет.
103
ахлоц» китобида сацланиб колганидек, Навонйнинг «Хамсат-
ул-мута^нйирин» асари билан хам бизга кадар етиб келган-
дир. Чунончи иккинчи маколада НавошПИади:
«Алар (Ж ом ий) М акка сафарига борганда Багдоддин ба-
гоят рангин нома битиб эрдилар. Аввалнда бир газал бор
эрди. М атлаъи будур:
Бар канори Д а ж л а дур аз ёру махрум аз диёр,
Дорам аз ашки ш афакгун Д а ж л а и хун бар капор.
104
Хурш еди жахонтоби ту аз жониби субх?
Ё мохи жахонгарди ман а ; жониби Ш о м <0.
40 Шу жонда, 42-бст.
41 Л. Н а в о и ii, Хамсат-ул-муталаппирин, 1961, 44-бет.
42 Уш а асар, 44-бет.
43 Уш а асар, 44-бет.
105
*
106
(«Дустлар, хамма фанда олам яктоси кани? Одамзотнинг
олим ва гузал суз устоси цаерда? Дустларнинг кунгли ундан
айрилиш дарди билан юз пора «улди. Хаммага яхши, хуш
хулкп бнлан мархам булган зот кани? 1\алам юзини кора
килпб, ёкасини йнргдики, менинг эгам, олимлар аълами каер-
да? Хуж ра б\ш, китобларнинг вараклари паришон булган,
^ужра эгасн каерда, уларни тщыаган киши кани?»)
Хуллас, Ш арк шеъриятининг камолига улкан хисса ьуш-
ган Навоий ва Ж омий образлари кардош адабиётлар дуст-
лиги тарихидан ёр^ин лавхалар очади. Халк шоири F . Гулом
аптгандек:
Н кки « Л а - н уд а га й цаднм-кадммдан бу?н,
Биринипг угли тожик, келпни Азбек кнзи,
Отаси фаргоналик, модараш аз Бадахшоп.
Она тплисп тожик, аммо ^збскдур ‘Я п .
I. „ Э Р О Н И Й " Т И Л Л А Р Д ^ Н Н М Р Г А И С У З Л А Р
10Э
ёзув системаси 25 харфдан иборат эди. У чапдан унгга карай
ёзилган. С ^ д тилида V I I аср линии (будда, христиан ва б.)
адабиёт бултанлиги. Рустам хакидагн ашула парчаларп биз-
га маълум. Б у — уша вактдагн Урта Осиё ахолисининг мада-
ннятидаи дарак беради. Улавнинг турмушларн хам маданият-
нинг ривожланиншга ижобий таъсир курсатар эди. Улар де.^-
кончнлик, богдорчплнк билан бир каторда, хунармандчилик,
савло ишлари билан хам шуруллапганлар.
«Эронии» тилларда сузлашувчи ахоли билан туркий тил-
ларда сузлашувчи а.\оли орасилаги сиёснй, иктисодип ва ма-
даний муносабат ва алока кучапган сари Урта Осиёнинг К у п
рина районларида ахоли пкки тилли б>либ коладп. Кун хол-
ларда эса «эронии» тилда сузлашувчилар туркий тилда суз-
лашадиган булиб ^оладнлар. Б\нда турки!! хал*нпнг сон жи-
хатдан купая борнит, янги кучманчи туркий кабилаларнинг
келиб кушила бориши мухим роль уйнаганлнгн шуб.^асиз.
Бундам сунгги асрларда хам туркий халклар «эронии» тил
ларда сузлашувчи кабила ва халклар билан ёнма-ён. хатто,
аралаш яшаганлар. Улар V I I — IX асрлар мобайннда араб
бэскинчнларига карши биргалпкла курашганлар. Бу каби кун-
далик ва узок давом этган иктисодпй. маданнй ва харбнй-сиё-
cnii алокалар тилда из коддирмаслигн мумкин эмас, албатта.
Шунннг учун хом, 1’Ц'и, катта, калта с^зларп с^гд тилндан, кс-
йинрок фарзанд, хеч, руй, агар, хина каби сузлар тожик тп-
лидан узбек тилига жуда кадим замонларда кирнб, узлашнб
кетгаи. Хатто баъзан аирим сузларнннг туркиами, «эронии»
сузмн эканлигпни ажратиш хам кинин.
Сомоннйлао дпнастпяси даврида ( I X — X асрлар) араблар
нстилосн муносабатн билан адабип тнл, давлат ва дин тили
сифатида таркалган араб тили \рнига «порспйи дари» ёки
оддпй равишда «порсп» ё булмаса «дарим» деб аталган махал-
лий тил адабий тнл сифатида кенг ёйнла бошлайдн. I X — X
асрларда Хуросон ва Мовароунна.\рнинг «эронии» тилларда
сузлашувчи ажЬлисп д а р и й л а р ёки т о ж и к л а р деб ата-
лар эди. «Порспйи дари» адабий тилига Хуросондаги тожик-
ларнинг сузлашув тили асос булган2.
Адабий тилнинг бундам номланиши бир кадар шартлндир.
Чункп фстрслар (порслар) Эрой территорияснда яшаган эро-
нпй халк булиб, улар сугдлар, бактриялнлар, тухарлар ва б.
Урта Осиёдаги халклар негизида таркиб топган дарийлар ёки
тожиклар составига кирмаган3. Шуни хам хне&бга олиш ло-
2 А. Н . Б о л д ы р е в , И з истории развития персидского литератур
ного язы ка (Ж у р н а л «Вопросы языкознания», № 5, 1955, 79-бет).
3 А. Ю . Якубовскиинииг «И стория народов Узбекистана >га ёзган суз
бошиси, 12-бет.
110
эпики, хозир икки мустакнл миллий адабий тил булган тожик.
ва форс (форс гили Эроннинг давлат ва адабий тили) тнлла-
ри X V I асрларгача хозиргидек фарщ а эга булмаган. Е. Э.
Бертельс бу давргача булган «тожик ва форс адабнётларини
тилга кура чегаралаш мумкин эмас» дейдн4.
Шундай килиб, дарпи тили негизида яратилган тожик ада
бий тили араб тилнни дастлаб поэзия со^аснда с пиво чика-
радн. Масалан, Рудакий (941 йилда ултан), Фирдавсий (934
ёкн 935— 1020 ёки 1025) £з асарларнни тожик тилида ёзган-
лар. Поэзиядаги бу кураш X I асрларда тожик тили фой-
дасига узнл-кссил хал буладн. Аммо илмий проэада араб
тили яна юз пил хлжмронлик килади. Чунки илмпи термино-
логияни махаллий тилда (тожик тилида) яратнш масаласи,
бумдаги кийннчиликлар Урта Осиё олимларпнп уз асарлари-
ни хали арабча ёзишга мажбур кнлар эди. Дастлабки яратил
ган тожикча илмий термпнлар суиънй йул билан ёки эскирпб
кстган сузларни канта тиклаш нули билан яратилган эди. Бу
х;ол махаллий тилда ёзилган илмий а.сарларни тушунишда
ьрпшнчнлик тугднрар эди. Шунинг учун баъзп авторлар уз
асарларида арабча торминларни ишлата берднлар, баъзила-
ри эса умуман арабча ёзишни афзал курдилар. Масалан, Хо-
размнй (780— 847), Берунип (973— 1048) каби маш.хур олпм-
лар асарларЧни араб тилида ёзган эди л ар. Ж Д о н г а м аш щ з
Абу Али ион Снно (980— 1037) эса асарларнни. асосан, араб
тилида сзган булса хам, баъзи асарларнни тожик тилида
ёзган.
Сомонийлар дннастияси хукмронлпги даврида да:злат тили
.\нсобланган тожик тилида ёзиш ^аракати борган сари кенг
туе олади.
Тожик тилида дунёвий адабнетнинг яратилиши (диний ада-
биёт араб тилида ёзилар эди), давлат ишларини тожик ти-
лнда олиб бориш бу тнлнинг туркий тнлларга таъспрпнн яна
^ам кучайтиради. Бу таьенр бар то.монламагина эмас эди.
Проф. А. К. Боровковнинг текширишлари шуни купсатадики,
«эроний» тиллар (айникса, тожик тили) туркий тнлларга (ай
никса, узбек тилнга) таъсир килганидек, туркий тиллар хам
(айникса, йзбек тили) «эроний» тнлларга таъсир курсатган.
Демак, бу процесс икки томонлама булиб, купрок узаро суз
олиш йули билан борган. Суз ясаш сохасида, суз бирикмалари
тузишда, умуман, синтаксис сох.асида хам, бунлай узаро бир-
бир'инп бойитиш тенденцияси мазжудлиги маълум5. Шунинг
111
учун ма.уаллнй тожик давлатн ^улаб, туркий дннастиялар
булган ^орахиннмла’р, сунгра эса газпавийлар ( X I — X I I аср-
лар) давлатнн кулга ол ганда и коли и жпм узбек ва тожпк ти
ли орасндаги яйин муносабат уз кучнни йу^отмаганлигидаи,
туркий тилда ёзилган аеарларда урин бнлан тожикча су зла;)
ишлатила бсрган. Умуман олганда, X I — X I I асрларда халк
тили формаснда шакллаяган узбек тили, гарчн у вактларда
<егуркий» деб аталган булса хам, тожик ш ли элемеитларини
куигина мл ш ор да уз ичига олган эди. Чунки а.\оллн;шг нкки
тпллплигн Урта Осиёнинг анрим жонларида кадимги давр-
дан бошлаб .'*рзирги давргача сакланнб цолди ёки тиллардан
бпрпниьг i алабасп бнлан тугадн. Хар икки холда хам узаро
о оii.;jj ! iiijoucccii лавам эта бердп. Масалан, Махмуд 1\ошга-
рннннкг курса П11Ш1Ч?., X! а орда хам сутд тилида, Sim туркий
галда сузлашган Тараз (хззпргн Жа.мбул), Сайрам ахолн-
с.иmi иг6, к^нпнчал!1к, туркий тилипгнпа саклаб цолганликлари
билак, .-ироний.» элеменгларни тамомила у нут ли юборишларн
мумкин эмас эди. X I I I — M V асрларда Хоразм а.^олнси икки
т н л д а — туркий тилда ва кадимги хоразм тилида срзлашган.
М угуллар хужуми муносабати билан X I I — X I I I асрларда тур-
кин а,фдЛаннг куианиб кстнши туркий тилни уступ ^олатга
к#>;ди. А ш н м : и хоразм ш ла .'а X IV асрларда ‘^зОс-к тал ига
синги») кет ад ил Шунинг учун хам хрзнрги Фзбек ш ли да мав-
жуд бул; пн а :,л ( <,хуб) , our, почни ( оМпччоми — «дадам»),
осмон ( < осм ), ж уф т («эр»), ирик (пр — «су и:>) каби сузлар
ни иг кадим а: хоразм тнлнда !у - азанн-» тиллардан эди) иш-
латндган суш ар оулгаилнгига аж ил а и иб булмайдн. Чунки
голнб тилда маглуб тнлга оид бав.ш сузлар сакланнб колади.
Темур (133*3 — 1406) ва гемурннлар даврнда адабий асар
лар тажлк 'или да ёзилган и каби, гуркнй тилда (хусусан, у з
бек тилида) л м ёзнлади. Маоалаа. ДурОек (X V аср), С ай
да.\м ад (X V аср), шуиингдек, Лутфий (1382— 1491), Сакко-
кий (X V аср), Атоий (X V аср), сунгра аса Навоий (1441 —
1501) узбек шлида ажойиб ас орла j> иратднлзр. Бунда айнш-р
са 11лло mi i. л нг асарлари к а п а ураган эл.алайдн.
Навоий замонаенда ва у ид а и Kciiiiil кум адабиётда тожик
в а «гзбек традииияси давом эгади. Тожак шоирлари айни за-
■монда узбек тилида ёзгаиларидек (масалан, Абдурахмон Ж о
мий) узбек шоирлари тожпк тилида х.ам ёзганлар. А. Навоий
уз замондошлари сингари икки тилли («зуллнеонайн») шоир
эди. Нкки тнллилик халкнинг уЗЙдаёц мавжуд эди. Алишер
Навоий бу -\акда шундай деб ёзган эдн:
п А. К . Б о р о в к о в , Ю коридагн асар, 181-бет.
7 А. А. Ф р е й м а н, Хорезмский ячык, М .— Л., 1951, стр. 32.
112
«Туркнинг улугпдин кичнгнга дегинча ва навкардин беги-
га дсгинча сарт тилндип ба.храманддурлар»8. У яна турки»
шоирлар х.акида «турк шуароснкнм, форси» тил била ранги»
ашъор ва ширин гуфтор зо.хир кплурлар»9 денди. Маргилон
inax.fi jj ахолисн XV асрларда тожик тнл ида сузлашган булса
хам, хрзир у ерда узбек тили асосий тил хнсоюланади. Бнз-
нинг кунларнмизда Самарканд. Бухоро, Чует ша^арларининг
ахолисн. Наманган областидаги айрим ранонлар (масалан,
Косон ахолисн), Тошкент областииннг тогли районларидаг»
аирим кишлокларнннг ахолисн икки ти лд а—-узбек ва тожик
тил л ар ида сузлашадплар.
Адабиётдагн икки тнллилик X IX асрда ,\ам давом этган
эди. .Масалан, Махмур, Гулханий, Фазлий, Нодира уз асар-
ларани узбек ва тожик тнлида ёзганлар, демократ шоир Му-
кимин асарларида тожнкча бутун-бутуп миералар, нборалар,
сузлар учраб турадн.
Совет даврида икки тилли ёзувчнларпинг энг маш^урн
сифатида тожик ва узбек тилларнда «КЖктар», «Дохунда»,
<чОдниа» каби ажоннб асарлар ёзган С. Аннийни курсатиш
мумкин.
Апа шу узига хос тарихий шаронт натижасида хозирги у з
бек тилниниг лугат состава тожик 6y3,iapiira боилнгн билан
Урта Осиёдаги турки!! тилларнииг (козок тили ^ам) лутат
составидан бир мунча фарк килади. Узбек тилинииг лураг со
става билан тожик тилинииг лугат с-оста в и доираси узаро
бнр-бнрларига туташиб кстган. Баъзан тожик тилигагииа хос
деб « 1 собланган сузлар узоек тнлида хам ишлатила беради.
кЭ]К)!пш» тнллардан, хусусан, тожик тилидан кнрган сузлар-
ин баъзан форсча сузлар деб ,\ам атайдилар. В а т т а н к и ,
форслар Эрон тер'риторияснда яшагаплар. Урта Осиёдаги
«эроши'Ь кабила ва халцларшшг бир циемн тожик миллати
а к т а вига кирган булса, mip £нсми узбек ха л к и со стави т син-
гнб кетган. Шунинг учун узбек тнлидаги «эронии» тиллардан
кппган су^ларии факат «форсча сузлар» деб аташ Урта Осиё
тарихида му.\нм роль уйнаган ма.\аллий «эроний хал^лар»нн
унутиб к уп и т булар эди. Аммо тожнкча деб номлаш хам бир
му|ча шар тли. Чунки тожик иомн IX аерлардаигнна маълум
булгана .\олда, «эроний» Н зл а р анча ил га риги даяймга рдаёц
турки» тилларга (айиик.са, узбек тилига) кнрган булнши мум-
книлиги юкорида айтиб утилдн. Дехдончнлик, богдорчиликка
оид, ша.^ар >;аётнга оид сузларнинг жуда куп кисми «эронии»
S — 40 113
тиллардан кирганлиги бу фнкрнн тасдиклайди. Чунки «эроний
халклар» Урта Осиёдаги дехкоичилик, бордорчилик, ^унар-
мандчилик билан шурулланган энг цадимги утрок хал^лардак.
эди. Туркий халклар эса (айникса, корахонийлар, муруллар
^укмронлиги даврида чуллардан келган туркий халклар) куп-
роц чорвачилик билан шурулланар эди.
Урта Осиёдаги «эроний» тилда сузлашувчи халкларнинг
бевосита меросхури Эрондаги форслар булмай, тожиклар бул-
ганлиги учун, узбек тилидаги «эроний'» сузларни «тожикча
сузлар» деб номлаш «форсча» дейишга Караганда .\акикатга
якинрокдир. Ш унга ^арамай, ^озирги узбек тили лугат соста-
видаги «эронизмлар» составила форс адабий тилига оид ёки
тожик ва форс тилларига муштарак (умумий) булган сузлар
йук дейиш хато булар эди. Аммо бу сузларни ани^ ажратиб
курсатиш осон иш эмас, албатта. Ана шу цийинчиликни хи-
собга олиб, тилшу.носликда умумлаштирувчи маънога эга
булган «эроний тиллардан кирган сузлар» деган ибора цулла-
нади.
Юцоридагиларнн якунлаганда, «эроний тиллар»дан сузлар
тубандаги тарихий шароитлар билан о о р л и к .уэлда кирган:
1. Эрамизнинг бошларидаёк бир территорияда бирга ^аёт
кечириш натижасида мавжуд булган иктнсодий, хужалик со-
хасидаги алока узаро суз олиш учун кулай замин булган.
2. Урта Осиёда дам форс-тожпк давлати, дам туркий хо-
цонлар давлати хукм суриши натижасида давлат ишларн,
маъмурий ёзишмалар, расмпй когозлар го^ тожикча, го.\ тур
кий тилда олиб борилган. Хатто, Бухоро ва 1\укон хонлигида
сунгги даврларгача иш когозлари икки тилда олиб борилган
эди10.
3. Адабиёт икки тилда — узбек ва тожик тилида тара^кий
этган. Купгина маш.хур ёзувчилар икки тилда ёзган. Шунинг
учун тожикча сузлар бевосита тожик адабиётидан .\ам, узбек
адабиётидан хам халк тилига кириб, узлаша борган.
4. Урта Осиёдаги, шу жумладан Узбекнстондагн, ах.оли-
нинг талай кисми икки тилда с^з’лашган. Б у бир тилда ик-
кинчи тил элементларини ишлагишга замин булган.
5. Айрим жойларда туркий ва «эроний» тиллар, диалектлар
чатишганида, Узбекистон территориясида туркий (узбек) тил
устун чицса .^ам, баъзи «эронии» тил элементлари узбек ти
лида са^ланиб колган. Бунинг акси .\ам. яъни туркий тилда
сузлашувчи этник элементлар тожик тилида сузлашувчи этник
элементларга сингиб кетган ва тожик тилида сузлашаднган
булиб колган.
114
Одатда бошка тилдан суз олиш бирон ^аётий талабга, мак-
садга .мувофик булади. Шунинг учун «эронизм»ларнинг узбек
тилига кирнш сабабларини 1^ись;ача шундай курсатиш мум
кин:
1. Она тилида мавжуд булган сузлар куп маъноли (поли
семантик ёки омоним) булганлигидан, уша маънолардан бн-
рини доим ало.\ида, конкрет ифодалаш э.угиёжи тугилади. То
жикча сузлар бу э^тиёжни коплаган. Масалан: кук, кун, сув
каби сузлар ифодалайдиган бир ^анча маънолардан «осмон»,
«офтоб», «дарё» маънолари тожикча сузлар билан ифодалан-
ган. Б у билан она тилидагн куп маъноли суз зиммасидагн
«.юк» бир мунча енгиллашади.
2. Тожик тилидан кирган сузлар она тилидаги сузлар би
лан бир хил моддий-манти^ин маънога эга булса ^ам, стили-
стик жи.\атдан фарк ^илиши мумкин. Айникса бадиий адабиёт
бундай стилистик огтенкага эга булган сузларга катта э^ти-
ёж сезадн. Ш у каби талаб билан дил, афт, чсура, нозик каби
сузлар кирган.
3. Она тилидаги суз узининг куп маънолилиги негизида
турлн грамматик формаларга эга булиб колиши мумкин. М аса
лан, c f o h сузи «усимлик» («дерепо»), «материал» («бревно»),
«деревянный» маъноларига кура конкрет предметни х.ам, бош
ка предметнннг белгисини хам ифодалай берган. Кейинчалик
тожик тилидан кирган дарахт сузи эса «усимлик» («дерево»)
маъноспни уз зиммасига олиб, ё т ч сузи «бревно», «деревян
ный» маъноларидагина ишлатиладиган булиб цолган. 4оп1ш-
i принт: Дарахт экдик. Дарахтнинг илдизи узун. Аммо ёгоч от,
ёгоч кошик в. б. Бунда дарахт сузи от бажарадиган грамма
тик функцияларни бажаргани ,\олда, ёгоч сузи сифатга хос
функцияни бажаради.
А. Навоий узининг «Тарихи мулуки Ажам» номлн прозаик
асарида йигоч (^озирги тилда ёгоч) сузини \ам «дарахт»,
хам «калтак» ёки «ходача» маъноларида куллаган. Чогишти-
ринг:
Афросиёб... чун Навдарни ултурди, Эрон мулкини андок
буздики, оз ерда маъмурлук {\Олди, йиточларни кестн ва имо-
ратни йикти ва коризлар била булогларни кумди.
...Кова охангар сипо^солар булуб, темурчилар белига
боглар сахтиённи йигоч бошига боглаб, алам цилиб юруб,.
Захдокдин эл акурулуб эрдилар, туролмай ^очти11.
115
4. Янги пайдо жулган предмет ёки тушунчани нфодалайди-
ган сузнинг она тплидп булмаслиги уларнннг тожнкча нфо-
даланишига сабаб булишп мумкин. Бунда уша янги тушун-
чанинг тожик халкидан кирганлнгн, айникса, катта роль уй-
пайдн. Масалан: ширмой, ширчой, нонвой, газ, андава, дутоп
ва б.
5. Узбек тилининг конкрет диалектларн тожпк тили билан
кандай муносабатда булганлиги хам айрим ахамиятга эга.
Тожик а.\олиси билан якин яшаган узбек ахолисн тнлида то
жнкча сузлар купрок. Чунки кундалик хаётда тожпк тили ва-
кнлинпнг яхширок тушуннши учун f!) тилини «мослаш»га ин-
тилнш тенденцияси уша шева вакилнда кучли буладп. Умум-
миллат тили таркиб топиши процессида бундай диалсктлардан
куплаб тожикча сузлар кнриб келиши табиийднр. Масалан.
Самарканд, Бухоро диалектн, Кашкадарёдагн и о л и тилида
шундай тенденция сезилади: Тошкентда бола, ут дейилгани
холда, уша диалектларда бача, оташ сузлари ишлатплади.
Узбек тилида тожикча сузларнинг куп булишп узбек тили
ни кучсизлачтирб юбормади, балки унн бойитдн. Иккинчи то-
мондан К а р а г а н д а , бу А д и са узбек халкининг и к т и с о д и й з а
маданнй хаёти бон, рангбаранг экэнлигндан д а л о л а т беради.
2. Тожик тилидан кирган сузларнинг маъно группалари.
Узбек тнлнла тубаидагн каби мяъноларнн нфодалайдиган то
жикча сузлар мавжуд:
1) vfi-pvirop. кийпм-кечак га маталапшшг иомлари булган
сузлар: а) дастурхон, дазмол, хокандоз, оташкурак (курак—
узбекча). баркаш, обдаста, жомаш 'в (■ 'жомш пуй). хум. хур-
мача. шпйша. коса12, пнёла, чирог (<чарог>, парда, гугурт.
гп там, чоГпнап, поёндоз, поло.-, курпа, чел я к (<ча.тнк «боч
к а » ), рузгор па б.; б) шишок. пап га па, кавуш (< к а ф ш ). сарпо
(<еар\чю ), пошна, чок. астар, маржон, марварпд, чопоп, зар-
бпб ( <зарбафт//зарбофт), киса, дог; в) чарм, шойп, бекаса':
(< бекасаб), адрас, мовут. ччт ва б.
2) иморат ва курилишга дойр сузлар: хона, чайла, мих.
тахта, девор (девол), пиит, гувала, сарров, спнч, хари, пан
жара. у с т у п (< е у тун ), пойдевор, нахса, хода, чуп ( Z ч у б ).
pox. гов, токча, тайн, пешток, гумбаз, тарнов, пойгак, обрез,
охак. дахлиз, даста, режа, шип, нона, ранг, дарича, дарвоза.
дераза, знна, нарвон ва б. ;
3) ишлаб чикариш билан богланган шахе, курол-асбоб
номлари булган сузлар:
116
а) корхона, ошхопа, коввоихона, куш х он а; б) сартарош ,
а р а в а к а ш , мардикор, чорнкор, заргар, м искар, хунарманд,
коввоГ! ( Z h o h b o h ), с а в д о г а р , дарвозабон, дорвоз, б о гбон ,
д у к о и л о р в а б. ; в ) а р р а , п о н т е ш а , мола, а н ж о м , за м б и л
I ^ з а м б а р ) , т а н д п р , p ; iпи д а, ж у в о з , о б ж у в о з , к у н д а , з а н ж и р ,
у с т а р а , газ, г а з ч у н , а н д а в а . г а л в п р , г и л д н р а к , ч а м б а р а к , ду-
:<nI:. лостгох, ч а р х , нов, д а р р а , соявон, ч о р в а , ту п , ш н р а ж
в а б. ;
4| о з п к - о в Х а т в а б у н г а допр п а р с а л а р н и н г н ом и б у л г а н
е б з л а р : ёг, г у ш т . о ш , нон. з о г о р а , ш а к а р , к а н д , н о в в о т . бар-
гак, бурда, ш и р а, ш ар о б, Л у р ак каб и л а р . Ш у пилон бирга,
ш ирм ой (ш п р — т о ж н к ч а «сут», м ой — у з б е к ч а ) , шпрчон
I ч о н — х и т о й ч а ) к а б и би р з л е м е н т п б о ш к а т и л д а н о д и к г ап
с у з т а р н п х а м т о ж п к ги ли н е г п з н д а я с а л г а н деб х п с о б л а ш
керак;
5) о з п к - о в к а т в а т е х н и к а з к н п л а р н п ом п б у л г а н с у з л а р :
и ю л и , л у в п я , м о ш . и у хот, ж у х о п ч ( т о -к. жувори, п у ш т у ч а
ж у и о р ) , ж а в д о р , г у р у ч ( Z u n p n i ® ) , г у з а ва б . ;
б) г а б з я в о т , пол из э к н н л а р н в а м е в а л а р п н н г ном т а р а
б у л г а н с ч з л а р : ; ) с а б з а в о г . с а б з п . пнёз. г а р п м д о р н . зп р а ,
т у р и ; б) бехн, о л ч а ( П о л у ч и ) , гп.лос, ш а ф т о л и , а,нор, бодом,
н а с т а , а и ж н р , н ок, н а ш з а т п , г у р а , д о в у ч ч а в а б. ;
7; д а р а х т ва т у р . ш у о н м л п к д а р г а дойр по.м.лар:
а ) ток , т у т . чн н ор, д а р а х т , к а у р а и о , х а зо н , б а р г, н ю х , пов-
да, ч а ::га.л; б) гу л. л п л а , и п л у ф а р ! с л н л п я » ) , хи н а, печак,
I »с Д I!, X L!Lij cl К , X с.К', LiJ С<I i cl В Л О. \
8) б с г д о р ч н л н к к л ло-.р с у з л а р : бог, б о го о н , т о к з о р . хпм-
то к , н а п в а н л . п а р х о ш , б у с л о и , г у т з о р , г у л н с т о п в а о . :
0 1 ор на о с м о н г а допр п р е д м е т л а р и п а н г л а т а д п г а н суз-
ла р : а; з а л и п , бп ё и о и , да шт. ч а ы а н , д а р а , ч а н г а л з о р . ч и м ,
к а в а х , д аре, ч л ш м а ; б ) о с м о н , о ф т о б , ж а х о н , г а р д у п , ф а л а к
в а б. ;
!П ) j j i ! вон. п а р р а н д а , х а ш а р о т ва у л а р п и п г а ъ з о л а р и
н о м л а р и б у л г а н с у з л а р : а) ж о н и в о р , к а л а м у ш , г а в м и ш , га-
з а и д а , шор, т о з и ; б ) к а н а , п а ш ш а , пил л а; в ) к а л л а , д у м б а ,
д у м ; г) х у р о з . г у р р а к , ж у ж а , к а п т а р , л а и л а к , б у л б у л , б с д а н а ,
ч п л . з а : ч а . пар, п а т, т у х у м ( Z t y x m ) в а б.;
l l j о д а и г а ва у н п ш аъзоларига допр с у з л а р : а) а ф т,
а н гор, рун, д н п д ор , к н ф т , п е ш о н а , га р д о н , г а в д а , т а н а , д ао,
м у ш т , к а ф т , д н е, ж и г а р , ч е х р а ; б ) ^ а м ш и р а , \ а м с о я , ж у в о н ,
д оя, ф а р з а н д , н а д ар . б е в а , гу в о х , о ш н а , д у ш м а н , д у с т , доннш-
м а н д , б а н д а , б а н д н , ёр, б и р о д а р , к а м п н р , м е^ м о н , ж о н о н , хуш-
тор, д п лд ор ва о.;
12) д а в л а т в а м а ъ м у р и й и ш л а р г а , у а р б и й п ш л а р г а до-
нр с у з л а р : а ) м у ^ р , н о м з о д , м о ё н а , ч о р а , п о й т а х т , т а х т , т о ж ,
п о д ш о у , ш а ^ о д а , ш о у дор, у л к а , ш е в а , н а м о й п ш , м у ш т у м -
117
зур; б) саркарда, сардор, лашкар, навкар, сарбоз, жанг,
ж ан ггоу зур, пахлавон; в) ханжар, замбарак, туппонча
(^т^ ф ан гча) ва б.;
13) шахар зьастига, маданпятга, савдо-сотик ва молияга
дойр сузлар: а) шахар (Z iu a x p ), куча, обод, да^а (ша^арнинг
бир кисмн), сартарошхона, хонадон; б) савдо, бозор, нарх,
бахо. дукон, даромад, харид, харидор, пул, арзон;
в) жура, якка, чорак, нимчорак, дона, то^, жуфт, якун, ман
да, пайса ва б. ;
14) санъат ва адабиётга, маданпятга дойр сузлар:
а) о.\анг, кун. тарона («куй»), соз, тор, дутор, сетор, тан
бур, пан, сурнай, карнай, чанг, гижжак, рубоб, д ап (< д аф )
ва о.; б) достон, ёрчф; в) базм;
15) кишига хос булган хусусиятлар ва бошка белгилар-
ни ифодалайдиган сузлар: а) озод, бегона, олифта, чапани,
хунук, нокас, дагал, номард, дилкаш, дилбар, ном, хуш-
омадгуй, бечора, шод, суст, содда (Zcojxa), равшан, сарсон,
рост, пуч, паст, новча, мает, сархуш, саранжом, танг, ноз,
нознк, найранг, покиза, пардоз, хурсанд, хуррам; б) озор,
орзу, барона, андиша, дуруст, бадтар, бежой, осон, осойиш,
жудо, хуш, ширин, нордон, шур, шурак, хо^иш, обру, рост-
гуй, пиёда, аста ва б. ;
16) динга дойр сузлар: худо, жон, бе.^ишт, фирдавс, на-
моз, намозгох, руза, оташпараст, парвардигор, пир, пари,
салла, гунох ва б . ;
17) турли касалликлар, кишиларнинг хиссиётига дойр
сузлар: а) бод. пес, дард, хала, пархез, саратон, хаста, захм,
дардмапд, говмпчча, кал, кар; б) нола, нолиш, ситам, овоз
ва б. ;
18) мактаб ва тарбняга оид сузлар: дафтар, нома, шо-
гирд, нодон, намуна ва о.;
19) ва^т ва фаелга дойр сузлар: бауэр, навруз, на^ор,
пешин, гал, зум, дам, палла, пайт ва б. ;
20) турли табиий ходисалар, табиий бойликлар номи:
а) шабада, бода, жой, соя, ях, харсон; б) мис, симоб, сим,
пулат, зар, тилла, олмос ва б.
3. Тожик тилидан кирган сузларнинг баъзи бир фонетик
белгилари. Тожикча сузларни фонетик тузилишига кура
ажрата олиш имкониятини берадиган баъзи бир белгилар
бор. Л угат составини тарихий жи^атдан анализ цилишда
шу белгилардан фойдаланищ мумкин. Бунда суз бошидаги
бнринчи товушга ва суз охиридаги товушлар бирикмасига
диккат килиш керак. Масалан, суз бошида «в», «г», «з», «л»,
«ф» товушлари келар экан, демак, бундай сузлар туркий суз-
118
лар булмай, ё «эроний» тиллардан, ё араб тилидан, ёки рус ти
лидан (рус тили орь^али) кирган сузлар буладн. Хусусан,
«г» билан бошланган сузларнинг куп кисмн (рус тилидан
кирган сузларни, айрим тацлидий ва гузал каби сузларни
мустасно килганда) тожик тилидан кирган. (Бунга узбек-
ча-туркийча суз ясовчи аффикслар кушнб ясалган сузлар
кирмайди: г а т и , газлама кабилар).
Тожик тилидан кирган сузларнинг охирида шундай то-
вушлар мавжуд булади13.
а) суз охирида тубандаги икки ундош келади:
нт: кент, Паркент, Заркент;
ст: масг, даст, рост, суст;
фт: афт, кифт, кафт, жуфт;
шт: гушт, ришт, мушт, саргузашт, дашт;
шк: кушк, мушк;
хт: дарахт, бахт, тахт;
хм: захм, тухм> тухум;
зм: базм, жазм, изм, ^азм;
хр: шахр, ка^р, мухр;
рх: чарх, нарх;
рм: чарм, гарм (гармдори, гармсел);
рг: барг, жувонмарг;
рд: дард, зард, мард;
нд: канд, панд, тунд, хурсанд, фарзанд;
нж: ранж, биринж> гурунч> гуруч;
б) ундош ва унли товушлар келади:
са: коса, сомса, пайса, пахеа;
на: хона, тана, капа, барона, пешона;
ра: чора, знра, дара, шира, гира-шира/аммо яра туркий суз/;
да: банда, гавда, новда, кунда /«тунка»/, рапида;
хи: бехи, шох1и>шоии;
ки: хомаки;
до: жудо, худо, гадо;
ди: банди;
в) икки ундош ва унли товуш келади:
фта: олифта, ошифта;
ста: хаста, писта, аста;
лла: калла, тилла, малла, гтилла;
г) унли ва ундош товуш келади:
ак: фалак, данак, дуккак, хурак, FyppaK;
анг (а н ): чанг, жанг, о^анг, наханг;
об: офтоб, кабоб, об;
ос: новвос, гилос;
12'
ларкинг качонлардир Арабистонда кулланган маънолари-
дан бошц'а маъноларда кулланиши тез-тез учрайдиган бу-
лнб колдй10. Узбек тилига кириб долган арабча сузлар у з
бек тили -шароитида семантик узгаришларга учрамаслиги,
aii нике а, мумкин эмас эди.
Л'.асалан, араб тилида «ташки куриниш» маъносини ифо-
далагаи башара сузи хозир узбек тилида юз, бет сузларига
стилистик синоним булиб колган. Ш у каби асбоб сузи аслида
арабча сабаб сузининг куплик формасидир. Аммо у узбек
тилида «курол» маъносини англатадн. Яна: к а с а л — араб
ча «дангасалик, хушёкмаслнк», узбек тилида «огрик», «бо
лезнь»17, ми л лат арабча «дни», «динин жамоа», «секта»,
«халк», узбек тилида эса «нация», унвон — арабча «сарлав
ха», «адрес», газал — «йигирмок», узбек тилида «зва
ние», «шеърий асар» в. б.
Чошштиринг: Чун К,убод анинг миллатини цабул цилди,
эл мол ва аёллари нома^фузлигидин ожиз булуб, иттифок,
кнлиб, Кубодни тутуб банд цилдилар. (А. Навоий, Тарихи
мулуки А ж а м ).
Б у жи.хатдин авбош ва арзол йигилнб, f 3 b f o цилдилар.
Ва анинг атбои куп булди ва Кубодни даш фириб ва фусун
била уз миллатига киюрди. (Уш а ерда.)
Шундай килиб, араб тили махаллий тиллар булган «эро-
ний» тилларга ва туркий тилларга катта таъсир курсатади.
Маданий жихатдан араблардан устун турган узбек ва то
ж ик халкипинг ота-боболари уз адабиёт ва маданиятларини
араб тили формасида яратадилар. Машхур махаллий олим-
лар уз асарларини араб тилида ёзадилар. Бу эса араб тили-
нпнг а^амиятини анча юкорига кутаради. Иккинчи томоп-
дан, араб тилининг бойлиги, ифодалилиги илмий терминлар
яратишда анча кулай эди. Улуг Алишер Навоий араб тили
нинг бу хусусияти ^ацида «Му^окаматул лугатайн» асарида
шундай дейди: «Барчасндин араб тили фасохат ойини била
мумтоз ва балогат тазъйини била муъжиза тироздурким,
хеч такаллум ахлининг мунда даъвоси йу^тур . . ,»18.
Классик грек фани Урта Осиё халАррига араб тили
оркали маълум булди — грек фанласуфларининг асарлари
16 К. В. О д е-В а с и л ь е в а, Учебник арабского языка, Л., 1936,
8-бет.
17 Ф. А б д у л л а е в , Узбек тили лексикасининг баъзи бир масалала-
рига дойр (У зС С Р Ф А Тил ва адабиёт инстнтути асарлари, Тошкент,
1949, 98-бет).
18 «Бу тилларнинг барчасидан араб тили нафислик билан ажралган
ва бадиинлик безаги билан муъжиза курсатувчандирки, бунда хеч бир
тил ахлларининг даъвоси ну^... (А. Н а в о и й , Танланган асарлар,
111 том, Тошкент, 1948, 175-бет).
Урта Осиёда дастлаб ара» тилида таркалган эди. Шунинг
учун баъзи бир грек сузлари ^збек тилига тугридан-тутри
грек тилидан эмас, араб тили оркали кирган. Масалан:
фанор, конун, жугрофия, кимё19 каби. Мармар сузи араб
тили оркали латпи тилидан (лот. marmor), лотин тилига
оса грек тилидан (грекча marmaros) кирган ва х. к.
Шундай килиб, Европа да лотин тили бир вактлар халка-
ро тил, илм-фан тили булганидек, араб тили хам Осиёда уч
юз пил давомнда шунга ухшаш мавкеда булган. Юкорида
айтилганидек, бунда узбек ва тожик олимлари, ёзувчилари-
нинг роли жуда ^ам каттадир. Илмий терминлар масаласи-
да тугилган кпппнчилпклар туфайлн Бсрунпй, Абу Али ибн
Сино каби улуг олнмлар уз асарларини арабча ёзишга маж-
бур булганлар. Б у вазият араб тили элементларининг араб
истилоси давридагнга К ар ага н д а кеиинрок, Урта Осиё мута-
факкирлари фаолияти даврларида кучайишига сабаб булди.
Аммо сомонийлар династияси хукмронлиги даврида араб
халифалигининг хукмронлиги бушашиб мустакилликка ин-
тилиш кучайган сари араб тилининг а^амияти чегаралана-
дн. У факат дин тили сифатидагина колади.
Агар тожик сузлари узбек тилига сузлашув тили оркали,
адабиёт оркали в. б. йуллар билан кирган булса, араб суз
лари, биринчилан,китоб, Мадраса, дин оркали, иккинчидан,
тожик тили оркали кирган. Кейинги ^олни араб сузларига
тожнкча морфемалар кушиб ясалган дархакикат, дар^ол,
бакувват, бадавлат, гамхур, хаваскор, харкав, мансабдор,
мулкдор, карздор, нохак каби сузлардап билса хам булади.
Бундаги дар, ба, хур, кор, хар, дор, но морфемалари тожик-
чадир.
Учинчидан, баъзи арабча сузларнинг бевосита орзаки
сузлашув тили оркали кириши ^ам жуда мумкин булган
бир ^ол эди. Чунки араб халифалигининг Урта Осиёдаги но-
иби ва лашкар бошиси хисобланган Кутайба ибн Муслим
махаллий хллцдан катта соли^лар, кимматбахо буюмлар би
лан бирга уз аскарларининг сонини купайтириш учун c o f -
лом кишиларни ^ам олар эди20. Самарканд, Кашкадарё об-
ластларидаги ахоли орасида хозиргача кулланадиган кутай-
маг up ( Z Кутайба олгир!) деб каргаш уша даврдан колган
булса керак.
^озирги узбек тилида арабча сузлар лугат составининг
тахминан 13% дан 20% гача булган мицдоринн ташкил ки
лади.
124
лол, аждод, шерик, димор, мсъда, халкум, калб, жамол, ба
шара, нем, над, 1вдмат, низо, с адо ва б. ;
6) давлат ва маъмурий ишларга, харбий ишга дойр суз
лар:
а) давлат, хукумат, хокпмият, хукм, хокнм, амал, вакил,
ваколат, вплоят, исложхт, кабила, иттифок, ватан, днёр, мил-
лат. сннф, пстибдод, зулм, золим, маъмурият, идора, м аж
лис, карор. снёсат, рапс, коз п. амнр, фу^аро, ахд ва б. ;
о) аскар, хавф, хатар, хужум, м м л а , харбий, мудофаа,
раним, марра, аслаха, талофот, жасорат, шиддат, шу.храт.
жасур, шавкат ва б. ;
7) динга дойр сузлар: дин, мусулмон, кофир, оллох, ма-
чит ^ м а с ж и д ) , жаннат, жа.ушнам, охират, уламо, имом,
мехроб, авлис ва б. ;
8) санъат ва адабнётга дойр сузлар:
а) санъат, иакш, нацкош, раем, рассом, раке, раккоса,
машк, машшок, сурат, таевнр ва б. ;
б) адабиёт. адиб, асар, бадини, шеър, шоир, хикоя, ма-
сал, макол, ма^ола, назм, иаср, рубоий, маснавип, аруз,
кофия, вазп, кнеса ва б. :
9) фанга дойр сузлар: фан, илм, таълнмот, фалсафа,
фаиласуф, табииёт ва б. ;
10) мактаб ва тарбняга допр сузлар: мактаб, китоб, даре,
тарбня, маорнф, хул it ахдок, тартиб, нитизом, таълим, савол,
жавоб, муаллим, мураббии, калам, харф, алифбо, имло, иншо,
нмтихри, давомат ва б. :
11) нашриёт ишларнга дойр сузлар: нашр, нашриёт, мат-
буот, матбаа, тахрнр, ыухаррнр, хабар, мухбир, ахборот, тап-
&пд, таржима, таржимон ва б. ;
12) турли абстракт тушунчаларпн ва. белгиларнп ифола-
ловчи сузлар: ро.^ат, аиш-ишрат, раПрат, ахамият, акл, идрок,
ди^кат, фаросат, хаёл, суръат, бндъат, маъно, э%гиёж, эхтиёт,
хурм ат, саломат, омопат, в акт, мухаббат. х.ол, ахвол, рахмат,
гурбат, халок, азамат, кпймат, секин, сокин, карра, марта,
навбат, рам. муенбат, алам, кулфат, хасрат ва б. ;
13) ер ва осмопга дойр тушунчаларпн пфодаланднган
сузлар: хаво, само, пур, ан.х:ор, шамол, коинот, олам, дунё
ва б. ;
14) в акт тушунчасини ифодалайдиган сузлар: в акт, замон,
давр, фурсат, доим ва б. ;
3. Арабча сузларнинг баъзи бир фонетик белгилари.
Араб тилидан кирган сузларнинг узбекча сузларда мавжуд
булмаган тубандаги узига хос фонетик белгилари бор:
I. Суз бошидаги биринчи унли товуш чузнц айтилади.
Чунончи:
125
а) о товуши: олам, оила, одам, о^ибат, охир, ожнз, олим,
одил, олий в а б. ;
б) э товуши: ёзувда э ^арфидан сунг айириш белгиси
(■ь) ёзилади: эътибор, эътикод, эълон, эътироф, эътнроз ва б.
2. Суз уртасидаги унлн чузиц аптилади. Уша унлидан
сунг ёзувда айириш белгиси ёзилади:
а) а дан сунг: маълум, маъно, маъдан, таълим, таъна,
таътил, муътабар, муътадил, муъжиза ва б. ;
б) е (э) дан сунг: меъмор, меъёр. меъда, шеър;
г) олдинги ундошдан -ат кисми ажратиб талаффуз ки-
линади. Ёзувда -ат цисмидан олдин айириш белгиси ёзилади::
санъат, суръат, бидъат, ж уръат каби.
3. Суз уртасида ёки суз охирида катор ао, оа, аа унли-
лари келиши мумкин: мао риф, соат, мудофаа, мутаассиб,
манфаат каби.
4. Суз уртасида фф, мм, зз, рр, лл, сс келади: музаффар,
м уваф ф ащ ят, муаммо, аммо, муаззам, мухаррир, муаллим,
муассаса каби.
5. Суз охирида тубандаги товушлар булади:
о: аъло, маъно, само, хурмо;
зр: зир, зур: узр, назир, х;сзнр. хузур;
ср: аср. каср, цаср, наср, Миср;
хр: ме^р, му^р;
мр: умр;
см: раем, пем, кием;
за: ариза, ожиза, маъруза;
рф: урф;
рб: зарб, Fap6, ^арб(ий);
лум : мазлум, маълум;
ия: молия (аммо Зулфпн сузпдаги зулф «гаж ж ак» «эроний»
тиллардан кирган), адлия;
лм: илм;
кл: акл, накл;
шк: ишк, маш!\ ва б.
6. Составила «\» ёкн «ж » товуши булган сузларнинг ж у
да куп кисми арабча сузлардир: хол, ахвол, ахд, ахл, ха-
лол, тахлил, тимсох, нахр, маж^ул, хак; жамият, жацл,
ажаб, жаб.\а, жума, ж ам каби.
Юкорида курсатилган белгиларни узил-кесил, катънй деб
^исобламаслик керак. Баъзан асл узбекча сузлар хам уша
белгилардан бирига эга булиши мумкин. Масалан: ожиз (ар.)
— ошщ (узб .), мулла (ар. ) — цуллар (узб.) ва б.
4. Арабча сузларнинг баъзи бир морфологик
белгилари. Араб тилидан кирган сузларда баъ-
126
зан арабча аффикслар учрайди. Улардан баъзилари узбек ти
лида маълум грамматик кийматга эга булса (масалан, -ий
-вий), баъзилари грамматик маъно ифодаламандн {-ат, -от
каби). Арабча сузларнинг морфологик структураспда тубан-
дагилар кузга ташланади.
1. -ий, -вий: сиёсий, маънавий, маъновий, узвнй, оилавий,
илм ий, синфий, ихтиёрий ва б.
2. -ат, -от: ^укумат, хурмат, ту.\мат, азамат, маълумот,
таълимот ва б.
3. Уч-турт бугинли сузларнинг бошида му эл е м е н т келиши
мумкин: мутафаккир, мубтало, мувофиц, муносиб, муборак,
муаллим ва б.
4. Купгина арабча сузларнинг узаги уч ундош товушдан
иборат булиб, улар орасидаги унлилар узгариши билан ёки
олдига префикс кушиш бнлан янги суз ва формалар ясалган.
Ана шу «ички флексия» изларидан уларни таниб олиш мум-
кии: мактаб-мактуб-китоб-котиб-кутуб(хона); масалан-маса-
ла-мисол-мссал; нисбат-нисбий-муносабат; валад-авлод; олим-
илм-уламо: сабаб-асбоб; шеър-шоир-ашъор; машк-машшо/у;
жамоат-жамият-ижтимоий; жам-мажму-жума; ж ум ла жамила;
назар-нозир-назора-манзара-назарий ва б.
Арабча сузларни ажратишда хатога пул куймаслик учуй
юцорида курсатилган белгиларнинг бир нечасини айни бир
суздан топишга .^аракат цилиш лозим: муассаса, мутолаа,
оиащ-иищ ва б.
Н. Маллаев
У ЗБ ЕК АДАБИЁТИДА ГАЗАЛ
ВА У Н И Н Г Р И В О Ж И Д А
НАВОИЙНИНГ РОЛИ ДО Ц И Д А 1
9-40 129
хилма-хил масалаларини ^амраб олиши ва бошкаларни илова
килиш мумкин. Бирок, шунда .^ам бу таъриф газалнинг те
матик ва бадиий-поэтик хусусиятларини ифолалайди-ю. лекин
унинг шакллзниши ва тарацциётини ифодалай олмайди, ал-
батта.
Базал узоц ва мураккаб тарацциёт бос^ичларини кечиб
утди ва ^ар хал^нинг бадиий суз санъатида уз специфик ху-
еусиятлари билан такомиллашди. Форс-тожик тилидаги ада-
бнётда газал,нинг куртаклари X асрда, ^аммадан аввал «ода-
муш шуаро» — Рудакийнинг ижодида равшан курина бош-
лайди. Бироц у даврда газал хали тула шакллан-маган эди.
Базал Рудакий ва унинг пайравлари вужудга келтнрган за-
мин асосида форс-тожик адабиётида X II асрда шаклландп ва
такомиллашди. Б у процесс Шибли Нуъмоний айтганидек5, та-
саввуфнинг ривожи билан эмас, балки Е. Э. Бертельс6 ва
А. Мирзоевлар7 таъкидлаганидек, ша^арлар ^аётининг риво
жи, хужалик ва маданиятнинг тараккийси билан, шунингдек
феодал истибдодига царши норозилик канфиятларининг ку-
чайиши билан богли^дир. Узбек газалчилигининг пайдо бу-
лиши ва ривожланиши >^ам шуни курсатади.
Форс-тожик тилидаги адабиёт газалчиликда X I I асрда Са-
ноий ва Аттор каби мутасаввуф шоирларнигина эмас, балки
Муиззий, Имодий, Сузанин, Амъац, Рашидиддин Ватвот каби
прогрессив ва истеъдодли шоирларни етиштирди ва мана шу
шоирлар газл жанрининг ривожида катта роль уйнадилар.
Базал тобора дунёвий мо^ият касб этиб борди. Хатто Саноий
каби суфи шоирлар .^ам
М ол РУё гирдн он ру^ зулфи чун занж ир чист,
Ва андар он занжир чандин печ-тоб аз нири чист?
га ухшаш газалларида мистик тал^индан у ш л а уэоклашиб,
^аётга дунёвийликка якинлашган эдилар. Б у дунёвий адаби-
ётнинг голибона .\аётчан кудратнни курсаi ад;;1’. X I I I — X IV
асрларда эса Саъдий Шерозий, Хофиз Шерозий, Хусрав Де>;-
лавий ва Камол Хужандий каби буюк газалчилар етишади.
X V аср форс-тожик тилидаги адабиётда газалнинг мислсиз
устози Абдура^мон Жомийдир.
Форс-тожик тилидаги газалчиликнинг ривожида форс-то
ж и к тилидаги адабиётни вужудга келтирган барча хал^лар-
нинг — тожиклар, эронийлар, озарбайжонлар, Хиндистон
1.30
хал^лари ва бошка халклар, шу билан бирга зуллисонайн уз
бек ёзувчиларининг роли ва урни бор. Х,ар бир халк ва тари
хий боскич газалчиликнинг ривожига уз улссасини кушади,
газал халцлар адабиётидагн муштарак ва узига хос хусусият-
лар билан бирга тар ан и й этади, такомиллашади.
Разал туркин тиллар груипасида сузловчи халклар ада
биётида .^ам узок тарихга ва ooli тажрнбага эга оулиб, бу
тажрибалар газалчиликнинг ривожига катта ^исса кушди.
Газал узбек адгбиётининг хам жуда кенг таркалган мухим
бир жанридир. Узбек классик адабиётидагк газалчиликнинг
вужудга келиш илк давринп .\озир аникугаш имкониятнга эга
эмасмиз. Бирок шуниси равшанки, X IV асрдаё^ газал узбек
адабиётида лирик турнинг асосий жанрларидан бири сифатн-
да кенг тар м лган за такомиллашгап эди. «Крюса и Раб; yin fb
даги, «Му^аббатнома»даги, шунингдек бошца ёдгорликларда-
гп газаллар шуни курсатади. Разал узбек классик адабнёти-
нинг барча тара^киет боецнчларида лирик турнинг асосий
жанрларидан бири булиб колди. Узбек классик адабиётида
газал ёзмаган, девонининг салмокли кисмини газал ташкил
этмаган шоир йуц десак янглишмаймиз. Узбек совет адабпё-
тида эса газал традицион бир жанр сифатида яшаб келмоцда,
социалистик вокелик заминида янги ва нафис газаллар яра-
тилмокда.
Разал узбек адабиётида дунёвий иуналншннпг бир жанри
сифатида вужудга келди ва бу адабиётнинг барча тараккиёт
бос^ичларида унинг тематик-гоявий ва бадиий-эстетик риво-
жи билан бирга ривожланди. Разалнинг ривожи адабий о:;им-
лпрнинг кураши билан, эстетик тафаккурнинг таракгршеп би
лан узвий боглицдир. Бинобарин, турли ижтимоин ва адабий-
эстетик позициядаги шоирларнинг газали, поэтик ва бошца
шаклий ухшашликларига ^арамай, турлича мо^иятга эгадир.
Узбек классик адабиётининг вужудга келншн ва ривожла-
нишида туганмас чашма ва майорат мактаби булган халц ог-
заки ижоди узбек газалчилигининг вужудга келиши ва ри-
вожланишида бой маънавий, бадиий-поэтик бир манба булди.
Айникса халц цушицлари, уларнинг узоц тажрибаси, бой ва
хилма-хил мазмуни, бадиий услуби ва санъатча мо^ияти га*
залларга бой маънавий озуца берди, уларнинг халцчиллиги-
га, миллий колоритига, тили ва бадиий услубнга самарали
таъсир этди.
Лутфийнинг
«К,он булди кунгул фирокингиздин,
Жон куйди )^ам иштиёь;ингиздин»9;
131
Навонйнинг
« Б азм аро rap йук най ила даф,
Х ам ёмон эрмас ун била ка ф »10
133
гп адабиёг узбек хал^ига яна шунинг учун хам я^инки, узбек
халкинннг узи ^ам шу адабиётни яратувчилардан бири, унга
катта хисса кушган халцдир. М аълумки, узбеклардан (айниц-
са X V асрга цадар) куп форсигуй шоирлар етишган х;амда
Хоразмийдан ( X IV аср) тор гиб Хамза Х,акимзодага к;адар
купчилик узбек ёзувчилари зуллисонайн — икки тилда (узбек
ва форс-тожик тилларида) ижод этган ёзувчилардир. (Б у тра
диция Совет даврида >^ам давом этади). Узбек ёзувчи
лари форс-тожик тилидаги асарлари билан, жумладан, нафис
газаллари билан хам шухрат ^озонганлар. Лутфий, Навоий
Бобир, Мухаммад Соли.\, Турди, Амирий, Махмур, Мунис,
Ога^ий, Му^имий. Фур^ат ва бошцалар шундай шоирлардан-
дир. Жумладан, Навоий мавлоно Лутфийнинг форс-тожик ти
лидаги ижодкорлик ма^орати ва шухрати ^ацида бундай де
ган эди «... Форсийда ^асидагуй устодлардан купининг муш-
к\'л шеърларига жавоб айтибдур ва яхши айтибдур... охир
у.мпида ралифи «офтоб» шсъри айттиким, замон шуароси та-
таббуъ килдилар, хеч цайсн матлани оича aiira олмадилар
ва ул матла будурким:
Э зи зу.гфи шаб мисолат сонпарвар офтоб,
Шомм зулфатро ба жойи мох дар бар офтоб.
131
адабий алоцалар з^ам муз^им аз^амиятга эга булди. Лугфнй,
Навоий, Бобир ва бошца машхур узбек ёзувчиларининг озар
байжон, туркма.н ва бошка хал^ларга яциндан манзур булга-
ни, севилгаии каби, Фузулий (1498— 1556) ва Ма^тумцули ка
би ёзувчилар з^ам узбек хал^ига манзур ва севимлидир. На-
воийни узига устоз деб, ундан катта таълим олган Фузулий
ва Ма^тум^улиларнинг асарлари, жумладаи разаллари, узбек
халци орасида кенг тарцалган, унинг музика санъати — ашу-
лала'ри цаторидан мустаз^кам урин олган. Улур озарбайжон
шоири Фузулий разалчиликнинг устоз намояндаларидан бири
булиб, у газал з<,ак,ида:
Разалдир сафо бахши а^лн назар,
Разалдир гули гулистони з^унар.
Ризоли газал сайди осон дагил,
Разал мункири а^ли ирфон дагил.
Разал билдирар шоирнинг к,удратин,
Разал ортурар нозимнинг шух,ратин.
Ра зал де, ки маш^ури даврон ула,
У^имокда, ёзмовда осон у л а 17,—
деган эди.
Демак, узбек разалчилигининг шаклланиши ва тараадий-
сида узбек халк орзаки ижоди, узбек ёзма адабиётининг таж-
риба ва традициялари билан бир цагорда, бошца халцлар
билан булган адабий алоцалар з^ам маълум адабий фактор си
фатида ижобий аз^амиятга эга булди ва уз навбатида бу ада
бий алокалар бош^а халцлар адабиёти ривожига салмоцли
хисса !^ушди.
Узбек разалчилигининг ривожи санъатнинг бошца тури —
музика санъати ривожи билан з^ам узвий борлицдир. Маълум-
ки, жуда куп хал^ куйлари ва мацомларда айтиладиган ашу-
лаларнинг тексти назаллардир. Б у з^олат узбек разалчилиги-
нинг илк даврларидаёц вужудга келган эди. Масалан, Хораз-
мий «Муз^аббатнома»да
Хусайний пардаси узра тузуб соз,
М уганний бу газални к илД» огоз18;
135
кидлайди: 1— 2 номаларда — «Ирок», 3-номада — «Наво», 4-
номада «Хусайний», 5-номада — «Рост», 6-номада — «Уш-
шо^», 7-номада — «Сифахон», 8-номада — «Х,ови», 9-нома
да — «Нихозанд», 10-номада «Панжгох»20. Худди шунинг-
дек, Лутфий .\ам газалларида суз уйини билан бир неча ма-
Комларнинг номини тилга олади, билвосита булса хам, шсъ-
риятни музика билан боглайди:
Л \тф ий Хирида цолмади шеърингга муштари,
Азми Х и ж о з килки мацоминг Иро^ эмиш21.
136
дм. Узбек шоирлари хал 1{ жонли тилидан кенг фойдаланнб,
узбек адабий тилининг ривожига .\исса кушдилар ва бу тил-
нинг ривожи я.чгидан-янги газалларнинг вужудга келишида
уз вазифасинн муваффакият билан бажарди.
* &
*
137
маларнинг ифодасигина эмас, албатта (маълумки, масалан,
Лутфий 90 ёшдан ошганидан кейин ^ам нищий газаллар бит-
ган). Севги темасидаги газалларга ижт.имоий ^аётнинг бопща
масалалари буйича киритилган «^истирмалар» (антиклери
кал ва антифеодал кайфиятлар) янада цимматлидир. Реак-
дион шоирларда эса севги темаси ё ило^ий севгининг ифода-
си ёки маишатпарастликнинг баёни булиб цолар эди.
Масаладан узоцлашиб кетмайлик. Улуг шоир ва мутафак-
кир Алишер Ыавоийга цадар газал жанри узбек адабиётида
маълум таракдиёт боскичини утди, X I V асарда Рабгузий ва Хо-
размпй каби шоирлар газалчиликда маълум мавце тутган
булсалар, X V асрнинг биринчи ярми Саккокий, Отойи, Я^и-
ний ва ни^оят Лутфий каби забардаст газалчиларни етнш-
тирди. Б у шоирларнинг >;ар бири газалчиликда узига хос ху-
сусият ва мав^ега эга. Биро^ шу билан бирга, уларнинг F a -
залларига хос айрим муштарак хусусиятларни ^ам курсатиш
мумкин:
Разалнинг асосий ва етакчи темаси севгидир. Б у севги
хаётий, инсоннинг инсонга булган севгисидир; дунёвий севги
таркидунёчилик ва бадбинликка, шайхлар ва зо^идларга цар-
ши к,уйилади; севги темаси (^исман булса .^ам) ижтимоий
хаётнинг бошка масалалари (дустлик, вафо, садо^ат, эзгулик,
зулм-зурликдан норозилик ва бошцалар) билан бирга 6 o f -
ланади. Разалда уч асосий образ: ошиц, ёр ва ра^иб образ-
лари яратилади; ёр ва рацибдан шикоят кенгрок; ва чук;урро^
ижтимоий мазмун касб этади; халц огзаки ижоди (цушицлар,
маколлар, образлн ифодалар ва бош^алар) газалнинг f o h -
вий-бадиий ривожига, тилига катта з^исса ц^шди; узбек F a -
залчилари форс-тожик тилида хам газаллар битдилар, форс-
тожик тилидаги адабиётдаи таълим олдилар ^амда у билан
мусобацалашиб катта муваффациятларга эришдилар; гарчи
баъзи воцеабанд газаллар (масалан, Лутфийнинг «Зотингда
хак изгори камолот ^илибдур»24 газали кабилар) яратилса
.\ам, пароканда газал ёзиш .^оким бир традиция эди (Саъдии,
Х,офиз ва Хусрав Де^лавийларда булганидек); купчилик га
заллар 7— 8 байтли газаллардир, газаллар узбек тилига,
унинг талаффуз хусусиятларига мос булган вазнда — «ару-
зи туркий»да, шу билан бирга купрок; рамал ва з^азаж ба.^р-
138
ларида яратилади; газалларда ^офиядан таш^ари (оддий ко-
фиядан ташкари кофиятайн— жуфт р^офия, тажнисли ^офия
ва боищалар ^а>м ишлатилган), бир ёки бир неча сузли радиф-
лар ^ам ^улланилади; разал узбек адабий тили билан бирга
усади; разал музика санъати билан узвий ало^ада ривожла-
нади; X IV аср ва X V асрнинг биринчи ярмидаги газалчилик
Навоий разалларининг вужудга келишига маълум замин бу-
лади; бу даврдаги газаллар ?\али тематик ва гоявий жихаг-
дан мах,дуд булиб, халк х,аёти ва унинг э.угиёжларидан ан-
чайин четда колади; уларда тасаввуф таъсири >;ам баъзан
содир булади; шартли ва мавхумий образлар хийла купрок
кулланилади ва боищалар.
Юкпрндаги фикрларнн кувватлаш учун, изо^сиз булса
хам, бирор шоирдан, масалан Отойидан бир неча шеърий пар
ча келтирамиз:
Севги; ёр ва ^аётга му^аббат:
Кел, эй дилбар, ки бустон вацти булди,
Гу л очилди, гулистон ваь;ти булди...
* *
*
* *
*
* *
*
139
Булса жаннатда Отойм сснскзин, цнлган фигон,
Олдилар дузахка деб, фирдавси аълодин йирок.
* *
* «
Ошиц, ёр ва раки б:
Э ш н кта нтлапннг манго миннат кчлуплар, о.^,
Хеч кммса Ъ\ лмаспу кншннннг 'п н у ошнда.
140
Огзннгда м у ъ ж и з оятин I Тсо куруб зиёд,
Биздии цочиб ёшуруиди кук пчра уёттин.
* *
*
Радиф:
Эн орази ш амсу камарим, неттп, не булди?
В-эм тишлари дурру гавхарим, нетти, не б^лди?
141
Дар^акнкат, Навоий «Л\ажолпс-ун-нафоис»да келтирган
400 дан зиёд шоиркинг деярли хаммаси газалнавнслардир.
Г азал X V аср адабиётида шунчалик кенг тар^алган бир ада
бий жакр булганки, Навоий «Мезон-ул-авзон», «Мухокамат-
ул-лугатайн» ва боища асарларида илмий муло.хазаларини
баён этишда кУпинча газаллардан парча келтиради.
X V аср адабий хаётида газалнииг таърифи бехад ошиб
кегади. Жомий «Ашпат ал-ламаъот» асарнда газалга юксак
бахо бериб: «Аз жинси жавхари фунуни шеър хеч гав.\аре
латифтар ва жавхаре ширинтар аз газал нестки, хама сама-
раи аъмол ва мацомат ва ахвол ва натижаи ишк ва му^аб-
бат бо маъшуц муврус асрори фиро^ ва висол аст:
Аз фунуни шеъри фаи бе\тарнн омад газал,
Ч \ !I накуруён, ки дар сурат бе^анд аз ж и ну инс»26.
112
рацам унинг форс-тожик тилидаги газаллари билан 3U0U дан
ошади. Гап, албатта, соннинг узидагина эмас. Навоип г.
заллари узбек газалчилигини янги тараь^иёт погонасига ку-
тарди ва форс-тожик тилидаги газалчиликка бебахо хисса
кушди. У «Садди Искандарий»да айтган эди:
... Раразким чу назм улди тухм ат манга,
Ейилди жахон ичра шухрат манга.
Разал тарзига аввал айлаб ситез,
Ж а х о н ичра солдим улуг рустхез.
УКУР вацти а-VI и саломат муни,
К у р уб олам ичра киёмат купи.
Хар аснофи зикри змас шаънима,
Билур ха Р киши бокса депонима...30.
143
деган шоир асарларида даврининг энг илгор царашлари ва
орзу-интилишларини дохи санъаткорга хос юксак майорат
билан нфодалади, куйлади.
Навоий меросининг жуда катга ва бои бир цисминн ли
рика — «Хазойин-ул-маоний» ва «Девони Фоний» ташкил эта-
ди. Хамид Сулаймонов аниклаган рацамларга кура, «Хазо-
йин-ул-маоний»нцнг умумий хажми 44901 мисра булиб, бун
дам 49 006 мисра газаллардан нборат. Ш у билан бирга, «Ха-
зойнн-ул-маопшЬнинг комиозицион асосини хам газаллар
ташкил этади. Чунки «Хазойин-ул-маоний»нинг 4 девонида
бошка жанрдаги шеърларнинг мицдори бирмунча фар^ ци-
лади, лекин газаллар эса, х.ар бир девонда 650 тадандир. Н а
вонйнинг газалга эътибори ва мух.аббати шу даражада эди
ки, v даврининг девон тузиш градицияларидан чекиниб, уз
девонларини цасида билан эмас, балки газал билан бош-
лайди.
Навоий халк огзаки ижодидан, узбек ва форс-тожик тили-
даги газалчилик тажрибаларидан кенг таълим олди. У устоз
газалнависларнинг традициялариии давом эттирибгииа цол-
май, балки газалчиликни янги тарацциёт погонасига кутарди.
Навоий газални ^аётнинг э^тиёжи ва талабларига янада якин-
лаштирди. Унинг газалларида севги темаси чинакамига кенг
ижтимоий-фалсафий категория булди. Навоий газалнинг те
матик доирасини кенгайтирди. У газалларида ижтимоий хаёт-
нинг деярлик барча масалаларини цачраб олди. Разаллар
улуг шоир ва мутафаккирнинг фалсафий, ижтимоии-сиёсий ва
ахлокий-таълимнй карашларининг бадиий тажассуми, X V
аср хаётининг шоир лирик кечинмалари оркали ифодасидир.
В. Г. Белинский айтганндек, лирикада «... шоирнинг шахсияти
биринчи уринда туради, .утм фацат, у оркалигина биз хамма
нарсанн кабул киламиз ва англаймиз»33. Навоий лирикаси,
жумладан газаллари, билан куз ^нгимизда буюк гуманист,
халкиарвар, маърифатиарвар, мураббий, зулм-зурликни ко-
раловчи, бемаъни хислатларни ва разил кишиларни аёвсиз
танкид килувчи хамда, шу билан бирга, даврининг зиддият
ва муаммолари билан яшаган улуг инсон сифатида гавдала-
нади.
Навоий фалсафий, ижтимоий-сиёсий ва ахлоций-таълимий
масалаларни алох.ида байтлардагина эмас, балки бутун-бутун
газалларида тема килиб олди. Б у жихатдан унинг «Кую нг бо-
рида килман жаннатга гузар харгиз», «Неча ёлгон сузу муз-
хик харакот, эй воиз», «Хона^о^да халкаи зикр ичра гавго
килди шайх», «Ул шайхки, минбар уза афсунга берур тул»,
144
,<Порсо ёрнм сорин.мас масжиду сажжодадин», «Мени ншцднн
манъ этар сода шап.х», «Шохнинг мунглур мушаввашлар била
не ннсбати» кабп газаллар» )збек адабиётида хамда маъЖ'м
даражада форс-тожик газалчилигнда хам катта янгилик бул
га н эди. Навоий узбек классик адабиётида дастлабки хажв»»
газалларнинг автор», хажвий газалнинг асосчисидир. Хаж-
Biui газал кейинчалик Турд», Махмур ва Мунис каби шоирлар
пжодида янада ривожланнб такомиллашад».
Навои» газалнинг образлар галереяснн» хам кенгантирд»
ва бойитди. У купчилик газалларга хос ошик ёр ва рациб
образлар» билан чегараланиб колмад». Разалда бош л»рик
^а\рамон — Навои» X V асрнинг улуг мутафаккир» ва мада-
княт арбоби, олими ва санъаткор» сифатида гавдалаиади. Ш у
билан бирга, Навоий шохларнинг (к у п р А салбий) . шанх ва
зьхидларнинг (сат»р»к) ва бошка пжтимоий табакаларга
мансуб булган кишиларнинг образларин» хам яратад».
Навоий, бутун ижодида булганидек, разалларида хам хал к
;мзаки ижодида» кенг бахраманд булади ва бош А ёзувчнлар-
ни хал!$ огзакн ижодин» севиш ва ундан таъдим олншга ча-
кпради.
Навоийга к й и р вокеабанд газал ёзнш деярл» одат эмас
Навои» эса куплаб вокеабанд газаллар яратад». Б\ би
-J.1U .
Ю ■ 1-0 I45
Улуг шоир газалнинг вазн хилларнни хам купайтиради,
у хазаж, ражаз, рамал, мунсарих, музореъ, мужтасс, сарнъ.
хафиф ва бошка бахрларда газаллар битади.
Санъат ахлларининг хомнйси ва хамкори булган Нав; пи
уз газаллари билан музика сакъатининг рнвожига хам обма
рали таъсир килди. Унинг куп газаллари халк куйлари ва
классик куйлар репертуаридаи мустахкам урин олди.
Навоий газалларида Узбек тили бойликларини, унинг куд-
рати ва нафосатини намойиш килди, бу тилнинг ривожнда
газалларп билан хам мнслсиз катта роль уйнади.
Биз Навоий разалларннннг бир каю р хусусиятлари хаки-
да тезислар тарикасида мулохаза юритдик. Бу тезисларни
мнсоллар билан асослаб \тиш i'vn сахифаларни ташкпл этар
ва $шанда хам, шубхасиз, тула була олмас эди. Бирок шуни-
си равшанки, Навоий улуг шоир сифатида уз давридаёк букж
санъаткорларнинг юксак ба.\рсини олди. Абдурахмон /K o m iiii
Навоий .^акидаги куп бахоларидан бирнда «... х;амоноки ба
он забон бештар аз вай ва бех аз вай касе шсър нагуфта аст ва
гавхари назм насуфта» («уша тилда ундан куп ва ундан ях-
шнрок хеч ким шеър аптган ва назм гавхарларини тизган
■
;-мас»)35, деса, Бобир «Алишербек назири йук киши эрди, тур-
кий тил била то шеър айтибдурлар, хеч ким онча куп ва хуб
аиткон эмас»36, деган эди. Бу бахолар Иавоиинпнг газаллари-
га нисбатан хам бсрилган баЛзлардир.
Навоий узбек классик адабиётининг тараккиёти йулини
белгилаб берди, барча прогрессив суз санъаткорларига устоз
б>лди хамда бир катор бошка халкларнипг адабиётига са-
марали таъсир этди.
Навоийдан кейин газал бутун узбек адабиёти ва адабнн
тили билан бирга усди, рнвожланди. Навоий газаллари би
лан )^ам, адабпй-эстетик карашлари, «Мажолис-ун-нафонс»,
«Мухокамат-ул-лугатайн» ва «Мезон-ул-авзон» каби асарлари
билан хам узбек газалчилигининг бутун тараккиётида бир
муаллим булиб колди. Бобир ёр ва диёр хакида содда, нафнс
ва ж у ш к и н газаллар битди, X V I I — X IX асрнинг биринчи яр-
ми шоирлари ижодида газалнинг хаётий мохияти, реалистнк
тенденциялари рнвожланди, куп ^ажвий газаллар яратилди.
мушоира газал ва унинг турли формалари, ширу-шакар газал
ва унинг турлп формалари ва бошка газал турларн вужудга
келди. X IX ' асрнинг иккинчи ярми ва X X асрнинг бошларнда
газалнинг халкчиллиги, унинг ижтимоий-сиёснй киммати
янада усди, у ижтимоий адолатсизликка царши халк кураши-
146
нинг, япги маърифатнинг овозини куйладн хамда тили ва ба-
диий услубп бнлан янада кенг халк табакаларига якинлашди;
Мукимий, Фуркат, Завкий ва Авазлар каби янги ва нстеъдод-
лн газалчилар егишди.
Беш аср давомида узбек ва форс-тожик газалчилиги
тараккиётида Навоий траднцияларпиинг изи равшан курин-
дп. Навоий газалларига ухшатма битиш, мухаммас боглаш
кенг туе олади. Ж умладан, X V аердаёк Жомий каби буюк суз
санъаткори Навоийнинг «Очмагай эрдинг жамолинг олам оро
валики» газа л ига
Дидаме дидори он дилдори раъно кошке.
Дида равшан кардам а,! хоки он по кошке.
У З Б Е К СОВЕТ А Д А Б И Ё Т И Д А Г А З А Л
1 Is
текшнрилгап эмас, улар хакида умумийрок тарзда, купинча
йул-йулакан мулэ.\аза юритиш билан ьолмсммамиз. Вахолон-
ки, траднцион жанрларни илмий асосда урганиш ва ёритиш
адабиётшунослпк учун хам, адабий ижод практиками учун
хам жуда ахамиятлндир.
Виз газал жанри мисолида адабий меросга муносабат,
унн таикидип ва ижодин эгаллаб олнш, энг яхши траднция-
ларни давом эттириш ва ривожлантириш, традицион адабий
формада янги хаёт вокелигини акс эттириш, янги лирик ках,-
рамон, янги характер ва образлар, янгича Нк-туйгунинг ба-
дний ифодаси, шеър тузилпши ва бошка масалалар .^даида
баъзи мулохазалар билан уртоклашмо^чимиз.
1газал кадимий адабип жанрлардан биридпр. Бу жанрнннг
негизп, асосий хусусиятлари, Абдулгани Мирзоев таъкидла-
ганидек2, X асрда, форс-тожик классик адабиётининг асосчпси
Рудакий поэзиясида вужудга келди ва X I I асрда махсус ада-
бпй жанр сифатида тула шаклланди.
Узбек классик адабиётида хам газал куп асрлик тарихга
эга. X IV асрдаёк у узбек классик лирикасининг асосий жанр-
ларидан бирнга айланди. Разал узбек классик адабиётининг
тарнхпй тарацкиёти билан бирга усди, гоявий-бадипп жнхат*
дан такомиллашди, унинг янги турлари вужудга келди. Хул-
лас, газал прогрессив адабий йуналишнинг зиг мухим жанр-
ларидаи бири булиб колди3. Узбек совет адабиётида эса га
зал традицион жанр сифатида давом этиб, янги мохиятга эга
булди.
Узбек совет адабиёти революциянинг алангали йилларида
тугилди. Бу адабиёт олдида Совет хокимиятини муста.\кам-
лаш, янги ижти.моий тузумпянг афзалликларини халкка ту-
шунтирпш, пчки ва ташки душ.маннн тор-мор келтиришга ом-
мани сафарбар этиш, янги .^аёт курувчи кишиларнииг дунё-
wapauin ва маънавий киёфасиии шакллаитириш каби рево-
люцион, жанговар вазифалар турар эди. Табпий, бу вазифа-
ларни амалга оширишда классик иоэзиянинг гажриба ва тра-
дпцияларигагина таяниш кпфоя килмас эди. Хаёт янги. ж ан
говар, революцион поэзия яратишни тацозо киларди. Поэзия
шиор ва чакирик каби янграши, бадпий содда ва жушкин,
давр талабларига хозиржавоб, булиши керак эди.
149
Хам за Хакимзода шундай революцион поэзияга асос
солди. Унинг «Яш а Шуро», «Хой, хой, отамиз», « Y h f o h », « И ш ч и
бобо», «Ишчилар, \ h f o h !», «Берма эркингни цулдан!», «К,изил
аскарларга», «Яшангиз ишчи-дехконлар!» каби революцион
шеърлари вужудга келди. Хамза революцион шеърларни яра-
тишда узбек халк кушикларининг традицияларидан, рус ва
бошка кардош халкларнинг революцион поэзияси тажриба-
ларндан илхом олдн, урганди. Хамза поэзияси узбек совет
поэзияси таракдиётининг пойдевори булиб колди.
Революииянинг дайглабки йилларида мафкура майдонида,
жумладан, адабиёт сохасида каттик кураш бордп. Бу ёш со
вет адабиёти билан буржуа миллатчилик адабиёти уртасн-
даги кескин кураш эди. Мафкуравин кураш адабий меросга
муиосабат масаласини хам камраб олди. Бурж уа миллатчи-
лари узбек классик адабиёти бойликларини сохталаштиришга,
реакцион адабий оким намояидаларини идеаллаштиришга,
утмиш адабий бойликларидан панисломизм ва пантуркизм
реакцион й^рашларини таргиб этишда фойдаланишга интил-
дилар. Пролеткультчплар эса \муман адабий меросни рад
этишга каракат килдялар.
Шли да й бир шароигда Хамза Хакимзода адабий меросга
тИ'ри муносабатда булди, у В. II. Лениннпнг, Коммунистнк
партнянинг маданип меросни илмий асосда канта ншлаб чи-
кпш, унинг энг яхши традициялариии давом эттириш ва р.ч-
вожлантириш хакидагп сиёсатпни тугри гушундп. Хамза уз
бек классик адабиёти бойликларини. унинг традициялариии
урганиш шпини давом эттирди, бу адабиётнинг традицияла
рндан ижодий фойдаланиб, янги мавзу ва янги мохиятга, янги
образ ва эстетик идеалга эга булган традицион жанрдаги як-
гн шеърлар яратди. «Узбек хотин-кизларига» газали, «Хуж ум
хопнларга» ва «Муборак» мухаммаси ва бошка шеърлари
шулар жумласидандир. Ана шу шеърлари билан Хамза
традицион адабий форчадап фондаланиб. янги мавзуни куii-
л а ш, янги образ ва характер ярцтиш. янгпча хис-туйгуни ифо-
далаш мумкннлигнни амалда курсатди. Хамза традицион
жанрда 2рм совет адабиётининг поваторлик ку'дратини на
мой иш этди. Унинг ижодида традиция билан новаторлнк диа
лектик асосда бирикди. Зотан япгнликнннг, демакки, новатор-
ликнинг паидо булишига хизмат килмайдиган, унга стимул
булмайдиган традиция чннакамига традиция сшлолмайди.
Инкилоб аввалида айрим мнллатчи шоирлар хам традицион
жанрлар формаеида шеърлар ёздилар. Аммо ч9ар бу тради-
цнон жанрларнинг купрок формал хусусиятларини, реакцион
шоирларнинг бадбин тенденцияларини кабул кн.лдилар, йнг-
локи, мунгли шеърлар битдилар, совет вокелигини бузиб кур-
130
сатишга, тутилиб келаётган янгиликларни барбод этишга ин-
тилдилар.
Узбек совет поэзияси ?\амза Хакимзода асос солган рево-
люиион поэзия заминида усди, улгайди, лириканинг граж-
данлик, пейзаж, интим лирика каби жанрларида совет ада-
биёти хазинасига кирган юзлаб гоявий-бадний юксак шеър-
лар пайдо булди. Хамза Хакимзоданинг традициялариии
ривожлантирган, бойитган, социалистик реализм ижодий ме
тод!! асосида поэзиянинг янги ва юксак чук,ь;илари томон ца-
дам босган шоирларимиз — ^амид Олимжон, Ойбек, Рафур
Рул ом, Упгун, Ш а йхзода, Миртемир ва бонщалар традицион
жанрларда хам янги, дилрабо ва сермазмун шеърлар ярат-
дилар ва яратмокдалар.
Собир Абдулла, Хабибий ва Камтар каби кекса шоирла-
рпмиз поэзиясида традицион лирик жанрлар салмокли урин
тутади. Адабиётимизнинг урта буш н намояндалари ва ёш
каламкашлари хам \з адабий тажрибаларида традицион
шеърпй жанрлардан фоидаланмо^далар.
Узбек совет поэзиясида классик лириканинг газал, му-
хаммас, мусаддас, рубоий, мурабба ва туюк каби жанрлари
да янги асарлар ярагилди ва яратилмокда. Узбек совет ли-
рикасида энг куЬ кулланилган ва кулланплаётган традицион
жанрлардан бири газалдир. Бу хол, бизнингча, к\пидагилар
билан изохланади:
газал узбек классик лнрикасида энг кенг таркалган ом-
мабоп жанрдир. Разалнинг тараккиёт нули $збек классик
лирнкаспда прогрессив адабий йуналншнннг тараккиёти ва
такомпли билан богликдир.
Разал бадпии форма ва поэтика жихатидан егук, мукам-
мал жанрдир. У асрлар синовидан утди, саикал топди. Р а
залнинг хажми, кофия усули, ритмикаси ва бошка хусусият-
лари лирик кечинмаларни ифодалашга жуда мос келади.
Разал санъатнинг бошка тури — музика билап узвий ало-
када усди, такомиллашдп. Разал купгина макомларнинг ва
хал к куиларииинг хамрохи булиб келди. Бу куйлар, уларнинг
текстини ташкпл этган газаллар х.озирги кунга ц^дар халкка
манзур булиб келмокда.
газал халк ижодчилари, бахшилари ва шоирлари нжоди-
дан хам ыаълум урин олган. Достонларда халк бахшилари
лирик кечинмаларни нфодалашда газал формасидан хам
фопдаландилар.
Ш у ва бошка жихатлари билан газал узбек совет поэзия-
сидан узига йул ва урин топди.
Узбек совет газалн бутун адабиётимиз билан бирга усди,
камол топди. Энг яхшн газаллар тарацциётимиз турли бис-
151
кичларида бадиий адабиёт олдига куйилган вазифа ва талаб-
ларга жавоб сифатида вужудга келди, социалистнк хаёт ва
тараккиётни шарафлади, кишиларимизни ме^нат ва ижодга,.
фидокорлик ва ташаббускорликка чорлади, макомлар ва халк
кунларига жур булди. Адабиётимиз таравдиёти маълум бос-
кичлари учун характерли булган бир неча разални мисол тар-
зида келтиришии мувофик курамиз.
Граждан уруши даври ва 20-йилларда революция ралаба-
сини муста^камлаш, чет эл инвервентларига ва босмачиларга
карши кураш. халк хужалпгини тиклаш, маданий инкилоб,
хотпн-кизлар озодлиги учун кураш ва бошца масалалар ада-
биётимизнинг асосий темалари булди. Б у темалар шу давр-
даги газалларда хам узининг маълум ииъикосини топди. Х а м
за Хакимзода, Сафо Муганний газаллари, шоиралардан Нози-
манинг бизга кадар сакланиб колган икки разали («Муборак»
ва «Инкилоб куёши»4), шоира Мутрибаиинг «Бую к инкилоб»
разали5 ва бошкалар шулар жумласидандир. Мутриба 1917
йилда ёзган «Бую к инкилоб» разалида:
М устабндлар даври Ттди, энди даврон бизники.
Битди хасрат, кетди кулф ат, шоди .хандон бизннки.
152
Басд ур эмди жахолат, бпдъат ло ии га ботмок,
Бнз-да б ?лса к ва^тидур х.ар бнр ишда ишбоши ...
Хотин-кизлар озодлигининг жакговар курашчиси ва куйчисн
Хамза Хакимзода хотин-кизлар озодлиги темасида, уларни
мехнат ва маърифатга чакнриб, «Узбек хотин-ь;изларига»6 ва
«Озод хотин-кизлар кушиги»7 разалларини ёзди. Б у газаллар
Хамзаипнг революциягача ёзган:
Сабо, арзимни еткур MOjpi тобой бир келиб кетсун,
Тамоми х.усн элининг шохи, султон бир келиб кетсун8;
(бу разал М у 1\имийнинг «Сабо, арз аила, то ул зулфи райхон
бир келиб кетсун»9 газалига назира тарзида ёзилган);
Хастасин кургали ул днлбари жонон келадир,
Ю зи мох, юлдузи ут, кузлари чулпон келадир10,—
153
га хат», «Вафо килса», «Диёрим», «Парво этиб кет», «Бир
«огайним»нинг таърнфи», «Нордон сатрлар»12, Х.абибийнинг
«Азаматлар»п каби купгина е~ук газаллар пайдо булди.
С. Абдулла, Хабибий ва бошка газалнавис шонрларимиз би
лан бирга бу жанр формасидан Туроб Тула, Акмал П улат ва
бошка шоирларимиз хамда a if р им сш каламкашлар фойда-
ланмокдалар (М асалан, X,. Салох, Эркин Вохидов).
Ш унн таъкидлаш керакки, адабнётимиз таракциётининг
гурли боскичларида дид билан ёзилган, гоявий-бадиий пншик,
газалчилнк тараккиётига маълум хисса булиб кушилган га
заллар билан бирга давр талабидан четда колган, китобхон-
нинг днди ва завкига номуносиб, цурук ваъзхонлик ва так-
лидчилик характерида ёзилган гоявий-бадиий саёз газаллар
лам пайдо булди, х.атто уларнинг айримлари куйларга хам
кирган. Разалчиликдаги бу ижобий ва салбий ходпсаларни
хпсобга олган холда традициядан ту f рп фойдаланиш асосига
курилган новаторликни маъкуллаш, традицияга суиистеъмол
билан караш майлларини катъий рад этиш керак.
Узбек совет адабиётидаги газални тематнк-гоявин мотив-
ларига караб: 1) ишкий-интим газал, 2) пейзаж разали, 3) ах-
локии-таълнмн!! газал: 4) публицпстик (ёки гражданлик)
газали, 5) хажвнп газал каби турларга ажратиш мумкин.
1. Разалкипг энг кенг таикалган турн пшкий-интим газал-
дпр. Газал деганда бпринчн навбатда ишкии-интнм шеър куз-
:;а тутнлнши бежнз змас. Разал дунёвнй адабиётнинг бир
жанри сифатида вужудга келди, усдн, такомиллашдн. Диний-
мистнк адабиёт хаётни, инсоннинг узлиги ва унинг фаолияти-
нI! пикор этади ёки рад килади. Дунёвий адабиёт мана шу
днннй-мистнк адабиётга карши курашда тобланди. Динип-
мистик адабиётга карши курашда севгн, инсоннинг инсонга
булган мухаббатннн кунлаш катта ахамиятга эга эди. Чунки
•jv тема инсопни шарафлайди, унинг Ьзлигини химоя килади.
Севги темасн интим кайфиятлар д;:прасида колнб кегмайдя.
V Keiirpoit ижтимоий-фалсафнй мазмун касб этиб, инсоннинг
хаётга, яхшиликка мухаббатпни, унинг бахтга интплипшни
г,а бошкаларни ифодала:йи. Бу тема купчилик газаллардаа
урпп олди, шоирлар девонининг катта кисмини ташкил этди.
'>'луг шоир ва мутафаккир Алишер Навоин:
Эп Hanomi, атиорини хифз а ил a fi дегон,
Барча шипи тарк этиб, килсун бизинг дсвонни х.пфз13.
154
дер экан, севгининг мана шундай кенг маъносини кузда тутар
эди.
Севги ижтимоиндир, унинг мохиятн конкрет тарихий ша-
ронт билан, кишиларнинг узаро муносабати, характери билан
белгнланади. Албатта, совет кишнларининг интим севгиси би
лан утмиш жамиятлардаги кишиларнинг севгиси айнан бир
карса эмас. Аммо самими!! севгининг доимнй, хамма даврлар
учун хос шартлари бор. Б у — вафо, садокат, фидокорлик,
ростгфлик ва поклик каби хусусиятлардир. Бинобарин, совет
кишнларининг севгисини тараннум этувчи асарлар билан
севги темасида утмишда яратилган асарлар уртасида маълум
унгунлик мавжуд. Совет ёзувчилари севги темасини ёритиш
ва севгувчилар образини яратишда устоз санъаткорлариинг
тажрпбаси ва традицияларидан ил.^рм ва таълим олмсусдалар.
Аммо традициядан таълнм олиш новаторлик билан уйгун-
лзшса, ншкип асарда замон рухп, хаёт пульси сезилса, у
иждбий (Лднсага айланади. Биз ишкип-пнтим темадаги Fa-
залларга хам шу жн.\атдан карамогймиз керак. Шоирларп-
мпз (С. Абдулла, Хурнгид, Уйгун, Х^бибин, Ка.мтар за бош
ка л пр) бир катор чиронли ишкий-иптим шеърлар яратиб, ада-
бнй традициялардан мжоднй фойдаландплар. севги темасида-
п; газаллар спрасига янги газаллар ьУшдплар. Аиникса Улуг
Батан уруши !'шлларида яратилган ншки’й-интим темадаги
газалларда лавр, замон ру.^н, севгувчнларнинг маънавий киё-
фасн уз ифодаснни топа билди. Бпр-иккн мнсол келтирайлик.
Собир Абдулла шомра Зебинисопнш «Биёки зулфи кажу...»
деб бошланувчи машхур газалига «Зебпнисога жавоб» деган
узига хос назира яратди:
К е л э, м у х а б б а т эли, в а с л ,%ам ваф о бунда,
«Нкгохи 1'арму адохойи дилрабо» бунда.
Ша.хиди булмок учун «дашти карбало-» демакнм,
Ули кка ж ону сенинг дардннгга даво бунда.
Н авонн гар тиласанг тонгда, бенаво булбул,
Кнларга caiip чаман, келкн, хушхаво бунда.
Вар акл а дунёда бор \ар китобнп. ч ошич,
С.енпчг v нзлагап инг, яънн м уд д ао бунд а.
Е тувчп кад р нн га чин ёру ошнонн десант:
Е тувчи кад р ин га чин ёру ош но бунда.
Кндирса бахту вафо дунёдан ага п дустлар,
Х аёту бахту 6ajjo, завк хам сафо бун да14.
155
Улут Ватан урушн севгувчиларни бнр-биридан йироклаш-
т ч р д и," жудо килди. Хижрон изтироби жангчини ^ам, мехнат
фронтидаги ёринн хам эзадн, уртайди. Бирок Улут Ватан уру
шн даврида яратилган яхши ишкий-интим шеърларда биз
ii и гл оки сатрларни эмас, балки хароратлн, умидвор ва MaFpyp
сатрларни курамиз. Масалан, Уйгуннинг «Онт», « К у т », «Кел»
каби газаллари шундай газаллардандир. Шоир «К ут» газа-
лида ошик тилидан айтади:
Кай там ан , албатта, дилдор, цайтаман мардона, кут!
Кайтам ан, кунглннгни шод эт, беба.^о дурдона, кут!
156
ёр ким. бу севгининг мохняти нима-ю, нбрат була оладиган
томонн нималигини англаб б!*лмапдп. Ш о и р шеъриии:
Эм к vз к а р а ш и н г у з м а шу да м ёр у т а ж а к д и р ,
Ю з га м з а бнлан к ? з л а р и х у м о р м а ж а к д и р .
157
X v p диёр гул-лолаларга б у р к а н и б май ойида,
Д е й д п :— сиз куркнм ни а л в оп р ан г ш н о р и м д а и суран г.
С фз л ад и к ? л да цуёшдай товланиб , алвон ш п о р :
— Б а х т н ё р ха.гщ иЕлда эрк и б а р ^ а р о р и м д а н су ран г.
Б а х т и е р ха лк дер ю р а к д а н : — р а х б а р и м К о м п а р т и я ,
С и з буни, с а ф г а тизилган дЯету ёр им дан суран г.
С а ф д а г\л тутгаи кпзнм. ш ух куйлаган углим курпб,
Я ш н а г а н бахт им , я сан г ан р у з г о р и м д а н суран г.
LUу а з и з байрокнп тутган дус ту ё р о н л а р дегай:
— К удрат пм , эркпм, и р о д а м н и к а т о р и м д а н суран г.
158
«Бустон этнб кет» 27 кабилар шундай газаллардир. У л ард а
лирик кахрам он замонамизнинг бир мураббийси, муаллими
сифатида гавдаланади. М а н а шу разаллардан роявий-бадшш
жихатдан иухтарок булган Хабибийнинг «Тугри бул» газалн-
ни мисол тарикасида келтирамиз:
Т у Fpii бул д$стим, а г а р булсин десант таъбингни 40F,
То а б а д яйраб я ш а р с а н х а л к а р о эркин, ф а р о г .
Туг ри га р а х м а т дегай эл, эгрига лаъ нат деган,
Тугрининг кал би ч а р о г у , эгрининг к;албида дог.
Эгр ига бу лса нг яцин, эл эгри кургайлар сени,
Эгр и к у з г у к ай да к ^ р с а т г а и б и р о в н и т у г р и , c o f .
калбакнлик бирла хеч яш наб униб-усм ас киши,
Б и р м а са л б орк и м , к у к а р м а с дейдн калб о д а м д а бог.
Э г р и усг а н д а утиндан б о ш к а б^'лмас ^ а р ёгоч,
Гугриликдан ю р с а аъмоларга йул б о ш л а р TaeF.
Т\трн б улса кимки б у л м ас эгрига .\аргиз якин,
Б и р н а ф а с т у р м а н к амон б и р л а к о ч а р пайкон узо р.
Кулга келса эгрилик бир ла наки м б у л м а с насиб,
У з г а г а кетгай Х,абибий х,арна сайд этса тузог.
27 У ш а асар, 39-бет.
28 У зб ек халк мак ол л ари, иккинчи н а ш ри , Тошкент, 1960, 86— 88-бет-
лар.
159
фикр ва о б р а з жихатидан абстракт булиб, утмиш газалчи-
лнгининг айрим тенденцияларига механистик таклнд тарзида
битилган. М асал ан , шу газалдаги:
« К у р а р м а н кувватим б о р у , кучим б о р у , м а д о р н м б ор ,
Н а б § л с а тан б е р у р м а н : токату, с а б р у ^ а р о р и м б о р .
Кел э сок и, б у кеча к оса п а и м о н а к а д а х тулдир,
Х а б и б и н , си пкар оП мен о д ат у р а с м у ш п ори м б о р » 29,—
160
Н л м у ф а н тигп бпрлан жа\л багринм кон кил.
С о я л а р д а саргайган ю зл ар и н г килиб гулгун,
С ен хам а.\ли д он н ш л а р б аз мин и гулистон днл.
Ч у ри л и к н и муллал ар сенга цилднлар тадр ир ,
Кел бугун бу за^ м ин г га м а ъ р и ф а т н и д а р м о н к 11Л-
Он а л и к дудудингии ^ у р м а т э тм аг ан л ар ни
Ю з л а р и н к о р а айлаб, ф еълид ан пушаймоп кил.
Ой юзинг ц о р а чиммат зу лмида н дутилтиргил,
Ч и к к о р о н г и т у р м у ш д ан , н ур ичида ж а в л о н цил.
С ен к а ч о н м ао р и ф н и н г д а р г о х и г а й?л тонсанг,
Н у р л а р п н олнб к узга с у р м а н су л ан м он кнл35.
11-40 161
Бунга С об и р Абдулланинг «Биринчи май», « М и н б а р д а » 36,.
«Янги йил ш а р а ф и г а » 37, Чустийнинг бир катор шеърлари ва
б опщ алар мисол брла олади. Аммо биз бундай газалларни ко-
рал аш , рад этиш билан бирга, совет публицистик газалининг
ижобий тенденцияларини яхши газаллар мисолида ёритиш
ва шу тенденцияларни ривожлантиришимиз керак.
5. Узбек классик поэзиясида лирик газал билан бирга
^ажвий газаллар хам яратилган. Узбек хажвий газалига Али
шер Навоий асос солди. Унинг «Содд а шайх», «Равго килди
шайх», «Эй воиз» кабилар хажвий газаллар булиб, уларда
ш оир жо^ил таркидунёчи, бадбин ва хийлакор шайх-зо^идлар-
ни ф ош этади. Хажвий газал Турди, М ахм ур, Мукимий, Аваз
ва Завкий каби пешкадам ш оирлар ижодида ривожланди,
унинг тематик ихотаси кенгайди, шайх-зохидларни ф ош этувчи
газаллар билан бирга, ижтимоий-сиёсий х.аётнинг хилма-хил
м асалал арига багишланган хажвий газаллар хам яратилди.
М ас ал ан , Завкийнинг « Д арм а зам м ат и зам она», «Б у л »г
«1\арз», «Куп кизик», « К а ж д о р зам она», «Кулок солинг ёрон-
лар», «Уй пули», «Золим пули», Х а ж в и Икчи зш он 38 кабилар
^ажвий газаллар булиб, X I X асрнинг иккинчи ярми ва
X X а с р бошларидаги мух;итнинг бир катор иллатларини, ф е о
дал бойларнинг зулмини, жохилликни, дин пешволаринннг му-
ноф и ^она хуружларини ва оош каларн и каттик танкид кила
ди. Ш у билан бирга классик лирикада юмористик характерда
булган газаллар хам пайдо булди. Бунга Мукимийнинг «Таъ-
рифи печь», «Кусамен», «Хайрон кусамен», «Девонамен»,
«А раванг», «Лой», «Ш нкояти безгак » 39 каби шеърлари мисол
була олади. X I X асрнинг иккинчи ярми ва X X ас р бошларида
хажвий (сатирик ва юмористик) газаллар куплаб ёзилди ва
уларни девонларда, баёзларда махсус хажвиёт булимига аж-
ратиш бир одат булиб ^олди. Бу хол X I X аср иккинчи ярми
ва X X аср бошларидаги адабиётнинг халкчиллик рухи ва р е а
листик тенденцняси сатирик йуналишнинг ривожланишини,
^ажвиётда газал ва м ухам мас каби жанрларнинг поэтик ху-
сусиятларидан фойдаланишни такозо килганини курсатади.
Классик шоирларнинг т аж р и б ас и узбек совет ш оирларига
хажвий газал яратиш учун бир мактаб бТлиб хизмат килди.
162
М а сал ан , Х а м з а Дакимзоданинг ^ажвий а с а р л а р яратиш да
айникса Муцимий ва Зав^ийлардан илхом олгани, уларнинг
айрим традицияларини новатор сифатида ривожлантиргани
маълум.
Совет адабиётида сатира ва юмор эски турмуш сар^ит-
ларига, текинхурлик ва дангасаликка, игвогарлик ва товла-
мачиликка, маишатбозлик ва шухратнарастликка хам бошца
иллатларга карш и ^аратилган. Бу со.\ада .хажвий газаллар
хам салмоцли урин олди. Шоирларимизнинг яхши ^ажвий
ас а р л а р и жам оатчиликка манзурдир. Хусусаи «Муштум» са-
хифаларида урин олган етук хажвий газалларни китобхонлар
^онициш билан кутиб оладилар. Сунгги йилларда вужудга
келган дивдатга с а з о в о р ^ажвий газаллар сифатида. С. А б
дулланинг «Унинг орзуси (бир м ансабдор тилидан)»40, «Бу-
тилка-тилка»41, «Б и р «огайним»нинг таърифи», «Нордои
са т р л а р » 42, Хабибийнинг «Х,ушёр эм ас»43, П орлоц Ёкубовнинг
« Б и р игвогарнинг таърифи»44, Ж авд ат Абдулланинг Завкий-
нинг «Ахли раста» ^ажвига иазира тарзида ёзган «Салом
б ерар теракка » 45 каби газалларини курсатиш мумкин. Бу
хажвий газалларда замонамиз ва тарацкиётимизнинг бош
й^лидан четда турган, унга халакит бераётган кишиларнинг
сатирик об рази яратилиб, утмиш жамиятдан саркит булиб ке-
лаётган иллатлар фош этиб ташланади. Ш у б х аси з , совет са-
тираси мохияти ва вазифаси билан утмиш сатирасидан туб-
дан ф а р к килади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, шоирлари-
миз хажвий газалда классик адабиётдаги сатиранинг тажри-
басидан, усулларидан ижодий фойдаланншда, традицияни но
ватор сифатида ривожлантиришда маълум муваффакиятлар-
га эришдилар. Буни, жумладан, .Жавдат Абдулланинг Завкий
«Ахли раста»сига назира тарзида ёзилган «С ал ом б ерар те
р ак к а» хажвий газали мисолида равш ан куриш мумкин. Маъ-
лумки, Завкий уз сатирасида раста ахлини — савдогарларнп,
чайковчиларни,бозор амалдорларини, жами 46 кишини х аж в
ь;илган. Ж авд ат Абдулла уз шсърида нчкилик балосига ги-
рифтор булган кишини ,\ажв килиб, образни бадиий умумлаш-
тиришга, арок х ур л арг а хос булган бир катор хислатларни
жамлаштириб беришга м уваф ф ак булган. Ш о и р Завкийнинг
услубидан, айрим ухшатишларидан фойдаланган, Завкий шеъ-
рида кофияланган сузларнинг купини уз газали учун кофия
163
килиб олган. Биро?^ бу ^олат янги темада янги шеър ва янги
о б р а з яратишга халакит бермаган. Х аж вни укиган киши хо.у
н охо^ Завкий шеърини эслайди, аммо шу билан бирга, янги
ва ^изи^арли шеър \киётганидан каноат ^осил килади:
46 Ж . А б д у л л а , « М у ш т у м » , 12-сои. 1963.
47 С. А б д у л л а , Х,аёт гулшани, То ш кен г, 1959, 52-бет.
48 У h i у и, Т ан л ан ган а с а р л а р , 1 том, Тошкент, 213-бет.
164
газалларни мустасно кнлганда). Бизнингча, газалнинг музика
санъати билан ч ам б ар ч ас богланган ^олда яш аб, камол то-
пиши, уни к у i "i га мослаб ижод этиш традицияси шуни такозо
этади. С. Абдулла, ^аб иб и н , Упгун ва бошкаларнинг газалла-
рпга диккаг кнлар эканмиз, уларнинг газаллари утмиш га-
залнависларинппг шеърларнда Яйм купрок кулланган, музн-
кага янада якин булган рамал ва х а з а ж б ахрлари д а яратил-
ганларини курамиз. Разаллар айникса рамали мусаддаси
махзуфда купрок яратилди.
Баъзан адабнётшуносларимиз ва тилшуносларимиз аруз
бахрлари, газалчилик сунъип равишда араб ч а-ф орсча с>злар-
нн купрок пшлатишга олиб келади деб таъкидлайдилар. Туг-
ри, арузда ёзиш, газал битиш хил жихатидан хийла м ураккаб
бир пш. Аммо газалчилик т аж ри баси ва яхши газаллар ми-
солида шуни айтпш керакки, агар шоир мохир булса, тил
бойлигидан яхши фоидалапа олса, арузда ёзилган шеърга
Йозирги тилда ишлатилмайдиган араб ч а-ф орсча сузларии
суиъин равишда киригиш иуксонидан холи булмогн мумкин.
М асал ан , С об и р Абдулланинг «Н орд он сатрл ар» ^ажвин га-
залида биз вазнга мослаш учуй сунъий равишда киритилган
бирорта сузни учрагмадик. Буни Уйгуннинг « Ж а ф о ь^илма»
(м уваш шах) ва бошка шоирларнинг бир к а ю р газаллари
мпсолида хам куриш мумкин.
Адабиётимиздагп жанрларнинг шаклланнши ва таракиёти-
ни, жумладан, традицион ж ан рл арн и урганиш ва ёритиш
жуда катта ва мураккаб проблемаднр. Виз традицион газал
ж ан р п хакида дастлабки айрим мулоХазаларни баси этдик, бу
масала яна кепг ва чукур тадки^от ншларини талаб этади.
Ш у дастлабки м улохазалар асосида айрим хулосалар
ясаймиз:
1. Узбек совет адабиётида газал традицион бир ж анрдир.
Бу ж а н р узининг хаж м меёри, кофияланиш усули, вазни ва
хотималовчи ёки ундан бурунги байтда тахаллус киритиш
каби хусусиятларшш саклаб келмокда (баъзан тахаллус ки-
ритилмаган газаллар .\ам бор. М асал ан, Райратийда).
2. Разал традицион ж а н р булишига K a p a M a i i , узбек совет
адабиётида янгиланган, янги мохиятга эга булган бир ж а н р
дир. Чунки унинг объекти (лирик ка^рамоннинг хис-туйгуси-
ни вужудга келтирувчи объект) бошка, темаси янги, мазмуни
янги, об рази янгидир.
3. Узбек совет адабиётида газалнинг ишкий-интим газал,
пейзаж, ахлокий-таълимий газал, хажвий газал, публицнстик
газал, мушоира газал турлари мавжуд.
4. Назира-газал .^ам узбек ш оирлари ижодий тажрибаси-
дан сезиларли урин олган; назира-газалнинг му^им хусусияти
1G5
шундаки, ш оирларимиз н ази ра объектига ижодий ёндошиб.
ундан аирим ф орм ал белгиларни ёки об ра зл арн и олиб янги
газаллар яратмокдалар. Бунга Хамзанинг «Узбек хотин-киз-
ларига», С. Абдулланинг Огахнйнинг Ф и ру з куйида айтила-
диган «Устина» газалига н ази ра тарзида битган «Бир
«огайним»нинг таъри ф и » 49 хажвий газали, Ж авд ат Абдулла
нинг Завкийнинг «А .уш раста хаж ви »га назира тарзида ёз-
ган «Сал ом б ерар теракка» газали ва Ранратийнинг «кил»
радифли «Кушик» газали ва бош к ал ар ёркин мисол була
олади.
5. Узбек совет газалларининг сезиларли кисми классик
поэзиядаги газаллар каби музика санъатига ж у р булиб кел-
MoflAa, унинг музнкали драм ал ард ан \'рнн олиши хам шу
билан богликдир (шунинг учун хам баъзи тупламларда газал
тугридан-тутри 1^ушик деб номланмокда ёки кушик булимига
киритилмоИда).
6 . Узбек совет газалчилиги т аж р и баси традицион шсърий
ф ор м ад ан ижодий фойдаланиш мумкинлнгини яна бир бор
исбот этди, буш газалларнинг пайдо булиши эса аирим шоир-
ларнинг умуман кам кобилиятлилиги (кам салохиятлилиги)
ёки уз ижодига талабчанликни бушаштириши окибатидир.
Яхши газал ярати;и м а Л р а т н и , тема танлаш, о б р а з яратиш,
поэтик истсъдод ва тнл бойлигини талаб этади. Классик
ш оирл ар таж ри баси д ан урганиш.шубьасиз, бундан буён ^ам
газалчиликни ривожлантиришга хисса !<ушади. Ш ои рл арим и з
классик суз санъаткорларпнинг меросипи ва бу меросни, ху-
сусан санъат нуктаи назардан ёритувчи илмий асарл ар н и
якиндан урганмоклари лозим.
7. Узбек совет газалчилиги каби, тожик, о з а р б а ! 1ж он ва
бош к а халцларнинг хозирги поэзиясида хам газал традицион
бир ж а н р сифатида урин эгаллаб к е л м о и а . Бизнингча, кар-
дош шоирларнинг таж ри баси дан урганиш хам газалчиликни
такомиллаштиришга ёрдам беради.
НАВОИЙ Д А В Р И Д А Х И Р О Т
167
Урта Осиснинг ш а х а р ва кишлокларини ер билам як со 1ь
килган Чингизхон галалари 1221 йилда Х нРотга етиб келади.
Кучлар тенг эмаслнгини курган ш а х а р ахолиси таслим була-
ди. Боскинчилар каршилик курсатганларни кириб ташлайди.
Х о р а з м ш а ж о д а с и Жалолиддин Мангубердиннииг душманга
каршилик курсатиш б ораси д а кулга киритган муваффацият-
ларидан илхомланган ш а х а р ахолиси мугулларга карш и исёи
кутаради. ^иротликлар бу гал олти ой давомида мардона ку-
раш ад и л ар, дахшатли киргинда ш а ^ а р ахолисининг асосий
кисми халок булади, ш а х а р вайрона холига келади.
Тарнхин манбаларда, м\туллар Хиротни вайроп этиб, ахо-
лини цириб, омой цолганларини асир олиб кетганларидщг
сунг, яширнннб колган 40 н а ф а р киши шу мислсиз вайрона-
ликда 15 пил давомида яшаганлари курсатилади. Чингиз-
хоининг угли Угодойхон уз вактида Хиротдан олиб кетилгаи
ахолининг бир кисмини, ас осан хунармандларни Хиротга цай-
таргач, шу чексиз х а р о б а Урнида янги Хирот кад кутаради.
Ш а х а р девори тикланади ва мустахкамланади, шахарнинг
шаркий томонида Хуш, жанубип томонида Ф ерузобод , шимо-
лии томонида Инжил, гарбий томонида Ансорий д арв озал а р и
тикланади. Вакт уга борган сари Хирот ахолиси куп, обол,
ш а х ар г а айланади.
Хи рот Темур давлати таркибига киритилиши а р а ф а с и д а
хунармандчилиги, савдоси ривожлангаи обод бир ш а х а р эди..
Бу вацтларда ш а х а р атрофи икки катор девор билан уралган
булиб, Ихтиёриддин калъаси узининг мустахкамлиги билан
маш.\ур эди.
Темур 1381 йилда Эронга навбатдагн таланчилик юрншинп
килган вактда Хиротни камал килади. У шахарликларни уз
томонига огдириб олиш ниятида ш а х а р а.^олисига м у р о ж а а г
килиб, ш а ^ а р м уд офаасид а иштирок этмай уз уйида колган
кишиларнинг моли мулки ва хаёти сацланиб цолади деб ваъ-
да беради. Бу унга кул келади. Ш ах а р л и к л ар курдлар суло-
ласининг ^укмдори Риёсиддинни куллаб-цувватламайдилар.
Бу эса, Темурга Х,иротни нисбатан осонлик билан эгаллаш
имконини беради. Темур ш ах ард ан огир тавон ундиради ва
ша^арликларнинг кузголон кутаришидан ^уркиб шах,ар де
вори ва девор минораларини бузиб ташлаш ^акида буйрук
беради. Ш ах арн и н г энг атоцли хонадонларидан талайгинаси-
ни, ш ахарнинг хашаматли темир д а рвозал ари табацаларини.
Ш а э ф и с а б з г а ю боради. Ихтиёриддин калъаси омон ^олади.
Темур томонидан курилган э.\тиёт ч орал ари га карамай, ]^ирот
ахолиси жабр-зулм, талончилик ва зуравонликларга царшн
1383 йилда кузголон кутаради. Бирок; Темур энг ёвуз чора-
ларнй амалга ошириб, ^узголонни бостиради. Ш у муносабат
168
бнлан Темурга вассал б\лган курдлар сулоласп тугатилиб,
Х уросоп мулкн Тсмир давлатнга тамомила кушиб юборилади.
Темур уз поитахти С а м а р к а н д билан рак об ат килиши
мумкин булган шахарларнинг тез ривожланишига тускинлик
килгани каби, Хнротнинг хам юксалишнга пул иЛГшайди. На-
тижада ш а ^ а р девори, миноралар, ш а х а р д арв о зал ар н Темур
хаёти вактида тикланмаганича цолади.
Темурнинг угилларидан б и р и — Ш охруч даврндагнна
Хнрот эскн холига кайгади ва жуда тез ривожланадн.
Ш ох р у х хукмронлигининг бошнда Хнротда бир-бнрига ту-
ташиб кетган иккн бино: Мадраса ва хонацо.^ (дарвешлар
исти^рмат кнладиган бино) кэрдилар. М ад расан ин г катта
Ловлиси булиб, унда баланд супа ва арк булган, мадрасанинг
икки томонида нккита баланд минораси булган, девор ва
эшикларннинг олтин >;алн ва зангорн буёги товланиб турган2.
Хоидамирнииг берган маълумотига кура, ш а х ард а 12 та
М а д р а с а , 3 та масжид, 5 та хонацо.\, 5 та нккп гумбазли кат
та м ак б ар а ва махсус кугубхона б'длган. Булардан ташкари,
машхур катта масжид, Шайхулислом м адрасаси, ягона катта
к у п р и к — «Пули Тулак» булган.
М а ш х у р тарихчи, темурийларга замондош, А бд ураззоц у
вактларда хокимиягни кулга киритиш учун курашиб юрган
Султон Х.усайн Бойкаро 1461 йили Хиротни эгаллаш учун ури-
ниб курган вактида ша.\ар мудофаага яхши танёрланганинн
куиидагича хикоя килади. Ш а х а р шунчалик мусгахкамланган
эдики, уни эгаллаш хакидаги фикр хаёлга ухшарди. Д а р в о з а
ва мнноралар шундай таксимланган эдики, ,\ар бир минора
ва дарвозага махалла имоми ёки кишлок оксоколи ва маълум
жойларга эса харбий ишни яхши билувчи тажрибали киши-
лар куйилган. Деворларнннг устига жанг учун керак булган
нанзалар, \клар, р и ш т каби куроллар тайёрланиб куйилган.
Д а р в о з а л а р тепаснда девордан бир-икки газ кочириб сандш?
куринишидаги уйчалар урнатилган. С ан ди ^ ичига 5— 6 ж а н г
чи сигади, унинг деворларида ук отиш учун тешикчалар ку
йилган. Сандиклар харига шундай осиб куйилган эдики, керак
булса уни силжитиш мумкин эди. Сандицларнинг тагидаги
эшнкчалар очиб к арал са, унинг тагида, д арвоза олдида тур
ган одамлар куринган ва одамлар бошига исталган нарсани
ташлаб юбориш ва яна эшикчани беркитиб цуйиш мумкин
булган3.
2 А. М . Б е л е н и ц к и й , И с т о р и ч е с к а я т о п о г р а ф и я Г е р а т а X V в., сб.
статей « А л и ш е р Н а в о и » , под ред. чл-корр. А Н У з С С Р А . К. Б оро в кова,-
ст р. 186.
3 А б д у р а з з о к, л, 326-в.
169'
Исфизорийнинг курсатишича, ша.^ар атрофи муста^кам
баланд девор билан уралган б'флиб, деворнинг 149 катта-ки-
чик миноралари булган. Атоцли тарихчи Х оф и зи Абрунинг
курсатишича, деворлар, тупроц кургонлар, д ар в оз ал ар ва
истехкомлар мустахкамлиги жихатдан олдинги .^укмдорлар
вактидаги курилишлардан куп хисса афзал булган. Ш а ^ а р
девори ташкарисида кенг ва чукур хандоц булиб, унинг усти-
да ташки дунё билан богланиш учун 5 кутарма ёки кучма
куприк — «пули равон » жойлашган. Х а р бир д арвоза махсус
ном билан аталган: И р о к д арвозаси, Кипчок, Хуш, Ферузо-
бод ва Малик. М а ш х у р Ихтнёриддин арки ш а^арнинг шимо-
лип дсворидан бошланадн. Ихтнёриддин цалъаси хам цайта
курилади, у олдннгисига нисбатан бир оз кенгайтирилади. Ил-
гари Ихтнёриддин калъаси хом пиитдан, тугридан-тутри ерга
курилган булса, янгиси сунъий тепаликка тош ва пишик гишт-
дан, ганчдан цилинган лой билан мустахкам цилиб курилган.
Калъанинг икки д арв озаси бТ'либ, бири шимолий, иккинчиси
жанубий томонда булган4. Темурийлар давридаги ^олича
сакланиб турган ^н рот н и куриш ш араф и г а м уяссар булган
Ф е р р и е р Ихтнёриддин хакида сзади: «...цалъа тутри бур-
чакли булиб, бурчакларида катта миноралари бор ва пи-
плиц гиштдан курилган. У ш а х а р деворидан баланд булган
сунъий тепаликда туради ва худди ташци девор каби, катта
ва чукур хандок билан к урш аб олинган...»5. Х,амма урта аср
ш ах а р л а р и каби, Хи рот ^ам уруш вацтларида фацат ша^ар-
ликлар учунгина эмас, ат роф кишлок а^олиси учун >;ам бош-
паналик ролини уйнаган.
Ш имол томонидан Инжил ариги утиб, у ш а^арнинг шу
кисмини с у г ор ар эди. Инжил бутун ш ахарнинг сувга булган
эхтиёжини цондира олмагани, ш а ^ а р д а ундан бошца ан ^ор
иуклиги сабабли, ахолининг бошка кисми цудуц сувидан
фойдаланар эди. Инжил буйлаб шахарнинг энг яхши бинола-
ри — саройлар, бадавлат кишиларнинг дангиллама уйлари
жойлашган. Ш а.^ар ичидаги кенг, обод ва гузал «Боги ш а ^ а р »
^ам шу кисмга жойлашган, унда сарой, марказий бошцар-
малар, маъмурий бинолар булган. 1400 йилда Темурнинг
ф арм они билан « B o f h ш а х а р » д а Ш о з ф у х М и р з о учун гузал
сарой б арп о этилади.
Ш а ^ а р ичидаги энг маш хур бинолардан бири 1200 йилда
цурилган М а с ж и д и ж ом е булиб, у Х уш ва К^пчоц дарвозала-
ри о рас и д а булган. Бу бино 1498 йилда Навоий ра^барлигида
ремонт цилинади ва ни^оятда ж о зи б а д о р ва улурвор цилиб
4 Исфизориул, 26-в.
5 Ф е р р и е р, р. 170.
170
безатнлади. Хирот шахрини ш ах арга туташиб кетган обод,
серхосил ерларсиз тасаввур этиб булмапди.
Ю к ор н мартабали ва бадавлат кишилар ш а ^ а р д а эмас,
ш ахард ан ташкаридагн мевазор богларда хашаматли уй ва
кушклар куришни афзал курардилар. Ш а х а р атрофидаги
бундай ерлар 9 кисмга булинган булиб, улар каналларнинг
ними билан аталган: 1) Инжил, 2) Хиёбон, 3) Рузор, 4) К,ум-
бурон, 5) С аб о к у р , 6 ) Туривону — Бош-тон, 7) Олин-жом,
8 ) Удвону-Тизон, 9) Турону-Туниён. Анни^са Инжилда, ш а
харга якинлигн туфайли, аслзодалар яшайдиган жойлар кун
булиб, улар бу ерга куплаб саройлар, бино ва бог-роглар
курганлар.
Хиротдан таш карида боглар, хиёбонлар, кушк-саройлар
куриш темурийларгача ,\ам одат тусига кирган эди. У даврда
курнлгап боглардан энг м аш хурлари Малик д арвозасидан
ташЛЬрида курилган «Боги баланд», ш а & р н и н г шимолидаги
«Боги зогон», ша.'Црнинг шнмоли шаркий томонидаги «Боги
сафи д » ва бош к ал ар эди.
Султон Абу Саид Хиротдан гарбда «Боги Зубайда» курди-
ради.
Ш а х а р атрофида бог ва бог-саройлар б арп о этншга те-
мурийлар даврнда ало.\ида ахамият берилади. Жумладан,
Султон Хусаин Бойкаро томонидан « B o f h Мурод»нинг урнида
курднрилган « Б о ш Ж а.хоноро» узининг катталиги, хашами
билан кузга ташланиб турар эди. Бог уртасида баланд ва гу-
залликда тенги йук му.угашам сарой курилган. Богдаги энг
катта ховузлардан бирининг турт бурчагида хашаматли ай
вон — кошона курилган. Богда мевали ва м ан зар а берувчи
дарахтлар, гуллар ажойиб тартиб ва дид билан экилган:
« Ч а м а н оро», «Байтул омон», «Остона», « С а ф а р » каби бог
лар хам ш ах ар атрофини безаган.
Хукмдорларгина эмас, йирик м ансабд орл ар хам .хашамат
ли бог-саройлар цурдирардилар. Навоий томонидан хам куп-
гина бог-роглар б арп о этилган эди. У лар ораси д а Сангкашон
куприги яцинида шу номли 6 o f , «Маргоний ва Ш а у к он »
6 o f h , Гузарго.х деган ерда хуш хаво ва гузаллигида тенги йук;
яна бир 6 o f (гулган. Ш у богдан шимолрокда «Б об осух т а»
«Азизон» ва б о ш ^ а боглар жойлашган.
В ази р Мажиддин « B o f h Н а за р г о х » , « B o f h Мухтор», «Боги
Хиёбон» ва яна б ош ^ а бир неча 6 o f цурдирган.
Ш о ^ р у х М и рзо вацтида ^и рот д ан 3 км шимоли шаркий
томондаги Г узаргох деган ерда X I I асрнинг мистик ш оири
Х у ж а Абдулло Ансорий гури устига ^аш ам атл и м а ^ б а р а цу-
рилади. Ш у м а ^ б а р а д а мархумнинг хоки устига султон Абул
1\осим Бобу.р томонидан оц м арм ар тошдан куйилган ёдгор-
171
лик хайкалининг баландлиги 7,5 метрга якин булган. Бу м а к
б а р а бизнннг давримнзгача сакланган булиб, у бнлан Са-
марканддаги «Гур Амир» уртасида умумийлик бор. Ансорий
м а к б а р а си каби унинг якинида. уз даврининг м аш хур архи-
тектори уста 1\авомиддин Шерозий рахбарлигида курилган
«Катта масжид» ва яна бир неча бинолар Мусалло номи би
лан маълумдир.
1410— 1411 йилларда ш а х а р м арказида кадимин б о з о р
кайта курилади: гумбазлн Баланд Чорсунинг 4 томони шахар-
нинг турт асосий кучаси билан туташиб кетади, б о зо р куча-
лари анча кенгайтнрилади ва устн бсркитиладн, расталарнинг
х ар иккн томонида дукон-устахоналар охлади, Хирот шахар-
даги бу маш хур катта бозорд ан ташкари, хар бир ш а х а р
д арв озаси сиртндаи яна б озор бошланнб, Исфизорийнннг кур-
сатишнча, деярли бир ф а р с а х г а чузилади. Ш а х а р сиртндагн
б о зо р л а р ичида энг каттасн Малик дарвозасидан бошланувчи
Шимолпй б озор эди. Бу б озорд а Алишер Навоий томонидан
ч орсу курилади. Катта б озорл ард ан ташкари, ш а ^ а р ичида
ва сиртида айрим махалла б озор л арн — гузарлар булган.
1468 йилда Абу Саиднинг вафот этишн тож-тахт учун ку-
раш и б юрган султон Хусаин Бойкаро (темурийлардан ^ мар-
шо.\нинг набирасн) галабасини тозлатади. У 1469 йил 24 мар-
тида тантанали вазиятда Хирот шахрини эгаллайди.
Хирот шахри султон Xycaiin Бойкаро ва улур Алишер
Навоийлар вактида хар качонгидан хам обод ва гузал була-
ди. Бу даврда Хиротда ва умуман мамлакатда кенг мшчёсда
олиб борилган ободончилик шин Навонйнинг номи бнлан
ч а м б а р ч а с богликднр. Узок вакт даномида давлатда ю ^ори
мансабда булиши, с>[лтон х.узурида катта эътиборга эгалнги
унга кенг микёсда курилиш ишлари олиб бориш имконинн бе-
ради. Шуни хам таъкидлаш лозимки, Навоий у замон архи-
тектурасииинг ажойиб едгорликлари — саройлар, м асжид ва
м а д р а с а л а р , м а к б а р а л а р куриш билан каноатланмай, куилаб
хаммом лар, касалхоналар, работлар ва шу каби б ош к а ижти-
моий-фойдали биноларни курдирдн.
Навоий факат Хирот шахрининг узида 20 га якин .\овуз,
9 та катта хаммом, 15 куприк курдирганн маълум6.
Хи рот шахрини обод кнлишда Навонйнинг роли мислснз-
дир. Унинг ташаббуси билан шу ш ах ард а курилган энг маш-
^у р бино Инжил apu FH буйида булиб, бу бинолар ш у ердагн
«Й х л ос и я » м ад расаси номи билан «И хлосия», «Х а л о си я» хо-
нацо^н номи билан « Х ал оси я» деб аталган. «Х ал оси я» хонацо-
6 Я . F. F у л о м о в, Р. Н . Н а б и е в, М . F. В а ^ о б о в, У зб ек и с т а н
т ар и х и , б и р томлик, 1958, 204-бет.
172
хнга якнн ерда « Ш и ф о н я » номли хонакох булиб, у хам На-
вонп томонидан цурилган. Бу ерда беморлар даволанган ва
табобатдап даре берилгаи.
А Л И Ш Е Р НАВОИЙНИНГ „ Т А Р И Х И М УЛУН И
АЖА№ “ АСАРИНИНГ ЦУЛЁЗЮ Й НУСХАЛАРИ
174
Биз ушбу мацолада «Тарихи мулуки А ж а м » кулёзма нус-
халарининг кисцача ш ао^и билан чегараланамиз.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг ц^лёзмалари Иттифокимиз-
да — Тошкент, Ленинград, Душ анбадаги илмий ташкилотлар-
нинг кулёзма булимларида сацланмоцда.
У з С С Р Ф а н л а р Академияси А бу Райхон Беруний номидаги
Ш арк ш ун осл и к институтининг цулёзмалар фондида «Тарихи
мулуки Ажам»нинг X V I I I — X I X асрл ар д а кучирилган саккиз-
та нусхаси сацланади. Булар цуйидагилардир:
175
жойлашган. Текст формати 8 ,5 x 1 8 см, кулёзма формати 16Х
27,5 см. С ат рл ар сони 15. Бу нусхада куп нмло чалкашликла-
рига йул куйилган. Котнб куп сузларпи узича узгартирган.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг барч а тулик нусхалари
■• • де® бошланса, бу нусхада
эса jli „ а с деб бошланади. Кури-
няб турнбднки, кучнрувчи тушум ва караткич келишигини
фаркламаган, сузтарни узгаотган. Щ е ь р мнсраларннинг урки
алмаштириб юборнлган.
Кулёзма М п р зо Абдулазнз Б у хорп J--~: J r;: \
jj* »
кули билан кучирилган.
Колофон (42л бет): 'О Г Сана 1253.
Демак, асар 1837 1838 нилларда кучирилган.
185 рацамли кулёзма Куцоннинг шалднроь; юпка когозига
настаълик бнлан Л ч и р и л г а н . А са р тексти к о р а сиёхда, сар-
лавхалар, подшо.укарнпкг ио мл а рн, айрнм тиниш белгилари
кизил сиёхда ёзилган. Текст формати 21,5Х 11 см, кулёзма
формати 29X47 см. 1^л%зман:;иг бир неча ернда бодом ша-
клида катта ва кпчнк нккн хил м у.';? б ор. М у х р л ар н и аг бн-
рида ^ Г Ч t. ,.~ct __ jajJ ^ .ЛI
(Амир М у з а ф ф а р С а а д а мнр Сидллк бинна С а и д а мир Л у-
заффаг). иккикч! !снда S :.- ~ -Д~‘ ( С а ид а м н р Сиддик)
деган ё з у в л а р п б о р . Кулё зма да rc*iccr.iap жа дв а л нчлгл олип-
ган. А с а р т е к с т ч/ . , к, х а р б а р с а х а ф а о с т а д а пойгпр бел-
гиларн б о р .
„Тарихи мул\ки А ж а м “нинг бу н усхаси А. Навонйнинг
_ Х а м с а " , „Хааойин-ул-маоинн‘‘ , Саид Му^аммад\> ж а бинни
Ж а ъ ф а р х у ж а ш ш г ,,Д остоин амнр Т е м у р 1’, Дурбекнинг „ Ю с у ф
Хулаи.\о1' асарп г.a j I „ У к у зн ом а 11 билан бирга муко-
1;алангл 1. М\ кова ;:алпн картондап пшланган. М у к о в а бетида
иакшлар бор. „Тарихи мулуки А ж а м “ у ш б у куллиётнинг
206— 310 бетларига жонлашган булиб, 13 варакдан иборат.
Х а р бир бетда 13 сатр.
Кулёзма охирнда асар кД чнрилган йил ва котнб к\ рса-
тнлган (32б-бет): И AV C f~ J-
Дем ак, кулёзма 1850 1851 йнлларда кучирилган. „Тарихи
мул ук и А ж а м “ яинг бу нусхаси тулик н у с х а хнсобланади.
4440 ракамли кулёзма Урта Осиё когозига оддий иастаъ-
лик хати билан кучирилган. Текст к ора снё.^да, сарлав.ха ва
киши номлари эса кизил сиёхда ёзилган. Текст формати
176
14,5 X 24,5 см, кулёзма формати 26 X 36,5 см, сатрлар сони
21. Текст сидирга жойлашган, варак л ард а тушиб цолган ай-
рим суз ва и б ор ал ар >;ошияга ёзиб куйилган. Х а р бир бетда
иойгир белгилари цуйилган.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг бу нусхаси Навоийнинг б о ш
ка а с а р л а р и — « Х а м с а», «Лисон-ут-тайр» билан бирга калин
картон билан муковаланган. «Тарихи мулуки А ж а м » 291 б —
306 6 бетларга жойлашган булиб, 16 варакдан иборат. А са р
тексти туликдир. Лекин котиб куп сузларни узича узгартган,
имлода .^ар хилликлар бор. Колофон (306 бет):
^ Г IV — J ,__j 1лj j эJ 5 — ' X * —*— t r l Li ; Uj
•O'1. 1-’
Демак, кулёзма 1854 йилда кучирилган.
«Тарихи мулуки А жам»нинг тексти тулиц булса .%ам, им
лода ^ а р хилликлар учрайди, котиб куп сузларни бош ка суз-
лар билан алмаштирган.
35 ракамли кулёзма Урта Осиё цогозига йирик оддий на-
стаълиц хати билан кучирилган. Текст цора сиё.^да, сарлав-
^ а л а р ва подшо^ларнинг номлари кизил сиё^да ёзилган. Асар-
даги тушиб цолган айрим суз ва парчалар ^ош ияга ёзиб КУ'
йилган. Текст тулиц. Х,ар бир са ^ и ф а д а пойгир белгилари бор.
Айрим варацларнинг чети йиртилган ва доглари булса ^ам,
текстни уцишга халал етказмайди. Китоб калин картон муцо-
вада. «Тарихи мулуки Ажам»нинг бу нусхаси «Мажолис-ун-
12-40 177
н аф о и с» билан бирга муковаланган булиб, 1 — 38 бетларга
жойлашган. Текст формати 10,5 X 22 см, кулёзма формати
20 X 31,5 см, хар бир бетда 19 сато. Асарнинг кучирилган ери
ва котнби курсатилмаган. Ф а к а т унинг кучирилган йилигинз
текст охирида кайд этилган (38 6 бет).
(т ' С? - ^ J5 t tSLl**
'ГД Г ^ J i*
1\улёзма 1856 йилда кучирилган.
4508 рацамлн кулёзма юпца кукон когозига настаълик ха-
ти билан кучирилган. 1\улёзма 1 0 1 варакдан иборат алохида
китобдир. Текст формати 7,5 X 14 см. г^улёзма форм ати
13 X 19,5 см, сатрлар сони 11. А с а р тексти бошка нусхалар-
даги сингари к ор а сиёх билан, сарлав.^алар ва тиниш белги
лари цизил сиё.^ билан битилган. Текст учун жадвал чизилган.
>^ар бир бетда пойгир белгилари бор. Китоб реставрация кп-
линган, йиртилгаи бир неча бетлари ямалган. М ук оваси од-
дий картондан.
Кулёзманинг кучирилган ери курсатилмаган.
Колофон: r^c j
И Vi a.^w .15
Демак, кулёзма М ахм уд деган котиб томонндпп 1857—
1858 йилларда кучирилган.
7412 ракамли кулёзма настаълик хатида калин кукон ко-
гозига кучирилган. Бу кулёзмада хам текст к ор а сиё\да, под-
шохларнинг исмлари ва баъзи тиниш белгилари кизил cneri
билан ёзилган. Текст формати 14,5 X 30 см, кулёзма формати
29 X 45,5 см, сатрлар сони 29. Текстлар х ар бир бетда жадвал
ичига олинган. А с а р тексти тулик. «Тарихи мулуки А ж а м »
нинг бу нусхаси «Х а м с а » , «Мажолис-ун-нафоис» а с а р л а р и
билан бирга муковаланган.
«Тарихи мулуки А ж а м » 17 варакдан иборат булиб, туплам-
нинг 33 — 49 бетларига жойлашган. А с а р охирида колофон
йук. «Тарихи мулуки А ж а м » тугаши билан «Мажолис-ун-на-
ф о и с » бошланиб кетади. Унинг охирида ( 8 8 бет) колофок
бор:
178
ланади. Куллнётда Навоийнинг 16 ас а р и жамлаиган. «Т арихи
мулуки Л ж а м » 20 бет (506— 525 б). Кулёзма майда хушхат
настаъликда Урта Осиё цорозига кучирилган. Текст к ора сиёх;-
да ва исмлар хам тпниш белгилари, бошка нусхалардаги син*
гари, кизил сиёх билан ёзилган. Текст формати 19 X 29 см ,
кулёзма формати 20 X 30 см, сатрлар сони 25. К^лёзмада унг
томондаги бетларнииг унг, юкори ва купи ^ошияларига, чап
томондаги бетларнииг чап, юкори ва цуйи томондаги ^ошия-
ларига хам текст ёзилган. Кулёзма муковаси калин картон-
дан. Мукованинг к и ррал ари кизил чарм билан копланган.
Унинг Ja p икки юзида уйма н ж ш л а р бор. Куллиётда х ар
бир а с а р бошланадиган бетнинг юкорисида (1— 29— 89, 151,
155, 218. 274. 364, 460, 306. 532, 596, 540, 604, 628) бодом шак-
лидаги кичик мухр бор. Лекин хира тушганлиги ва суркалиб
кетгани учун му£р ёзувчиларини укнб булмади. Куллиётнинг
икки ерпда колофон бор:
1) «Фавойид-ул-кибар» ас ар и тугагандан сунг (362 бет):
J--' j-— J о_ 1>.—I O jf *1 ~
1 •Л •
2. „Мажолис-ун-нафоис“ асари тугагандан с у н г (601— бет):
jl-J I- ^ *AV <
1 ^—. 1_'Ц=.
i n i Ai-
Д емак, кулёзма Р а^и м Н иёз деган котиб томонидам 1264
(1847/1848) йилда кучирилган.
В2460 ракам ли кулёзма к ора сиёк билан купол ва бадхат
настаъликда ма^аллий когозга кучирилган. П од ш окл ар, т а б а
каларнинг номлари кизилда ёзилган. Маснавий м и срал ари ки
зил сиёк билан килинган • ■ белги билан аж рат и б куйилган.
Текст ф орм ати 8,5 X 15 см, кулёзма форм ати 20 X 13 см.
}^ар бир бетда сат рл ар сони 11.
«Тарихи мулуки А ж ам »нинг бу нусхаси ало^ида китоб бу
либ, муковаси калин картондан ва мукова к и Р Р а л а Р и чарм
билан копланган- М укова устига накш лар ишлаиган. А са р
181
тексти тулик. К,улёзма охирида котиб томонидан 18 мисра
тожикча шеър илова килинган, сунг котиблар одатича
^ о_Х-о ,^* d .£ lj f J
байти келтирилган.
У ш бу кулёзмани батафсил урганиб чикиш шуни курсатди-
ки, жуда куп уринларда урин-пайт келишиги жуналиш билан,
караткич келишиги тушум билан алмаштирилган. Котиб куп
сузларни бош ка сузларга — унинг Б у х о р о шеваси учуй тушу-
нарли булган синонимлари билан алмаштирган, узича айрим
суз ва и б о р а л а р орттирган, айрим жумлаларни тушили б цол-
дирган. Колофон (108 бет):
Ul**» р j-__5 f wJ-x-w o ^ L ^ j (L— j.^s^ Cj ~
j^
_u— i u i L l ^L' yi
Мазмуни: Бу (китоб) Саид амир М у з а ф ф а р х о н подшо.ушги-
нинг иккинчи йили ф ак и р ва камтарин Саид А к р а м х у ж а то
монидан кучирилган.
Бундан маълум булишича, кулёзма 1278 (1861/1862) йил
ларда кучирилган.
Салтиков-Шчедрин номндаги Ленинград Давлат халц ку-
тубхонасининг цулёзмалар булимида Алишер Навоий асар-
ларининг 558 инвентарь ракамли куллиёти сацланади.
Куллиётда шоирнинг 18 а с а р и жамланган булиб, «Тарихи му-
луки А ж а м » 31 бет (639 — 654 )дан иборат. Кулёзма цора
сиёх билан йирик настаъликда калии саргиш цогозга кучи
рилган ва калин к ор а чарм билан муковаланган. Муцовада
з арх ал билан ов м ан зар аси накши ишлаиган.
Текст формати 13X26 см, кулезма формати 2 4 x 3 5 ,5 см,
сатрлар сони 25. Куллиётнинг 325 бетида Колофон булиб, унда
Озарбайжоннинг Кизил 0F04 деган жойида Ф а р х о д х о н Кара-
монийнинг кутубхонаси учун котиб Н а з а р Али Файзий т ом о
нидан кучирилгани кайд этилган. Кулёзманинг 694 бетида
иккинчи колофон булиб, унда кулёзманинг 1001/1004-1592/
1593— 1595/1596 йилларда кучирилганлиги айтилган. Кулли
ётнинг биринчи бетида 1017=1608/1609 йилларда шох А б б о с
Сафавий бу китобни шо.\ С а ф о м ак бараси учун вацф килгани
курсатилган.
Алишер Навоийнннг ушбу куллиёти таркибидаги «Тарихи
мулуки А ж а м » ас ар и унинг хозирги кунда маълум булган
б а р ч а нусхаларидан тулиги, саводли кучирилгани ва энг ца-
димий нусхаси булиши билан кимматлидир.
«Тарихи мулуки А жам»нинг яна бир нусхаси Тожикистон
С С Р Ф а н л а р Академпяси ш а рк кулёзмалари булимида 1264
инвентарь ракам и билан сацланмокда. Бу кулёзма 123 бетдан
иборат алохида китобдир. Муцоваси калин картондан. Муцо-
ва устига ранг-баранг нацшлар солинган. Текст цора сиёх; би
лан кучирилган, кук ва заржал билан чизилган рамка ичига
олинган. Кулёзма йирик б у х оро настаълигида куцон когозига
кучирилган. {уулёзма охирида унинг 1274=1857 йилда кучи-
рилгани айтилгам, лекин каерда кучирилгани ва котиби цайд
этилмаган. Аммо настаълиц хатининг услуби, караткич кели-
шигини тушум билан алмаштириб цуллаш каби белгилари
унинг Бу хор од а кучирилганини курсатади.
А с а р тексти тулик ва яхши саклангаи. Бу цулёзма Тожи-
кистон С С Р Ф а н л а р Академияси кулёзмалар каталогида тав~
сиф этилган2.
„Т А Р И Х И М У Л У КИ А Ж А М “ НИНГ
И Л М И Й -Т А Н Ц И Д И Й Т Е К С Т И Н И Т У З И Ш
ПРИ НЦ ИП И В А Т Е К С Т ТА Н Ц И Д И
184
камат-ул-луратайн» асари билан биргаликда михбосма усу-
лида и аш р килинган. Текшириш шуни курсатадики, иошир
«Тарихи мулуки А ж ам »ни иашр килишда унинг энг кадимги
муътабар нусхасидан фойдаланган, чунки П а р и ж нашрининг
барча хусусиятлари — текстнинг туликлиги, график хусусият-
лари «Тарихи мулуки Ажам»нинг биз таянч нусха сифатида
кабул килган Ленинград кулёзмасига якиндир. (Ш артли бел-
гиси «Г » ).
Учинчи гуру^га бошцг нусхаларининг хаммаси киритилди.
Биз илмий-танцидий текст тузишда таянч ва асосий цулёз-
ма нусхаларда булмаган ёки мавхум куринган баъзи уринлар-
ни унча муътабар булмаган сунгги ас р кулёзмалари ёрдамида
.4 а л килднк. Онда-сонда м у р о ж аат килинадиган бу хил цулёз-
маларни контроль нусхалар деб атадик.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг танкидий текстини тузишда
дастлаб, текстни «А» нусхаси тартиби билан эски узбек ёзуви-
да мукаммал кучириб чицдик. Сунг таянч нусхада булмаган
айрим суз ва алох.ида парчаларни асосий нусхалардан олиб
тулдирдик, таянч нусхага нисбатан асосий нусхаларда булган
фаркларн и танкидий текст са.\ифаси остида курсатиб бордик.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг танкидий текстини тузишда.
таянч кулёзма нусхаси билан асосий нусхалар тексти ораси д а
булган барч а график ф аркларн и танкидий текст аппаратида
курсатишни лозим тоимадик. кулёзма котиблари томонидан
гайри ихтиёрий равишда килинган механик хатоларни хам
курсатиш танкидий текст апиаратини мураккаблаштириб
юборади. Шуни назард а тутиб, таянч ва асосий нусхаларда
учраган ф аркларн и икки категорияга ажратдик:
а) маънога ва орф ог р аф и я г а дойр ф ар к л ар;
б) бир сузнинг турлича ёзилиши ва механик суратда хато
ёзилган сузларга дойр фарк л ар.
Танкидий текст аппаратида курсатиш з а р у р булган ф а р к
лар асосан куйидагиларднр:
1. «А» цулёзмасида тушиб цолган булиб, асосий кулёзма-
лардан олиб тулдирилган ф арк л ар.
М асалан: „ А “ кулёзмасида сузи тушиб долган б у
либ, (бет 4, ф арк 28) танкидий текстда Б В Г нусхал арндан
олиб тулдирдик, шунингдек „ А “да тушиб колган с у з ва
жумлаларни асосий н усхалардан олиб тулдирдик. А гар ул ар
асосий нусхал ард а бир-биридан фаркли булса, буни танкидий
текст аппаратида курсатдик:
j (_5 lx U J L i JJLi
185
жумласи (бет 26, фарк 15) „ А “да тушиб колган булиб,
Б да J .IJ
В да j j (^jLcULJi J . I i
Г да C * j U j , ^ с Ь ^ t c U - L J J-Ii
ш аклларида берилган. Биз танкидий текст тузишда Г нусхаси
вариантини маъкул курдик. Танкидий текстдаги асоснй нус-
хал ардан олиб тулдирилган айрим суз ва жумлалар катта
кавс ичига олиб куйилди.
2. Таянч кулёзма нусхаси билан асосий нусхалар тексти-
да куп учрайдиган ф ар к л а рд ан бири уюшпк булакларнинг
урин алмашганлиги ходисасидир.
Масалан: „ А “ кулёзмасида учраган j у X jjS 'b j
j* ^ J f 3 j - ^ ji— j — > 3 I j — c - (y j.
(б. 15, ф. 6 , 7) a- ^ J
шеърий парчасидаги (j ~ j L _ T сузи В кулёзмасида
тарзида, бирикмаси ВГ кулёзмаларида L C .JI г у *
тарзида берилиши билан ш еър вазни бузилган. ^ f
сузи сузининг киска шакли булиб, вазн талаби би-
лангина унинг киска шакли ишлатилган. Ш у уринда бу суз-
нинг тулиц шаклини ишлатиш, шуб^асиз, ш еъ р вазнини
бузади. Текст тузишда А, Б цулёзмаларидаги вариантни к а
бул килдик.
3. Таянч нусхада ва б о ш к а — асосий кулёзмаларнинг куп-
чилигида кулланган ж у д а куп араб ч а, ф о р с ч а сузларни В
кулёзмасининг кучирувчиси узбошимчалик билан кенг истеъ-
молда булган сузлар билан алмаштирган, яъни «Тарихи му
луки А ж а м » тилини замонавийлаштириш (модернизация) га
186
^аракат ь;илган. А В Г кулёзмаларида ишлатилган Лj u 2 Lief
<^_ь> каби арабча сузлар урнига
_jLj ___d, > л.___ . *---------------------------------------- ,J Л —t
сингари кенг цулланадиган сузлар ишлатгаи. Бундай килиш,
зохнран прогрессив ^ а р а к а т куринса хам, аслида асл кулёзма
текстини бузиш ^исобланади. Котиб мазкур а ра б ч а сузларни
тожикча-узбекча муносиб эквивалентлари бнлан тугри алмаш-
тирган.
Биз танкидий текст тузишда А Б Г кулёзмаларидаги ва-
риантни кабул килдик, мазкур ф а р к л а р танкидий текст аппа-
ратида акс эттирилди.
Лекин таянч ва БГ кулёзмаларидаги сузларни В кулёзма-
сининг котиби замонавийлаштирмокчи булиб, ^ j Ij l i » Урнн-
га урнига урнига r_r^’
Урнига сузларини ишлатганки, булар
мазкур сузларнинг эквивалентлари булмай, текст мазмуни-
нинг бузилишига сабаб булган.
4. „ А “ кулёзмасида ^ар доим шаклида ишлатилган
кумакчи В да тарзида ишлатилган. Бонща асосий к у л-
ёзмаларда .\ам А нусхасидагидек кулланилган. Бунда гарчи
текст мазмунига зарар етмаса кам, таянч нусхадаги вариант-
ни маъцул курдик.
5. Келишикларнинг §'рин алмаштириб кулланиши:
а) Алишер Навонйнинг «Тарихи мулуки А ж а м » ва бошка
шеърий ва насрий асарларидан равшапдирки, Навоий кеч ка-
чон келишик нушимчаларининг урнипи алмаштирмаган. У х,ар
бир келишикнинг вазифаси ва грамматик хусусиятларини жу-
да яхши билган. Яьни Алишер Навоий караткич келишиги
билан тушум келишигини, урин-пайт келишиги билан жуна-
лиш келишигини фаркл^ган ва доим бунга амал ^илган. « Т а
рихи мулуки Ажам»нинг сунгги аерларда кучирилган нусха-
ларида караткич келишигини тушум келишиги билан, урин-
пайт келишигини жуналиш келишигига алмаштириб куллан-
ган. Маълумки, узбек тилининг Самарканд, Бухоро, Ф а р г о н а
воднйсинннг тожик халклари билан якиндан алокада булган
шеваларнда урин-пайт келишиги билан жуналиш келишигини
алмаштириб куллаш учрайди. ^ и ро т д а кучирилган В кулёз-
маепда хам шу хусусиятни курамиз. Котиб «Тарихи мулукн
А ж ам »и и кучиришда уз шеваси хусусиятларини хисобга олиб
худди шундай кил га н.
187
Б ар ч а нусхалардаги <r >L—l ^ i l О Is" j± y
каби тушум келишиги ф орм аси д а турган су зл ар В кул-
ёзм асида itilL J _ p jj шаклида
узгартирилган. Б у ^од и са тасодифий булмасдан, балки В
кулёзмасининг котиби шевасининг хусусиятидир.
б) Худди юкоридаги сингари таянч нусхам изда ва б о ш к а
асосий кулёзмаларда . Ь ^ л * * i b j l * — s"
l_uel«:> сингари урин-пайт келишигидаги сузларни В кулёзма-
СИНИНГ КОТИбИ (ACAjJ-kiia—.» . i c j L ^ S "
тарзида узбош им чалик билан узгартган. Буни ^ам юкори-
даги саб аб билан изо>;лаш мумкин.
Биз танкидий текст тузишда А Б Г нусхаларндаги вариант-
ларни маъцул х;исобладик ва юкорида курсатилган каби б а р
ча келишик форм аларидаги ф арк л арн и танкидий текст аппа
ратида курсатдик. Ш у билан бирга кайси цулёзмадаги ва-
рианти хато эканлиги ^ам кайд этиб борилди.
ТАННИДИЙ Т Е К С Т АП П АРА ТИ Д А
АКС ЭТ ТИ РИ Л М А ГА Н Ф А Р Ц Л А Р
188
шида сузнинг контекстдаги мазмунига караб урнида „п“, у р
нида , 6 “ т ал аф ф уз этилади. Бу график ф а р к танкидий текст
аппаратида курсатилмади.
б) А , Б нусхал арид а ^ а р ф и *ам ^ам £ урнида
ишлатилган ^ам да контекстдаги су з мазмунига к ура „ч“ ёки
„ ж “ уцилган.
М асал ан: А, Б да
В, Г да ч ..
L-©—'; JJist-мо
шунингдек, { j* j j J
шаклида ёзилган.
Биз танкидий текст тузишда В Г нусхаларидан фойдала-
ниб, м азкур ^ а р икки товуш учун ало^ида ^арф л арн и ишла-
тиб, ^улёзм алардаги бу ф арк л арн и аппаратда цайд этмадик.
в) Ю ц о р и д а г и айтганимиздек, эски узбек тилидаги тур-
гун о р ф о г р а ф и я цоидаси булмагани учун текст тузишда
фойдаланган нусхаларим изда жуналиш келишиги цушимчаси
Ic, Li, i i , is. шаклларида, урин-пайт келишиги цушимчаси
Ь , о2 , пайт равиш дош и ясовчи ’куш имча ш акл
ларида, ш арт феъли ясовчи куш имча d__ s (___, шаклларида
учрайди. Бу кушимчаларнинг бир тури маълум бир к ул ёз
ма учун х о с булмай, бир кулёзманинг узида бир хил к у _
шимчанинг турли график шакллари ишлатилган. Танкидий
текст тузишда ^ам ма вакт А кулёзмасидаги вариантни кабул
Килдик ва м азкур график фаркларни ка йд этмадик.
г) Кулёзмалардаги котиблар томонидан ^арф л арн и н г ост
ва устларига куйилаДиган нукталар онгли равиш да тушириб
Колдирилган ^олатлар учрайди.
М асал ан : А кулёзмасида
_-
■ * V
__^ i Iff 1 I J_£**“kX^ ' * " '~ l Ojl^Vf
шаклида ёзилган булиб, биз узимиз тузган танцидий текстда
|V__j ^ __1 ч____-.X- . 9 * laJ LuM {Ь— ^ U j f jVI
шаклида кучириб, тушириб цолдирилган нукталарни мукам-
мал тиклаб чи^дик. Н укталарнинг тушириб колдирилишини
ну^сон ^исобига киритмадик ва танкидий текст аппаратида
ф ар к л ар сифатида курсатмадик.
3. p L . , J f d._x_JLc бирикмаси таянч нусхамизда >;ар доим
If <uJx шаклида кискартиб ёзилган. Биз танкидий текстда
таянч нусхадаги вариантни колднрдик ва буни ф арк сифати
д а кайд килмадик.
189
ТАНКИДИЙ ТЕКСТ Т У З И Ш Д А ИШЛАТИЛГАН БЕЛГИ ЛАР
190
2 jljI__' ^ j rc * булса, са.чнфа остида 2* Б В Г O L - J
Jjf tz j ь;илиб берилди.
4. А гар танкидий текстдаги катта бир жумла ёки текст
булаги асосий кулёзма нусхаларидан бирида тушиб колган
булса, таркибидаги айрим суз бирикмалари бошца асосий цул-
ёзмаларда фаркли берилган булса, шу булак бошланадиган
жойга бнр юлдузча белгиси, жумла ичидаги фаркли суз би-
рикмаси бошланишига иккита юлдузча белгиси ва охирига
навбатдаги номер, иккинчи фаркли суз бирикмаси олдига
учта юлдузча шакли, бирикма охирига яна навбатдаги номер,
ннхоят, текст булаги охирига навбатдаги номер Йуйилади.
Масалан, текстдаги
_rr!^ _r-r;f _Д— ^_<r—’t_у—
aaJ i—>L--U i
A-J ‘-x d_5 fj
булаги Б цулёзмасида тушиб колган.
Бу булак таркибидаги _Д.,, ij-lj-' бирикмалари
бошца кулёзмаларда фаркли берилган. Буни биз танкидий
текстда шундай курсатдик:
—'f I— j ^ --- ' ^ Г*
_[ J.J ._ -. . V^.1.>-*-1f S_-t-- —-- t ^‘ | -- f
(бет 3, ф. 22 **, 23, 24, ^ , - O j L3 j !
25 ***, бег 4. ф. 1*)
танкидий текст са^и ф ас и остида:
22** В 23 В ^ 3 ^ , 24 В 25*** Г j L * j A t
1* Б туш. тартибида кайд этдик.
5. а) кулёзмаларда тушиб колган суз ва жумлалар „т уш “.
цискартмаси билан курсатнлди. Масалан, __ *3 _jVf
Lr'U^-j ^ жумласидаги J_?f олмо-
ши Б кулёзмасида тушиб колган, бунда биз тушган суз
охирига ф ар к номери 2 1 ни куйнб, танкидий текст са>;ифаси
остида 21 Б „т уш “ деб курсатдик. (бет 27, ф а р к 21).
Худди шунга ухш аш тушиб колган жумла ва суз бирнкма-
лари бошланишига юлдузча белгиси билан ва кетига ф а р ц
номери куйилиб танкидий текст сахи ф аси остида шу парча-
нннг каиси кулёзмада тушиб колганлигн к^рсатилди.
М асал ан , танкидий текстдаги
^JTwU у.' ilxj “
J OL-
19:
I JlJ j~>
* *
*
У У Г - Г 5 *^ J r *® f^
Ч Г ~ ‘° ляа *г J ^ V c f r r r Kr a a i
Г т г Л г ГТ ^П г jT ^ p ^ Г ? 1 Г " К ^ г T l f ^
jv y y - ^ j ? r г j j— ! ji—I j6 j- y -5 1 rv-C
^-^-p ^ rp ^ r c f i ' I
L P A a I ^ j aXaj Л-jI 3 j"t~ J 3 " 5^ 0 "f ^■A
<l4(_^Lko-J 1 J ’ Uwl-C ^ х з й .; l-cl “ ,^ .J v_- J Ъ * l> J ju . * и л
# L5~*—L ^ j
J ^U lj't fwtx^xJa ^ j . J Jjf ^^-Le-o ^ jilj
d X ^ JtU - w j j y*-* ^ j A ^ I ACd.J L c j f e-^Jl— С £
‘2 ^ II
I—JJ-S-^ J Лув-У! ^j2 (_J ^C J __j*a->J
1 f cJL*^ O ’-'^
11 Г орт. 12 В J f^ iV f 13 Б орт. d x ^ . 1 —, j t O U lo . В Г ор т .
104
X,. Х ,о м и д о в
А Л И Ш Е Р НАВОИЙН»№Г Ф И Р Д А В С И Й И Ж О Д Н Г А
IV! У НОСА БА ТИ Г А Д О И Р
(А Х Б О РО Т)
Эй, XVIU \л м а п к и м , а н г а з а р ф у л с а б и р е н н г о н с а ф о л ,
Ж ом \л\р гетннамо Ж а м ш и д , ани ичган гадо,—■
Х а м К а ю м а р с ила X v u i a u r цанн,
И кк ига т о ж ила а в р а н г цани.
К ани Ж а м ш и д у Фаридун ох и р ,
Б и р и н н цуйдиму гар дун о х и р .
Н е Каёний б о р у не Сосоний,
Не Скандар доги не Ашконий.
К ол м ад и Рустам ила С о м доги.
Я з д и Ж\’р д уттию Б а х р о м д оги4.
196
очкузлнк, бахиллик ва тамаъгирликнИ к;оралайди, бу дунё
Э р а ж , Хушанг, Салм. Фаридун, Ж амш ид, Зах х ок , Бауман,
1\орун, Зол, Рустам, Д о р о , И ск аи д ар каби шавкатли ш о^ ва
ба.\одирларга ^ам гаддорлик килганлигини уцдириб, улар-
нпнг та^диридан с а б о ^ олишга ча^иради. 16-маколатдаги м а
на бу байтлар мазмун, р о я жихатидан Фирдавсийнипг ф н к р -
лари билан хамохангдир:
Б и р киши ул с а ф д а к и , ю з минг д у р у р ,
Рустам э са бору t'i v г и тент д у р у р ,
Айласа ул дам ики Р у с т а м иши,
Б ир киши хам охир эрур бир киши.
О ж и з эса Гев ила Р у с т а м c a iu a ,
Э рл и к э р у р ан д а мусал лам с а н г а 5.
197
Яна шо\лиг ки пли А ф р о с н ё б ,
В а л е кнлли Эриими з\мми х и р о б
З а м е н и л а гар ардп об ид кам,
Анн к\нмадн чар:; о б о д х а м 7.
П а в о с о з и Д-7ХКОШ1 о з а р п п р а с т ,
Бу напъ этти с у з рнш та енн бор бает8.
198
таргиб этади. Шуниси характерлики, Навоий «Тарихи мулукй
А ж ам »д а Фирдавсий золим деб тасвирлаган шохларни золим,
адолатли деб тасвирлаган шохларни адолатли деб беради.
Умуман, Навоий Фирдавсийни ва унинг «Ш о^н ом а»си н и цадр-
лаган, уз ижодида ундан б а^рам ан д булган, у яратган образ-
лардан уз прогрессив царашларини т а р ш б этишда фойда-
ланган. Биз Навоийнннг Фирдавсий ижодига муносабатига
кисцагина тухтаб утдик. Бу масала жиддий урганилса, улуг
гуманист Алишер Навоийнннг форс-тожик адабиёти классик-
ларининг ижодига муносабатини янада илмий асослаш,
Фирдавсийнинг узбек адабиётига таъсирини аницлашга шуб-
,\асиз катта .^исса булиб цушилар эди
X- )^ О М И Д О В
200
бир нсча марта т арж има килнигаи. К,адимийроц т арж има бул-
миш «Сиёвуш» достонпнинг насрин баёпи (X V I аср) тула сац-
ланиб колмаган3. Афсуски. Шо.\ Х н ж р он тарж и маси (1750—
51) кенг тарк^алмасдан, феодал у з а р о урушлар о^ибатида
йуколиб кетган. Бизгача сакланиб цолган, китобхонларга ман-
зур булган ва ш у^рат тоигаи «Шо.\нома» тарж и маси Хому-
ший каламига мансуб. Хива хони М ухам м ад Амин Инокнинг
топшириги билан X V I I I асрнинг тахминан 80-йилларида Нур-
му.^аммад Бухорий хам «Ш ох и ом а»п и узбек тилига агдаргаи'1.
Лекин бу т арж има, икки марта кучирилган булса-да, унчалик
кенг таркалмаган, нашр цилинмаган. Ш о и р Мирий хам « Р у с
там ва С у г р о б » Вестонини шеърий тарж има килган. Лекин биз
бу таржимани кулга кирита олмадик. Бир ахборотда бу тар-
ж им алар ^а ^и д а бир оз булса ^ам батафсилрок; фикр юритиш
кийин. Шунинг учун биз бу уринда фацат Хомуший таржима-
сига оид айрим фикрларга аницлик киритишга ^ а ра к а т кила-
миз, холос.
Хомуший V I I I асрнинг иккинчи ярмида яш аб ижод этган
шоир ва таржимондир. Унинг з^аёти ва ижодий фаолиятн .^а-
кида деярли маълумот пук. Тарихчи Мухамм ад Соднк Ёркан-
дийнииг маълумотига Караганда, Хомуший Еркант дакими
Х у ж а Жа.\он Х у ж ам ( X V I I I асрнинг 50— 60-йилларн) ва М у
хаммад Ертоллар (70— 80-йпллар) даврида яшаган. Шоир-
нинг бизгача фацат « Ш о х н о м а » тарж имаси .\амда таржимага
илова килннган «Сокийиома»си етиб келган. Т а рж и м а ва «Со-
кийнома»нинг узиёк Хомушиппинг нстеъдодлн шоир, адиб бул-
ганлигидан д ар ак беради. Ш о и р «Сокийнома»да «Туе булбули
хаким Абулцосим Фирдавсий» асарини т арж и м а цнлишипинг
сабаби хакнда гапнриб шундай дейди:
201
В а л е д у р г а й^цтур с а д а ф и чр а о р ,
Ю рур шамъ бошида парвонавор.
М енинг р м хаёлим га тушти ^ а в а с ,
Булай ш еъ р а ^л и г а ^ а м н а ф а с .
Тикон гулга 6 ^ ifoh каби ошён,
М а с а л д у р к и : б ир я х ш и г а бир ё м он 5.
202
т арж има цилинади. Ленин бу т арж има Ёркант ^окимлари
билан тогли к,ипчоц ва цорахитоплар уртасидаги жанг вацти-
да йиртилиб, йуцолиб кетади. Хомуший эса Ш о ^ Х,ижрондан
кейин утган-
М ав ж у д цулёзмаларнинг биридагина, яъни 1953 ракамли
нусхада «...тарихнинг минг туцсон туртида » 9 т арж и ма цилин-
ганлиги айтилса, цолган цулёзмаларда «тарихнинг минг юз
туцсон туртида » 10 тарж и м а цилинганлиги укдирилган. Демак,
котибнинг хатоси билан 1953-цулёзмада сана нотугри ёзилган.
Модомики, шундай экан, Хомуший таржимани 1194 ,\ижрий
(1780— 81) йилда баж арган .
Хомуший «Ш о^н ом а»н и нг цандайдир «Шайх Ж а ъ ф а р На-
жафий томонидан яратилган ф ор с ч а насрий вариантинн » 11 уз-
бекчалаштирмаган. Балки «Ш е ъ р а^лига ^ а м н а ф а с » булишни
истагани учун, «форсий обётларни тарж има цилиб, турк алфо-
зи бирла... назм риштасига тартиб этиб, оммаи халойицца
равш ан ва б а р а ^ н а » 12 айлаш цобилиятига эга булгани учун
асл-шеърий нусхадан фойдаланган. «Султон М ахм уд Х^ажвия-
си», Рустамнинг тугилиши мукаммал шеърий тарж им ад а бе-
рилиши ^ам бунга далнл бул а олади.
Хомушийнинг таржимасини уртоц У. М аматохунов « Ш е ъ
рий т а р ж и м а » 13 деб таъкидлайди, ва^оланки, тарж и м а насрий
тарж има булиб, айрим эпизодлар ва ца.\рамонлар ру>;ий ке-
чинмаси тасвири каби уринларгина шеър билан тарж им а ци-
линган. Хомуший таржимасининг ^аж м и х,ацида ^ам турли
фикрлар мавжуд. Айрим авторлар таржиманинг ^аж м и ^а-
к и д а индамаи утсалар, баъзилар «тарж има зшоисянинг учин-
чи кисмини уз ичига олади » 14 дейдилар. Бу фикр Хомуший
нинг «Тарихнинг минг юз туксон туртида... Бижони Навжа-
вон достонидан бошлаб то «Искандарном а»нинг охи ри гача » ' 5
тарж има килдим, дейишига асосланиб айтилган. Хакицатда
хам шундайми? М асал ан и >;ал этиш учун яна Хомушийга му-
ро ж а а т этамиз. Адиб юцоридаги кулёзманинг суз бошисида
Ш о ^ Х и ж р о н ^ацида цуйидагиларни сзади. «...Хуж а Ж а ^ о н
Хужам... назари кимёи таъсирлари бу китоби «Шо.^нома»га
тушуб, завклари голиб ва табълари рогиб булуб, Охунд Мул-
ло Ш о ^ Х1и ж рон олийалра^ма ва алфазолга насрий « Ш о ^ н о
13 У ш а а с а р , Уш а бет.
14 Ж . Ш а р и п о в, У зб ек и с т он д а таржима та р ихид ан, 78-бет.
15 ,9 инв. № 1322, Зб-варак.
203
ма»ни турк тилига ую рч ок ц а амри олийлари жорий булуб,
ул шо^и олийжаноби некинбаракот саодатлари бирла гурк
алфозира келтирнб эк а н л а р » '6.
1908 йилда Тошкентда боснлган «Шо.\нома»и туркийда
«...Тарихни минг юз олтмнш турги от йили жумодиал охнр
(да) носири а^ли имон, халифаи ра.^мон, инояти мулки манон
Х у ж а и Ж а ^ о н , яъни Х у ж а Жа.\он Хуж ам... ^узурл ари д а бу
фацири бебизоат ва ха^и ри кам иститоат. яъни Шо.\ ^ и ж р о н
Та^амтан руссасидин Ж а^ о н г и р шер ва Б арзуи далер к,исса-
син форсий лисонднн турк тилига тарж им а килдук » 17 деган
фикр мавжуд. Лекин Х у ж а Жа.\он Х у ж а м билан т о р л и цал-
моц, ^орахитойлар уртасидаги жанг пайтида бу тарж и м а
йиртилиб-йу^олиб, « в а ра к жузъдин, ж узъ гулдин а ж р а б , i^ac-
саи хубе ва ^икояи маррубе ож и з ва м у т аф а р рак » булиб,
« ат роф оламра етиб маш.^ур ва маъруф булур ^олатда » 18 бул-
магани учун Хомуший уни тарж и м а килишга киришган.
Ю з ак и Караганда, ^ а^и ^а т д а хам, Хомуший Шох; Х>ижрон
бошлаган ишни давом эттирган, таржиманинг бир цисмигина
унга тааллуцли булиб чицади. Амм о тарж и ма цулёзмаларини
ва нашрий нусхаларини циёсий куздан кечирганда масаланинг
бундай эмаслиги равш ан булади. Чунончи, бизгача Хомуший
таржимасининг бутун кулёзмаси етиб келмаган, мавжуд ^ул-
ёзмалар мундарижаси, суз боши ва композицион курилиши
жи^атидан бир-биридан деярли ф а р к килмайди. 1953-кулёзма
энг ^адимий нусха булиб, унинг бир с а^и ф ад ан иборат суз
бошиси « Б у д афтар учинчидир, шуруъ килинди» деб бошла-
нади. Демак, асарнинг бош цисми 2 жилддан иборат булган.
1906— 1908 йилларда Тошкентда босилган нусхалар эса
К а ю м а р с шохлигидан тортиб Ардашернинг >\афтводга царши
жангигача булган воцеаларни уз ичига олади. Бу нашрлар-
нинг тили, услуби, шеърий парчаларнинг т арж и м аси (баъзи
^арфий, стилистик тафовутларни мустасно цилганда) кулёзма
билан бир хил; цулёзмада ^ам, босм а вариантда ^ам Хому-
шийга тааллу^ли (баъзан узи тахаллусини ^уйиб таъкидлай-
ди) шеърий п арч ал ар мавжуд. 1953-^улёзмадаги «Сабаби
таълифи « Ш о ^ н о м а » , « ^аж ви ёт и Султон М ахмуд», «Со^ийно-
маи Мулло Хом уш Охунд» х ар икки наш рда ^ам тула мавжуд.
Ш у л ар га асосланиб, бирон мукаммал кулёзма топилгунча,
цуйидаги хулосага келиш мумкин:
1. Ш о ^ Х,ижрон, узи таъкидлаганидек, «Жа.узнгир шер ва
Б а р з у и далер циссаси»ни т арж и м а ^илган. Агар, борди-ю, у
204
«Шо.^нома»ни бошидан тарж и м а ^ила бошлаган булса, Хому-
ший дастлаб таржиманимг бир цисмини ярокли деб билиб,
уни «Бн ж он в? М а н и ж а » достонидан давом эттнрган, лекин
Ш о ^ Х и ж р он иши кунглига екмагани учун, уз таржимасини
А рд аш ер достоннда тухгатиб, асарнинг бошидан кайта т а р
жима этган ёки тазфирдан чик;арган. Аммо камоли инсофдан
Ш о ^ Хижроннинг «Та^амтан руссасидин Ж ах он г и р шер ва
Б арзуи далер киссасини т арж и м а ^илдук» деган сузларнни
хам колдирган.
2. Таржиманинг ь;улёзмаси тулалигича мавжуд булган
ва Тошкент ноширлари ундан фойдаланганлар. Лекин унинг
бош кнсми кандайдир сабаб га кура йуколган ёки ^али топил-
маган.
3. Демак, Ш о ^ Х,ижроннинг хизматини ^ам маълум дара-
ж ад а эътироф этган холда, бу таржимани тулалигича Хому-
шийга тааллукли депиш мумкин.
М ун д ари ж а
ДАР^Г НАВОИ
М у^аррир: А. М у х » м м а л к у л о в
Техмухаррир: \ К о р а 6 о е в а
Корректорлар: Т. А б д у ж а б б о р о в а , Н. Р а х и м о в а